v65
V^T
c^ c
.1
1«
1'
ßöiügrciilj prcinu'ii.
2|)rc ItäniBlicljr Botjcit bic Jprau ]^nn,^cfiin JtlBrcdjt liaii prciipcii ... i
^aö Äöniglid) ^^Jrcußifii^e llliniftcviuiii bcv fleiftlidjcn, llittnvicfjte^ uiib ^JJhbicitioU
?(ngc(cgcnt)eitcn nod) IJ
S)üä iifiteraril^e '-Buvcau im..Wcmigücf) '4>vcii|ifd)cn Staate =^JJlinifterium ... i
*4?rouiit,^ Srniibciilmrg.
l^arutf). .ÖEtr Supetintenbcitt 'Bieyct 1
iPerltn. Xae "}lnbrea^:9tcalgi)iniiniiiim 1
Tic .ftöniglic^c 3?ibliott)c{ 1
Sic 2<ibliotl)et bcs .ftöitigtid) *4>tf"BMrf)fn •^errcnf)au)e§ 1
Tic 3?ibüotl)cf bes ftaiierlid^cu iRei(^?:*4-^oftamtcÄ 1
Sic C»()arlottcnid)iili' 1
Öevtn i^txb. Sümmlcv? 4*iici)l)iiui)luiig 1
So* nf^icbTid)«:;Hcalgl)mitaiiimi 1
lex Wcmcittbf :.ttird)fiiratl) bct £t. {?ltfnbetl)--i{tre^c 1
2ci (*Scmcinbc:Mitd)cittatt) bcv *)Jcucii ftitef)c 1
-Xct ßcmcinbcsßitcfjciunt^ ju <St. *4-'fti^' 1
Ajcrt iHcnticv Ctto ^ä^ex 1
lai 3oad)ttn?tf)alid)C ßJljmnafium 1
•Öetv Dr. phil. 'Jl. .Hird)i)Dff, ovb. '|SvofcJiov an bct Uniüctfität ,)u a?crliii iiiib
'JJiitglicb bcv 'Jlfcibcmic bcv älMijciiidjafteit I
•'perv *4>toic'iov Dr. 'X'^wl .SUciiicvt 1
2a5 *>;uiieuttribtiid)c "Jicnlgqmnafiimi 1
Jte Suiicnftäbtiidjc CbcvtCQtfd)ulc 1
.^erv Scf)iili)otftcl)cv i.'ü§olu 1
Set tyi)nngcliid)c Cbcts.Siitdjcitintl) 1
Sic 3<uc^f)nublung bct .£)cvvcn "iSiittfiimmev iV 9Jlül)lbtcd)t I
§ctt D. 6avl Sciiüjd), otb. 'I'vofcjiov bct Itjcotogic an bev Uniuetfität .ju
iBctlin, .Ronfiftorinlratf) iinb 9JJitglicb beS flonfiitorium« bct ^rotoin.j SStanbciu
bürg 1
Sic i8ud)l)aitblung bcs ^etvii V'. Steiiitt)nl 1
•ftert £d)rittftcncr 5. Xrojau 1
SoiUciiburg (Ucfcvmaiti. Sc. (SrccIIcuj §etv Obcrpräfibciit q. S. 6)raf 'iltiiiiii .... 1
1*
IV .'^iDcitcä SJetjeidjilis bct @ubf{ttbciitcn.
O'liarloitciibiirfl. viiti: I). Ltto 'l'flcißctcr, otb. *4-'toieffor bct Jtjcologic nii bct lliiiuct;
fitnt ',11 ;Wftliii 1
Xroffeii. fiftr 3cminnt:2ircttut Wubtifl I
(*)rofi i.'id)tcrtclbc bei ii<ctliii. lio UiibliüKjct bit .*löiiiglid)cii .&niipt:.({abettcu:Slii|taU 1
.t>inimcitifort n. o. "Jlotbbnl)«. Öctt *|)niluv .<pcfjtcr I
C\l)loiu bei 2nl)iiif. .öi'tt '4.!nitux Spriuc^botii I
üait(i))töbt bei ÜL'olbciibetfl. .^ett .(himiiicttjcrt uuii i'taiib 1
üurfaii. .6ctr ('>Si)mii(iiial : Vc()tcr Dr. Viiifc 1
'i'ctfii-j i;Kefl.=iBfv "|iol*bcmi). .5pctt *4.inflot ©djlngcv.
Xifits (fcrriiiDlnr iit in Ca I. viik- iiiilfr öcv Tjitmo tii jtamlaliidjcii S}uit|l)(m6luiiii ucijctdinct.
HJotsbaiii. .öctt ,')ii|'li,itntl) '.Jlbolf üirtjt I
sjcxx Ctto uoii ;)lniifi'. ''J.'fnttct iiiii .Höiiiglidjcii *JJIilitätloaiicnl)aiiic.
JiciC'^ (itcmpliii ifi fdioii in bct I. S;i(lt imtet „lüctlin" (nlfinllcn.
!liatl)ciioiu. lic Stnbt ülottjciiüiu 1
3icDcreborf bi-i Jacobäbotf. .löcti '■]^a\iox £d)ubctl 1
Stülpe bei Viidcntonlbc. .t^ctt *|.'n|liir *4Jlctütl) 1
^4irouiiij .jpaiiiioucr.
!8ltiiiil(inc bei (icUc. »jctt 'jioftot Ä'. fltcujlei 1
PcUc. Dililiothecii luininturii (Jell<;ii«iK 1
Tic .ftöitiglidjc Wi)initafiol = illiüUotl)cf • 1
(Göttinnen. •Sjtett '^irufcijot Or. 5- 33cd)tcl 1
•Öett ^^'i^oftMo^ '^1- -^Xi^nc 1
.{laitiioucr. 2ic .ftbiiifllid)c üffcutlidjc !tfibliutl)ef 1
Iflä .!töiiig(id)c .5laitet:!IÜil()c(m = Wi)miiniiiim 1
lif ibiid)()aiibluiii] bev .fievvoii £d)iiiuvl \- uuii Sccfclb l
*4>i-üuiii,^ .^cffcii ^JJnffaii.
^ciiir l)oljcit bct IH'i'Suö ?tbolplj Uoii .Oaiiaii 1
(^(mnrol)niiKii. ■'öert Vcgntioiii:Sefictät synroii Ctto «oii bct äJinlsbutg 1
TSrrniitflirt n. *JJI, lic Ü*iid)l)niibliiitg bc^ .öetrii ^\aac St. föoflt 1
.f)cti '4'tnitet l'el)b()ce(ei 1
.ftcrboni. Im Il)eologiid)e Seiiiiiiiu- 1
.Sinficf. lie ftäiibijdjc l'aiibe5:ii<ibliot()e( 1
SS?icdbabcii. lio *.yud)()niibliiiig bev .ficitcit J^Hn A: Wcds 1
*4.Müüiii,', Oft^vciiftcii.
^iiftcrbiiifl. lie ^ibliolljef bes .WDiiiglid)cii V'niibgctid)t4 1
Stüiiigsbcrfl. lic lyudjtjniibliing bet .Jieticii Wtäfc A: Uiyci 1
Xic ü<iid)()niibliing bei .(jcttcii .ftod) k Dlcimet '■i
Wciiicl. 1i\i Wyninnfiiiiii 1
Xilfif. ln-5 Wijiimamiiii l
.Stö^liii. lie ')Jlaticiifiidjc I
Xic .Höiiiglid)e iHegictiiiig 1
'.($l)rii;. lie £t. 'JJIniitilicii = Jtitt^c 1
äi^oUiii. .'peir Siipetiiiteiibeiit Sdjliep 1
3atbcii bei Iieptolu a. b. ^<egn. .Ipcit ^^aHoi Steiiimeict 1
3n)filt5 SBer.^eicfiiii? bcv Siibffvibentcii. V
4<rombcrfl. l\t lii'iitlcvjdK >i<iict)l)oiiMiinfl 1
JKIiciiiVrowiiiä.
'Mad)en. .'pcvr ''linftov rtüfter 1
^civ t'antl. theol. Oiniböifffv 1
iBarmcii. Xii- £tnbt 4*ililiotlicf I
!8onit. .ipevv .Hoiififtotinlvatt) '^Ui'fcijov 1>. Ävnffi 1
Ins cünii9Clijd):tl)CülO(iijet)c Stift bft Uiiil'cvfitnt iSoiiii 1
^üffelborf. .^icrr «mniinfinl: Cbcvlcbrcr 1)i. (yuct-j 1
tflbcrfclb. lic liitl)criicl)i' Öciiicinbc 1
(fiiflclofirdicii (;Hi'((.:3<c\. Aibln). Victv ^^ifiuvcv (5(\r[ It)icii()OHo 1
.Hcnipcit. iic S^ud)l)iinbliiiiii bcv .üivrcii iici'ii'U & .ftoiicv 1
Xölii. iii-i .ttbiiiglid)!.' ("Yriebvid) = 95Jilt)i'liii:öiliimiiiiiiiin 1
WortJbroic^ bei 5d)ti'bujd). 5vcil)civ j}. uoii Xicvivnbt 1
'^Plbcrg (ihei* '!)J!iil)tl)cim a. ;)tl).). Sic ®emciiibi\
tiricS (irrmpliit iii in Jcv 1. S.'iiic ivittiUmlid) laucv ,,'Woll'fvo" lu'wiftmfl.
^^^robiitj 3n(t)fcit.
^}liciicrolcbcii. lic !yiid)l)oiibluiifl br-> .»>fvvii .^i. l?. .^lud)
Snvbi) a. b. etbc. Xic .ßirdjc
X'obriiborf. Sic 3?nrfiiiicv (?pl)ornl:3'ibtipttKf
(frfiirt. \ictt *4-'nftov I'i'. !J3ävuiiiifd
lic .Ööiiiglidjc bfjcntlid)!' S<ibtiot()tf
Xic iPibliotl)ot bcü ci'iiimcliid)i'ii l'üniftevü
•ticrr (\il)miiiiiin(:Cbfvli"I)tcv l'r. Jpciii)fliniuiii
.Oafbcrjitabt. In^ Jtbiiiglit^o Xoi»: Wijiiiiwfiiim
J^aUc n. b. ®. Xic iyibliot()ef bot Cftiiibijc^cit '•Miiiiioiu. = ?lii|tnlt ...
Waflbcbiirfi. lic ^ibliutljcf bo» .«Ipfict-? „Uiifi-vc licbon (yrnucii" . . .
lif Stnbi ;i<il>liot()cf
'jiaiiiiibiirfi n. b. Z. 2k £tcibt:4>ib(iotl)i'f
'^fortA. lio 3?ibliol()o( bfv .Uüiiiglid)i'ii Vniibfjjrtjuli"
3(l)lciiriii(tcii. In.> .Ubni(ilid)C 05i)iiiiiniiiim
'Ä'cbticrftcbt bei .^cbcr-jtcbcu (.iUei.} 'iljd)ci;->li'bcii). .^ont t'n'lov £i1)ulti'|"i
Ui'criiiflcrobc. lie Wräflic^c 4*ibtiotl)rl
SSittciibcrfl. Tic S8ibliot()cf bc* ''.l.>rcbiflcv = £cniinnv.>
*4?rouiii^ 3ri|(c|ici!.
9rc$(aii. Sic c«nitiifliid)e ()BtKVf 4*iiv(iftid)iitc 1
2n4 .Übniglidjo .Uoiififtoriiim
In« ,ftiiiiiqlid)c *Ptolnininl: £rf)iil=.ftoIlciviim . .
.^ctr ^'rofcijov Dr. iKiibigcv
Sic etabt = 9?ib(iotf)cf
Tic flöninlid)c Uiiiücviitäti:!Pibliotl)c(
Q(rihibcrn. 2ic 4*iid)l)(iitblim(i bc-i .^imit 2iv l'miiol)ii
3aiicr. vii'trn 3iV Sdjiill.iC'i il<iid)()iinbliiitfi
.^Ircii^biirg. .ipcrt Dr. med. ai>iil)iict
dicirticiiftciii (;Ro(V:4<o,v SBtc^laii). .ficrv l'nftoi: Stmibng
3tcinlirrt|Cit bei Viibbcii. lic Weinciiibt
VI 31""*^« SBetjcic^nis bet ®ii6f!ri6entcii.
Stiel, ,'vtnii Lic. theol. 'i<Q1tot Dr. *JicDUl) ä*ätl)3cti, geb. Sctjmibt 1
iV'antisberf. .£>cvr Oiiimnafindehrfv Gicftieff 1
'ißroBiu,^ 3Bcft»)()nku.
4*ielefclb. lic ^yuc^hniibliing be? iictrii 'Jl. .iiiiimrt) 1
'ißroBtn,^ 3Scftprcu^cii.
Xoii.VB- 'yfiT ^i'vtliug, "Jlvctjibiafonii-- nn bev Cbcr ^'^-tovrfirdjr lu £t. •.Uiatieii .... 1
Tic ^nppiojrtie 3?tbÜDtl)ef 1
Üinniorcidj •;25aiicrn.
*Jlii8>?biirfl. Jie .ffrcic-; imb Stcibt = 3?ibliiitl)ef
Xintelobiil)!. 2ev 4^apitcl = l'fictifrciii
l'irtjteiifel^. S^nx Sientnmtmnnii ScDVii 'JJJottc*
•iötöitdieroti. .Öcrr "^'i'irtct ''Hit
■iJüiiidieit. .^crT ':pvofcijor (\ -U. Goviicliii-5
il^iiibcheim. In« .ftnpitcl
itDnigrntt] J»act)fcii.
^luimberfl. 2ci? .«oniglidjc ',;el)rcv: .ceiiniinv
ibnuBeii. Xic ^ibliutbef be-? eHnngelürtieii äemiiiot-?
Sticmni^. 2os Wüiiiglidic (^iliiminfinm
lic Stobt = iJ^ibliotf)ef
Trc-Jben. 2o? ("vtrifirrtlicl) uoii ("yictjdicvjrf)!' Scitiinnr
2ic 3?ibliotl)fE bc* .Wbiiiglid)cn .Unbettfiuorp*;
Xie S<ibliütl)cf be* .tiönigüdjcii 3d)uUcl)vet:£i'niimivv ' f^riebtictjftnbt't
lex .ftird)cm'otftniib ju 2rcjbcn:9lntiiiil"tabt
£cr .ttiidjfiiUotftnub bcr iyTauetifttdjc
fiei)).Vfl- ^if 2*iid)liaiibhiiig bc* cmiitgcliirf)cii 5i!crcin*linujc*
nfriiiilfin C»-. -O. Xcitiü
.6etr Stii<l. theol. Jvirfer niiv Sol)Innb n. b. ©ptce
(^tau uctlB. ?^tid)ci:
.^ert 'l'toteiiot Ur. (Vtege
2er .«ird)ciHiovftonb ,^u ©t. ''}J!nttI)Qi
.^ert l'iccntiiit Dr. Sioo[i, Jc.ieiit nn bcr lliiiticrfität
^cn- 8tu(l. theol. JUofjborii
^err Dr. phil. P. Sri)rbbcr
'Xai leiitidjc Seminar ber Ihtiiioviität Seipyg
Xai ^iftorijd)e Seiiiinnr ber Uiiipcrfität Veip.vg
Sas Staat« :öi)nmniiiiin
Tk etflbl=»ibliotl)ef
Sie 2I)eologiic^c £tubeiitcii = SPibliott)ef
.»Jerr 'i'aftor SU. .iiiiücr, tircftor ber imierii 9)iiifioii
^iJiti^en. lie ;KeaIid)iilc
,'^iDcitc* 2>fT^oic()ni? &i'v Siiliifviliriiton. VII
flauen i. 3>. Xcr .ftiTd)en=ä>iuftnub.
tiefe* Ijrcmpliir iii icftou in bcr I. Sütc imtfv im jiamrit ^er ^iiriilianMiing ^l••:• j>mu
5. ?l. Slfinliäm'cr onicirtirci-
Tcti jtöiiic|liciic Seminav 1
£rt)iicclicrfl. lic Wöiiiijlidic ®oiiiiiiar:'i<ibliotl)cf 1
Sdiöiilind) bei Vöbau. .Stiert *4.>fiittcr Lic. tliool. Sinbf 1
Störmthal i'fi *^'cipjig. Jjcrv '4>fll''"; t»rnft l*iiflel 1
>^tttaii. Tic ^^ibliotlii't be* ^»ol)aimcuni-j l
Sl'ttiopnii. lic Stni)t = 3?ibliothcf 1
>^tuirfau. lic ptotcflinitildjc fiird)c 1
Xcr :Hnti) bct Stnbt ;^n)trfnu 1
l'i Diiigr nd] irürttiMiili crij.
(Jolw. Jcr 6ii(n)et i'crlagäiicrciit
Korntlial. ficrt Slcftor ©corg Tccfcv
üconbcrfl. lic Siöccjansl'efegciellic^oft
Stiitfflort. lie ;)intt)l)au« = iBib(iotl)c£
■iicxxn ix i.'ittbcmaimä 4*nd)l)niibluiig
.f)crx iSctlag-jbiic^häiiblcv 3S. 3poinnnn
.^err Dr. J^ilian Stciiicv
2ic 3:<iic^t)aiibluiig bc* ^etrn 3. {y. Stciiifol'f
Itübijifleii. Tic .fföiiiglid)c Unibcrfität.:. = SPi6Iiotl)cf
Ulm. Ii'v (*Bangeliid)c liöccfaiiiiVrciii
.Ipert *Proteiior 6öd)ftcttcr
SambaA bei ;Robt^. Apert '•^aitox öJeuert
92cu(alcti. .^err "^^nftor 3- SJojj
9ioflD(f. lie Sibliothef bet OTerf(enburgiid)eii ^Kittet: imb Viiiibidinft
las Stnbtiic^e ©ftiniiafiiim
Aperr Setninarift Strat)iic{c
a^raßljLT.iogtliiim .tncfhiciiliunj ,i^rl•lMlt3.
9Jett ■ Strclttt. la'i @rD6t)(r.}ogIi(f)e j^onfiftoriuin . .
<l?rafU)iT^ogrl)iini "23.10011.
Ca^r. 2ie Stobt = »ibliotf)e{ 1
«l?rofil]crsaijtliiini OriTrii.
!&en^l)cini. ^err SeminQrlet)rcv ^y'^S''''-' '
Sarmftnbt. Sie (5!ro6f)eriog(irt)c 5RcaUd)iilf • . . . . !
•äDiaiiiv lif £tabt=Sibtiott)cf 1
iWornti». Xa^ >l.'nuliil = TOiiieiim 1
aJroßöcr.iDgttiiini il^ciiilciUiurg ^rtjUu'iiii.
MII 3>tiettc? 9}cT,^cid)ni5 her (SiiWritcntcn.
^Clifl. 2c. (*i-ccUcin .Ocvv loivfl. Wt-t)cimvail) '4>VDfi'iior I». .finji' 1
•S3cn- Dv. y?. l'itjmann, "^Sriimtbo^cnt mt bcv llniucrfität 1
Ifcrioorrnim '33rniinfi1")liing.
.'Öcdiificbt. lai i^icviocilirijc Wl)iiiiin)iiiiii 1
'Ji>oliciil)üttcl. Xai AjeviOflüdji' '^licbigevionüiinv 1
'Iv^cniiun^f)niifcii. Sic .ficncii '|>tcivrcv Jvaii.j 'i*ccf uub ®d)ultl)eiK (Jbiiarb iUiUlnart)!
fiiv bic .ftird)= uiib 'iSfcur ^ä'ibliotlicf nuf .Sioftcn bcr l^ixdy- iiiib Wcnicinbc^
.(inifc 'lU je f)n(fHgcm ä'ctroiic . . •■ 1
l^cr^ciijtrjmii J>ni1)frn iViciniiiorn.
9}}B()rn. Jic Vitthci- = Stiftiina ■ 1
i^iT.iciötljum ?tnijalt.
iöoIOcrflc bei än-tiibiivii. .fierr 5pnftin- .^lefj 1
.Sfötl]Cii. Tic .Rirrije ^ii £t. ^nfob 1
.Hcvtift. iie 'i'itiliotfjcf bce. .'pcrjoglic^cii Jrmicivceiimo 1
■Oevrii (*. l'uppeä .Oof»3?iirf}f)aubluiifl 1
jfiirrtciitljiim ^iljUiariüiirg = iiiibulftabt.
SiliflCii bei 'tSniiliinclhi. Tic -Uivrljc 1
£iirftiMitl)mii iicmv jümjcrc Xiiiic.
Otcra. lic Ö5i)miinfiii(:'i'iblicitf)ef 1
3d)lct,v Set .Wivdieit =Ulürft(iiib 1
j-icir iiiib l^mfcftabt Jt^amüiirff.
.Önmüiirn. Aöcvt ?lriiolb C^bevt, in Jyivmn : Gnvl 65räboncv, 2?ud;()niiblitiifl 1
Tic *^iid)()niiblimg bcv .tienii Vucn* (vivnfc 1
Xie ä'iid)l)niibliiii(5 bc.- A^ievni j?avl .S"ieitmnini 1
.<petr Dr. .jur. griift .J. .fliv|etcirii 1
Sic Hnterrid)tc- = 9lin"lnltcii be<> .tUofterÄ 2t. 3ot)amii-> 1
irt* "JJiiiii|'tetinl:*.Urd)iu bee .Wivd)eiivntl)-3 1
.<;->err Xireftov Dr. Maxi ;Heblid) 1
.^ictt l>r. jiir. ^Jlartin 2öl)lc 1
3tocite§ 3}ei3eii^ni$ bet ©iibjfTibentcn. IX
TicutidicG liculjcilnnb 451faiV TtattHingcn. ^.^
!iBaUbTOiiii iH'i isiilibab. öcvr *4>farvcv Äicfcr 1
«»1(5 nin SBalb. .^ctt ^Pfarrer 23erroii.
Xicieä Ijfciiipliu iit in bcc I. Sülf unter Stönigvcid) ffiüivttcniDcr« aufBefii()tt.
liai|'crtl)imi Ocftcrrciiij Ungarn.
iBiibapeft. Jie 5gib[iotl)cf be« 'il!ntioiia(:Wiiiciini-5
Tic QtQbciniid)c S^il'liotljct
Jer (iSciictnl=ftomifnt bor n'niigclijdjou i{iTrf)c 'Jl. 6. in lliiiinni
^errn 5. fttliait-j Unil'crfität6:!Piicf)l)nnbliinfl
G.^criioiot^. Sic .ß. ß. Uiiiüetfität.>:33ibüotl)cf
^Dbltiig bei äBieit. Jpetr l*. '4>ti:nev)'tofct
(Sraj. 2ic UniBcrfität5:iPiid)l)aiibluiU5 bot .'porroii V.'oufd)iiov iV Viibcn-sfi)
•^ctt Ih: Üliiguft £aucr, '^.!rofcijot nii bcr lliiiucrfitot (äraj
2ic .K. 15. UniUi:vfitrtt5 = ä'ibliotl)cf
$a(a§. .5cn' Stron SjiUibi), vcfoviuirtor Scoliorftcv ,
3iuii>brit(f. 2it .ft. M. Uniiior|ität5 = itlibüotl)of
iilDftcrnciibiirit bei S>ion. .f)orv '^(irofeiiov l>r. .Ciornhut!
*4JraB. lio .Ü. H. lliiiiior)itQt5:3<ibIiot()cf
'4Jrcpbnrfl. 2ii cuangoüji^ = t[)cologiid)c 'älfnbemio
ÄMcn. .sjexi; Siiibluig Spcibct
J»tf)luci.5.
iönjcl. Sic cbangdiic^e *^3rcbigcvjc^ule
.^err Lic. Dr. 3<cnil)nrb iHiggonbad)
.^ert Sliitiftec' Dr. ^. Storfinci)cr
.^ctr Stud. theol. äß. !Reiitcr
.fieti; S8iid)f)änb(cr ß. 5. ©pittlot
Sern, lic Stabt = 3?ibliotl)of
3t. («aUcii. lic £tabt = iyibliotl)cf
(Senf, lic llniDctfitnt'5--*.t?iid)l)aitbliing bcc- •ficttii .sj. (Ücorg
Saufanne. La BiUiothequp cantonalo
.f)ctr 5)>rotciior Dr. iiiicten Waitticr
iitDnigreirtj .iSicbcrlanbc.
(Groningen, lie 3>ibüot()cf bcr 3ietd)§:Univictntät ©roitingcn 1
Öerr Dr. med. .^. !H. iHaiifc, *|'tofciiot an bcv IHcic^sjUtiiBcrfitnt ßSroniiigcii . 1
Üöiiigrcirt] ^äncniarU.
$io))cn()ngcn. lic gvofec .Höitiglic^e ^ibliot()ff
X .■^mcitos licvieif^ni^' bev iiilijfTibcuti'ii.
Ööniorcirt) J>rijlucbcn miti .i"5oilucr][i'n. gj^,
l'unti. Xif fibniglidjc UiiiuetfitötS:S8i6ltotf)cf 1
3toitl)Olm. lif .iiiöiiigliilje S^ibliuttjof 1
.pfvr Piistov iiriniarius Dr. ly. 5''')'' ^
Öanigrciilj a?rtifiönttanirn.
tfambribgc. Itfv. H. C. G. MouIp. M. A. Piinciiial et liidloy Hall 1
&2iDerpoD(. Rev. Cli. Beaid.
TicjcS ttjcmplav ift j(f)oii in bcv I. Vijie iiutcv ffv Tviiniii tiov 'i'mthiiicbhiiii) 'Milliomä i 'Vincimi'
in !>.'oiibon dnicicfinct.
SDIlboil. British Museum 1
®io iBudjhnitMimg bov ■'pi'vvi'ii Tulnii A: (>p 1
.^ctv .Urtiifmaiin t>. ^'. (*bcrt)atbt 1
.'pcvr i5. (Ü. (Jiticijbauer, .({nufmaim. 'I'lnirin_tfi:i liousr 1
£ic S8ucl)l)aiibluit3 be« ipetvii 2. *3iittt iiod) -1
Itov. Henry Wnce, D. D. Prebiincler.v of St. Pauls eto.
licifi t£i''n'V''"' if biTfitü in bcv I. k.'iitr Hcvjciifniet. lie ÜliuiiiUt i>mi nittn corn-il.
lic !t*ud)l)nnbliiii9 bcv .Ofvvcii 'ilMlliani-s i< 'Jforgntc iioii) •_'
JFranlircirtj.
'|*nriC'. lic i*itd)t)Qitblimg bov .'öcwcii .<>(inv .V Steiiu'vt 1
Jjfvv 31*. 3'irffo" 1
1:u' S'lirtjljniiblimg bc-j .Vicvvii H. le Sovuüpr . 1
l'ic S8in})l)niiblimg bi'C' Alicwn (y .iHincftifrf 1
l^öiügrcidj Italien.
fflom. liililifitheea Vittorin Kninnneie I
Iitiiü'rtljiim inifilaiib.
!£an,^o(|ir (WoiiWcrnfinfiit ^oluiio/. .<;ifvv Cninl. tlirol. ^vftlrijiu'ibfv 1
^orpnt. .s^evv Stml. thcol. ,ip. t'flüm 1
Sorfcnliof. Z. liivrt)lniirt)l y;iiolni ,"vüvft Vii'Ueii 1
Jpeliinnf»r<>. -Vicrv '^Woffjjov Dr. Jj. ;Kabctgl).
Jicicf- GfiMiipliu lunv in in 1. Villi- intliilnilirti nnirr ATöiiiiivcicIi Stfnurti-n iH-r\i'irtiMi't.
lif Wiiifcr:5(lf);niibcv = Umbctfitnt9 = iBibUotl)cf 1
^Jitaii. 3:ic Weifüfc^nft für «itcvntur iiiib .fiuiift 1
Wovfoii. Tfv .Hivcl)nirnth bcv fHiiiigi'lini) = liit()i'viM)on 2t. 'JJIi(J)QtU-j = ÖSnnoiiibi' .... 1
Tic '|'ftvi:'^inu(i:.Uird)i.'ii: 3cl)iilc 1
"Jicutioufcii Vililnnbi. .ficrv '^inftüv IVniiitg 1
®». lUcffri'l'iirB. fyn Sniiiiicl M. 5*övliiig , . 1
>i\*nridi(iii. lic *nd)I)niiblinig bcv .finvii (vb. -ixkuht X iSo 1
3wcttes 3Jeräeid}iu» bev ®ub|(ribenten. XI
?tnu'ritta. e^^,
$(nn-9(rbor ('Biidjignu). The University of Michigan
^}luiucu C^len Vlotf). Tlu> Library Auluini Seniinary
iBiiffato i^Ju'iu Vjott^- Rev. ^t-'roffiiov If)oma-; ®nl)bct
6t)tcano i^Vlitiüivl. Tic 4<itd)l)niibliiiii( br-> •ficvrit WiiftnU .Ciiuftprff
ölcBcIniib iCf)iü). .fictr '^(iiiinciftcv Cv .Sp. Wricjc
(£olumbitC< iCtiioi. Ucv. 1. L. Trunger. Luthenin Book Conci'rii
(Scrmontown ('^Sftitnbcluliin). .Octv i^aftot 3. )ö. ili. aBcnbel
^t^aca •'■Um 'ijovri. .ücvt Vliibrcio D. aiMjttf, *4>i'Äfibnit ber ffoviic[I= llniuerfität ....
Waliaitot) Giti) ('ij.'fnniqlnanieii). Eev. ,\ptcf ;Hfri)tftt'iiu'v, rii.:lutfi. ^inftov
•JöJoiiiair (oUiitois). l.'ov. J. .E)ct)ci-.
licicä ß;^ciiH)tai- ijt |d)oit tu bcv I. iliiic uiitfr txra Vlnnini ticv äfiidilioiiiJUiiui "•!'. 'Wcilevs
mann \- l£i). in 5!iid V)or[ »cncidjiii-l.
WiftOditfec v^äJijcciiiiiii. Tic SSiirfjhdiibdnifl be^ ,f)i'vrii Wen. 'i^tiimbfv
Jio 5*iid)f)anbluitg bcr •fiewcii 'ihimiuiui'U A: ;Kol)bc
•iltm ?)ort. The .Astor-Lihnuy
Kev. &eo. ff. 5. -^aa-i, lutl). 'liiaitot:
Rev. Samuel W. Jtntffon
Cfaflc (Sonja). .6ctt *4>Tciffiiov ,"». !Kcl)inamt
$(t)inoutt) i.SlM-HOiifiiii. .ticrr X-aitoi ^V iU. .^ctjcv
!Hcabinit ( 'i-cimiijlüüiüoii 1. Xic 'i'il3cv:ä>ud)liaiibliitifl
S^cboqnaii iai>i*cDiifini. .ipcvt *4-'nftDr .;''\. W. Wöfjtiitflcv
«priitflficlb (^llirtoiä). 2ns Sfntiiinv
*JQfl)ccliii9 i^C^io). Kev. ?(. Ä». äöcrbcv, liiti)crifd)cv '4!aftov
■ticrv 8ct)rcr @covg *i5niil
5Cfnfta.
Kiii^ Williauig Town, Cape Coloiiy. Hev. Th-. Zu 'J)!. Si^rn 1
Wetrfjloffcii niii i.i. DfoBcmlifr ise».
Sit Siitifhiv<ioii BcrVRiditct im Sltiinlimc iiitinntfic^rr fSitbr. Siinclitc 'Bliiibc loorbcii iiirf)t iilißfjtl'fii.
(^rflnrnnfj ol)gcfür,^tcr ^üdjcvtitcl.
5Bitrff)arbt, Siit^cr« Sßriefltiei^icl = Dr. Martin Luther's Briefw echsel. Herausgegeben
von Dr. C. A. H. Burkhardt. Leiiizig, IStii!.
Coi-p. Ref. = Corpus Rcformatorum edidit Carolu.s Gottlieb Bretschneider. 18;>4 tV.
Je aS. = Dr. ^]J}artiii Sutf)evä abriefe, Senbirf;ifiben iinb Scbetifoii, liollftiinbig geiainmelt,
ftitijct) imb Ijifturiid) bearbeitet Uoii Dr. älMÜ)elm "JJinrtin l'ebetert)t be SBettc.
21). I— VI ((enteret benvbcitft l'oii T^ic. theol. ;jot)ann Siaxi tSeibemaiin). ^Berlin,
182.5— 185G.
.ftbftlin = ÜOlartin 'i'iitbei-. k2ein ^^'ebeii mib ieiiie 5ri)riiten. ^iUui Dr. 2f'iliii? Äöftlitt.
3H)cite, neu buttt)qeavbeitetc *,Hiiflnne. 2 5<iiiibc. (flberfetb, 1883.
l'bjdjct = iöoUftonbige lief'orniations-.\ct;i iinb Documenta, nujgefettigt Uon Salentin
(Jrnft iJbfdjcr, D. Tom. T— IIT. Vripjig, 1720—1729.
■i'aii,5ev§ 3"!- = 3'ii<i^f ,1" ben ''.Himnlcii bcv eilt, beiitfdje" i'itevntut Hon 61eo. SL^oIfg. 1.>an,iev.
l'eip,;ig, 1802.
Bd)cnxVi ä*Tiefbud) = (il)viftopl) Sdieitvl's 5Bricfbud). heviiuc-gegcben bon ^vfiii,} Jvcil).
»on ©oben unb :^s. Si. Jy. .»tnnafe. 2 a^iinbe. '.^^ot^bam, 1SG7. 1872.
äÖeKcr = Repertoriuni typographiouni. Sie beiitjdjc l'üerntiiv im erfien Siottel be§
jed),5el)iitcn :^\nf)rf)unbevt-?. 3ni '.Hnidjtnfi an .fiaiii--- :>iepevtovium unb 'iinnjerv
beutfdje XUmialeit. i'on t^-mil SlH'llev. ^.'uivblingen, 1X04.
?lnbevc ä*iid)ev finb l)inveid)eiib rrffiiiUun- angcjiiljvt.
m^
AJ^
ll
i^ 0 nu ü r t.
t'l)i lUo ein J»aliv i|"t iilu'V bcr 'OhiuMt am luivliiHV'u-
bi'u '^HUibc iH'vfloffi'ii, fiiv iiüd) ein „Vil)r Kljlucvcv
l)äiiC'lid)er iiub pcviüiilidjcv l'eibcii. ÄMc iel)r luir
bicfc ^■IVviüc^i'riing bcr \'liic-flaLH' bebauerten, io luav
i-o bori) iiinnüf\li(^, biejelbc ,511 bcirfjleimigcii, ^ucuii
id) iiii)i'v niitcnu'l)iiu'n fo fortfiUircu luoUte, luic
i'o bi'ftouiu'ii uuivbeii, unb il)m bcii iBeifall cvbaltcii,
bi'u cc' iii'fuiibi'ii. (Sincii |d)neUcvcii J^-ortid)ritt
föniicii luiv mit iiutcv ^'^inicrftd;! für bio Siifuuft in 'iHiiofidjt ftcUcn, iiadjbem
mmmel)v mit Wciiclimiciiiiii^ bc-j .Ubuiiilid) ''l'vcuijiidjcit llliiiiftcriiimv bic .soewcii
^^rofcffov Dr. .Ualuevaii iiiib "Iniltov l'r. U3i"vtl)eaii in bie iKebaftion bcr
frittfd)Cit fötiammtauc'i^abi- einc^eticten |inb. l'iit nnbcven Welcl)vtcii finb
Untcrl)anblun9cii angefnüfjft. So unvb c>:' nn>j uinanc'fidjtlid) möi^Ud) iucibcn,
l)infort unievm ^^-'i'ffli'nnim inillftänbii^er luuljsufoinmcn.
3iiiilüiid)eu linku mir einen idjun-reu '"^Vrlnft yi beflaqen iyl)abt. VUit
19. gcbniar b. 0>- üerftarb .'öerr (Mel). iHei-iieriuuvjratl) 'lU-ofeiiiH' 1 >r. '•JJfiiUen»
l)off, ^JJlitfllteb ber iiommifftiiit für bic .S^vaiiöflafac üoii ßut[)cri3 iJBerfen. 6in
limrmev (yteunb unfercc' UnternelimenC', mir perfijnlid) ein lüütjluioücnber
öiönner, ttiar er ftet« bereit, mid) mit feinem iK'ntbe ,yi untcrftütjen. '.'In feine
©teile ift auf ben i^orfd^lnci ber Aii.inii-;lid)en ;Hfabemie ber il^iffenfdjaften ,]U
!i?crttn §err 5ßrofcffor Dr. XiUmnnn (getreten, nnb bnlb banuif biivi^ bQ§
Äönigttdje ^^'renfjifdje l'Iinifterium ber fleiftlidjen m. Vlnc^eleiienbeiten und) .s>rr
.ftonfiftorialvatb ^U-ofeffor Dr. AUiftlin in .stalle in bie (genannte Aiommiffiim
bernfen inorben. 5o ift für bie murbigc Jortfeljiing nnferer »'tnC'Cjabe Ineiterc
iöürtjfdjaft gegeben. >
xn
i'UVlUOlt.
3um Sci}[ulfc Inicbcvliote id) ;)Unäd)i't bcii Tanf, ben id) fecveito im iyov=
löort ,511m crftcii 5?anbc bcii 4*pritQnbcu öfinitlidjcr ib'itiHotticfrn nii-jgcbrüdt
fiabc: iiticrall l)atie id) aiid) je^t bic frciinblid)|ti' uiib Uu'vtljluiÜfte lliiti'vftütjuna
gefimbeu; namcnttid) lialu'ii 311 hm hier (^'ücfeitcii Stüden 5?evtin, 'Ererben,
äBolfcnbüttcl, .•önÜc a. S. iinb ^i-jlcbcii bcicjct vagen. Srbnnii baute id) fjcvjlirf)
allen benen, liicld)e in ,Sfitid)riften ben erften ^-i^anb be)pvod)en [)nl)en: nid)t
6ine Sfecenfion ift mir jngegangen, bie nnfer Unleinel)men nid)t anfo luävml'te
empfoI)len t)ätte; bic gegebenen 3iMnfe aber fnUen tl)nnlid)ft bead)tet merben.
(änbüd) muß id) nod) eine-? Ungenannten in iBevlin banfbar gebenten, bei
burd) pviDate IKittbeilnng [teljen gebliebener Xrnrffel)lcv nnb fonftigev S3er=
fe^cn fid) um bie fpäter folgenben ^-i^evid)tigungen berbient gemad)t. C^o fanu
uns nur erfrculid) fein, loenn fid) bie 2I)eilnal)mc an unterm ÜBerte and) in
ftrcnger ^h'üfung beffen, tna-j mir bieten, betnnbet.
£ra!enftebt, im "Jbbember 1884.
Dr. :;^. S. ;v. Änonfc,
iPfarrcv.
'^^p^
::'^^^^
•^^^^^^^^^^^^^^
3 « N 1 1.
UJottPDVt XIII
Acta Augustaiiii. 1518 1
Appullalio M. (iiitlicri a Claietaiio ad l'apani. 151S 27
Ap|)cllatio F. Martini Luther ad Coiiciliiim. 1518 fi-l
Seiiiio de Iripliei iustitia. 1518 41
Replica F. Silvestii Prierialis ad F. iVlartinuin Liitlni- 48
(Sine lnx\t UiittTlöeifuiig, luic iiiau lu'idjtcn foll. 1519 57
Sutfiers Uiitcvvid)t auf ftlid)c ','lvtiffl, bic il)iu uoii ictiieii '^Uigöuumi ouf=
gelegt uiib ,5iigeiiiejfcn ii'evben. 1510 t>'j
Sluölcgung beiitirii bc« 4!ateniniev« für bic einfältigen l'aien. 1510 ... 74
(Sin ©evmon uoii bev ^etrnditung brc- Ijeiligen l'eibeuä (S^vifti. 1519 . . l.'U
Senno de diiplici iustitia. 1519 14o
Disputatio et exciisatio F. .\faitiiii Liilhei- adversns (riiiiiiiatioiies 1). ■loliamiis
Eccii. 15l;i 1515
©in Sermon von bem el^eüc^en £tanb. 151!) 162
@in ©crmon uon bent (siebet unb ^.|.'roceffinn in bev .Wreu.^nuiciie. 1519 . . 172
Resolutio Lutlienana siiper piopositione sua deeiiiia leitia de potestate
papac (per autoreni loeupletata). 1519 18U
6iu Sermon geprebigt ju i'eip^jig auf bem Sd)tüft am läge ^^-'^'i' ""^
5PauIi. 1519 241
Disputatio Johannis Eccii et Martini Lutheri Lipsiae habita. 1519 250
Scheda adversus Jacohuiu Hochstraten. 1519 384
Hesolutioiies Lutlieriaiiae super propositionihus suis Lipsiae disputalis. 1519 388
In cpistolam Pauli ad Galatas M. Lutheri eonuiientarius. 1519 . . . 486
Protestatio. 1519 ' 619
XVl Jutt)alt.
Seite
Contra lualignuiii .lolianuis Eccii iiuliciiini sinn'i- ali(|U(il articulis a t'ralrilms
(|iiibusdam ei suppositis Maiiiiii Liithcri det'ensio. 1511) . . . . 621
Ad afgocei'otem Einseriamim M. Luthcii additio. 1510 (355
G-in iScvmon öon bev iBevcitung 511111 «tcvbcii. 1519 680
Ad loliaiiiiem Kccium M. Lutlieri cpistola suyier c.xpurgatione Kcciaiia.
1519 698
Gin Scvnioii ünii bem Safvaniciit ber ii?ii^c. 1519 709
Gin Scvmon ooii bciii l)ciliflcu l)iirf)ii.nivbigcii Safvamout bev laufe. 1519 . 1-4
Gin Scvmon uini bi'in l)od)univbigcn Safvaniciit bi'-:- l)i'iliiji'n n.ml)vcMi ^'cid)=
iiam« Gt)ri|ti unb Uoit ben '-J?viibcvfd)afti'n. 15l!i 7o8
^^W^
Acta Auünstana.
Ulom fjnttc [lisficr iiod) iiirijl ni'fpvoc()Oii ; ntu'V bcv iniunfUid) fd)UH't)ti' i()in
nuf heu i'ippcu. 51iif feiiic bo!nüt()ifl eiiu]cvciri)tou iliefolutionni antuun-tete bcm
;KefüriiintDV bcr -^«apft mit nui-v l'liiflane nuf Ah'lji'Vi-i. „'2a id) be^s St'ncu-j lunv-
tctf, iiuijcvtc ^^'utf)t'r uad)iualö, bn fam 'i^lilj uub Souucr ttbcv uiiri)." Vlm Vlutciuci
Sult I0I8 übertrug Veu X. feiueui Aiefnl 'JJiaviuc- '^H-rucHO ' bie (iiuleituufl bes
*|!vo3cfic«; ,^u 3iid)teni ernnuute er beu iyijdjLif Uu" >'l«CLili .öierDuljunie @()iuueci
uiib bcii erflnrtm ßeciuer beo iliofLiviuatove Silüefter 'lU-ierno. %m 7. 'Chiguft er[)ielt
i'uttjer bic iiürlabunc] : biuucu (iO Ingeu füllte er ,iur ilnn-nutiuortung iu llioni
evfc^cinen.
(HIeid) luid) P-mpfaug ber O'itntion tuaiibte fid) JutT)er nn feincu SanbrsTierrii
.fiurfürft Si'icbrid) Dou Sadjfen, ber fiel) bnmnl« nuf beut ;Keid)stng 5U yhigc-brng
üefnnb, uub bat iljn, beiut 'l^npfte bnl)iu ju tvirfeu, bn§ bie (futfdjeibuug eiueui
uuöerbnd)tigcn öerid)t iu 3)eutfri)lnub übertrngeu mürbe. Slllein ber piipftlicbe
l'egnt, mit bcm ber ,fiui-fürft bnrüber üertjnubelte, leljute C5 ab, iu ilioui bnruut
ciu.yitommen; i'utljer foUe fid; ifjui ftelteu, forbcrte er, er U'ülle fid) Oäterlid) gegeu
i[)U erjcigeu: es mar bics Iljomas be il>io, aus Giaeta gebürtig uub baljcr gembljulid)
Pnjftan genannt, feiner fird)lid)eu Stellung uad) liliili S. Sixti prosbylor ranli-
iKilis. gleidjeu Crbeu« mit letjel uub '4>rierao.
äöie nun t'nttjer uad; Vlugoburg berufen ift, luiffeu mir uid;t; er glaubte
t)cruad;, „auf (Srt;ei§ Seo§ X." tior bcm l'egatou ,pi ftet;cn. 6tma ben 2G. £ep=
temkr hxa^ er Pou SSittenberg nuf. *J(m Inge l'iidjaeliö^ prebigte er iu SÖeinmr
'; 9!ad) ftiiicciavbiiii, Hi.stori:i, iritaliii. Venet. 15'.i2 3^1. :!«4'', h)nt cv aiic- iHoiii; bie
loteinifc^c goi^"' feines yiamcn-j l'ci i.'iit()ct Marin,'! de Porusii.s bctu^t hnl)cr lnoi)( niif einem
IL'cfcfcl)tft ftatt de Peruscis. =) ''Jind)träglid) l;nt !^utf)cr bic '^^rcbigt niif(te3firi;nft iiub fie
cinriti Briefe nn Spnintin cinbcvleibt; fie folrit bnl)cv in nnfevcr 9(n«ga(ie feiner äl^cvfe etfl
fpnter, Uorlnnfig ncvun'ijcn loir anf lOpist. M. I..utlicei Tom. I. cd. Auritabor ^(. 127i'ff.
£utf|cr? aiUnfc. II. 1
2 Acta Augustana. 1518.
UDV bcni )äcf)fiic^cn .Oofe. Scn T. Cftobor lanqtr i'v in yiugsbiivg nii. (n-ft, al-j
itjin has faiforltd)i' Woleit .yigofertigt umv, In'goti cv fid) ]n O'njetnii. Xvei läge
UHit)'.-ti'n bic 'iH-rljanblungoii. Snljalt unb (^inug bcvjelbt'it i'vti'l)fn U'iv mi« bi-ii
nad)ftt'ljfiibfn „'i'lftcn". 5lm 20. Cftobcv ücvließ i^ut^cv ^lugolnivg iiiib traf nm
:ll. nio[)UH'l)alti'n in SÖittonbcrg micbev ein.
£d)on bei brv Übergabe feiner ^)u'd)tfertignng ber Siitie, bie er iriberrnfen
füllte, am 14. Cftobcv t)ntte er baran gebari)t, biefelbe entftebenben mlU ,5n üev=
öffentliri)en. '•Jlad) ^.Bittenberg 'lUrürfgefehrt , evnn'iterte er ben '|Uiin \\\ einer ImU^
ftänbigen XarfteUnng ber '.'lugsbnrger '.luirgiingc. Seiner 3d)rift gab er ben litel:
Ada F. Martini Luther Aiigustiniani apud U. Legatuiii Apo.^tolicuiii .\ugustao:
eC' embfifl)lt fid), fie unb ]'war fic allein, * irie unr es fdion in ber ilberfd)rift
getf)an, tnr,^ als Acta Aiigiistana ,5U bo.^eidjnen. 'Ulm 12. 'JioBeinber umr fie bereit-J
nnter ber ij-'^effe. .ftnrfürft ivriebricb fab iljre ^lerau-sgabe bbd)ft nngern ; mitten im
Srnrf gebot er (vinbalt. ^-s nmr ]u fpcit: bie 5?Dgen tunren fd)on einzeln uerfauft
li'orben; nnr ber britte luar nod) nid)t ausgegangen. Vnttjcr gtanbte nun and)
bie« letjte 8tüif nid)t yirüifbatten ]\i bürfen; inbefi eine bem .Wnrfiirften befimberC'
niiBfältige Stelle marb mit Trniferid)iiHir3e iiber.pgen: e-j nuir bie'j ber erfte 'Jlbfalj
ber Postilla über ba-J an b'ajetan gerid)tctc vüpftlidje Ü^rene Dum 2:i. 'Jlugnft, ad)t
,;5eilen fiiUenb. Jföübl noel) öor bem 9. Secember umr ber Trnif ber 3d)rift be=
enbet; am 11. üerianbte fie i.'ntl)er.
■Dhiv fo im lert nerftümmeltc (vreniplare be<5 llrbvurf'i finb bi§ jetjt betannt:
onri) ben fofart öevanftaltetcn 'Jtad)brn(!en l)at fein anbfrc'3 üorgelegen, fo baf;
alle bic, melrije bie Posiilla fjaben , ben erften Jlbfatj nnjlaffen nnb mit bem
',meiten beginnen, ".iu'rfnebe, in bie-j buntle Webeimnifi yi bringen, finb ')timr
gemad)t, aber menig geglürft. '.Uennensmertb^'H (''rfolg bat nnr ^Kieberer gel)abt.
3i()iii i'nT ein (Jxemplar ,]u -öänbcn getommen, in bem bie Stelle entU'eber „nidit
fo gar bnvt gefd)trnir;t" ober bie Sd)Uniric „fdion ebemalo uon jeinanben anf^nlöfen
uerfncbt" irorben nmr, nnb baran-j baben fid) naeb ibm folgenbe älnirte, bie er
„mit Sßeglaffnng ber \?lbbreOtatnren" mittbeilt, „berausbringen ober erratben laffen" :
Frimuiii. Suininiis Poiitifcx llotiianus Suinini.< eiiifcopis
fcrihit vt t'ratrihii.'^ fiiis vnncrahilihus S.
Sixti pren)ytero frribit dilecto filio
ohfcruatuni oft, vt in hoc ipfo Breui obfcniabis fod inaximo dillingnp-
bat memoi-abilis autor. Hioronyiuuni Afciilanuni venora-
bileni fratreni a Papa noniinari. oportnit onini praorogatiuac. . . .
ctiani ab boc Sycopbanta üüzari, f|ui diritur liCgatus a latore,
memorem elTc.
^)iieberer meint nun, i.'ntl)er l)attc fid) [)icv barüber auf, bafj ber "l'apft ben
.WorbinaU^L'egaten dileclinn liliuni. ben ^i^ifd)üf .Oieronl)nnK' oon 'Jlc-eali aber
vrneraliili'm tValrom nenne. ''(Hein biee tonnte unmöglid) ben Wrnnb .(ur amt=
lid)cn Unterbrüdnng ber Stelle bieten: ec- b'itte ber .«nrfiirft uiel \.'nvm um nid)tö
geniad)!, unb ^ntl)er felbft l)ätte eine geringfügige Sari)e nnnüi.i anfgebanfebt.
') 3n bcv (frloiiiicv ?lii-3gatu' Uierbcn iiod) nnbcvc £ri)viftftüife, ,iiim Il)i'il iülcl)i', bie
mit !i;iit()cr uov Gnjftnu nici)t? ,511 tl)iin Ijnlicn, mdcr ben .\cta Ani,ni,staiia tu'fnfjt: bn-j )"liftct
nur Sli'TUiitriiinv
Acta Augustana. 1518. 3
STnbcvä gcftnltct d fid) hei unffrcv 311111 2(jcil flclüifi aiirf) iiod) ivvigon (vnt=
jiffenmg; mit ?liiflB)iiiig ixx l'lbfüiiungöt^eirijcii lautet bonadj bie StcEe olfo:
Primuin. Suminii? Pontifex folet cardinalibus et epilcopis
l'cribere vi fratribus fuis venerabilibus. Sed in ifto breiii Gardinali S.
Sixti prefbytero fcribit vt dilecto filio fuo, non fratri, qnod adco
abefl ab omni confuetudine atque tarn alienum a P»omanonnn fwii-
lari niore et Apoflolice fedis connonicntia, vt rufpicioiipni ic-
linere non poffim, quod epifcopus Hiero. ipl'e fabor ifliiis i)ieiiis lil, Ted
eciam ab hoc fycophanta fupra diclo adinlus, cuiiis roi oportet te
memorera effe.
^ior ift nid}t miv bcv Sinn tlar, füiibcvii aitd) bei ©niub bi'-i' fiiifiivftlirijnt
Wifefaücn«. Siitfjcv crfldvt baö SveOc füv uned)t: ex ftül^t |id) bobci nitf eine
fpvnd)lid)e 93>afn'iicl)iinmg ; ntev ev evElnvt iveiter, bnfi ev ben SlMfdjDf .Oievüm)miie
Don 9löcoli füv beu 5ülfdKv Ijalte, uiib lu'iidjtigt (hijetau bev lUitidjiüb, mit bem
ber Äiivfürft gerabc bamal§ bes iHeformators l;alben in cvnftev Untcrijnnbhmg ftniib.
3!gl. ,5iiniid)i"t iiiiifrc ftefniiimtniisg. 9?b. 1 @, •")22ff. l'iittjcr „2i3ibfv .Cmii-j Söorft" 1.141
in bcm "JUiic^nitt uom Viitl)etiid)cii l'iitmcii. 1c 2x1 I £. i:!l f. 3?iir£l)in-bt , Viitt)«-; i^ricj:
toec^jcl ©. 12, bajii yiitl)cr-5 2L>crfc, ^cito 1.J5.5 I S^l. l;i")-'. Über ba-? Saturn bct OTitation
j. t)ict <B. 2.5. 3» bcii ajfv()anbliingcn 5H)iicl)cii bcm Jturiürftcii niib O'njctnii beioiibev-j bai
Tiirtjt abgcjdiirftc Srf)reibeti bc* elfteren an lelitercn in t'utljer-s ÜBerfcn, ^enn 15.55 1 iö(. HO"»,
gegen i'utl)et4 3<r. an ^ül)- S'ing l'om lii. Ecptcmbev VA>^ bei le 21.*. I ©. 141. Über liut()er
in 'Jlug^burg außer unteren Act;! nort) feine bort gefdjriebenen Briefe 2e 3^. I £. 142 ff., bie
beigaben ]\i ben Acta in 'Jutljerv 3i*ertcn namcntlidj aiMttenbcrger nnb .jenaer 'Jln-jg. an
Bcrfdjiebenen Crten. 3» ^" t*ntftel)ung bev Acta Tc Sä?. I £. 140. li;0. ICD (an Spolatin
Dom 12. 9iouember 1518). 188. VI, 8. I (g. 195 (8utf)ers 2<v. on ©tnupili lua1)rfd)einlid) öom
2ii. Siobcmbev). 192, nnb jn bc? fturfiivften 2!evf)alten nod) 1c a*. T ®. 104. lOS. Übev bie ge-
fdjtoärjte Stelle „91iit5tid)e nnb ongeneme '3lbl)nnbtnngen au« bev .l!ird)en-, 9<iid)cr= nnb f>ielerten=
®efd)id)te, tievnuS'gegeben von 1. ^ui()oim ^^avtholomäu-:- iHiebevor. Tritte-? Stücf." 9lltbovf, 17il9.
®. :JtJ5ff. Übcrl)anpt aufeev befnnnten Öiefd)id)t*iDerfen Jial)nis, lit bcntfdjc "Jiefovmation, 1
©. 215, uovnc^mlid) nbev «öftlin 1 2. 204 ff.
StuSgoBen.
A. „ACTA. F. MARTINI LYTIIKP, i| AugnH: apud. D. Logatfi ApTirn ||
Augufl?. Ii" litelvücffeite iH'bvurft. 12 iMnttev in Ciinrt, leljte Seite leer.
Sgl. Ciija finbet fid) bie geid)roäväte ©teile. Ixnä fidjevlid) Don 3t>l)niin
(Sriinenberg in SBittenberg.
B hjie A, nur {}intcr ACTA unb l^tiiter apnd !cin '4>i"dt.
3m ,3nncrn »ie A unb an-> bevfelben Cffi,vn.
G. „9tcta. 5T. y.Unvtini j] l'ut^cv Slnguft. ]| apub. S. ^egatü ?tvo- ]| ftolicH '}[»-
guftac. ' " SEavuntct ein .^loljfdjnitt. 2itclrürffeitc bcbviirft. 12 3.<lättev
in Quart, le^te Seite locv.
Jitell)ol5fd)nitt: X'Umafime bei ^cic^nam? Pt)vifli Dom .ijvenj. Trurf dou
'•Bielc^ior l'ottt)er in Sjcip.^ig.
D. „Vkta. Jy. ^Jiavtiiii || iL'iitljev i'higuftiniani opub || Dominfi Logalinn Apoflo-
licum II Auguftae. !|" Sarunter ein Coljfdinitt. litelviicfieite bebviuft.
12 5ßtättcr in Cuart, lel3te Seite leer.
'2itell)oliid)nitt: (^l)vi|tus auf einem gcUblorf fi^enb. 2vncf uon iltalentin
©t^umnini in Voipiig.
4 Acta Augustana. 151S.
E. „9(cta. i\. gjlartini || l'utf)cv ^difluft. |] apub. S). Sogatü 9H)o= || ftolicu
yiugiiftai', II recognita. j," Savuntcv ein .Ooüid)nitt. littlvürfteiti' ln'=
bnuft. 12 '-i^lätter in Ciiart, Ic^te Seite leer.
2itcll)ol3|d)iütt loio bei V. Svucf uon lliclrfjior >.iottl)cv iii Vcipjig.
F. ^"^ ACTA R. FA H TRIS MARTINI LVTHERII AVGV || STINIANI
APVD D. LEGA || TVM APOSTOLIGVM || AVGVSTAE. |" litcl-
vüdfeite bebrncft. 20 ilMdttev in Cnnvt, leijtcs iMatt leer.
Tvitrf Holt :jol)niiu ^ftoboiiiiK- in i^njcl.
3'eii llvbvnrf l)alien nnv in A nnb B. ä'on ben Veip.^igev ^In-MViben ift unv
V. bavans gcfloffcn, ans ('. nncber D: E unvb )d)t)n burcf) ben Sitel alc- ^lUn-ite
Vhifliige uon C gefenn.ieidinet. I" ift Uon gan,^ eigenartiger 33efd)affenr)eit, une tuir
gleiri) näl)er geigen werben.
Sd)Dn oben fal)en nnr, bnft öon i.'utl)er§ Arta bie ein.^clnen 5?ogen frifdj
Don ber '■4>veifc weg bertauft iinirben. So Ijattc fid) and) lllrid) 'iSinber, ein
Stnbent, ben cvften t)erfd)offt nnb if)n feinem ßönner «fjviftopli edienrl in '•Jiürn-
bcrg yigefctjitft. .öier befanb fid) ]\\ ber ^eit gerabe ein 3^iiel)fiil)rer awi ij-nmia,
^Jinniene O'alou'j: anf feine briugenbe iBitte überliefj iftni £d)cnrl bas Ü<rnd)ftüit.
O'alBiie fani nad) '-i^afel nnb .^'igte bem (S-robenins feinen literarifdjen £d)al3.
(Vrobeniu'5, fd)on int "-i^egriff, '^.'ntljer'j '-l^riefe nn (üijetan lumi 14., 17. unb 18. £h
tober nnb beffen \Hppellation an ben 'Inipft uoni ITi. Cftober, bie iljni abfd)riftlid)
an-5 '.'(ugäburg ,]ngegangen, in lieri.iffentlid)en, fügte jefet fogleid) baö i^rud)ftiiif ber
Ada. ba'3 bis in bie IHitte bes erften jener ^-i^riefe i'utberö reid)te, l)in,yi. Seine
Vlu'igabe d") beftebt beninnd) an« beni gefd)id)tliri)en 3;()eile ber Ada bi'3 ]n l'utl)er'3
£d)reiLu'n an (5ajetan üoni 14. Cftober nnb au<3 ben lum ','hnvJbnrg l)er er()altenen
Sd)riftftürfen: fomeit ber erfte iJ?ogen beo llrbrncfs reid)t, ift ber Sert nad) it)ni
gegeben, ba« Übrige nad) ber .£)anbfd)rift ; e« fel)lt aber alleä, tt?ne ber Urbnicf
nad) Vntbere 33rief an Cajetan öotn 14. Cftober enttjätt.
^JhiI. ;)iicbevct n. n. 0. S. :i<)7 ff. ®cl)fnvl''i S^rirflnid) II S. *i4. HO. Lutlu'ri n]i|i.
lat.. eil. lenae 155»; I 4*1. nici.x.x.xix-'.
'.'Ibgebrnift finb bie Ada PoUftiinbig in ber 4>afeler Sannnlnng Vntberfd)er
2d)riften öoni i'iär,; l")2(t y.M. Rr 4'' — Xx 2'', nnb ,poar foiueit alö nibglid) nad)
F. fonft nad) A, nnb bieranc- iibergegongen in M. Lullinii liiciiln-alionuni pars
iina. Basilcao in acdiliu.-; Adac Pdri M.i). XX. M(>iisc Iiilio, !i^I. Y (>'' - Aaij^.
3n ben Wefannntan-jgaben finben fie fiel) .u'rftürfelt, latcinifd) Wik-hergap ir)4r) 1
iM. ccviii^ cr.xv'' nnb ccini'' (;i;v'' nad) A. lonae 1556 I iM. cxiiiiii'' r.i;i'',
r.\v^- cxcil", Erlanga.'. (»|)|i. lal. vai-. arg. II (S. 3G7^.'J!t2 nnb :!54 ;!(il,
o(;ne firitit ben 2ert oerfel)iebener ^Jlnogaben inifd)enb, nnb bei ;i!bfd)er II <B. 54;! - 549,
4G:]--472 nnb 4:!7 442; bentfd) unüollftänbig 3eno 1555 1 5Ö1. 114''-llf)'' nnb
103"- lOO", SÜittenberg 1557 IX ÜM. :!lJ''-44" unb 31'' — 33'', ?Iltenbnrg I
S. 125-131 nnb 115 1 LS, Vcip,(ig XVII ©. 187- 1!I4 nnb 174 — 177, uollftiinbig
bei SÜald) XV Sp. 731i 74(i (ein Stiict baöon fel)on üor()er €p. <is7 (iiSii).
Oitl 712. 74fi 75(J nnb Cn^ö — 004.
20ir legen für nnferon Icvt A .^u Girnnbe, fügen aber bie Veoarten ber
übrigen Sonberbrnrfe bei; I'' berniffid)tigen n'ir bie- (iini Scblnffe be» 5in-iefe5
:yut()er6 an Üajetan uoni 14. Cftober, bie ;')nt()aten bafelbft folgen an itjren Crten.
Aftii Aufiusüinii. 1-MS. 5
?l 11 111 evtl! 119. ^u iiilicvcv Sdivift fpiclt bic 4<iillc ( iiii,'(;iuliis bi'':< '^''ipf'c'i
6lemcu9 VI. üoni 27. Saniiav 1343 eine (n'hcutiaiiu- ;Kolli\ Sic ftiibct fid) im
Corpus luri.s Canonici unter ben KxtiMvagMiitcs coiiiiiiimcs lih. v. lil. ix. filc
poenitentiis et i-eiiiissionibiis) cap. 2. Säix laffcu Ijiev einen Slns^ug Uon iljr folgen.
Clemens VI. Archiepiscopo Tanaconoiisi ciusque Suffraganeis.
Unigenitiis Del liliiis — -- — facti« nobis a Deo sapicutia, iiistitia, saiicti-
ficatio et redeniptio nou per sanguineni hircoruni aut vifulornm, scd per propiiiini
sanguiiiem introivil seniel in sancta, aeleina ledeniptioiie inveiita. Non cnini
coiTuptibilibus aiiio et argento, sed sui ipsiiis agni inconlaininati et iiiiniaculali
pretioso sanguine nos redeniit , quem in ara crucis innoceii.s immolatus: uon
gultam sanguinis iiiodicaiu . cpiac tarnen propler unioncm ad verbiini pro re-
demptione totius liuniani generis sult'ecisset , sed eopiose velut (|uoddani piollu-
vium noscitur eli'udisse ita, ut a planta pedis usque ad verticem capitis nidla
sanitas invenirctur in ipso. Quantum ergo exiiide. u( iicc supcrvacua, inanis
aut superllua tantae cü'usionis niiseralio reddcretui', llicsaurum militanti Ecclesiae
acquisivit, volens suis thesaurizare (iliis pius Pater, ut sie sit inliiiitus tliesaurus
iiomiiiibus, quo cpii usi sunt, Dci amicitiae participes siuit eHecli. Quem quidem
thesaurum non in sudario repositum, non in agro absconditmn, sed per beatum
Petrum, codi clavigerum, eiusque successorcs, suos in terris vicario.s, eoMunisil
fidelibus salubritcr disi)ensandum et projiriis et ralionabilibus causis nunc pro
totali, nunc pro partiali lemissione ijoenae temporalis pro peccatis del)itae lam
generaliter tam specialiter (prout cum Deo expedire cognoscerent) verc pooni-
tentibus et confcssis misericorditer applicanduin. Ad cuius quidem tbesauri
cumulum beatae Dei genitricis omiunnKpie electorum a primo iusto usque ad
ultimum merita adminiculum praestarc uoscuntur, de cuius consumptione seu
minutione non est aliquatenus loiiiiidandum tam propter inlinila Chiisti (ut piae-
diclum est) merita quam pro eo, (|uod. quanto plures ex eins ajiplicatione tra-
huntur ad iustitiam. Iaido magis ac-crescit ipsorum cumulus meritorum. —
Datum Avinione vi. Kalcnd. Februar. Pont, noslri Anno primo.
Actii Augustana. Iöl8.
Acta r. Martini Liitlior Aii^ustiiiiaiii apud
D. Legatiiiii Apostolicuiii Aiigustae.
PIO LECTOia F. MARTINVS LVTHEK S.
ji'iiosce luilii, rliarissinie Icetur, ijiinil lolirs nugis
im'is huni:^ tilii pcrdo, tat'iri id multmii invitiis: ■■■
(laiuluni rugo piitt's et Imc iieoessitati. |ilacuit in
("R-lo, ut et ego t'aljtila linniiiiuin fiereiii, (|iiofl tanifii
sie me dehere diiiniim cdiiHtcdr, ut imn duhitrin
totiuii iis (jiio(jiK' liDininihuK tribiiciidiun , (juihus
tatita fst aimiiiii pietas, ut siunisslina |iiis.sima(]iR' w
veritate offeudautiir u.S(|1il' ad iiisaiiaiu (-(H-dis et
(iris et (i])eri8 iinpietatfin. Noxavcriiiit iani diu
Joauuem IIl'ucIiüii sccivtarium cunsultorcm, vexaiit luim' me »luacstiouariiiiii
(ut .sie dixerim) di-sputaturcm, nee coasilia uec di.sputationt's passuri. Spcraimis
l'ore deinceps, ut prac ocio suo iiilbelicis.sinio souiuia <(Ucic|uc et cogitatinucs i->
iiiortalium vexcnt. Quis fuiui al) iis Belioniotli dentibus .securus est, ((uando
eos devoraut <|ui secrcte consulunt aut aperte doceri tantuni petuut? Noviiin
(dcuiii iiiuuiii'talein!) et nienicirabüe eriuien, voluisse tlneeri et (piaesivisse
\critateni. Atque id in Kcclesia regno(|ue veritatis, in c|Ua etiani upurtel
ratiiiueni reddi onuiibns poseentibus. Sed liace alias. jn
Nunc, Uli leetni-, (|Uiid ag<i tale est: videii libellos edi el nunores vni'ids
spargi de aetibus iiieis Angusteusil)us, (juauijuaui vere iiiliii ii)i egeriui (juaiii
i|U()d et teinpus et suni))tus perdidi, uisi id salis abuude i'uerit oi)eris, (judd
niivani audivi iinguain latinam, seilicet c|ii(id veiitateni diieere idem sit (piod
Keelesiani pei'turbare , a<lulari vei-n et ('iu'isluui uegare, id est lOeelesiam -'■'>
Clu'isti ])aeilieare et exallare. ue(|ue euiui video, (jMoniodo uoii tu sLs Ijar-
barus IvuuiaiUH et Koniani til)i, si haue nescioris eio(]uentiani, eliani si alias
Cieeronis el()(|uentiani sM|ieres. Igitiu' iie in alterutraui parlein \'el aiuiei
nimio eleveiit ve] ininiiei uiiiiii) de]>riniaii( eau.»aui, volo ip>e in |)uliHeuni daix!
ea, ipiae obieeta mihi et (|uae a nie responsa i'nere, siiunl \c\ hoc teslinionio :)u
uiituu) fiietui'us, me praestiti.sse satis ai-duani et aimude lideiein dbeiiieutiaui
1 f. Sic Üficrfd^rift ift bcm 2itcl bcs Urbiudy ciiliiomntcn , im Icvt l)ol)Cii bic Soiibcv=
üuäfladcn fic uid)t :i V. fc^lt U I.VTIIKKIVS F 8 tlubitem id totuni CDE II ad
naiiein CDE ly Consultatoieni K 20 liaec et alias E 22 actis CÜE 2(> quoinudo
tu iimi CDE 27 etiam si aliuqui E 29 niniiuni clovent CÜE nimium deprimaut Cl )E
Ada Augustana. 1518. 7
Komanii |Kintitici, |)iiimini i|U(id, |iau|iciciilu,s iiiil)rcilli>(iiic, prdcslcr taiiicn laiilis
itiiicri et periculis nie iledi nee iusti.s.sinuis et liunestissiinas oniiiiiim imlicio
absciitiae caii.sas appivhciHli, deinde roram eis sisti })asstis qui de racliniie ])ailis
adversariae iustissiine poteraiit a ine reiici. I f as autem ini(|iias et ilitlicilcs
s conditiones ((luaiiluin nasus uli'aeit) ideo mihi xidciilui- amici isti adiinias.se
et oinuia praestruxi.sse, iit nun veritatis iii(|uisitiiiiieiii sed perdilioiiciu iiicani
f'acillime operarciitur, nee advi'iitiiiii uieuin s])erasse seil eontiiniaeiain ineaiii
desyderasse videntur, <|Uo hitis mux censuris eausaijuc nee audita nee eoj^nita
triiiiii])liarent. (.'nius rei noii leve argunientuiii iniiii l'uit, (|ii(>d post adventuiii
lu meiuu primo cdeptiuii est ijnaeri, in f|iiil)iisnaiii aeeusarer. Atipie iis(|ue
liodie sunt in domo Caiplie scripta mea, uhi ijuaenindir a(lver>us nie l'alsa
testimonia, nee adiiiie inventa sunt. Etiam iste (nt video) nnvus mos novmn(]ue
ins Romanae euriae eoepit, ut Christum prius eapiant, deiiulc (piid ohiieiant
iiuaerant. Duo tainen miiii, immo unuiii, ([uod speeiem iiaheret, ohieelum
i'i est, eominentuni Exti-avagantis, ut videbis statim.
Tgitur, ne et Illustrissimum ]*rineipem Eieetorem 1*'rideiieiim (hieem
iSaxoiiiae etc. frustra pro nie hiljorasse ])ermitterem (elementissime eiiim nie
et sumjitn et epistolis commendatitiis pruvidit, atipu^ ut causa ex mhe eom-
mitteretur, gratiosissime iam aiitea lahoraverat), veni Augustain suseeptiiscjiK^
2(1 Uli a Revereudissimo doinino Cardiiiale legato satis clementer ae prope reve-
reutius : vir enim est omnibiis uomiiiibus alius quam hü fratrum vonatore.s robn-
stissiiiii. Hie, ubi se noUe meemu disputare dixisset, sed suaviter et paterne
rem compouere, tria mihi de mandato domini Papae (ut asserebat) facienda
proposuit: Prinuim, ut ad cor redirem erratusque meos revocarem, Deinde,
is prouiitterem in lutm'iuu abstüiere ab eisdem, Tereio, et ab omnibus (piibus
Pvcelesia perturbari possit. Ego, (|ui talia etiam A'uitteiibergae sine periculis,
sine labore tauto me t'acere potiiisse videbam nee in Aiigusta miiii f'tiisse
(luaerenda, mox petii doceri, in (piibus errassem, me uon esse mihi coiisciiiiii
iillius ernn-is. Tune protuiit Extraxagantem C'lemeiitis Sexti (piae incipit
3u 'Ciiigenitus itc.' quod contra caiii asseruissem propositione iviij. noii esse
nierita Christi indulgeutlarmii thesaurum. Urgebat itaipie, ut revocarem,
instabati|ue ciuii tiducia, ccrtissimus de victoria: c(mtide])at (Miim at(jue adco
seeurus praesumebat, me non vldisse Extravagante^m, f'retus fortassis eo (juod
nou onmes Codices eam haljent.
35 Secundo obieclt, (piod propositione vij. inter declarandum dociicram,
iiecessariam esse fidem accessuro ad saeramentum aut in iudiiniim acces-
surum. Hiuic enim novam et erroneam doctrinam |)utari vciliiit, Sed ])otius
iueertum esse onmem accedenteni, gratiani conse(|ucrclur iicc ne: l'aciebatque
hac fiducia siia, praesertim arridentilms et pro more suo cachinantibus Italis
10 caeteris (amiliarii^us suis, ut vieto simiiis viderer.
4 adversae K
8 Arhi AuKuslana. lölS.
Ut'siiondi tmic, mihi uoii snluin istam Clcmciitis esso diliurnti:!' visaui,
swl t't altrram eins ciuiilain et analnüani Sixti i|uai'ti (verc cniiii li'u'i'raiii
utras(|U(' Ulla riini vcrliosi.-sinin et <]iu tidcm iilariiin iiuTitii derogaret a|i|iarn(ii:
taiitn rst ivfiTtiis iiiscitia), vcniiii nun iialmissc cam apiid mc sali?- antliori-
tatis, L'uni aliis inultis tum ca maximc causa, (|Uih1 scri])turis sauctis aliutitur
et verlia (si iiiddii scusus usitatus sulisistcrc dcKct) au<laiMns tor(|Urt iu alicuum
sensuiii, (juem suci liico uon iialjcnt, inmm coutrariinu lialicut. Idco MTii)tui'a>,
(|uas <'i::i> in jxipnsitionc mca sc(|U(ii', esse ei practiTeudas omuinn, ac niliil
iudr |ii'ciliari, s(/d rrcitari duintaxat ac uan'ari njiininncui S. Tlinmac.
'I'uuc ccpit advcrsus mc |i(itc.staU'ui l'apac cduiuicudai'c. (|U(iuiani siipra n'
C'oiicili\uu, supra .-crijiturani, su])ra dinnia Ecclcsiac sit, cl iit id pcrsuadcrct,
i'epn^hatiouom et alirogalinucui ('oucilii l>a>ilicnsis rccitaxil , ac (icrsonistas
quixjuc Ulla cum (icrsom; dauuiandos ccusuit. llacc iil craut iinva in auril)us
mcis, iK'iiavi contra, fapaiu sujira Couciliiuu, su|>ia sciiplunnam esse, J)ciudc
i't univcrsitatis Parrliisicnsis aitpcllatiinicm ciimuiciidaxi, multaquc coiiliisa i'
intcrlucutiouc de pcicuitcutia, de gratia tici misccliamus. Nam altcraiu iilam
obicctioiiciu (Muu ddioi'c audi\'i: uiliil ciiim minus timtiisscm i|uam haue
rem iu dtibiuui \iicaudam ah(|nandii. Ita iu nuUa projicuKidum re ccin-
veuiehamus, scd iit altera aitcram iuvt'uiehat (ut tit) ita seiu]ier uoxa snr<;'el)at
coutradictio. Cum autem vidercm, ista couteiitiouc nihil agi uisi multa inehi)ari .'n
(^t iiuUa oousummari, ac iam vere uns niiiil uisi niultas Kxtravagauics coimni-
nisci, pi'aesertim cum iih', ut \ice l'outihcis siuumi, ucillet cessissc videri,
pt'tii, ut tcnipus darct dclihcraiuh.
Altera die praeseutihus (|uattu()r Cacsariac Älaiestatis scuatui'ihiis, ad-
ductis iKitario et testihus, j)n)testaliar pr(i|)rie et persouaiitcr Icgeus cdi'aiu -■■
Jxeverendissimo D. Legato in huiie <|ui sc(|uitur modimi:
'In primis cgo fratcr ÄFartinus Luther Augustiuiauus protestui', me
eolere et set|ui sauctam Jiomauam Ecciesjani in oninihus mcis dictis et tiictis,
jiraesentibns , praeteritis et liiluris. (iiiod si (|iiid cdutra vcl alilcr dictum
fuit vel tiierit, jim non dicto haheri et luibi'ri' vohi. m
Verum ex ipm Rcvcrcndissimus dominus iVe. mihi <\r mandalo «lomiiii
l'apac, ut asserebat, proposuit et cxegit, ut su|ier (hspulaliouc, i|uam de iu-
dnlgentiis liabui, ti'ia liaec facerem, l'rimum, rechrem in mei cognitiouem et
errorcm revocarem, Seeundum, cautelam preslarem de fiiluro non repeteudis,
'i'crciiim, promiltei'ciii abstinere ab omnilms (|ue Kcclesiam dci pcrtubarcnt : '■'■'
cgo, (jui (hsjjutavi et vei'ilatcm (|Ucsi\i, i|uaereudo dciiu(|uere non polui,
multo iniuiis ad revoeationem compclli uoii aiiditus uc(|iic convictiis, hodic
protestor, nie non esse mihi coiiseium alii|uid <iiNisse, (piod sit contra saciam
scriiitnrani, Ecelesiasticos patres aut ileerctales PouliHcum auf recl;uii ralioucm,
sed oiuuia niiae dixi jiodie (|no(|ue iiiiiii saiia, vera, ealiiolica esse videntiir. "'
14 super Conciliiiin AliCDI'' 'J.", |iriilostaljur 1) 'J7 hiillioriiis 1" liS sacri C'
40 Vera et catliulica E
Acta Augustana. 1518. 9
Nihiloiniiuis tarnen suin liomo potwis crraro, sul)!!»!.«! nie et etiain
niuic .suhiuitto iiulii-io et deteniiinationi leirittiiiiae .■^aiictae E('cle.<iae et oiii-
nibiis melius seutieutibu.s. Tarnen ad .superabuiidanciani otf'ert) nie iiersoiia-
liter hie vel alibi, etiani in publiei) reddere ratiuiieni dietoruni nieornni.
Quüdsi hue nun plaeet Reverendissinio doiiiini Av., jiaratns snni, vel in
seriptis, suis ubieetionibiis, si quas euntni nie prodiieere destinaveiit,
respondere et super Ulis audire indieinin et senteneiam dDctornm insigniniii
uinver.sitatiuu iiuperialiuin l>a.sUieusi.s, Fribiirgensis, Lovunieiisis, aut, si nee
id satis est, etiani Parrhisieusis, studloruni [lareutis et alj anti(jnu senipt-r
1" eliristiauLssime ac in tlieologia floreutis.sinuie universitatis.'
Quo facto repetiit di.sputationeui hcsteniaiu de obiectione priore: iihi
enim multani speeiem pro .sua seuteiitia vi.sa e.st habere. Me vero taeeiile
et iiLxta protestatioueiu iu .scripti.s respondere proniittente, riirsu.? sati.s con-
fidebat. Tandem admi.s.sa .scriptili responsione al)ituiii est. Tenor et textns
li re.spousioni.s est iste:
') Reverendissinio in Christo ])atri et domiuu doiniiio Tliomae
tituli S. Sbcti Cardinali, sanctae sedis apt)stulieae
legiit« &c. F. Martiuu.s Luther Angustiuiauus
salutem.
Quam non detrectem respondere libens(|ue veliui rationeni reddere de
singulis specialibusque meis dictis, Revereudissinie iu Christo pater, ut ub-
iectionibus satisfaciam, quas heri et nudius mihi obiectas memiui, hae \olui
epistola Iiuniiliter protestari : nani diio sunt, (juae mihi sunt a 1'. T. R.
obieeta.
25 Primum E.\travagans iHa Clementis sexti qiiae ineipit * Unigenitus &(-.'
in qua tiiezaurus indulgentiarum asseri videtin- esse nierita Christi et sane-
torum, (piod ego in po.sitionibus meis videcjr uegare.
Rcspoudeo itaque: Non fuit iiiiiii ineoguita Extravagans illa, euni istas
meditationes meas nieditabar. Sed cum eertissimus essein unamqne toeius
s" E(;elesiae .sententiam esse seirem, ineritii Christi in spiritu non posse comniitti
hominibus uec tradi per honiines aut alj hominibus, sieut tarnen Extravagans
ista souare videbatur, volui iutactam relincjuere idiisque ingeniis melioribus
committcre magnas illas molestias et angustias, (pias ])ro tuenda Papae
reverentia patiebar.
35 Occurrebat enim et movebat priiiio, qn<id nuda issent verba Poutitieis
et adversas contenciosum vel haeretieimi invalidum praesidium: deinde, si
6 obiectatioiiibus E 8 Lovaiiieusis 1) 11 de fcf)tt K 17 Caidiiialis 1)
18 Lutherius F 23 a fctjlt ABK
•) Xct Stief finbct fic^ oud) in Kjiist. M. Lutheri Tom. I. cd. Auiifaber »C. 87» 'J-d»
uiib bei Ic aiH-ttc 1 2. 14!J— lös.
10 Arta Aufjustana. 1518.
OToi. ;. ;. (jiiis diwret, tiirpe e^se Principein loijiii .sine lege, et iiixta Zaohariara, uon
verl)a lioiuiuis seil legem tlei rccjiiiremiam ex ore sacerdotLs : item, (|U(>(1 verba
scripturae tonjuet et in alieuimi .st.'n.simi eis abutitiir, uam (juae de gratia
iii.stifieante cüeta .-^imt ad iudulgentia.s traliit, quo videbatiir magi.s uarrai-e
et magis opiuione ijuadam ]iia exhurtari (jiiam solida demoustratioue aliijiiid :<
proljare.
A'exabat etiam, quod lieri po.sne eonstat, deerettdes alicjuando erroneas
esse et contra saeras literas et eliaritatem militare. Xiuu licet decretales
Romani Pontificis tmn|uaiii voeeni Petri opcn'tct audire, ut dicitur dist. xix.,
tanien lioe ipsuiu inteliigitiu' de hiis siduiii (ut dicitiu' ibidem), (juae consonae i»
smit sacrae scriptiu-ae et a prioribus patruni decretis uon dis.sentiimt.
Accessit ad hoc, quod de lacto Petrus non incedens ad veritateni
Oiai. 2, 14. Euangelii reprehensus est a l'aido Gal. ij. Ideo non miriun videri, si suc-
3ipsi*_ 1-'. ce.ssor eius in ali(]U0 defecerit, quaudotjuideni et Act: xv. doctriua Petri non
fuit suscepta, douec accederet et approbatio lacobi miuoris, Episcopi Hiero- i^
soivmitaui, et tocius Ecclesiae eousensus, unde flitxisse videtm* id iuris dogma,
legem tunc firmiui, (pumdo uteutium n)oribus ai)probatiu-.
Praeterea, quam nuütae decretales priores correctae sunt per jiosteriores,
ideo(pie et haue forte pro temj)üre suo corrigi })osse. Panormitanus (|Uo(|ue,
ii: i. de elect. c. Significasti, ostendit, in materia fidei non modo generalis j.i
Concilium esse super Papam, sed etiam (|Uemlibet iidelein, si melioribus
©ni. •:;, u. uitatur auctoritate et ratioue (juiun Papa, sicut Petro Paulus Gal. ij. Quod
i.iiov. u,3u. et ilio i. Chorin. xiiij. coulirmatm': (Si fucrit alteri sedenti revelatum, prior
taceat. Ideo sie vocem Petri esse audieudam, ut tarnen libei-ior sit vox Pauli
eiun redargueutls, porro omnium superior vox Christi. l'.<
Älaxime vero laborabam, (piod eadem Extravagans manifestissime milii
a])])arel)at falsa (juaedam continere: Primo, (|Uod dicit merita Sauctorum esse
thesaurmu, cum tota scriptura dicat deum ultra condigmun praemiare, ut
«Rom. s, IS. Ko: vüj. Non suut coudigue passiones huius temporis &c. Et B. Augustinus
li: i. retract: xix. Tota ecclcsia u.*(jue iu fincni mundi orat 'Diniitte uobis 3«
Dintii». 25, ;'. debita nostra\ ergo uon superfluere aliis jjosse, (piae nee sibi sufficereut: inde
virgines sapientes noluerunt olemn comnumicare iusipientibus. Et b. Augusti-
nus ii: ix. conlessiouum : Vc hoiniiuun \itae (|uautunHun(|ue laudabili, si re-
■?i. I i.i, 2. mota misericordia iudicetur. Et proplieta: Non intres in iudicium cum servo
tuo, (juia non iustificabitm- in conspcctu tu unis vivens. Ideo saucti uon ;i-'
sui.s meritis sed sola dei misericordia salvi fumt, ut latius dixi in resolutionibus.
Ego vero non eram tam insigni temcritate, ut ))roptir uuam decrctaleni pon-
tificis hominis tam ambiguam et obscuram ircudcrcui a tot et tantis divinae
scripturae testimoniis apertissimis: quin potius arbitrabar quam rectissune,
10 de iis F 24 taceat. (leo A» 29 Ko. ii. K &c fe^tt I) =53 Vt homiiium D
:57 Kt vero 1>
• AcU Au^'ustanu. lölfS. H
verba scri])tiirae, i|uil)iis sancti (U'scrihiintiir duticcrc in iiu'rilis, iiic(iiM|)iira-
biliter praoti'rcnda vi'i'l)is luimuiiis, ((uil)us scrihmitiir ;il)iiii(lar(', «•mii \';\\y.\
iioii supor, s(.'(l siil) vcrlxi dci sit itixta illiul (iai: i. Si aiigelu.s dv (•clni^iii \,'-
aliud vobis ^'uaiigflisaxcrit iiiiani awepifitis, aiiathi'ina sit. laiii ilhid (|ii()(|iic
s jiüu iiiliil erat, qiiud l'clro liiiiR- fouuni.s.siuii thesauriuu diuit, de ([uo nihil
constat nee iu euan^lio uec uUa scriptiira.
Hiis perturbatus molestii?;, ut dixi, consiliimi iniiii fiiit (juicsceiv et alios
aiidire, cum positiones meas verissiiua.s usqiio hodif ()iii)(|iic vidorem. Nim<-
vero cimi urgeoi' ipse teutare, (jiiod ab aliis, maxinic a siinnno pontificc
u) cxpectare debueram, ciiias solius est declarare ea (piae coudidit, taiiuii pro
viribus infienii et ijratia dei conaljor ]>r() tutela syuoacrissiniac Verität is po-
sitiüiics uHuis fiiui Extravajiaute euneordare, utrastpie servando in \(iitate:
Priinuiu supponendo, (piod indulg-eutiae pmrsus niliil sunt (niet:ipiivsiee
lii(juendo), (|uia certuiu est, eas esse idiud nihil ijuani reniissiunes satisfactionis,
15 id est bonuriuii operum, eleeniosyue, ieiunii, oi'ationis &<: Ideotjue eertuin
est, eas esse bomim privativuui, diun peruiittuiit nun solvi poenas (lei)itas
aut uon tieri labores operum. (Juare uecessario thesaiuHis hoc loeo inijiro-
priissime aeeipitur, «piia iiiiiil eoiitertur positive, sed j)eniiittitur ut nihil
Sülvatur.
•ju Seciiudo: Certo certius est, quod hunc thesaiu'um Papa nou habet velut
in loeulo vel eista sed in verbo vel elavibus vel potestate, tjuia emaandn
uon eistam sed voluutateni v.t verbuni aj)erit i!t sie donat.
Tercio: Ideo sequitur, (juod thesaurus iudulgentiaruni sunt nicrila (hristi
nou Ibnnaliter nvr |)roprie si;d effeetive et iuij)ro|)rie, <juia Papa uon <lat
•j.s nierita Christi t'oruialiter sed de luerito Christi, id i;st [K'r elaves (|uas nieruil
dari Ecclesiae suae, (juia iu virtute elaviiun est, ut renüttatur satisfactio.
Et sie patet, quod reete ili.xi eouelusione Ix., thcsaiU'um luuie esse; elaves
Ecclesiae merito Cliristi donatas. Et hoe sensu verum est, uierita Clu'isfi
esse thesaurum indulgeutiarum , scilicet improprie thesaiU'um et niei'itum
.11) Ciiristi aecipieudo. Patet ergo eoneordaneia Extravagautis cum mea positione.
Quarto : Haue esse meutern l'apae iu ista Extravagante, probaut i])sa
verba Papae, ubi dieit, hunc tliesaiu'iuu Petro et suceessoribus suis a Christo
commißsimi: sed coastat et certum est , nihil Petro couimissum j)raeter has
elaves regni caelonuu, (piae sunt luerita Chiisti (id est de merito Christi
3s donatae) imi)roj)rie et ett'eetive, ut dixi. Et alterum verbi thesauriun, de (jiio
dicit: pasce, pasee, pasce oves meas. S^o. -i,
Qiiinto: Haue auteiu thesauri iudulgentiaruni iutellig<'Utiani certum est
esse ineognitam apud ixipidum Christi et inuoiuiuatam, ut dieit couelusio ivi.
quia fere non dieuntiu- nisi iiupropria et obseura illa nomiua 'thesaiunis, merita
♦0 Christi &c.' ideo lere creduut, sese bouum aJiquod proprium et positivum
35 verbi thesauri CUE
12 Acta Augustiina. 1518. '
wuiseqiii siciit <li)iinin alii|iiii<l ant uratiam, cum lanicn iion cnnsciiiiantur
iiisi niiiiistiTiiini claviuni. (juu sohuiitur, nv satist'aciant ))ni jH'ccatis, ae sie
privativiun bi)miin accipiimt et iinpniju-iuin thesauruiii. Kt ille est inex-
haustus et iufinitus, t|uia vii-tiis elaviiim est inexhausta, ((uae in nierito C'liristi
immediate nititur, induluvntiae vem mediate. Ac ideo [lotest etiaiu diel, '^
nuM'ita C'lu'isti esse thesauiuiu indul<;'enti;u'iini mediate.
Sexto: Similiter admitterem etiam merita sauctorum esse iumc thesaiinim,
seilieet improprie, id est quod merita sanetorum per fideiii Christi iiieurporata
et nimm enni eis facta iam idem sint et faeiant quod merita Ciiristi iuxta
(«ni. 2, 20. illud, (piod vita insti non est ipsius sed Christi in eo viventis. Gal. ij. Vivo i"
ejro, non ego, vivit vero in me Cliristiis. Naui merita sanetonun ut sane-
torum niliil essent et damiiahiHa, ut supra dixi, ut B. Augustinus : 111)1 non
ego, il)i foelicius ego, (|uia Ciiristus et Eeclesia sunt duo in earne una.
Septimo: Verissinumi tanien est nu'rita Christi non esse thesanrnm in-
dulgentiarum positive, ])ropri<' et inuaediate, nt ali(]uid eoiiferant, sieut intel- is
ligunt rudiores, (piia, quando eonf'ernut donuni positivuni, faeiunt id non ut
indidgentiae thesanrus, sed ut gratiae vitalis thesaurus: tune enim i()rmaliter,
proprie, immediat« donantnr sine elavihus, sine indulgentiis a solo Spiritn-
sancto, non anteni unquam a Papa. Quia per eharitateiu honio fit unus Spi-
ritus cum Clu'isto, ideo partieipat omnilms bonis eins, Et hoc est (|nod mea jn
eonelusio Iviij. tlicit: Nee sunt merita Christi, (|uia liaee sine Papa operautur
gratiam hominis iuterioris.
Breviter: Itaque patet, (piod merita Christi nccesso est dupliciter aeeipi,
si salva debet Extravagans consistere, Uno modo proprie et formaliter, et si(^
sunt tiiesaurus vitae s])iritus et ]>ro]>riissime a solo spiritusancto distribulus, j^
cui vohierit, Alio modo inq)roj)rie et etfective et literaliter pro eo quod
meritis Ciiristi effeetum est. Et sieut Hxtravagans improprie inducit seriji-
tui'as, ita etiam improprie tiiesaurum, inq)n)])rie merita Christi et onmia
improprie aecipit. (^uo factum est, ut esset aml)igua, obscura vi oeeasio
iustissima dispulaiidi: ego autciii |)r(ipi-ie locutiis sum in meis positionibus. :iii
Qui hallet, det meliora, et revocabo ista: non enim menm est inter-
|irrtari Canones pontitieum, s>'i\ meis positiouibus ad<'sse, ne contraCanones
pngnare videantur, ('.\pe<'tan> liiiinilltei', si alia iiierit mens l'apae demimi
declarata, jiaratus eidem parere.
Ilaee onmia tamen dicta volo pro revei'cntla sedis apostolieat: et IJeve- 'i.'
rcndissimi domini ('ardinalis i\:c. Nam si legitima et libera agendnm mihi
est .sentcutia, contendo et |)robo, eandem Extravagantem esse proprie, direete,
aperte ])ro Tue mea(|ne eouelnsiuue et contra sentenciam Keverendissimi domini
Cardinalis, (piia textus expresse dicit, (|Uod Christus thesanrmu hnnc ac(|ui-
sivit Ecclcsiae &(.: Hoc verbnm 'ac(|uisivit ' evidenter conviiicit al(|iic eonclndit •"
28 proprie tlicsauium AUCDK 29 accipi L) 40 coiivicit Alll''
Acta Augustana. 1518. J3
invfrajiabilitor, aliud ('.«so iiierita Christi r|iiil)ns acrjnisivit et aliud tliosaiinim
quem actjuisivit, (|iiia aliud est causa et aliud cti'cctus, iit ctiani ]iliil(iso|)lii
diciint. Ideo conehisio mea stat invicta, (jiiod mcritii Cinisii inm suiii
tlu'saurus induljrontianim, sed aciiuisienml (.'um. Niliilumimis taiiicii ctiaiii
5 haec ipsa submittu iudicio Eoclesiao \\t stipra. '
Obiectio altera est, qiiod in condusione mvn vij. declaraiula dixi,
neminem iustifieari posse nisi per tidem, sie scilicet, ut nccosse sit, eum ccrta
tido eredere sasc iustifieari et nullo modo dubitare, quod gratiam eonse(|natur.
Si euini dubitat et incertus est, iani non iustifieatur, sed evomit gratiam.
10 Haue theologiam novain videri putant et erroneam.
Ad quod respoiideo:
Primum. lufallibilis est veritas, (juod nullus est instus nisi (pii credit
in demn, ut Ko: i. lustiis ex fide xivit: ideo qiiicunque uon erediderit, iam !^^i'" ..'■„"•
iudieatu.s et mortuus est. Igitur iusticia iusti et vita eins est fides eins.
15 Quare et omnia opera fidelis viva sunt et onuiia opera intidelis moi-tuu, mala
et damnabilia, iuxta illud: Xon potest arbor mala l'ructus bonos faeere, Aj-borwaiiii T,i«i.
autem, quae non laeit fruetiis bonos, excidetur et in ignem mittctur.
Seeuudo. Fides autem est nihil aliud (piani illud, (jUod deus pru-
mittit aiit dicit, credere, sicut lio: iiij. Credidit Abraham deo, et repntatum f "ij,';, ■'•,;J ^
■jo est ei ad iusticiam. Ideo vei'bum et fides neeessario siiiuil sunt et sine verbo
impo.ssibile est e.sse fidem, ut Isa: Iv. Verbnm, quod egreditnr de ore meo, Sei ir., ii.
nou revertetiir ad me vaeuum &c.
Tercio. Nune probandum est, quod aceessuro ad sacraraentum iieees-
sarinm sit eredcre, sese gratiam ennsequi, et in hoe uon dubitare, sed cer-
2i tissima fiducia eontidere, alitxjuin in iudicium aeeedit.
Primo per illud Apostoli Heb: xi. Oportet accedcntem eredere, (|nia.<>rtn. h.g.
deus sit et inquirentibus se remunerator sit. hie patet, quod jion licet du-
bitare, sed fimiiter oportet credere, (juod deus sese iiupiirentes remuneret.
Quod si oportet credere remuueratorem, unmino o))ortct etiam eredere iusti-
30 ficatoi-em et jji-atiae hu-ffitorem in j)raesenti, sine (|ua premium non larjrietnr.
8eciuido: A'ecessai'ium est sub periculo aeteniae damnationis et peccati
infidelitatis credere his verbis Cliristi: Quodcmiquc solveris sujier tcrram, aHaiin.icia.
solutum erit et in eaelis. Ideo si accedas ad sacraraentum poenitentiae et
7 cum certa F 10 videri putat ABC'DK putaiit videri 1' II Ad (pLiiii F
13 ut fe^lt F 14 iudieatu.s est et mortnus F 1.') Quare omnia F 10 damiial>ilia
sunt, iuxto F 19 Sic Rho. iiij. F 21 fidem. Esa. Iv. F ogrcdietur F 2j confidcrc.
aut in F 2G apostoli ad Ilcl). F 27 deus est, et quod remunerator est F 27—29 Slotl
hie patet 6ii credere remuneratorem fe^tt F 29 Omuino etiam oportet F ;!1 peccato F
33 erit in F
') §icr jc^UcRt im Ikbrucf bft ftftc 5<ogcit; ba'i folgfubc «tiirf bo?- 'i^ricfcö tjat F imd)
ber *2tiiggbiiTger .&nnbfd)vift, f. (Jinlcitung.
14 Acta Augustaiiii, 1518.
non credideris firmiter tote absolvendum in oaelo, in indicinm acoedis ot
Huiiiiiic,,!« danuiationcm, (|ina non crodis C'hristnm vcra dixisse: Qnodeunqno solveris etc.
ot sie tua dnbitationo C'ln-istnm niendapem tacis, (jnod est iion-endnni pec-
catuni. Si anteni dixeri.-; 'qnid, si sini indiiruns et indispositns ad saera-
inentum".'' resj^mdeo nt su[)i-a: ]\t nnllani dispo.sitii>nom offiopri.-< diuiuis, •,
jicr nulla njipra aptns ad saoranientuni, sod per .solani tideni. C^nia sola
fides verhi Christi iustitieat, vivitieat , dignifieat, praeparat, sine (iiia (niinia
alia vel snnt praesuni^itionis vel desperatidnis studia. Instus enini non ex
dispo.sitidne sua, sed ex fide vivit. Qnare de indisnitate tna niliil oportet
duhitare. ]dei> enini aeeedis, quia indignus es, ut dignns tias et instifieeris in
al) eo, qiii peeeatores et non instos qnaerit salvos faeere. Dum anteni eredis
verbo Christi, iani honoras verbinii eins et eo opere instus es &c.
Tercio : Hane fidem nniltiplieiter nobis eommendavit in Euangelio.
iiütttii i:,,j8. Primo, qnando imilieri Cananeae dixit: () innlier, magna est fides tna,
fiat tibi siout eredidisti. Hie patet, (juod non de tide illa generali agitur, r,
sed de special!, qiiae erat de efiectn sanandae filiae, (jnem mater ])ei'iit.
JIiiiic cnini etfectum ijisa ibi-titer ercdidit posse et velle Chnstnni efticere,
et sie imjH'travit. NniKpiam aiitem im|ietrasset , nisi ita credidisscl. Ergo
ad linnc ctiectum iiiiUa dis]iositione, sed sola Hdc digiia facta est.
!Btniiii.o,2sf. Seciiiido, (|uando ad eaecos illos dixit 'creditis, (|uia possuiii hoc vobis l'h
faeere?^ et ilii 'uti(jue\ ait 'Sicnt credidistis, tiat vol)is\ Kcce certi erant,
(|nod ticret (piod petebant : idco et t'actiint est sine omni alia dis])ositioiie.
Si aiitcm diiliitassent t'uturnni, nee pctissciit l)cne nee aeeepisseut.
mditiii. s, s. Tercio, eenturio ille 'die taiitum verbo', iiiqnit, 'et sanabitur pner mens'',
non utiqne generali fide, sed s))eciali <le praesenti effectu ercdidit et impetravit. •.■:,
Soll. 4,r,o. Ciuarto, loan: iiij. Regulus ille eredidit serinoni, iinciii dixit illi Ihesns,
seilicet 'vade, filins tuus vivit'. En ipsa fide inernit vitam (ilii. Ita cerle
opoi'tet omneni accedeiitem credcre, sese eonsecutnrnm (piod ((iiacrit, anl
nihil eonse(|uetnr.
Ware \\/>i. (Jiiiiito illnd Marc!: Amen dico vol)is, (|nic(niid orantes pelieritis, oro- so
dite (|uia accijiietis, et liet vobis. ecec dicit '(|uic(|iud', nihil exi'i|iieiido. Patet
ant<'ni, (|nod in saeraniento (|iiolil)ct ])etimns aliqiiid (nemo enini sacramenlnm
acccilit nisi gratiam petiturns): ideo hie andieiidns est Chrisins diccns 'cre-
dite (|Uod accij)ietis, et tiet vobis', alio(|inn oinnia niitai-eiit in cccicsia et nihil
certe eonstarct, (|uod est absurdissimuni. ;i''
DJ.'ntiiin.-jn. Sexto illiid: Si habueritis fidein sicnt grannni sinapis e( dixerids monli
luiie 'transi hin<' et non hcsilavcritis in eordibns vestris, amen dico vobis,
8 alia fcl)lt F II do digiiitate ('l)l- 11 crcdis iir>nieii Cliristi F 12 ot ox cn !■'
&c fc()tt F 1:1 nobis fcl)lt F KJ de speciali illa, quac F 17 Haue AI! 2i verliniii F
iiKiiiit {c()(t F 2(i loan: x. AliCDE ille lliesns AI! 2S aninniin aeeedeiiteni K
29 ecjiiscquitiir F :l() Amen dien vnliis fcljlt F :i:! aceedit mm |ielilnrus f^raliani F
yü certo li corti F 'M nionte AH
Act« Augustana. 1518. 15
fiet. Et si totuni Enano;c]iiim jicrciirras , invonies pxem]>la alia miilta, (luac
oninia non de tide generali, sod particiilari, et qime ad etVectiiiu ali(|iiciu
praesentcin pertiueat, dieuntiir. (^iiare necessaria est fides certa al)st)l\('ii(lo,
cum sacranienta novae legis, iuxta niagistnmi, siiit in exeivitiuiii et actualiuiicni
i fidei nostrae iiistituta.
Septimo. Hiue discipulos et Petnim saepe repreliciidit ddininns, (|iiod wmiii, s,-ji;.
essent inodicae fidei, non generalis ut dicitiir, sed specialis <le etrcctu prae-
sente, ut patet.
Oetavo, lacobus c. i. Si(|uis indiget sapientia, postnlot a deo, postiilet Tmu. i, r, n.
10 autem in fide, nihil haesitans. Nara qui haesitat, similis est fluctiii inaris,
(|ni vento movetur: non ergo existiniet Iioino ille, (|uod aeci])iel ali(|iiid a
deo. Lsta est eerte evidcntissinia auetoritas, etiani cogens nie ad haue sen-
tentiam, quod gratiam aut sapientiani nuUus aceipere potest, (pii dnhitat scse
accepturum, nee \-ideo, quid ad eam respoudcri possit.
15 Nono, B. virgo nun((nam concopisset filiura dei, nisi angelo niinciautc
credidisset, ita ut diceret 'fiat mihi secunduni verbnni tnum', sicnt praedicat imu-. i, js,
Elisabeth 'Beata quae credidisti, quia perfcientur in te, <juae dicta sunt tibi «m-. i, 4:,.
a domino'. unde fideni eins miratni- divns Bcrnhardus et universa Ecclesia.
Sic Samuelis mater Anna, postqiiani credidit vorbo Heli, abiit et viiltiis eins i.snni. 1,1a.
io non est amplius in divcrsa iiiutatns. Contra tilii Israiici, (|iii:i non crcdide-
rnnt verbo proniittcntis tcrrani Canaau, in dcserto prostrati sunt. Et breviter,
qnicqnid illustre factum Icgimus in vetcri et uova lege, fide l'actuni esse
legimus, non operibus ncc fide generali, sed fide ad praesentcm eff'cctum
destinata : inde nihil alind in seri|)tura (piam fides conunendalur, praesertini
?', Abrahac Ro: iiij. quae tamen l'uit in lilium nasciturum Isaac, et nihilominus
est ei in iusticiam rcputata. Sic et nobis üi sacramentis fiet: si credinuis,
consequinnu', si non credhnus, in iudicium acccdinuis.
Decimo. Sic b. Augustinus super loauncni: accedit verbma ad ele-
mentiim, et fit sacramentnm, non quia fit, sed (piia creditur. Ecce baj)tisnuis
30 abhiit, non quia fit, sed quia credltm- abluere. Inde et Mariam absolvcns
dieit: Fides tua tc salvam fi:'cit, vade in pace. Inde illud dictum conuuunc: yuc. 7, so.
'non sacramentnm fidei, sed fides sacramenti iustificat^, sine qua impossibile
est, ut sit pax in conscientia, ut Ro: v. lustificati ergo ex fide, pacem habemus aiöm. 5, 1.
ad dcum.
3.-. Undecimo. Et Bernliardus sernione de annunctiatione i. Xecesse est
enim primo oniniiun credere, quod remissioneni peccatonun habere non possis
nisi per indulgentiam dei. Sed adde adluic, ut credas et hoc, (|Uod per
2 .sed de fide particuri [sie] V 3 pertmere dicuntur F fi Iliiic enim disci-
pulos F saepe arguit F 7 generalis illius, ut F praeseiiti K 1.3 dubilet !•"
16 ita futurum, ut F 19 Sicut Samuelis AIM'DK 23 sed particulaii .-ul praesentcm F
28 Decimo, lieatus Augustinus F 29 credidit F 3'-i ut pax sit in conscientia rei F
34 ad illani F 30 Et jc^lt F
16 Acte Angustana. 1518.
ijisum jH'ecata tihi ddiiantm': lioc pst testiiiioniuin (|U(>(1 |U'i'hil)ot Spiritus
saiu'tus in (Mirde tiio, iliceiis 'dimi.s«i sunt tibi peecata tiur. Sic ciiiin ar-
;Höm. a, -j». hitratur Apostohis sjratis iustilicari homiiieni per fidcni. Haec illc.
Istae ot imiltac aliac auctoritates , tarn fxjiivsst', tarn cdjjiosc, dmuiit,
i"()o-iuit, captivant nie in sententiain, (juam dixi.
Qiiare, lieverendi.ssime in Christo pater. (|Uandi) divino munere es iinus
insigüibus dotibus, praesertim iudicii aeriumnia donatus, rag» inmiiliter,
li. P. T. diguetiu' olementissinie mecum agere et ooiiseientiae nieae c'oiiipati
ae demoustrare luceiii, (|ua possim haee alit^r intelligcre, et non oogere ail
re\-()eatiouem eorum, (juae i'tiam teste conscientia nou alia duco quam ea, i"
• piibus nie necesse sit conseutire. Et stantibus liis auotoritatibiis aliud facere
avqi*. .'., 29. n( in possuni, nisi quod oliediendum esse deo magis quam hominibus seio.
\'i'lit()ue R. P.T. ainid Sauctissimimi doniiumii nostrimi Leoneni deeimuni
pro me intercedere, ne tautarigoris iuclemeutia in me permoveatur, ut In teuebras
proiiciat animam, <|uaerentem non nisi lueem veritatis et paratissimam eedei'c, !■■
nuitare, revoeare oinnia, ubi iditer intelligenda esse edoeta t'uerit. Nee tarn
arrogans et vanae gloriae Studiosus sum, nt hac causa pudeani revoeare
male dieta, inuuo gaudium meum primum fuerit, victrieeni tieri veritatem:
soluni ne (juid contra eonst'ientiae meae seiisum tentare eogar. Nam sine
onmi scrn|)ul<i haue esse scripturarum seuteneiam credo. Dominus liiesus -.»u
regat et servet Reverendissimam Paternitateni Tuani inaeteriium. .\nieii.'
Quae emii altera die obtulissem, ]irinio eontenipsit et verba esse, niissu-
runi tarnen ea ad urbem sesc dixil : interim ad revoeationem urgebat, in-
icntans censuras sil)i demandata.s, ac nisi revocarem, abireni et nou redii'cm
in eonspectum suuiu. (^uo audito cnin vidercni, cum esse lirniatnm in \no- w
|)osito, nee velk't audire scri])turas, ego ((uocjue (ii'masscm pmposituni nun
revoeandi, al)ii sine spe redeundi. Nam <|uau(|Uam dixit et etiani nunc
glcii-ictur, sese patcrue, nou iiidicialitcr inecinn actiirum, nun inldlcxi tanieu
lianc paternitateni nisi omni indii'io rigidiorem esse, ut (piae uon nisi revo-
eationem contra eonseieutiam e.xigeret, nee saltem N'cilet atit posset potius "■''
o.stcndere et eoinincerc erroreni. Xaiii cum vidisset a lue reiici seliolasti-
eornm opinatoniin coniiiienta, proniisit (|nideni sc actunim contra nie Sacra
scriptura et C'anouiiius, quod (juoniodo intellexci'it , iteriim ignoro. Xullam
euini .syllabam ex sacris literis contra nie ]troduxit uuquam, nee us(iue iiodie,
2 sanctus fel^lt V :! gratis fclitt I' 4 aliac fcl)lt AlU'U ,1 coguiit, caiiti-
vaut, duciint K 6 quaiulo es ilivino munore uims insigiiibns Ü cum (liviim iinuierc
veni«, insigiiibus 1' '.) ikissuih D 11 aiitorilms F Ui t'uerint CDE 17 revo-
eare pudeam V 18 veritatis F 20 esse fcljlt F 22 verba esse dixit, missurum taiiien ad
url)eiii interim F. 20 auditu AB 2G velle CÜi; 29 nisi Mov oinni fctjlt AIJCDE, niid) in
icr Sofclcr Snmmlung »om ^llnrj ir)20; eg ift aber iiotfjlücnbig iiiib ftolit frf)oii in M. i>iitlicrii
lucubratiiiimni pars iiiui Dom 3i'Ii l"'-", (oloic in brn PicfanimtniiSflnlicn
') iloit t)ifr ab Ijnt K tiidjtJ incljr mit ABCDK gemein.
Alfa Aiiijiistiina. l-'ilS. 17
si quam nuixiiiie vcllet, i>o.sset, cum imo oniniiini consensu tirniatiiin sit niliil
de iiuliilgcnitiis in .«aoris literis hahcri, ((iiai' potius lu^n iiisi fidcm coniiiuMi-
dant et tarn vacnac sunt indiilfit'ntianini memoria i|uain plenao sunt Hdci
cruditione, ut impossibilo sit, utrnni illonnn artioulorum posso conxclli \^^^\^
ipsum. Uhi vero ego scripturas pro mc attuli, ccpit liomo, patcnic agons.
de corde sno mihi fingere glosas. Et ipii taiii vigilaiiler J'Atravagantciii
contra mo ohservarat, satis puldwe dissiiiuihil)at ('anonciii illuni, (pio proiiilxi
Eoclesia, no (piis proprio ingenio scripturas iiitcriiretctui', et iiixta Hilariiuii
nun art'erendas sed referenda.s esse ex sa<'ris literis intelligcntias. Nee
11) tarnen lianc violentiam eins aegrc tuli, sciens cam t'acultat<'m interpretandi
ex longa Komanae Curiae consuetudine et scliolasticoruin disiincturum usu
sibi praesumjttani. Creditura est enim iani diu, (juod, i|iii<'(|uid ivoinana
f]cclesia dixerit, damuarit, voluerit, id mox omnilais dieendum, damnanduui,
volendum esse, nee aliani reddi rati(»nem uportere, (piam fpiia sie sedes
v-- Apostolioa et Komana Ecelesia sentit, lline, relietis satu'is literis et acceptis
traditionibus verbis(|ue hominum, factum est, ut Ecelesia Christi nun
mensnra tritici ])ascatur nee verbo Christi, sed non rar») temeritate et volini-
tate alieuius indoctissimi adulatoris regatur, cl en pidf'eeerit nostrae inibeli-
eitatis niagnitudo, ut ad revocationem et aljuegatioueni tidei cinistianae et
20 sacratissiniae scripturae incipiant eompellere. J'orro: Si iste est modus
revocandi, nihil video futurum, ([uam ut praeeedcntem revocationem secpiente
alia sine fine revoeem. Xam si (|iia iudustria smuu i|isius dictmn in cum
ipsum retoi"scro, cito aliud cordis sui idohnii mihi tingeret (est euim mire
leciinda distinctionibus Thomistica Theologia ac \ere Prothcus (piidam), eui
2j necesse esset denuo revocando obedire. Cmn enim non in soliditate pctrac,
sed in arena cogitationuin suarum vagetnr, nihil aliud <|iiani per])e1uuiii
revocandi negocimii mihi incumberet.
Igitur accepto niandato non redeinidi, man>i tamcn eodein die in loco:
tiuu vocato Reverendo et optimo ])atre meo loanne Stnpitio Vicario egisse
:tü dieitur miütis, ut ad revocationem iudueerer spttntaneam. Mansi et scr|nente
die, et nihil mandabatur. Tereia die, scilicet dominica', mausi et literas
dedi, nee idicjiiid respondebatur. Quarta die mansi, et nihil liebat. ]dem
silentium (jiiinta die passus, tandcm cousuleiitibus amicis, praesertim cum
antea iactasset sese habere mandatum, ut et me et vieariiun iucarcerai-ct,
3:. disposita appellatione affigenda reeessi, sat perieulosam obedientiani lue
praestitisse arbitratiis.
Nunc, nii lector, tu mihi cnnvcniendus es. Posteriorem istam respon-
sionem meara, etsi cmn multa rcverentia dedi ac veliit in arliitrium Sunnni
4 utnim vis illonim K •'> l'lii eg<i vcro (DK 10 violcntam AU 18 et ilco
profcccrit D 2S die fc^lt I)
') IT.Cflobct.
Sut^eta a.ievfe. II. 2
18 Acta Aii;^ustana. lölS.
Pontifieis reposui, non tameu id me fecisse credas, quod de re ipsa diihitoni
aut auinii senteiitiaiu siin uutpiam mutaturus. Yerita.* divina est etiaiii
domiiia Papae: non eniiu iudicium h(Huinis expecto, ul)i divinum iudieiuiu
oogiiovi : sed (piia oportuit reverentiam scrvare ei, qui vice smmui Pontifieis
fungebatur, tiun quod etiam vcrissinie dieta o])orteat eum inimilitate et tinmre
asserei-e et tueri.
Priorem vero niliil refert, utnt aceeperis : nam in ipsa nullum pericuhun
est, stet sive cadat, nee indulgeutüs quippiani aecedit, si victa ae falsa
fiierit, nee quiecpuun deeedit, si vioerit veia((ue fuerit, nee ad i-em ipsani
iiuiltuni pertinet, nisi quod per eins ingressnni subdole tntins disputationis m
ealuinnia quaeritur. Xani si superl)ius voluissem agere, non potnisseni ad
nimm verlnim cogi, eum tota disputatio iam sit dedieata et oblata pontifi<'i,
ita ut ad me amplius niiiil pertineat nisi expectare senteutiam.
In posteriore vero responsioiie oerte summa pendet salutis. Non es
miJus C'iu'istiauus, sive scias sive ignores Extravagantem: non es autem nisi i:.
liaeretieus, si neg-es fidem verLi Ciiristi. Quid hie j)reraani et taeean), eredo
le sentire, ojitime leetor, non sine gemitii.
Unnm tamen te latere non volo, liae dispntatione nihil (piaeri (piam
syneeram scriptm'ae intelligentiam, quam uobis in multis loeis saera ilia ut
vocaut decreta, si non coiTuiupunt , eerte verbis detortis ae male tractatis so
obseiu-ant et velut obdueta nnbe purissimnm solem tegunt : de (pio aliquando
latius, si aliquis miiii Pomanus adnlator obstrepnerit, praestabo, deo pnipitio.
quendani iuristotheologura , seil (pn parum sit placitiunis, |)raesertini Ronianae
Curiae adulatorilms: iam dudum enim gestit aninuis ludere bellum, quod
3oj. 8. gessit losiie adversus Haiitas. Interim liime gustum til)i praelibo, quod j-,
conolusio mea vere est eontra Extravagantem illam, ideo falsa et erroiica
et revoeanda. quare et revoeo eam solemniter in hiis seriptis damnatamq\ie
u meipso jironnncio: profiteor denique, quod ita posita est a me et us([ue
liodie ])lacet ipsa, atque si posita non esset, adhue ponerem. Seenndo, reprobo,
damno detestorque Extravagantem illam timquam fidsam et erroneam meri- m
toque vej)rol)andain, profiteorcpie bonum fnisse, eam aliis verbis positam esse,
non quod sit falsa in suo sensu, sed (piod in tiieologieo sensu errat, enius
verba indueit contra sententiam textus apertissimam.
Eeee revoeationem : iani satisf'eei, etiam adversariis, spero. (Juid? in-
3(pjij(ii.2r,,2r,. samun me jmtas, leetor, aut ebrium eenses? Non insanio, sed sobrietatis :!"■
verba lo(pior. (^iiod ut ostendam, etiam erassissimae ruditati clat-mn fiieiam.
solere seilieet pontiflees vim facerc saeris literis in s\iis dccretis. Xam
lieverendissinuis IX Ix>gatus omnium impatientissime tulit, (|Uod nee Papae
sanctitati pepereerim (sie enim seribit ad Dlustrissiinuiii l'iiiiiipcm I'rideri-
cmm &c.) et relatione indigna ilixerim. c|uod Papani torquere et alniti serip- *"
:) ilomini E
kiUi Avigusfcmn. 1518. ip
tnris (lixorim: nitondiim itaqno mihi e-:t. iit nnn jmssit neo-aiT vini scriiitiinio
aliriuaiuld tlictam.
Frimo, dicit deoretalis de constitiil., translato saopi-dotio,' neoesso (st,
ut translatio lotfis fiat. Haec Apostoli vorba sunt ad Holiroos dioontis, toni-*>obv. :, r>.
.'. porale saccrdotium legi.« finitiini et ahi-oo;atuni .siiecedente .«aeevdotid aeterno
Christi. Haec e.st grnuana et E^nnina .«ententia i.<tnniin verl)oruiii. At
deeretali.s Imin.« sententia est liaee: saeerdotinm Cln'isti est tranlatnm a Mope
in C'hnstum et a Cln-istn in l^etrnm. iSio enini interpretantur iiiristae, et
Pontifex permittit sen approhat. Qnis antem iion videt alienani lianc tor-
II' tamque et abusivissimam e.sse verhoruni intolligontiani, iinnm pruT-sns faleni,
quae, nisi mnlto sndore modei-etnr, simul et indnctissinia et inipiissiina sit?
Inipüssimuni est enini dieere, saeerdotiiun et legem (1n-isti esse ahrdg-ata et
finita, iit Petrns saeerdo.s et legislator amoto Christo sit. Id enini signi-
fieat proprie verbiim Apostoli 'translatio'. Xolo Petrnni ant l'anluni sacer-
1'' dotom habere, (luoniani et ipse peecator est, non habens, necpie cpiod ])ro nie
iieque quod pro se oiferat, ut iuterim taceain foedissimam aiTogantiani, <jiuini
talis ölet inteUigentia , seilieet in sohim T'etniin a Christo fnisse translatnni
sacerdotiuni Christi, quasi eaeteri Apostoli, reiuanserint laiei ant a Peti'o ordi-
nati fiierint saeerdotes et Apostoli. Igitiir, si nunc posnero haue propositioneni
20 'Saeerdotinm Christi nee in Pctrnm nee in Paiiam translatum est', et II. I).
L.'^) mihi hane deeretalem opposuerit cum gestu et tonitrii maiestatis snae
et m-gcat me ad revoeationem, et ego responderim, Paiiani ilii torquere seri]>-
ttuu«? et abiiti verbis eins, nieam auteni eonelii.«ioneni e.«se verani in tlieo-
logieo sensu, deeretalem antem forte in aliquo alio aliusivo, putas u\c debei'e
2'> fonnidare niinas verbi hunumi, (inibus tcrreor, (|uasi indigmun rclatii dixerini
et sanetitati I'apae non pepereerim".' Honoralio sanetitateni Pajiae, .sed
adorabo sanetitateni Cln-isti et vcritatis.
Item si illnd Matthaei xvi. Tu es Petrus, et til)i dal)o claves regni ^^'^utll. ic,
~ IS f.
eaelonun, Quodeimque solveris &v. traetarem vel in seholis vel in suggesto
30 et ponei-em hane propositionem 'Tstis verbis non potest probari, Romanani
Eoclesiam esse eaeteris per totum orbem Eeclesiis ju-aelatam', et mihi R.
D. L. opposuerit (eredo cum eommotione prae relati indignitate) dist. xxi.
ubi Pelagius Papa tautn voee elamat, non s_\niodieis deereti.s sed euangeliea
voee (hono voce, sed non sensu), Romanam Ecelesiam e.sse eaeteri.s eeclesiis
»-• praelatam, et ad id indiieat Ihiik- MattJiaei Apostoli joenm, credis ne me
relietnruni euangelicum seusuni et non uisi Pelagii sensum amplexuriini, (|ui
vocem, nou .sensum Enangelii se.se iactat .sequi? Non quod novam monarehiam
() germina et geuuinaAB 10 aLusivissimiim .\l! 22 respondereni E 28 Mat-
tliaei X. ABCDK 32 pro rei indignitate K
') Sai ift Decretalinm Gregorii Papae lib. i. tit. ii. (de constitutionibus) cap. o.
(mit bcn '3liifangeh)0Ttcn Translato sacerdotio). -) = Ucvorondissimii« Dominus
Legatu.-i.
2*
20 Aot:i AiiLjnstana. ir)18.
nostri ?aeonli Erinuuiinuni dainiioin ant negem, seil qnod vini scripturao
vorbis iieri iiolim et insulsissiiuonini (|iiontiKlam lioiniiuini stulticiaiii repi'o-
bem, (jiii iioliis I->clesiaiii Christi teiupöii et loeo att'ixenint contra verbuin
v'iic. 17. 20. Clirlsti dicentis: Xoii veniet reirmini dei cum okservatioiic, et ('Inistiainini
cs.se posse audent ncicare, (|ui iion sul) Koiuano Pontifice decretis(nie eins :.
oppres.siis fiierit. Av sie })lusquam octiiigentonun amionini ('iiristiaims totins
oricntis et AÖVicae iiohis ex Ecclesia Cliristi eiicinnt, (|\ii !uin(|uaiii siili lui-
maiio Pontifice fuerunt ncc Eiiangeliuni uii([nani sie intellexerunt. A'aiii ad-
buc S. Greoorii tempore Ivomamis Pontifcx universalis Episcopus iioii
salutabatur, immo ipsemet Gregorius , licet Romanus Episcopus, aceriime i"
))ersc(piitur uomen universalis Ejiiscopi et totins Ecclesiae ))outiti<'is plus l'crc
.sex epistolis, nt non dubitet vocabulum eiusmodi propiianum apjH'llarc, (pind
nostro saeculo et siJnm ap]K'llatur sanctissimuni. Sicut enim Petrus caeteros
Apostolos u(ni creavit (sie enini liodic vocatiu' Episcopi^s ordinäre), ita suc-
cessor Petri nulluni successorem aliormii .Vjtostolorum creavit. J)enique non i'
nisi fratrem et coepiscopum et collegam vocavernnt Komanum Poiitifieem
caetcri episco|)i, ut ("vjirianus ('ornelium et , Augustinus IJouilaciuni <•( aiios.
W!,iii!i uMo. l'nde 8. patres iiliid Mattiiaei 'Tibi dabo' non intellexerunt ad sensuin
sacri istius Canonis, super caeteros t'uisse Petro dictum, s(^d 'muis' in(|niunt,
'|)ro Omnibus', ut aequalitas mia onmium ex])riiiieretur, dum (piod Petrus -.'n
respon<let oumes et singuli respondeiit. l'nde et alio Iihmi in plnrall eandem
TOoitfi. is.is. sententiam dicit: Qnodcunque ligaveritis <tc. et (piod uni dicitur onmilnis
\'H)!ijdi ü. dicitur. Denique non jirinuim super l'ctrum descendit Spiritus sauetus in
Soll. wi, j-' f die pentecostes, nee in teri'is iiriniuni legitur insufflasse in l'eti'imi, (piod
tanien si quam nuixime factum tiiisset, non ideo Petrus moiiai'clia pi'ae ca<'- j-
t<Tis fuisset Apo.stolis.
Igitm- Canon ille sit verus, adinitto, sed abusive: mca euaugelico et
proprio sensu conclnsio x'cra est. (Jiiod si nionarcliia Papae probari potest,
Wüm. 13, i.|)olius ex illo Apostoli i{o: xiij. probaliitur: ( )nmis ))otestas a deo est, et (|uae-
cun<|Ue sunt, a deo ordiuatac sunt, imiiis, iu(|iiam, \irtnte Iprojiric loi|U('ndo) ::>•
snl)iicimnr sedi Homanac, douec deo piacneril, (|iii solus, non etiam llomanus
Poiititi'x, trausfi'rt rcgna at(|ue constituit.
Talia mnlta, mi lector, in sacris decretis iincnies et alia i|uaedam, quae,
•tiDiici. 7, 4. si nasum spousae, respeetorem l)amasci, id e>t cai'uis et sanu'uinis, adliilieas,
saepius odore otfenderis. :i.-,
Sic nunc de i'",xti'a\aganle illa dico: Mi'rita <'ln-i>ti non s]uii tlicsaurus
indulgentiarum, (|uia sine papa o))erantur gratiam. Hacc jiropositio euangelica
est, Uli .scribitur in multis locis, Christi sanguine et obedientia nos factos
!) rcmtil'c.x, vol lOiiisccipiis D II |Kiiititic(;iii .XKCDl'.. nurt) bif Wcjniiimtnuvrtnlu'ii
29 (|ii:ict-iiM()iic ;i (loi> Hiiiit. nrdiii.ita siiiil .\l!('l)i:, niirt] bic OiciailimtaiivilQbcil — tvoli bfv bf-
(nmitfii ^ibctftcUc ift in iiiiiilojc £atj immcv luiobcv nbflcbvurft -is ulii .\1$('UK
AcUi Augustiimi. 1518. 21
et con.stitutos iustos, prat'si'rtini Ho: v. l'w uniii-, in(|uil, (ilicdiciiliani (crcdosiotu. f
lianc c's.se nierita C'lii'isti) iiisti constitiiti simi imilii, jici- iiululucntiMs aiitcin
nt'iiu) saiR-tiis ffliciuir, <|iu)(l ik' lUfritis Christi at'tiriiiari est <M)iitra taiu
apt'rtas scripturas. liiitiii- au sit ista ])n)pusitin contra vcl Extravagantem
■'i vcl Intravagautcin, non ciiro: prior est vcritas scripturac, et post hoc, si
lioniiiiis vcrha vci'a <'ssc possunt, vidcndiini. ^ain c>;o ccrtc nun aiidci'ciu
uiKluani asscrere, (|Uod per indiila'cntias aniici dci tiant, sicut exprcsse dicil
Kxtruvaguns, diiceiis v('rl)nin sa|)icntis de jiartieipatioiic aeterna<? sapieiitiae -Wn.ii.
diceutis, ad participationcni ini-lulii-entianun. I'"iierun( istae serii)turae vcrae
IM antt' tenipiis illiiis Ivxtraxatjantis, iiec ah ipsu receperunt vcritateni, iiec potcst
dici, (|Uüd de iudiilijciitiis hKiuaiitiU', cum per totani ec(-lesiam notum sit, nihil
in scripturu haberi de indulii'iaitiis, idco net-essariu sei(ui, si <|uac seri])tnrac
de eis iuterpreteutur, ut hie fit, viin eis Heri et impropri(^ ac ahusive aceipi.
Xihilomiuus tarnen rcverentiac i'ausa verain eam contiteor et utruni(|ne
i.' sensum volo tucri, Et dicitur mihi 'inuno istnm (id tst deterioreml sensum
!<ervabi.s, alteruni (id est gerniaiium) negabis.' Ideo si meaiu eonchisioncm cogor
f'alsam dicere, fiiciam (juideni, sed sünul Extravagantem bis i'alsam praedi-
cabo. Xaui (juod in mc criminantur, contra conmiuneni eonsuetudinem nie
seutire de iudulgeutiis, plane tateor ita esse et dedita opera a me i'aetuni,
liii ut discuteretnr alicpiando ista eonnnunis opinio, iuxta (juam merita ('iu'isti
vueari thesam-um indnlgentiarnni non ignorabam, sed milii tiilsa ad \erboriun
sonum videbatur. Ideo ])osui, (juod claves merito Christi donatae cssent
hie thesaurus, uon omniuo reiieiens ab indulgentiis merita Ciiristi, sed ad
aliuni sensum ex|)onens quam haberet opinio eunnumiis. t^uod nisi cum humi-
25 litate et revereutia \'oluissem comnumi huie opinioui coutra dicere, omisissem
dicere claves merito Christi donatas, ut ])enitus merita Christi exeluderem:
nunc autem involvi, ut mitior esset c(mtradietio. (^uin non peecassem
mortaliter, si Extravagauti in t'aciem n^stitissem et illu<l divi Ilieronymi
adduxissem, ubi de iis loquens. (pii (|uie(|ui(l dixerint legem dci putaut, dicit:
3u Xec seire dignantur, quid proplietae, ipud .V|iostoli senserint (nota 'senserint'),
sed ad sensum suum incongnia aptant testimonia, (piasi grande sit et non
viciosissimiun doceudi genus, depravare senttnitias et ad voluntatem snam
scripturam trahere repngnantcm. Sic certe iacit haec Extravagans. Nam verba
de meritis Christi, (juibus remittuntiu- peecata, trahit ad indulgeutias, (piod ({ua
35 fiat congruitate adverte, queso.
Merita Christi tollunt peecata et augent merita, indnlgcntiae tollunt
merita et relin(|uunt peecata, Et potcst ideni tcxtus de ntrisque proprie
intelligi? Credo, Orestes (juoque hoc negabit. Et tarnen ego reverentiae studio
id admisi et asserui, licet multii violentia. I)eni(juc cum sit obscura verbis
111 Extravagans et vere «inaedam extravagans, nunc sonaiis quod merita Christi
sunt, nunc quod acquisicnint thesaurum indiilgentiarum, dixi, quod et pro
40 Ciiristi sunt thesaurus indulgentiarum, nunc (juod E
•22 Aitu ALi,;,nistiin;i. 1-518.
iiica sententia stare jwtcst contra ciiiinmuu'in si'iitt'iitiaiii ot super liac <lnl)ia
lurtricc verborum dci et depravatrkv (ut Hicronymus ait) seiitciitiariiin cii't)
certaiu revocatiout'in faciaiu, iioii tiniviftu urrorc? uoii laciaiu, sril cnnstaiitcr
et cum tiducia iiego, inerita Christi esse in luauu Papae ullo inndi), ut verha
suiiaut: ip.se viderit, quomodo suani Extravagmiteni intelligat. ■■
Sat igitur sit pro hac vice osteudis.se, uou in oumibns dccrctis ponti-
ticiun haberi veriuu Icgitimuiu .seiisum seriptimie, idcoquc citra coruni iiiiu-
riaiu ])ossc aliter dici, teiieri, seutiri, (piam ipsi lialieut, siquidem i])siHKl
scri[)tiu'ae Luterpretaiidac auctoritateni doctoribus tribuuiit, sibi vero iudiciuiii
desciudendarum causanuii. Deindc alia est f'acidtas iuridica (luaui theologica: m
lüulta ])ermittuntur in ilia <juae in hac prohibentur. Elevent iuristae suas
Inulitiones, niulto magis nos theologi puritaleni scriptiu'ae servenuis, eo(pie
niagis, quo vidennis u()str() saeculo surgere nocentissimos adulatores, (pii
Suiuuunn ])ontiticeni ultra Concilia olevant, scihcet ut uno f'oncilio ])er
ahcruni reprol)ato nulhiui nol)is ccrtuni relinquatiu', tandeni onuiia sinuil i''
conculcet unus honio Paj)a, idcm super Concüiuiu et int'ra, su])ra, <luiii |totest
dainuare, infra, dum accipit a concilio auctoritatem tanquam a maiori, (|ua
tiat supra coucilimu. Sunt (pioque, qui Pa])am non posse errarc et supi-a
scripturam es.se impudenti.ssiine iactitcut. (luiw monstra si aduiissa iiierinl,
scrij)tura ])eriit, secjueuter et Ecclesia, et niliil vciiquum erit iiisi verbun\ ■.■■
hominis in Ecclesia. Scd i|uaerunt ii adulatores invidiani, deinde ruinam
et perniciem Komanac Ecclcsiae. Quare ego (H)nuii te, lector, ])rotestor mc
colere et sequi Romanam ccclesiam in omnibus: soluni illis rcsisto, (jui
nomine Ei'clesiae Komanac Babylouiam nobis statuerc moliuntur, volcntes
(juic(piid cogitarc poterint, modo linguam tantuni movere possint, ut IJomanam -•■
Eccle.siam nomincnt, totum .statim ])ro Komanae Eccle.siae seatentia ac<ipi,
(|iiasi non supersit scriptura saiicta, ])er quam (ut Augustinus ait) de onmibus
iudicamus, contra ipiani sine dubio Pomaua Ecclesia nunquam sapit aut statuit.
De qiiorum muiicro e.sse credo suavissimos isto.s .sycophantas , qui
dictariuit (pioddani l)reve Apostolicum contra mc, cuius tbrmam, ut videas :i'
(juam pnidentibus insidiis sint nsi, volo in publicum darc. Nam in
Germania fiiisse contic^tum et aliipia deiudc industria ad Ivomam missum et
forte solo nutu alicuius magnatis Romae remissum ad tiermaniam, statim
addita jxistilla te vel eertum vel suspiciosum saltein faciam : iicrtinet enim
et hoc ad aetorum meorum pai'tcm.' :i.
20 consetjuciitcr E 2ß nomiiicnt, iil tutniii IC sl;itum 1) :i'J iiuliisdia IJuni.iin E
"i suspicantem E
') Übet bn* iiad)ftt'l)eiibL' Streue liom 2:!. 'Jlnfliifl l.'iis ugi. L)t)üiibci-> '..'cupolb l'üii iKiuifi',
5:cutid)c «cjrf)id)tf im 3citnItot bcr iHcjoviimtioii , 4. ?liifl., Scipjig l.S()9 Söb. VI S. ti2f.,
.ftüftliii I ?linii. 1 ,iii e. 2;'.:! iid)DU in bcv l.*.)lufl. io 1 '.(lum. 1 ,vi S. 22ü), .«olbc, *JiitI)i-r'':-
Stellung ,511 (jüiidl uiib .Uivdjo, tyüti'tc4ul) 1870. <£. 115 f. iiub Wulbo, 1k bcutjdjc XUiuviftiiict:
Poiigregatiuit k. Wutf)n IST!) S. 412. Üliftluicgciibc Wvüiibc ipvcdji'ii fiiv bic (H()tl)oit bcs
Sdjtijt[tüd-3.
Actii Augustana. 1518. 23
Dilecto nostro filio Tliomac Tituli Saudi Sixli
prcsbytcro Ciirdiaiili uo.'^tro et Apostolicai;
sedi.s de latere legato
LEO PAPA X.
J^ikrte tili uo.ster, .sahiteiii et Aiiostolicani Iiciiedii'lionciii. Postiiuam
ad aures nostra.s jjervenerat, queiidaiii AlartLiuiiu Luliiei-j urdiiiis Ki'eiuitaruiii
S. Augustiui professorein, in reprobiun seusuui vcr.siim, iionuulla iieretiee
et ab eo, quod Sancta Koniana teuet Eeelesia, diversa asscverarc et super
hoc couclusiones necuon f'amosos libellos temeritate propria et erecta (•er\'ic(',
10 laxatis obedieutiae frenis, inconsulta Koniana Ecelesia, tldei niayistra, in
diversis Geriuauiae partibus publieare ausuni l'uisse, Xos tcincritateiii suain
paterne corrigere volentes Venerabili Iratri nostro Uicrdiiynio E|)isropc)
Aseulano, Curiae causarum Canicrae Apostolieae generali auditori, conunisi-
nuis, ut ipsmn Martiuuni ad conipareiiduni personaliter coram eo et se super
1'' praeniissis examiuauduni et, (pialiter <le fide sentiret, res|)ündeutliiin sub eertis
poenis nioneret, ii)seque Hierouynius anditor contra dietuui Martinuni nioni-
torium huiusmodi, ut aceepimu.s, deerevit. \u[)er auteni ad noticiani nosti'ani
devenit, quod dietus ^lartiniis, benignitate nostra abusus et audacior efl'ectus,
mala nialis addendo et pertinaciter in liaeresi persistendo, nonnullas alias
20 coüclusiones ac faniosos libellos siuiiliter publieavit, in (|uil>us nonnulla alia
heretica et eiTonea coiitineutur, quod cjuideni nicnteni nostraui non niodicuni
pertiirbavit. Quai-e, prout ])astorali nostro ineumbit otfieio in jn-aeniissis
oecuiTere et ue pcstis huiusmodi adeo invaleat, quod siniplieiuni aninios
iuficiat, providere voleute.s, eircumspectioni tuae (de (pia tum <ib singulareni
-'■'• doctrinam et rerum exjierientiara, tum ob in iios et haue sanctam sedeni,
euius lioiiorabile meuilirum existis, synceram devotionem plui'inium in doniino
eoufidimus) per jjraesentes maiulanius, ut eisdem jjraesentibus reeeptis abstpie
idla mora, ((uoniam res apud nos tum ex tiuna tum et facti permanciuia
notoria et inexeusabilis est, dictum JMartinum liuereticnni per ]>raedieluiii
30 auditorem iam declaratum ad personaliter coram te coinparendum, invoeato
ad hoc tam eharissimi in Christo fiiii nostri jraximiliani Ronianoruiii
Imperatoris Electi (piam reliquorimi Gerinaniae Priueipum, communitatum, luii-
versitatiim et poteutatuiim, tam cedcsiasticorum quam saeculai'iuni, l)raciiio,
cogas atque compellas et, eo in potestate tun redacto, cum sub Hdeli ('ustodia
ää retiueas, doncc a iiobis aliud habueris in mandatis, ut coram nobis et sede
Apostolica sistatur. Ae quod si coram te sjionte ad jietendum de huius-
modi temeritate veniani venerit et ad cor revei-sus poenitciitiae sigiia osten-
derit, tilii cum ad uiiitatcni sanctae matris Eeclesiae, quae muKpiam daudit
redeuuti, benigne rccijiiendi coucedimns l'aeultateni: si vero in
10 fide magistra ABC!) 17 aixipimus U 3G Apostolica, ac fiuod ABC'UE Cbigc
SeSaxt jucrft in ed. Witebergae 1545
21 Acta Augu.slaua. löliS.
))crtiii;ici;i su;i pcrscviTans et bnicliiuin sncculnrc contcniiu'iis in |iol('s1;itcin
tiumi 11(111 vi'iK'rit, tilii in oiiiiiil^us (iernuniiiK' partilms i'Uin ac nmiicf- ipsins
adluTfiitcs L't se(|iUK-cs ctiaiu per edicta ]iiililica ad in>tar illdi'uiii. (piac ciliin
in Albo practorio scrihcliantiir, pni liarivtici^;, fxcoiiiiiiiinicatis, aiiatluiiia-
li/.ati.-^ et iiudodieti.s })uljlicandi et ab uiniiibus C'liristitideliliu^ taiuiuaiii talcs .'
evitari f'acieudi coiicediimis ■^iiniliter lacultatcm, et ut eeleriiis et faeiliii;^ iiun-
biis Imiiismodi extfrniinetur, uuiversos et ^;inuul<is praelatos et alias eeelesi-
ii,stiea.s persouas, tarn .saetailares (iiiaiii quoriinivis ordiuuiu, etiam meiulieaii-
tiiiiu, reguläres, uecuou Duce.s, Marcliioues, Comites, Barone.s ac (|iiaseiiii(|Uc
eoiiimiinitates, universitates et poteutatus (pref'ato Maxiniiliaui) eleoto Iiiijie- m
ratore excepto) auctoritate uostra etiaui siib exeonimunieatioiiis latae seiiten-
tiae et aliis iufra dieendis peuis moneas et i'eqiiiras, ut, sicut reputari eiipiuni
et haberi fideles, dictum Martiuuni et eins adlicrcntes et .sequace.« cajiiaut
et ad luanus tuas tnuisniittaiit. Quod si, (piod absit, (|U(id uobis persiiadcre
uon possumus, pracdicti l'riiicipes, comiuunitates, universitates et jxitentatus i-
aut aliquis eoruiu Martiiiuni aut adhereiites et seqiiaces praedictos quoiiKido-
libet receptaveriut seu eidem Martiuo auxiliuni, cousiliuni vel J'avdri'in
publice vel occujte, directe vel indirecte, ex (piavis causa i|U(>in(idi)lil)ct
dederint, eoruudem Principuiu, coninuinitatnin, uiii\crsitatuiii et p<itentatnuMi
ac cuiuslibet eorum civitates, ojipida, terras et loca, lucnun civitates, upjiida, :n
tciTa-s et loca, ad quae praedictum INIartinvuu deelinare coutigerit , douec
dictus Martinus ibidem jicmiauserit et per tridunm post, ecclesiastico suliii-
cimus interdicto, niandantcs uiliilominus omuibus et singulis principibus ac
commuuitatibus , uuiversitatibus et poteutatibus ])racdictis ultj-a |)ractatas
po(!nas qiioad ecclesiasticos et reguläres praedictos siib ])iivationis ecclcsiarum, .■:.
monasteril iruni et alinrnm licncticinnnn ecdesiasticornni, nccnon inliabiiitatis
ad ca in |)ostenun nbtineiida, |iri\ aliunc (juo(pie feudoiuiu, (ju<i \ero ad laicos,
dciiipto praedicto Inipcratore. iutainiac, inliabiiitatis ad oinucs actus legitinios,
ccclosiastieao scpuiturae, |)ri\:iticiiiis (|nci(|nc ((■ndurnni a imliis vi scde Aposto-
lica vel quil)us\'is aliis ctiain saeeularibus ol)tentoruni |)oenis eoipso incurren- :iii
dis, (|Uateuus niandata ivqiiisitionis et lurrtationcs tuas sine exccptione, conlra-
(iictiiinc et i'c|ilicalione abiina illicn r\c(|iiaiitin' rl a consilici. anxilid, linore
et l'ece])tatione praedictis oniuino al)stincaiit, ol)e(liciitibus \-cro iudulgentiani
etiam plcnai'iani seu retribulioncMi aiiquani aut gratiaiu arbitrio tuo coiice-
dcndi tcniirc iiracscnliuni tibi tribninius f'acnitateni, nun olistantibus cxciiip- :)■'•
tionii)Us, jn'ivilegiis cl iiiduitis iuranicnto, conlii-niatioiie Ajiostolica \cl (juavis
Hrmitate alia roboratis, (piibusvis ccclcsiastic'is seu cuiusvis ordiuis el niendi-
cantiuiii regularibus, ccelefsiis, monaKteriis sive lotns aut ])er,sonis etiam saecu-
lariiius (|niiniiidiilibet concei^sis, etiam si in ei- cavcrclur expressc, (piod
cxcommiuiii-ari , suspemli , iuterdii'i nullo mndn possiiit, cum irritaiitis i"
decreti appositione, (piibus eornin tcnincs, ac si (\v verbo ad verbum prae-
3 cjui oliin oUc VUisflabcii :!2 el ic|iulilicatioint U
Acta AiigusUna. 1-M8. 25
sentibu.« inwrei't'iiliu', |)ro cxiircssis lial)eiit<.'.s ml rll'cctnm iiracsciitiiiiii s|)ccialit('r
et expre.sso derogainns et (Icrogattuii esse voltimus, rat'(cris(|iic cimlrariis
(liiibusciinquu. Datum IJomae apiiil S. Petriini siil) anniilo |iiscat()ris Die
XXIII. Augiisli M.D. XVIIT. ]MiiitiHi"itus iio.-tri Amin .suxto.
la: Haduk'tiis.
l'dstilla F. Martini l^iillicr
sii|)ci' Urcvc |)rat'C('(lciis.
1
Deinde, (juis dixit l'diitiHci, nie al)iisuiii Ixiiigiiitatc Mia, i|Ua nie per
(1. Hiei-Diiyimim citari fccit".' cmii tempore liiiiii- dati l)revis aiit certc liuiii>
l)eiiignit,-itis abu.sns ego mmdum ((iiieqiiaiii de eitalioiK' aiidieriiii, iil iiitra
seies, sed iiisulsu.s aliquis leucoeorax iu Germania meaui videiis tidueiam
'ju ista croeita^^t.
Item, quod in iiaeresi pertinaeiter post Hierouyniiauani citationem i't
monitiouem perstiteriiu et alios libello.s cdiderini, est apertuui mendaeimn:
uou solum cnim ante datuin buiiis brevis, sed etiam ante datum monitorii
cessatum erat a libeUis edeiidis meis, exceptis resolutiunibus, (|iuus ueedum
L'5 citatus pleue absolveram: sed satis indicat nasus, disjtlieuisse def'ensioncm
meani vulgarem (jnibiisdam eiicullis. Ciuilms cum non eederem, fingunt milii
poutifieeui (jucndam de pcrmanentia facti, de l'aiua notoria et iiiexcusabili
divinantem. Iste enim Leu deeimns, ([iiern illi lingunt, forte est iiitcr rationrin
rei ratioeinabilis et rei ratiociiiantis natus.
3u Ultimo et onniium suavissimum : Breve lioc datum est xxiij. Augiisti,
ego autem citatus et moiiitus fiii st'ptima Aiigusti, et sie intra datum l)revis
et citationem cnemTerunt xvi dies. Caleulum pone, lector, et inv<'nics domi-
mmi Hieronvnuun Episeopum Aseiüenseni vel ante mihi iusinuatam citatioucm
aut intra decimumsextuni dieni post iusinuatam proeessisse contra mc, iiidi-
35 etusse, diuiuiasse, declara.sse. »Si nunc (|uaeram 'I^bi tunc sexaginta iili dic~
milii dati in citatione niea, (jni incejxTunt a septima Augusti , finiebantur
autem circiter septimain Octobris? Est i.stc mos et stilus Ronianae Curiae,
ut eadem die citent, moneant, accuscnt, iudicent, damncut, decjarcnt, praeser-
10 Deiiide fcl)lt in bcii SomnUimgcn a.") seu satis CD 2i; vulgaii Clil-; 'J9 latio-
iiabilis ABCUE C6igc ^cvott in eil. Witeb. 1545 rationantis K
') §ici: l'iub im Uvbtncf ad)t oi'i'''" gcicOlfüti'/ i- ^^' t*in(citniui.
26 Acta Augustiina. 1518.
tiiii t:mto ^pai'io ah^entem et ignorauteui ? ^ qiikl rcspoiulelmnt, ni:?i sc-^c
oWitos fuissf ell('l)uri, (juaiulo liiic mendafiiim aduniare paiabant?
lu riue, mi lector, aocipe fidfle meuiii monitoriimi: utriiiifjue cossoiil
iiiels propositiimibiis et quantumciiuque iudiilgentia.s elevavemit, iie Lu iiit'am
sttütitiaiu aliquaudü cadas;, moueo. Ego euim vere inilii doiuiri merita Cluisti ."•
per iudulgentias alicjiuuido eredeljani, atque liac stiilta opiuioue procedeus
dooiii et iaetavi in pojmliim, (juandocjuidem tantae res essent iudiilgeiitiae,
nun licere eas reliiiqiiere, vile^ et e(,)nteniptas habere, uou advertens onuiiuni
bardorimi bardissiinus , (|Ui)d eo sernione pene ]iraeceptimi saliibre aut certe
eousiliuni neeessiriiun faeereni ex pennissionibus, licentiis, relaxationibus. i"
Hiic enim nie perpulit *ensu^: mens, opinionum et Extravagantiiuu male
Ineidis verbis deeeptus. Erravi: tei^tis leetor. Revooo: tcsti^ lector. Po.-^t-
(piam aiitem reeeptis oeiilis viderem, ab ciinnibiis doct(iril)US una scntentia
tradi, iudulgentias melius omitti (juam redimi et feliciores esse eos, qui ]ier
se satislhciuiit (|Uam <|ui indulgeiitias redimunt, esse(|ue indulgentias aliud !•
uiliil quam relaxatjoucs bnuiirum npcruiu, (piibus satisl'actii) iiuplctnr, mox
vidi proelivi secjucla, eas jxisse eontenuii, innno saluberrimum t'sse eonsiliuiu,
ut relintjuautur et viles habeantnr, purro eontenmere, reliuquere, vilia dncere
sacrosancta, preei<)si>isima inestiinabiliaque merita Christi (id est indulgentias)
horrendnm sonabat, ae non tam eunsilii (piam f'nrentis impietatis verba iudi- -'n
cabantm'. Ad liaee pcrurgebat, ijuod indulgeiitiae sine nomine meritorum
ChrLsti vilissimae essent sohRjue titulo meritoi'um Christi rernm omnium
preeiosissimae fierent, ac sie saerosaneta (heu) imcrim])arabilia merita Christi
ad tnrpissimam fbedissLnam(|Ue servitutem i|Ua('slns praeti'xerentni'. (^uis
enim Christianorum, si andiat xcl uominari, uednm exhibei'i vulnera, sau- -'
guinem, labcires dulcissinu" Salvatoris sui, nun \ifani i|Uiii|Ue. ucduiu ]ieemuas
prodigcret, id(jue cum gaudio? ^\t quo rursum dolorem ernciabcris, si haec
onmia nun nisi in tctcrrinuuu (|uaeslum servire vidcris ac non uno Inda nee
semel, sed inuumeris ludis siugulisquc mumcutis vcndi n'vcndi<|Ue ( "hristum?
Igitur non te fallal nomcu Christi: rccordare, |)raediclum esse uuiltos veu- su
tui'os Pseuddchristos in nomine Christi tanta(jue pnidigia et sigua daturos,
ut in ernircm ducaut (si tieri potest) etiam eleetos. Sit mea pro])ositio falsa, sint
merita Christi thesaurus iudulgentiarum, sed eogita, quod iiiuc se([ui ueces-
sarium est et dicere te oportet, merita Christi relinijuenda et vilia duccnda es.sc,
foelieiores esse eo.«, (pii merita Christi non redinnnit, quam eos, qni devotissime »5
eadem (jnaernnt, et cmn merita Chi'isti quam niaxime natura sua ad bona
opera inqx'llaut, in iudulgcntiis tamen sibiij>sis pugnantia bona opera relaxant,
et (juud natura sua vohuitatc(|nc dei faeiimt, id vohmtate l'apae solvunt.
Feci, (|Uiid deliui, lector: si dcinccps crras, sine mea culpa crras. A'ale.
'i oblitos et ellelioi'u purgamlus l'uisse, (iiiaiiilo cd. Wilebergae l.'jlö :i iitruiKiuo AU
1.5 sutisfaciant K
Appcllatio 31. Lutheri a (Jaietano ad Pa[>aiu.
1518.
(Sntfdjloifcn, uiüibcniniubcu bcii uuiii päpttlidjcn Vegatcn CHijctaii gciüvbcvteii
SBibcvvuf iii(i)t ,511 Iciftcn, rüftctc bcv 9U'formatov fiel) tdjüii lüäljvcnb bcr *iu'v()aiib=
luiigcii mit iljni ,^ur i)(ppcl(aticin au bni '^nipft- .?if)iii iclbft \\vax idjicn cc- ciiu-C'
fo(rf)t'ii £d;vittee nidjt ;,u liebüvfcu, ba cv fid) bcm Uvtljcil bcr .Hivdjc uiitcm'ovfcii
Ijabc iinb il^rcS 6ntfd)cibeö nod^ '^am-, aber er fiigtc fid) Ijijljcrcv SBcifung. 'Jim
Ki. Cttobcv li'avb bcv ?(Et notariell aufgenommen, nub am 22. erljielt berfelLu- burd)
Stnfdjtag bee barüber ausgefertigten Sdjviftftücfs an beu 2!om .ju Slugc-bnrg feine
üolte Stcc^täfraft.
a.!g(. ins.L>c)üitbcrc Äöftlin T S. 229. Sc 35?. T £. 149. KiO. VA. 1G9 f3?riof nn Spnlntiii
uom 12. 9iol)embct 1Ö18). 182. ginrf) bcm (fi-jlcbcnfrf)rii Il)cil 1 JBI. % 2'; Ijat „2üctor 'JluvLuid)
in ^cipjig" bie '•Jlppellatiou foriucn l)clfcii; cc- ift nndj Jfüftliii a. n. 0. Ur. 9liiet in ^lluflvbitvii
gciucfcit. Äpnlntin-:- y^cvidjt in bcr .;jcnncr ÖJcjaiJiintaiijgnLic lööö I ®1. lloi>.
6incu Sonbcrbrutf üou bcr 9lppcIlatiou tiefiijcn mir uid)t, Ijat ee and) mol)l
nie gegeben. 2Üir legen bei nuferin lerte ,]n ©rnnbc:
A. bic l;icr «. 4 unter V befdjricbene iilnegabc ber Ada Auguh^laua, U'cldje
bei Jrobcniuö in i^ofel erfd)ienen ift, iJ3t. d^- e .']'', nnb bcrürffidjtigen
B. Tomus priiuus oniiiiuni uperuiu Revereiidi 1). Martini Lullifri. Witc-
bergae. 154ö. 931. ccxvii* ccixi.x*.
A ift au§ einer .'paubfc^rift gefd)öpft, bie, U'ie U'ir oben £. 4 gefcljen,
beul 5robcuiuö aus 'Jlngebnrg jugegaugcn war, bic aber nid)t fctjlerfrei gemefeu.
'^lad) A finbet f\d) unfcr £d)riftftücf in ber 3?afc(cr Sammlung üom Wax;, 152(i
Sl. Xx 4"' — Yy 4'' nnb uad) il)r in M. Lutlierii liicubratiumini pars una, Basileac
in acdibus Adae Petri M.U.XX. Mensc lulio '3?l. Aa iij'' — Aa .1''. Sci^tcvcm '.'Ibbrncf
folgt B, l^at jebod) ou cinjclucn Stellen bead)tcn5locrtI) gcäubert. IHuf B beruht
bcr Üert in Tomus I. oninium operuni D. M. L. , lenac 1556 231. cciii"— iicv''
nnb bei ßöf(f)cr II <B. 484—490. 3n Lntlu'ii dpp. lat. vaiü argunicnti vol. II.
Fraiicol'. ul ErJangae 1865 £. 397^405 bilbct A bic Wruublagc, uub bic i.'ce=
ai-ten ber ed. len. finb augemcrft. Sicutfc^ ftcl^t bic ^Ippcllatiou in bcu 6cfauiud=
auegaben aSittcnbcrg 1557 IX 931. 4ö-''— 48^ Slltcnburg I ©. 1:32 — l-jli, l'eipyg
XVII £. 194-198 nnb SsJald) XV £p. 720-731.
28
Aiipelliitio ii Caiftiinu ail rii.paiii. 151S.
N NOMINE DOM INI AMEN. Anno :i nativiüile
ciusdcni M.D.XVIIl. indicticine vi. die vom sabbati
xvi. incnsis OctolH'is, ))ontificatiis sauctissimi in
( 'liristo ])atris et doniini no.stri doniini Tjeonis divina
Providentia Pa])ac x. anno vi. in nu'i notarii pub-
lifi testiuni(|ne inf'rnscriptorniu ad hoc .specialitcr
vocatornni et rosratornni praesontia jKTsoualiter
(unstitutus ivverendi.s.siiuus pator dominus Mar-
ti nuts I^ntlifi-us Augustiueu.sis , sacrae Theologiae
prüfe.ssor tmLsdeniquc in N'nittenbcriivn.si studio Brandonburgensis diocesis
It'ctor Ordinarius principalis, jjrincipalitcr pro soijiso tcnons et iiabcns in
nianibu.s suis qnandani provoeationis et ap])ellationis |iapyri eednlani, iiuxta
enius eontinentiani et t<'noreni se, ut assernit, a (jiiadani eounnissione a prae-
]il)ato sanetissimo doiuiuo nostro Pajia non bene intorinato ad eiusdem jiro-
enratoris tisealis iustautiani siaiiata ae praetensi.s indieibns et eitationibus ae
oinuibus et sintiulis iude seeiitis et seenturis nee nou a <|Uolibet gravaniine
l'ntni-o volle dixit provoeare et ap]K'llai'e, (|nani in inedinni exhibuit ae in
eontinenti iuxta eiusdem euntiuentiam ad praelibatum sanetissinunn dominum
nosti'um l'a]iaiii eiusdemi|ne sanetam sedem apostdlicam |)i'iivoeavit et appollavit,
jVpostolos petiit, so submisit, |)rotestatus l'nit onmia(|Ue et singnla alia l'oeit
eontenta in oadoiu oodula, ouius (|uidoni eednlae apj)ellationis et j)rovoeatiouis
touoi' dl' \-ei'liii ad \crbnin M'(|uitm' et est talis:
Cum appellationis romedium in subsidiiim et relevauion op])ressorum a
ir.ris conilitoribns sit adinventuni et ii<in sulnm al) illatis, \-ernm etiam ab
inf'erendis et inferri eonnninati.s graxaminibus ol iuiuriis iura appellare per-
niittant, ideiroo ego fi'atei- Martiuus Eutliorus Augustinensis, .sacrae Theologiae
|)rofessor einsdeinfjue in Vnittenbeigensl studio Rraudenbin-gensis diooesis
jeetor Ordinarius |)riuoipalis, prinoipaliter et pro me ipso <'iiiani vobis, notario
pnl)lion taiKpiam puliliea et autoiitioa porsuna no testiims liic praosontibus,
;inimii et intentiouo prii\(i("m<li et a|ipol!andi .\|i(ist(il(is(|Uo petondi ol reoipiondi
dien et propono,
Ouod, oiiiii in maloria induigi'iitiai-um \ai'iae et iuoerlae sint dpininues
dooturuin, tarn ( anonistarimi ipiani riioologorum, no<' in Ins usipio liodie
a!i(jnid cd'tuni et determinalum balioat eoolesia, uisi (|n(id on o. <|nii(i auteni,
et e. euni ex eo, aliis(|ne (|nii)n>(lani olai'um est, indnigontias e>se romissiones
9 l.iitlii'rius A .Viigiistiiiiaiius 1! I'„' 3ll 11 ftalt ccilula &c. ftelö si-liediila &c.
flcbriirft l.'i slyiiali .\1! Ki sequuti.-i, scfiuiituiis Ii ü(i Lutlierius .\ .Vugiistiiiiamis IJ
Apiiellatio a Caietano ad l'apam. 1518. 20
patisfaotionip poenitontialis a sno indioo irapositao. ' Satisfaotio autcni rsso
aliiul iioii potcst (|nain optima illa opcru, <iratii>, iciiinium, elooiiiosvna, iit
est una onuiiiim tlicoloocinini et tutiiis ecelesiae Concors sciitciitia. I-'i ex c
Al)ii.-iionil)us, in ülossa super vcrho 'nicntlacitcr', clavo jiatct, «iiuid ]K'r imlul-
5 gcntias non cxtralnnitur aniniao de pnrijatorio, co (piod snnt divino iudicio
resei'N'atae, nee satis coustat iicc per eeolasiam deterniinatuni est, quid sit
et rjuanlnni valoat niodn.s ille .sufVraiiii . per qneni confcruntnr indultiontiac
dcfiinctis, pracscrtini cum non tantum pociiae sed et culpao quocjuc rcniit-
tantiir in pnrgatorio, ut dicitnr dist. xw. (^ualis. Cnlpas aut*nn rcmitti a
III solo deo ceitiim est per infusioncm »ratiac, qnac per indvdgentia.* intimdi
non potest. Deinde in Ins quae sunt dubia et opinal)ilia non solnm est
lieitum disputare et contradicere sa])ientem sapienti (ma.xinn' vcro in iiis,
quae non sunt praecepta nee consulta ncc necessaria ad salutem), verum
etiam altoram contradictionis ])artem pertiiiaciter asscrerc ])ericulosum et ))er
li spirituni sanctum proliiliitum est, uhi dieitur apud loanncm in epistnla:
Probate Spiritus, utruni ex deo sint, et a]ind Pauluni: < )imiia probate, (|Uod ]ji".i(1,'',',
bonnni est tenete, ita ut et eeelesia eodoin spiritu rcetore |>raeceperit iu Cle.
c. Abusionibus, ut non permittantur (juaestorcs proponere jxipulo aliud (piam
quod in eorum literis continetur. Quibus iuribns, imo praeceptis nixns, disjiutan-
20 dam lianc materiam snseepi, motus innnodestissimis declamationil)ns nimium(|Ue
iudiscretis promulgationibus, quibus indnlgentias divulgabant quidam in nostris
regionibus apostolici (ut asserebant) commissarii et quaestores, ita ut sub
indidgentiarum praetextn inauditas avaritiae et scandalosas macliinas exerce-
ivnt in gi-avissimum Rhomanae ecelesiae et Clavium ecdesiastieanmi ludi-
2'i brium et coutemptum reverentiae(jue a])ostolicae sedis non mediocri' detrinientum.
Denique iii seductionem populi nova dogmata moliti sunt, ut auilerent \-erl)is
male sobriis docere et libellos in vnlgus aedere, indnlgentias esse semper
indnlgentias, hominem coiise(|ui gratiam dei iustifieantem, donum scilicet
inaestimabile pro veniis xcnundantes, et aiia, (piae passim ostendit libelius
M cornm, qui Instru<'tio summaria - vueatur, absurdissimis et falsis jiropositioui-
bus pleuus, ad sui suorunupie autorum ignominiam. Kt licet ego non de
fide, non de moribus, non de praeceptis dei aut ecelesiae, sed de indnlgcntiis
(ut dixi) disputarem, (juae nee praeceptae ncc consultae nee mcritoriae sunt,
ita ut sine iiis niliiluminus ccclesia Ciwisti benc et forte melius liai)eret
3.'i pluribus(jue meritis, quae per illas remittnntur, salvi iierent (ideles, imo
expresse fateantur doctores etiam Scliolastici, melius esse per seipsnm satis-
15 prohibitum slt A lU in literis eoniin D 27 iiululgentias esse idem quoil
hominem consequi B -iö per illos A
') Sut^ct t)al bic angefangene .Ronfttuftion Ijernod) iicrloifen ; bev fef)(cnbc ^indjialj folgt
bem Sinne natfj 3- ^^ Don Quilms iurilnis nn. '■) "Jlbgebtnrft in M. 3. 6'. Jioppen?
Sammlung einiget jnm ^Jiäbftlidjen -UMaü get)Drigen Sdjrifften, Ceip^ig 1721. S. 117-200.
30 AiipoUatio ii Caictiino ail Pii.pani. 1518.
faccro quam iiulnlirciitias rodiincvc. J^eiiulc sio dispntavi, ut totam lianc (li:i]in-
lationeni ^iuliniittcroni uon solum Eodesiac, ^<xl ctiaiii ouinsquc melius sontiontis
iudicio, in primis vito sauoti.ssimo in C'liristo ]>ati'i et domino nostro domino
Lodiii X. Papac modernd, nt in epistola mea resDlntinuilnis meis praemissa
elare patet. Ao ita res dnhias, liberas, opiniosas, non deUn-minatas ueo nc- ;.
oessarias ad salutem traotavi disputandi «i'ratia, nt nnlla jircirsus esse possit
insta causa et oecasid eitandi nie ant in ins trahendi et merito debuerim a
molestiis etiam invidornm et malignornm tutns et quietus videri, (|uand(iqui-
dem de rebus seriis, neeessariis, divinis dis]iutautes seeuri sunt: niliiliuninus
(|uidain Mannuonae eult<ires et lueri maiieipia in(|uieta in nviluis ( 'In-isti non i"
j)aseua, sed lae et lauani tantnmmodo (piaerentes timentesque, ue huins dis-
putationis oecasioue fideles Clu'isti eoruni hu'rosas et avarissinias insidias
intelligerent ac sie quaestus ipsorum, sicut dignus est, fuuditus ]ierii-et, exar-
serunt sicut ignis in spinis. Atque cum ijtsi sie indulgentias uon solnm
indisercte sed et subdole in fraudem animarnm quoque ac longe lateque a i'
meute summi Pontificis sacrisque Patiimi decretis praedicando aberrarent,
etiam hoc mali adiecerunt, ut frivolis quiliusdam et mendaeibus delationilius
]ir() avaritia sua et tyranuide impia Cdlnranda adeo me apud sanctissinuuu
domimun nostrum dominum Leonem x. Pa])am <S:r. et eximium virum do-
iniiinni Mariuni de Penisiis^, suae sanctitatis proeuratorem fiscaJem, foeda- jn
venmt et odiosum fecerunt, et tandem exaeuerunt et exasperaveruut, ut dietus
J). ]\Iarius ad impoilunam eoi-uni instantiam causam contra me tanquam
de liaeresi suspeetnm et in ecclesiastieae ]>otestatis ininriam, vilipensionem,
diminutioneni elavinniqnc ii-reverentiani niaciiinatum reverendissiniis in Cln-isto
patribus domino Hierouymo de (iliinutiis, cpiscopo ^Vsenlanensi, auditori j:.
Camerae itc. et Sylvcstro Prierati, ordinis l'i-aedieatonim, palatii a|)osfolici
niagistro, conmiitteret, (luinimo per illmn ipsi potins extorserunl. (^ui (piideni
iiidiees et auditores,'^ cum mihi (salva semper eornm rcverential snspccti sint,
(|U(id ipse rcvcrendus patcr Sylvester alias contra nie exacerbatam affectionem
snam aliunde ostenderit in dialogo, (|nem contra meas jiositinnc's a(Hli(lit,^ ::ii
in ([uo suae opinioni ])lus ae(|Uu att'cctus me liaereticum et insanum iunltis(iue
aliis nominibus criminum indieaverit et damnaverit, Deinde suis fratribus,
(|Uos liaec res principalit<'r tangit, \(>risinuliter praesnniilur ]iins (|iiain < ansäe
favere, at<]ue ita (ieret, ut ]ier ipsuni adversarii ipsimet in sua causa indices
iierent, Kt ipsi 'l'liomistae, licet sil)iipsis contra nie non eonstantes, saepius :i:.
lanien im'enli sunt pro suis ojiinionibns niainra ei alia lentasse (piani eninsi|iu'
merita jxi.stulassenl et ae(|uitas ini-is pateretni', I)enii|ne ruin idcni i'evcren-
20 Mai-tiimiii AI! 22 M.irtiiins AI! 2."> (ioimtils 1! 2(i rrioriati 1!
'; S. olH'ii £. 1 Vlmii. 1. -j IIa Siilijfti luivb fvft B.'M S- 10 f. luifbev niif'
gfiiomincn. ") Vc^l. i^b. I £.1144 ff.
Appellatio a Caietano ad ra]iam. 1518. 31
dus pator soliiin in sdiolastica Tlit'olo!2:ia sit institntus ot emitritus ])aniinf|iio
in scripturis sanrtis, ut ap|)arot ex .«ni.-; srriptis variis, exoivitatiis , et liaii'
materia indices quaerat in sacris literis et ecelesiastieis Patrihns iiistriictis«;i-
nios, non praesnmi ])otest, euni vel posse recte iudicare, Revercndns veru
5 in Cln-isto pater dominus llicronyinus episeopus cte. nierito tiniotin' altcri
collegae suo adliaei-ere (quinl ])ace ac reverentia ac ritra ininriam dictinn
volo) et qni patri Sylvostro oh ])ri>fessionis theolojiicae nonicn t'aeiie iiuli<'iuiii
rcdderet, atque ipsc q\ii in cansis aliis civilibus et hninsniodi satis idoncus
esset, haec autcm, eum sint de t'idc et iiaeresi (nt adversarii diciuit) extra
III snae ]irofessionis modnni esse satis intelligatnr, atque ideo miiii utri(|ue sn-
spoetissinii : Me^ citari feeerunt et eitavernnt ad coniparendnm ])ersoualitei-
Klioniae, in loeo mihi omnium suspectissimo et non tiito, eum onmibns eonstet,
(piantum et in quam multos saevitmn sit, qui se lihoniae credidernnt, ctiam
liabentes sahiim eondnotnm, et inee meridiaua elarius sit, ipsum ctiam opti-
i'i nium Poutilieem sauctissinnim dominum nostrum lA'ouem x. ac nniltos alios
reverendissimos dominos C'ardinales sac])ius In pcriculo mortis l'uisse ncc satis
tuto ibidem \'ivere, nt iuxta Esaiam de liiioma tere dici jxissit : Insti bal)ita- r^i i. -'■.
venmt in ea, nunc antem iioniicidac. At(pie si ([uani luaxime llbomae onniia
tuta et salva forent, tanti tarnen itineris prolixitas imbeeiilitati corpuscnii mci
20 prorsus impossibilis est, tot etiam perieula viaritm et maxime onuiium insidiac
advcrsarioriun, quac tantae ac tani mnltae sunt, nt onmino miiii per mairnates
et principes ntriusque statiis consuitum sit et ])ro ccrto dennneiatmn, nc
nllo paeto innros A'nittenberojae egrederer, e(!rtissimos soilicet sesc nosse,
aut ferri aut vcneni insidias paratas. At(pie etim sim de ordine mendi-
2'' oantinm, niliil proprii liabens et stib obcdientia alterins vivens, i]>sa sanc
paiipertate abimde eomparere ]>roliil)eref. Cum itaquc mctn buiiismodi
iustissimo et (|ui in eonstantem virum eadere potest et cansis liis instissimis
impeditns Khomam ire non ]wsscm, sollicitavi ])er illustrissimnm ])rinei|K'm
Fridericura, saeri Kboniani imperii eieetorem, Saxoniae dneem, Tm-iu<;iac
30 lantsrravinm, Misnae mareliionem jiotentissimmn, nt a sede apostolica causa
vLris aliqiiibns doetis, probis et honestis cünunittcretur in pai-tibns in loeo
tuto, coram quibiis et ibidem eomparere et onmia faccrc, quae iustitia suadet,
paratissinuis essem. Quod euni sanetissimns in Cin-isto pater et domimis
dominus nostcr Leo x., nt enius eleuientia et veritatis et iustitiae ol)servantia
3'' per totnm orbeni dignissime celebratur, per adversarios sitae eausae timentes,
nt in personani reverendissimi in Christo pati'is et domini doniini Thoniae,
tit. sancti 8Lvti preshvteri et Cardinalis, sanetae sedis apostolicae jier (ierma-
iiiam de latcre T^egati, transferretur, sperantes, quod, cum idcm revercnch'ssimns
7 iudicium cederet B 20 pcricuIa maris A :!7 presbyteri Cardinalis B
') Sßou ^icr nb beginnt bcm Stntif nnd) bn§ ^«täbitnt ju bcin Siibjcfte S. oO g. 27 f.,
bo? in mihi utriquo susiieetissiini hjicbcr aujgcnoinmfn fvjrfjfint.
32 Appellatio a Caii'tano lul Pniiinn. 151S.
tloniiims <i>:c. (1(> onliiip eorum fiiorit, niiiKi.sao et aograe snae cansae faoiliii.s hoc
ingc'iiio inodoreiitnr.'^ Qui ([iiidfiu rcvercii(lissiiiiiis iloniiniis <X.'('. otsi .suspecttis
inerito vidori poterat, ([iiod de parte et dpininiie adversaridiuiii slt , et aliis
(Hiilnisdani verisimilibus eausis, tarnen, ut est vir omnihiis modi.s doetissiimis
et luimaiiissiiiuis , primiim paterne (juideni et element<n- sese milii exhihuit ■
iiieque suseepit, sed deinceps, milii (ut ait) consiilere volens, simpliciter instabat
et >iro;el)at ad revoeationem nieorimi dictonim, antequam discuterentur et
determiiiareiitnr, reiecta et posthabita omuium protestatione lioiiestissima,
«|nod videlieet paratus essem vel publice denuo res]>i)ndere vel piivatiin in
scriptis rationeni reddere et omnia niea snbiieere in priniis iudicio saiietae m
eeelesiae Rhomanae, deinde illustribus stndiis Jxisilieusi, Fi'iliurgensi, Ldvani-
eiisi ac si opus esset etiani anticpiae illi studiorum pareiiti et in tlieologicis
rebus jM'ae eaeteris uti florentissimae ita zelosissiniac nniversitati Parisieusi.
His (inniiljus postliabitis et sjjvetis, nee saltein doeere volnit aut ostendere,
in (|uii)us et (jna ratione errasseni, ut eoitnitnni erroreni revoeareni, uisi quod !■•
dniis articulds niiiii opposuit, ad quos nie satis abunde resjxmdisse contido,
ut in scriptis ad eundem revei'endissimuni dominum datis videri potest: sed
sinq)iieiter et nude me ad revoeationem adigcre volnit minando mihi, f|Uod,
nisi vel hoe faeerem vel Rhomae in quodam termino penso in eitatione )ier
snpradietos praetensos iudiees praefixo eoniparereni , me et oiinies miiii -jo
adliaerentes et faveutes .seuteutia exconnnunieationis iunodare ae eaetero.s
quosennque, ad quos me declinare contigerit, ecelesiastieo interdieto supponere
N'ellet, super quibus onuiibus sese mandatum sut'tieiens a sede praedicta iiabere
dixit. Ex (juibns me gravatum laesunKjUe et oppressuni sentio, c\un et hodie
i'atear, sohmnnodo me dispntasse et omnia snl) |>e(libns sanetissimi domini j-,
nostri T/'om's x. sniiieeisse, ut occidat, vivilicet, re])robet, approlx^t, sicnt
|)la('uerit, et voeem eins voeeni Christi in ipso pi'aesidentis aonoscam, Et
legitime jUMtestor, me nihil dieere aut sapere velle, (|nod non in et ex saeris
literis et eeelesiastieis patril)us saerisquc ('anoniiins probari jxitest , iit in
libro resolntionnm mearnm videri potest. De (|Uo denuo protestor, sieut m
alias sa<'))e prntestatus iiii, ideirco a praeiiito sanctissimo domino nostro
l'apM non liene inf'ormato eiuscpie praet<'nsa eonimissione ad supradicti domini
])roeuratoris lisealis instantiam (ut praefatur) signata ae a praetensis iudieibus
et eitatione supradieta ae praetenso ))rocessu contra me tbrsitan instituto et
institnendo et cnnnibns inde seeutis et secuturis et (piolibet ipsorum iie(^ non x,
a (piolibet fntiu'o gravamine, quod mihi ex eo venire potcrit, ad sanctissinuuii
domiinun in Christo |)atrem et dominum nostrum dominum Tx^onem divina
Providentia I'apam x. melius infbrmandum ])r(>vo<-o et appello in his scriptis
4utvirestn 11 l'riliuisciisi c( ljov,in!ons! H 22 ecclcsiasticos 1! :!1 sao]iiiis 1!
y:3 praetertiir Ali, Ü6cr^nii()t ntlc Vhiäfiat>cii
') 3ii biejcm Sn^c iiiiif; im Tviicl otuin-> niiviii'iiilU'ii fein.
Apppllatio a Caictano ad Pa]iaiii. l-MS. 33
.\l)opti)I(>s(|iU' priuio, sociindo et tortio instant«'!', instantius et instantissimc
niilii dari peto, si quis sit, (|iii mihi dare hos vulnerit et potnerit, et prac-
sei-tim a vobis, domino notario, testinioniales, snbiiciens nie miliiijuc adlia« rcntcs
et adhaerere volentos in iiis protectioni ao defensinni ))i'aefati sandissinii
f. doniini nostri Paj)a(' melius infonnati. Kl protcstor de piMse(|iu'iid(> iiani-
nieam appeilationeni suis t<'nip(>ribiis et locis conirniis jitT viani nnllitatis et
alias, proiit melius potei'd, optionc milii rcscrvata addcndi. miimendi, n\iitandi,
(•iirrigendi et in nu'lins retiiinian<li uninicuic alin iuris [«'iicticio semper sahu.
Super (juibus omnibus et siujrulis pracmissis pradiliatus i-evereudus |)atci'
III D. Martimis Liitlicrus, saerae Tlieoli it^iae jirof'essor, et a|i|iellans sibi a mr
notario piililieo inl"ra.seri])t(>, loco Aiiostolornm testimonialinm, nimm vel plura
publieum seu [jubliea fieri atque eonfiei pctiit instrnmentum et instrumenta.
Aeta fiierunt haee Aujjustae et ibidem in monasterio ordinis fratrum ("arme-
litarum sub anno, indietione, die, mense et pontifieatu, ijuilais sujH-a, prac-
15 sentibus ibidem lionorabilibus viris dominis VenceslaoSteiiibeila et ]?ai-tholomaeii
Utzniair, lU'esbyteris Aufiustensis dioeesis, f<'stibus ad piarinissa voratis ati|Ui-
rogatis.
Et ego (lallus Kuiiiücndir de Herbraclitinjj-eii , laieus Augustensis
dioeesis, publicius saeris apostnjica et iiii|i('riaii auliiritaiiliu> iiutariiis, ipiia
jo supradietae eediilae appellationis exliiliitioni. provoeatiimi, sul)missi(ini, A])()stii-
lonim petitioni, jirotestationi iMnnibus(|Uc aliis et sinniilis praeiiiissis , dum,
sicnt praemittitnr, fierent et agerentur ima enm ])ra('ni>minatis testibus praesens
et ]>ei'Sonaliter inteifui eaipie omnia et singula sie fiei'i vidi et andivi. idcircn
lioc praesens pui)liemn instrumentmn manu mea i)ro)iria scriptum exinde
IT. eonfeci, snbseripsi, juiblieavi et in baue publieam formam redegi signocjue et
nomine meis solitis et eonsnetis signavi in fidem et testinimiiiim nniuiuin et
singiilonnn pniemissnruni roi>ntns et rei|iiisitus.
.'> melius iiiformaudi 15 7 Statt optione fjabcil alle Jluggabeil i>iitiinu, mit 'älus-
iioljmc Bon A (Rieben fic bann tiicultatc ftintcT rcsoivata ein : iinjevc iicaart ift narf) bcv folsenbeii
Appcllulii) ad Conciliiim 1">1S 2. 4(1 3- '^ gebilbct 10 LiitlieiiiisA l!? lli'iWrai'litiycii A
20 appellatiiiui, cxlilliitirini 1! 24 iiica fcl)tt 1!
8utf)cta 3Betfc II.
#^^^'^^^^^i^^''^i^
Appell 51 tio F. Martini Luther ad Coiiciliuiii.
löis.
(injctdii, bi'V väpftlidjo Vavit, linttc fid) ii'(il)n'iib bi'v 'innlniuMiintii'U mit
Viit()ev bi'v 'iuillinarijt iv'vülimt, bcii lii.u'viirijon l'lthid), falle- rv nidjt U'tbovvufi',
iMiifcrfcni lu hifieii, iiiib o-ö hhiv ba>:' Ciicvädit iiiiuii'liniuii'n, bi'v ^H'iirvnl bi'c< Vliinuftincv^
Dvbcu-:' l)aln~ ha]\i foiito ;')Uftiiiiiinmii gi'iV'lu'ii. yiuf joiiu'v ^liürfvi'iic I)iitti' bann
Mniiin in '•Jiüvnbi-vfi ba-j Srijviftftürf, nitf UH'lct)fö firt) bev Vognt ftütiti', fi'U'ft ,vi-
c^i-ftcüt i'i-[)altrii: i'c- ift bnc- bcii Aclii Aii.i^iistann einüirlcibtc i^veuc nu (nijetaii
UDMi ■_':!. Vhifliift 1-M.s. .(-licviii faub fid) ber "K'efovnmtLir bereite- Uevbnmmt, iiiib
iiH'iiii er e'5 aiid) ,;iiiincl))t al-> gefdljdjt betvaelitete, fo .U'ifite ee- il)m bod), UH'iJeu ev
jid) ',11 .Küiu ,iu uevjetieu Ijatie. 2ü luav bev .'-{eitpuntt flefoiiimeii, beii ev jid) fiiv
jeiiie '^(ppellation an ein fünftiflec- aUßeniciney Moncit get'cljt Ijatte. iSd)an am 2nfle
ieiner 'liiirffnnft nad) ilMttentu'Vi't, -'n. CftiUn'v, t()eilte ev bem Spaintin mit, baf,
ev bamit umgelje. Vlni 2s. ^JUnienibev uoll/iHrt ^'v ben '.'Ift imv 'Jiotav uiib ;)enflen:
mm eiiiev üffentlidjen '-l^efnnbnni] bcffetden burd) ytufdilaii unjien umv iebod) nid)U\
'Jinv mit beni il^ebiiu^, baf^ il)m alle (fvemplave ,iU(ie)lellt univben, l)ntte
Vntl)ev biee lofnment in bie '|»veiie i^ef^eben : falle- bev Unvnn iilu'v ilm anc-flefpvLiel)en
luiivbf, liHiKte ev fie Devbveiteii, ionft niel)t. Vlllein fie moven faft fiimmtliel) inn-
fnuft, e()e ev mm bev ''■l>Lillenbnn(i bee- Svurfe-- otiunc- evfnl)v. Sa nnn Vntl)ev in
feinem 'i^viefe an Spalatin mmi ü. "Seeember nnv bee IHftec- bev '.'Ippellation (^ebenft,
in bem an äiU'n,iel 'L'ind uum 11. alu'v fiel) feljon mififlillici iibev bae- iu'vfaliven
bee Svnrfeve- äufievt , fu biivfen ii'iv U'olil ben lo. Xeeembev ale- ben lac] bev
■Cievausflabe anfeilen. Xev .UMivfitvft Aviebvirii nniv bev '■In-vöffentlidjunii entgcfleii
geUH'fen; allein ev liatte biivdi Spalatin ,511 fpat bamni abgemalmt. '•)Jiaiul)en
evfdjien bie yippellatiim ;,ii lunlifalivenb. .•^mei ^saijw fpätev, mmi '^Hipfte in ben
U-^ann getl)aii, evnenevte fie bev Miefiivmatav.
iifll. l)ici' £. IT. Ic il.1. I S. 1S2. .Siolbc, Viitl)ov mih ffiii CrbiMt-Sflnirrnl in Siom,
in „3fi'irt)vift fiiv Afivrtjeiinojcljiriitc, tietnu-Sfl. i'un l>. II). 'i*vifflev", II £. 47:i f. 4T<iff. iiiib
hn,5ii .Holbc, Ik beiitfri)C '.'liignftiiifvsCfongreftatioit, Wotl)n li^7il S. 411 f. Acta An<,'nstanii
l)icr <B. 2:iff- 2:c aiv 1 2. 144 f. |i;ii. l!is. l'.i]. 1!»;!. l'.it. 2cl)i'iivl'.> y^riotlnirf) II «.?:!.
ttbftliii 1 ©. 2*5 ff.
Appollatio K. Martini Luther ad Ponriliuni. 1!>\H. 35
l'l 11 •• gaben.
A. ,Appellalii). F. Mailini Lullier ad || Conciliü. | '• !Jnviiiitcv iH'giiiiit fogli'id)
bcr Icü. C'iii nur nuf fiiicv <Bnk bcbnirftcv i^latt in bev Wib^c
cinc5 nid)t .^iiiniiinu'iigcfiiifftcii 'i'ogiMi-:-. Tie ;')Im1oii laufiMi bmd), iiiib
it)xcx finb mit bev Übcr)d)vift 7<i.
B. .AUppcüatio. i\. [; '-Miiirtiiii Viitdcv ab |! O'oiiciliinn. !|" 4 iBlaikx in Cimvt,
(e^te Seite leer.
Jriicf Ueriniitl)lirti »on 5!nlciifin Srfjiimnnit in ^Jcipjig-
C tnic B im Jhifecvn, im ^nncvn Ucvfd)icbeii , ]. i\ 581. Aij" beginnt in H
3- 20 mit bcm 3ßovtc roiiliin'tnr. niädvenb in C bnmit '\ 10 id)liefet.
■■}(«•:• bcriclbeii Ciiiciii mir I>.
D. „l'IppeKntio. jv. [i "JJJavtini !i'utl)ev ab || Poncilium. i" Tanintev ein .öol.j^
)d)nitt. 4 3?lättcv in Cnnvt, teljtf Seite leer.
2itcll)ol,5id)nitt: Scv (^iiflol Wnbviol unb 'Üiavia, über bciii .Ooiipto llinviti->
ber ()eiligc Seift. Ä>al)rirt)cinlicl) Xtntf Uo» ilSalentin £d)umanii in Vcippg.
E. „StppeÜatio. ("v. || lUartini l'iit()ev ab | ('»"oucilium. " !Sanintev ein .Ooti^
fdjnitt. lliit liteleinfafiung. 3(nf bev litolvücffeite ein •Oolijdinitt.
4 33lüttev in Cuavt, lelUe Seite (eev.
lilcll)ol,iiri)nitt: l'iavin nU .fiinniiclc-fiiiticvit mit bcm C*'l)riftfiiibi'. ba* Scfptcr
in bct liiiffn Cinnb. .'rii.il',id)nitt nuf bfv iitcltiirftcifc i blnttt^rofii: llinrin rbfn-
faÜs nls .Oiiinnclvföniciin mit brm (^Ip-ifttinbr, nbcv iifii'c Srcptcv. Tvucf l'on
"i'fattin ^v'iinbäbctfl in Vcimiiv
F. ,APPELLATI(t '! Fi^.A. MAÜTI.Vi lATHKIl AD COXCILIV.M. - liteU
rürffeite bebnicft. 4 i^ldttev in Ciiavt.
Sturf »on ^ol). grobcniu* ober 9lbnm '4><'tii in ^njcl.
G. „c SlppcIIatio. (V. '^Ilavtiui II ^..'ntfier nb ('»oncilium i" iitelviicffeite bf=
bnicft. 4 ^(ättev in Cftau.
A ift jebenfoü* bev Uvbvurf unb, iin-it in t'l''ifntH''vin, für bcii XHn)rf)lng be-
stimmt gewefen. 3n I! bel'iljeii triv bic elfte Cumtnu-jgabe unb bic ©vunblage
für C. D. K unb F: D ^cicl)uet Tief) olc- .Wovveftuv aii-j, bie öieUeirf)t nad) einem
C^remptav Don \ DDvgenomuien , E bngegen nl« flüd)tigev '.^(bbiucf. ('• bevul)t iiu=
mittelbar auf A.
l'atcinifd) ftctit unferc Sdnift in ben Weiammtaiisgaben Witohpigao l.'')4."> i
5^1. ccxxxi" -ccxxxii'' nad) A, lenau 155t) I 4M. ixxvir'- c.cxviii'' nad) ber eil.
Witeb. 1545 unb Erlangae, opp. lal. var. arg. II S. 438—445 norf) 9lu5gabe F.
bie ()ier aI-3 oditio princpps f)ingefteUt ift, foiine bei ^öfc^er II S. 505 511 nad) D.
Xcntfd) finbet fie fid; nur bei äijald) .\V Sp. 7!>(J-80ti.
SSBir geben ben Icrt nad) A ot)ne befonbcrc :Kü(fiid)t auf bie anbevcn Srurfe.
3»
36
Apiiellatio F. Martini T>utlioi- ad Coiuiliuni. 1518.
Appellatio F. Martini Luther ad Coiu iliniii.
N NOMINE DOAriNl AISIEN. Aniid a luitivitat.'
<'ius(lt«ni inillcsimo (|iiiiii;<'iit<'sinio (L'ciiiKi (icla\o, in-
ilictiiiiic scxta, die vvvo xilis, viiit'siiiia urtava inrnsis
.\(iV('inl)rls, |)()iitificatiis Sanctissiini in Cliristn patri- '
it (loinini iiostri ilinnini licoiiis (li\iiia jinixidcntia
l'apac tlet'imi aiiiici srxld, in nica nolarii piiMici
tostiniuque infrascriptunini ad Ik»' sjR'ciulitcr voca-
tiiruni t't rogatornni pracscntia (■(institiitus Jvcvc-
rcndn^ P. dominus Mai'tiniis IjuduT Aiitiiistinianus, i"
A'uittenbergensis Sacrae Theolngiae Magister ao il>ideni loctor m-dinaritis tlico-
liigiae prin('i])alis ac ]>rincipalitcr ]n\> ^icipso, citra taincn c|noninicnn(|iic
procnrattiiMuii suoriini qiionKMlolihct hactcnus per cum ennstitntornm i'i'\<ica-
tioncni, liai)('ns et tenens suis in nianihus (juandam juMvucationis et appi'l-
lationis papyri schedulam auimo et intcntiduc j>i'<ivocandi et a])pcllandi i'
apostolo.sque petendi, diceus, uarrans, provocans et ajijicllans certis et legit-
timis de eausis, in oadem sccdula eontentis et (•(mi])rcli('iisis, ad ("(incilinm
proxime et inmiediatc futurum, salteiu in spiritusaueto legitime congregatiMii.
aliis vero eongregatiouihus, tactionihns et eoneionihus jirivatis jicuitus scclusis,
])n)testaus aliaque faciens, prout in dieta apjiellationis seliedula jilenius eiiu- jh
tinctur, lialictnr et describitur, cnins tcucir se(]nitnr et est taiis:
<'nni appcllationis remediuni in suhsidinm et rclcxamen (i)>pross(irum
a iui'inm ciinditdi'ilins sit adinventum et nun solum ali illatis. vcrnni cliani
all iiircri'ndis et inÜTrl cdniniinati^ gras aminilins el inini-iis ini'a a|ipi'llari'
pcrmittant, adco ([uod inli'iinr de mm appcllandd ad snperidrcm slatuerc' nun -'
piissit et manns superioi-um clandcrc, scd cuin satis sit in |)rol'ess(i, saeni-
sancinm ( 'oiicilinni in spiritnsancto legitime i-ongregatum, sanctam ocelesiam
eatholiram repraesentan.s, sit in eausis iidem eoneerneutihns supra l'apam.
evc'tiit, ijuod nee Papa in eausis Iminsmudi, ne ali en ad Cimeilium a|)pi'llelm\
statnere possit, tantpumi id ageus (iuimI ad dtÜeimn snuni uon s|H'etet ulld ■•'
modo, sitque appellatio ipsa def'ensio (|ua('dam, (piae iinc diviuo, naturali et
Inmiano eni(|ue ecmiiietit , necpie per prineip(>ni aiitiri'i jxissit: ideireo ego
l'"rater Martimis iiiitlier ( )i'dinis lü'eniilaruMi saneti Augustini, V^uitteu-
hergcn.sis Saerae theologiae Magister indignus einsdem(|i;e ilii<lein iicetor
Ordinarius |>rineipalis, prineij)alit<'r et )iro mei|isn eoram \dliis, notaiio pnlilieo :'
taiujuani publica et autt'utica |)ersoua ae testilin> Ine pi'acscutibns, eomjiaiMii
:i() conipariii fcljlt in allen 'Jln^flnOfn
Appellatio F. Martini Iiutlior ad C'oiR-iliiuii. 1518. 37
aiiimo et iiitoutiunc provocumli et appdlamli apt).-;!"!^^!^!!' puk'iiili et acei-
pieiidi, praemissa tarnen expressa liac et si)lemni protestatioiie , (piod contra
iinani saiietam et ('atlidlicam et Apostolicani Eeclesiaui, (|iiain totius urbis
e.sse niagistrani et ohtinere ))rinei])atinn noii anihigo, sanetae(|ue .sedis Aposto-
■' licae autlioritatem ac Sanctissinii duinini uustri Papae beiie eoii.sulti potestatein
iiiliil dicere inteiidn. Si (|uid autcni ex liibrieo forsan linguae .seu adver-
sarioniin potins irritaiucuto minus nvte et uon ea (jua del>eat reverentia
dietuni t'nerit, paratissinuis >uni illnd eniendare, sed iinoniani is, (|ui vieeni
dei in terris gerit (pieni Papaui dicinius , cum sit honio, similis nui)is, ex
Hl li(iininil)ti.< assninptns et ipse (nt Apostolns dicit) cinnrndatus intirniitate, «fi». s. -'.
|)üten.s errare, pecc;ur, mentiri, \anns fieri, nee sit exeeptns ab illa pioplietae
generali seutentiu 'Omnis lumid niendax.' ' Nee sauctus Petrus, prinins et 'l>i. m;. ii.
sanctissimns onniinm ])ontitieuni, ab liac iiitirniitate liber iiiit, (piin noxia
.sinitilationc conti-a veritateni Enangelii ineederet, ita nt rigida (piideni, sed
I'' sanctissima reprelieusione Apostoli Panli opns habnerit corrigi, nt ad Galathas wni. -j. u.
secundo scribitur, quo nobilissimo exeniplo per Spiritnmsanetnni in Eoclesia
nionstrato et in literis sacratissiinis rclietf) tideles Christi erudininr et certi
snnnis, qnod si (jnis Sunnnns Pontifex eadeni Petri vel siniili intinnitate
lapsns (piid ])raeceperit vel decreverit , ([Uod ('(intra diviiia niijiti't niandala,
20 non soliun obedienduni ei n(in esse, vennii etiani nun Apostuld Paulu iu
f'aeiem ei resisti posse, iunuo debere, ae velnt per inferima nienibra iuHrinitali
eajntis pia totius eorporis sollicitudinc suceni'ri. Et iu linius excuipli ]irae-
senteni ae ])er])etuaui nieiuoriam non sine singnlari dei eonsilio l'aetnni esse
non obscure inteliigitnr, nt uon solum S. l'etinis, sed etiam salntai'is eins
25 reprehcnsor Paulus Sunctae Ronianae Ecclesiae iuxta et simul patrocinarentin-
et praeessent, ne scUieet solum literis, sed sensibili quoqne nionimento luiius
summe nceessarii ac salubeiTimi exempli a.ssidue monereunn- tani ipsa eapita
(|uam nos membra. Qnod si qua potentiuin vi armatus tantum ])raevaluent,
nt resisti ei non possit, uuuui certe illud praedictum appellationis remedium
3" reli([unm est, (pio oppressi rclcventnr. Ad qnod et ego Frater Martinns
lyUtiuT praedietns, modo et auiuio |)raedi('tis contugieus, dieo et propono,
(piod cuiii diebus supca-ioribns indnlgentiae a ({uibusdani conunissariis (ut
asserebant) iVpostoJicis iiidiscrelissiuio |)raedicareutnr in regiouc nosira Saxoniac
adeo, ut ad exugeudas populi ])eeuuias inei]iercnt absurda, liaeretica, ])las-
M phema quaedam praedicare in seductioneni auiuiaium lideliiuu ii siuununii
ludibrinui ecelesiastieae jiotestatis, ])raesertini de |)ot<'state l'ai)ae iu |)urga-
torinm, ut eontinet eornm libellus (jui sunmiaria institntio- xdcaiui-, cniu
tarnen certimi sit ex c. Abusionibus, Pa))ani unu liabcie pimsiuu iiliain
') Jet mit (|unniaiii tH'niniicnbc Salj ift iiiHiollcnbct iieblicbcii. -) i!!iclinct)t (nutet
bct litcl: Instnictio sinnmaiia A.c., j. beit X'lbbtucf bct Sdjtijt in M. ö- •■*■ ^inppf"--- ©n"""'
luitg einiger ,yim ipnbftlic^cit %bla% ge'^örigcn (£ci)riffteii, '^'eip.^iri 1721. S. llTif-
38 Appelhitio F. Miutini Lutlior ad tVirniliuiii. lölfS.
pott'statrni in piirfratDriiim, doindf ima totiiis Ewlesiac si'iitentia (iinniiini(|U('
doctorum couseiisu imlulm'iitiae ;^int uiliil nisi remissii nies satislactionis
jxxsnitentialis a siki iiulicc iinjKisitae , ut est elariis textus c. (.^iiod uiiteiii,
satislkctio aiiteni pi)eiiiteiitialis al) eeelesiastieci iudiee iinjiDsita aliud iioii sit
i|iiam opera ieiunii , nratimiis . cleeiiinsynae &(■. ideiii|ue elaviljiis eeclesiae ■■
reiiiitti ikhi possit (|U(id eisdeiu iinii t'nerit iinposituiii. item c|Uiid eertuin est
ex distinetioue trigesima ijuiiita c Qualis, (|ii(id in pnrgatorio non solum
))oena, sed et enlpa remittitur, enlpam antem eeelesia reniitti're non ]iotest
sient nee gratiam conlerre: istis autiioritatibus uixus euni disputandi nmre
l'uissem reluetatus inij>nris et insnlsis illornni dogniatilius , eejjerunt iiü hieri u<
studio t'ureutes jirinuun puljlitMs deelamationibus ad popuhun deelarare nie
luiereticuni temeritate iinpudentissinui, deinde apiid Sanetissinnini (U>niinuni
nostnnii Leoiieiu deeiniinn ]ier (|iiendani doniiuum Mariuin de Perusiis ', pro-
(•iirat(ii"era fisealeni, aeeusaie taiujuani haeresi suspeetuin, et per einidem donii-
nuin taudeiii inipetrantes eonunissioneni citandi niei in personas Keverendissi- i:.
in(irnm ddiiiiiidnini et ]iatrmn Hieronvmi de (lenutiis, Episcupi Asculani,
eausarniii Cainerae anditoris, et Silvestri Pi'ieratis, pallatii nuiüistii, per eosilem
nie eitari euravennit ad urhem ad ])ers()naliter eonipareiiduiu. CuMUpie et;'", nee
Vultteiiljergae tutiis alt insidiis, taiituiu iter ])ertieer<' umi pnsseiii nee lumiae
tuto coiisistere et |)au|)ereulus et iinheeillis corpore, ileiiide iudiees |)i'aeiati jn
mihi uiultis eausis l'nissent sns))eeti. |)raesertini (|Uotl Ueverendns Pater
Silvester adversarin- mihi t'ncril et dialogum' eontra me iam ediderat e( in
saeris literis minus ernditus (piam isla causa ferre possit, l)onunus autem
Hieronvnius, in inril)Us (|Uo(|ne plus (|uam tlicolotiia dctctus, nierito timeliatnr
Silvestrinae tiieologiae eoneessurus et extra modum suae profcssionis lianc j.i
rem lialierem. soUicitavi per lllustrissiniuni Principeni dominuni Fridericuni,
Diieein Saxoniae, Sacri iiomaui Imperii Arcliimarsclialenm, Jvaiidturaxium
Tliurinijiae , Mareiiionem Mysuiac. nl cau>a ad partes connnittcretm- non
snspecti.s, sed iiouestis et lioiiis \ii'is: tunc ilii crassa ipiadam cl insuls.-i
asttieia instructi apnd Sanetissimum Doinimnu lyconem i^-c. enerunt, ul causa m
in seipsos. iioc est in personam Ivi'vereudissimi domini Tliouiae Sancti Sixti
Cardinalis, lunc in ( ierinauia sc(li> Aposiolicae legati, iranst'eri'ctm-, ut (pii de
ordine Pi-edicatorum et 'i'iiomistieae iacli<inis, id est aiKcrsariai', vel priinarius
üicile speraretnr contra me pro ipsis diltinitui'ns ant. ut verisiniile est, <'erle
ut Iniins t;ici(' iudici^ alislcri'itu^ i'ecusari'Ui cumparcrc ci cimtumaciani iu- :i.'.
enrrerem. l'>ud lamcu \-critate dei frclns ad .Vuiiiistani nuiito lahore et
niagnis pcricnli- \(iiicn> Inunaniler <|nidcm a praeiiito iveverendissimo ,V('.
susceptns sum, i|ni cmu posdial)ila pi'<itc-tatiouc mca et nhlatione, (pia vcl
publice vel privatim mc re>pon-m-mii uliiuli cm-im miiario et le-tihus, (iciiii|ue
:i9 pulilicae
') ;]u bot ("toriii j. oben S. I ■.'liiiii. I. -| a.i((l. 'i<b. I 5. i'4i.
ApiK'llatio F. Martiui Luther m\ Conciliuiii. l.")18. ßf)
linu'Sfiitibiis (jiuittiior iii>iii'iiil)u^ viris C'aefiaiviK' Maiostatis Scuaiorilni.-,
siiiiiil(|iit' subiiceivin nie iiieaque dicta sauctae swli Apostulicat' et iiidioin
([luittiior illustriiuii iiiiivt'i-sitatum Basilieii.sis, Freyburgeusis , Ijovanii'iisis,
taii(l('!ii et studinniin pareutis iKibili.s,siiiuu' l'ansicusis , me siinplicittT ad
• revocatiüiu'iii iirgeirl nee vellet KsU'iidfrc iiiilii errorcs iiu'os et (Hiibiis ratin-
iiibiis vel authoritatibus error a mc iiitelJiiji jtossct. iiimio scilicet suac tactiiniis
t'ratril)!!^; attt'etii;< et iiii(|iiitatis faeie?; assuniens, tandein , iiisi revoearcin,
abieetis pivcil)iis et \otis diseeiidi et iiii'urniatiuiiis petiti(iiiil)iis, niiiias diras
ac crudelissimas vigore eiiiii.sdam Apostolici Brevis iiiteiiia\ il ac, ne redirem
1" in fiieiem siiam, iiiiperavit. (^uibiis iiravaiiiiiiibiis lae.siis tiiiie al) eins iiii(]ua
et viuleuta praesumptione et praeteiisa sil)i eoiiiiiii.-;sioiK' ap[)ellavi ad Saiie-
tissiimim doniiiuini iiostnun Leouem deeiuuuu luclius informaiidiiiii, pi-out in
schediila Iminsniddi appellationis plenius ('«ntiiietiir. Xuiie vein etiaiii ista
appellationc (iit dixi) eont«iii])ta, eiiin uscjiu; hudie eupiani noii iiisi iit o.sten-
1' diuitur inilii errores iiiei, (luieuiKiue tandeiu id ))Ossit praestare, de quo deniio
legittinie protestoi- ])aratissiunisr|ue >iuni ix^vocare, si quid male dixisse iiiei-n
edoctiis, deinde totaiu dispiitationeni meaiii siibieeerim iSuninu) l'ontitiei, ita
ut nee egip anqjliu.-^ aliqiiid in ipsa t'acere liabeani ((Uani expeetare sententiani,
i|iiani et iisque hodie expecto, niliilominu.s tarnen, nt audio, et idein Heveren-
•.11 dissinnis dominus 'Pliomas saiicti Sixti Cai'dinalis seribit ad lUustrissimum
Prineipem Fi'idericuni <te. in liomana Curia ])roeetii euntra me et aiitiiui'itate
eiusdem Sanctissimi doniini nostri <te. iudices praetensos causam jn-osequi
in dainnationem meam, noii attendeutes meam tideleni et sn))enil)undaiitem
obedicntiam, ((ua tanta dilKcultate e()m])arui Augu.stae, nee eurant<'s oblationeni
:s meam houe.stis.simam, qua me ad responsionem publicam et privatum! obtuii,
dcnique contemnentes ovem Clnüsti peteutem huiniliter doeeri veritatem et
reduci ab crrore, sed sinqilicitcr nee audita nee reddita i'ationt', mcra autem
t^-raimide et plenitudine potestatis urgere ad revoeationem seiitentiae, (jnam
ex eonseieutia verissimam iudico, et ad abnegandani fideni Cin-isti et verani
3" apertissimai' seripturae intelligeiitiam ((piantinn niea eapit eonscientia) se(bu'ere
voleutes, cum potestas Papae non contra nee supra sed j>ro et infra seript\n'ae
et veritatis maie^tatein sit nee ])ütestatein Papa aeee])ent ovcs pcrdendi, in
luponnn fanees proiieiendi et in eiTores eiToruni(|ne niagistros tradendi, sed
ad veritatem (.sieut pastorem et episcopum, vieariinn Christi, deeet) revoeandi,
:!■• ex quibus me laesum gravatnmque seutiens, cum tali violcntia videam i'nt\nnni
esse, ut nidlus etiain ipsum Christimi audeat (jontiteri nee seripturas sacras
in eeelesia sna propria |>rotiteri at<iue ita me qu()(|ue a vera, sana christia-
natpie fide et intelligentia in vana.s et mendaees iiominum opiniones violenter
l)rotrudi et in -seduetorias populi eln-istiani fabiüa.s m'gt;ri : ideireo a praefato
I" Sauctissimo domino nostro I^eone non rcete eonsulto su])ra(|ue dietis ])raeteiiKis
4 pareuti alle 'Jtii-iiiatJcii imb l)cviiad) l'arisicn
^^) ApiiL'lhitio K. Murtini Luthei- ail CuiKiliuiii. 1518.
comini^siont' vt iudicil)U> et tiii'uiii ritatiunu ac pi-ixessu et umiiiluis iiidf
sequiitis et sei[iuitiirifi et <|UolilK>t ijjsoruin ac a (|uil)usvis cxconiimniicationt',
suspeusione et iuterdic-ti scnt<'ntiis, crnsiiris, juicnis et iiuilotis at()iu' alüs
(HiiI)uscun(|iR' deminciationibiw et iloclaratiuiiilms (ut |>raet('n(luiit) haeirsis et
anostasiae per eos vel altenmi (•uniiii (inuniodulilict atteiitatis, (actis et inolitis, s
atteutaiidis, t'acicndis et inolicndis, ips(iriiin(|ii<' luiUitatc (suis lidnurc et reve-
rentia seiiiper salvisl taiKiiiani iiii(niis et iiiiustis, iiiere tvrannioi.'S et violeutis,
iiec iKin a (|Uoliliet t'iitmo iiTavaiiiiue, (|Uch1 mihi ex eu venire poterit tani
i)n) nie <|Uaiii pro (umiiliii- i't -iiiüulis mihi adhereiitilms et adherere volen-
tihus ad tiitiinim eoiiciliiini leüittinie ae in iticci tiito, ad qneni ego vel proeiirator i"
])er nie (le])iitaM(his lihere adire ])oterii vel poterit, et ad illum vel ad illo.s,
ad (iiiem seil (|U(is de iure. i)rivileni(), c(uisuetiidiiie vel alias mihi jirovoeare
et appellare licet, provocu et ap[iellii in iis seriptis, Apostolosipie primo,
seenndo, tereio instanter, instantiiis et instaiiti.ssinie mihi dari ]iet(i, si quis
sil, qiii mihi dare Ims vulnerit et pdtuerit, et praesei-tim a vohis doniino i'
notiU'io testiniimiales , et prutestur de pi'<ise(|neMd(i haue meam a|)pellatioiiem
jier viam iiullitatis, ahnsiis, inii|inlatis \-el ininsticiae et alias, prout melius
pdtero, optioiie mihi reservata adilcndi. mimieiKh. inntandi. eorrigendi et in
melius retnrniaiidi (inniii|iie alin iin'is liendiein mihi ac mihi adliacrcntilnis
et adhaerert' volentilms sem|)er .--alvii. -j»
(^na (|uidem schednla coram mc et tcstil)n> int'raseri|itis, nt |iraemittitnr,
interpiisita prutestatus luit <■( )irutestal>atnr c\|iresse, sc per sc \<'l pi-oen-
ratdi'em non posse ad cum accedire. a (|no extitit appcllatum, Inm proptcr
metnni |)lnrimoi'nni sii)i et vitae suae insidiantiinn ac eins, a <|n(> appeilavit,
tnm pi'uptcr viarniii disci'imina. ldeiK|ne petiit sihi a nie. notarin pni)nco, •-'.■>
cum dei)ita instantia .Vpiistnlos talcs, qualcs silii de inre dcherentlir, dari
at<jiie concedi. (ni i|nidein petenli dedi .Xpostolos talcs, c|nales sihi dehentiir,
vel salteiii tcstininniales praesenti instrnmeiitn pnlilicu cxtmic exarantlos.
Super i|nil)ns omnilms el siiitinlis |iceiil a mc, nutarin inlrascriiilii, minm
vel ])lura contici at(jiie tieri pnhiienm vel pnhlica insliinneiitnm vel instrnmenta. ■^"
.\i'ta snnt iiaec N'iiittenlicrgac Ihandenlunii'ensis diocesis snh anno,
indictione. die, mcnsc el |iontificatn. i|iiilins siipi-i, i-ci;naiilc l>i\(i Maximiliano
Komanornm Imperatore, hora terciarmn vel (|iiasi in capella ( 'orporis ( 'lirjsli,
in ]>arrochiali iliidem eimitcrio sitnata . praesentilms iliidem < 'hristi>|)horo
IJeehr, sai-ris .\|io>lHlicu el Im|icriaii anclorilalc \icecoinilc ( onstancicnsi, ;<''
et liieronvino l'apiss, ( 'nriensi> iliocesis clcri<-ii. ieslil)ii> ad praemissa \ ncatis
rogati.S(|Uc jiariter et recjiiisitis.
'i\ |Knrui-lii;i!is
1 Y «j * y • • y * »r y ■• » y » * y ^ » y i« > »v y i» •* W * , * y/ ^1
SeriHO de Iriplici iuslitia.
151 s.
Über bie ,^cit, unutn bcv „'Scviiidu nun bvi'ifadjcv ©evcdjtiflfcit" (\cl)aücii,
finb tüir nid)t untcnid)tct ; ]üx fid)cr bavf nbcv gelten, bafe cv im !^nl)xr 1518
cntftanben ift, umlnldicintid) fici^en Pnbc beffelbon. ;^U'av finben fid) niand)evlei
ij^ejüge auf anbeve '4>vobigten bavin, an einer «teile fniipft V.'ntl)er jogar an einen
frü!^crcn Vortrag an unb fefet iljn fort, allein au-j l'langel an ben nött)igen Cnelleu
!önncn iinr au-? ibnen feinen weiteren 3d)lnB (iel)en. ^n äBürnic- luarb bei ben
i*crt)anblnngen mit bem :liefürnmtLn- feltift uun feinen Wcgncrn unfer Sel)riftd)en
als gut anerfannt.
ajgl. .Wiinliii I S. •JU"). V^y. Si'ibeimiun, .?)icvüiU)mu§ 3.<ct)ii-5 über feilte iH'il)aiiblmtgcit
mit Sutt)ct auf bcm tnormjct 3Jcic^ätnflc 1521, in bor „^Seitfdjvift für bic l)iftüiiid)L' iljeulüiye"
1851 ©. 89.
'.Hu 03 ab CIL
A. ,SERMO DE THll'Llt;i iVSTICIA |I 11. i'ATl'.lS .MAHTLNI LVIIIKI!
AVGVSTINIAM VVITTEX- || HKKCENSiS. - 4 '43ldtter in Cnavt,
le^te Seite leer. 3lm (fube: ,H Viiittunhcrgij per ioaimcMii (iriiia'ii-
bcrg, II M.I),XV1II. ,-
I!. „B II Scrmo bc iriplici iufticia || »{. •:^(atri5 ''JJiartini l'utl)er || aiuguftiniani
5Buitten= II bergenfi«. '" 4 i^löttcr in Cnart, le^te Seite leer. 'Jim
Silbe: ,^ Viiiltc-nhurgij in <_'ilil), lnuii: (Iruiieribci-gij. || M.L). .\IX. '■
C. „Sermo be Iriplici infticia || ;K. *4>atri« "BJartini !L'utl)er || Vlngnftiniani
3.Uiittcn= 11 bergonfi«. !" 4 3?lätter in Cuart, leiste Seite leer. \Um
Ö^nbe: ,1! Vniltcnburgij in (,'dili, ioaii: (Iiiiiiciil)ci-gij. ii M.D. .Xi.\. "
3n bcm i'üii 1111* benitt^teit PtciiiI)1(U- idjiru o- •' bi'-s Sitcli fü fel)lcrl)oft
gcbrucft.
D. „Sermo h" Iri ji pliei infticia ^K. 'Inüri« ;; JJiartini Vntl)er vHii= ji gnftiniani
Sßuit= II tcnbergenfie. '" '9Jiit litclcinfaffnng. 4 iMatter in Cuart,
Ic^te Seite leer. 'Jlnt y^nbe: .c Li|)(ia', ox iwlibu.s Melclüoris Lol-
tlieri, II Anno doniini Millcüiiio (Juin- || gentefinio deciinonoiio. ||"
42 Senuo de tri])lici iiistitia. 1518.
E. „£cviUD be Zu !; plici tufticia iH. '4-*i-i= 11 '''i^ Martini Luther Augiu
Uiiiiani Viiittenljer= |j geiilis. | " Saruntcv ein .^pol.^fdjuitt. 4 glatter
in Cuart, (c^tc Seite Icev. "iUn (Jnbe: ,<i Lipria:> ex aHÜlnis Valenlini
Scliiiuiaü Ij Aniio (lomiiii Milleliiiiü (|uiii= ]| gL'nU'liino iioiiodetiiuo. []•
Iiti'll)ol,5td)iütt: Wott -initcr Ijiiitcr (?l)rifto am .Uvcin imb yit Seite bct
Ijcilifle ^eift in öeftnlt einer iuiibe.
F. „Sevmo bc 2x\= |, plici iufticia ;K. '|ia= ,i Ins Martini l.utliLM- Augiu ||
Uiniaiii Yiiilleiil)er= il gciilis. I" "Soriuiter ein .'pol^idjnitt. 4 iölättcv
in Cuavt, le^te Seite leer. 'Jim Cvnbc; ,«i Liplitf in iwlibus Valentin!
Scliuniaii II Anno doinini Milleliniu (|ning'en= || telinio vnck'uigeihno. j,"
litel^otjfdjiiitt luio bei E.
(i. „8evino bc Ivip |j liri ^uftitin ;li. '].Hitvic- ;; lUavtini '„'ntlu'v Vlugnftintani
i'uitebevijcn " Savnntev ein .Ool,i)ct)nitt. lUit iiteleinfciffung. 'J(ni
bev 2itclvücEfeite ein .'öol,])cl}nitt. 4 :i*tnttei- in Cnavt, lefetc Seite teer.
Iitelt)cil,;)ct)niti; O'tniüiiö niii .Uveir,, flel)olteii Uoti Wott initer, oben bcr
l)eitige Weift in (^ieftnlt ciiiov Iniibe. .fnitiidiiiitt iinf ber iitelriicfjeite: IJiovia
iit-j .tiimiiu'lvfbiiiciiii mit bem CMiviftliab im ■.Urm, iinf einet 'Miontficljet |tel)enb.
Ivnrf liKiljiidjeintiel) Hon ".'Jcartin V'niibvbevg in "cipjifl.
II. .•^ ^\:m\0 '] ÜK THIPLICI IV-- II STICIA, R. PA || TKIS MARTI i,
M LVTHER li AV(iVSTi= ;: iXlAXl || VVITTENBVRGENSIS. 1| ANNO
M.D.XIX. ' 'JJtit liteleinfafiiing. (i iBtütter in Cnart, te|5te-3 'J3tatt teer.
Srucf Don '•.'Inbten-:- Ö'rntanber in iBoicl.
I. ^'^ SEHMO II DE TRIPLICI IVSTICIA || R. PATRIS MARTI || NI
LVTHER AV || (iVSTIXI.VNL || VVITTENBERfiEXSlS. || ANNO.
M.D.XX. - Wit liteleinfaffnng. 4 iMättev iit Ciiavt, anf bev letjteti
Seite nur ba» Srncfer^-ictjen.
on ber litcleintnfjnnfl il"t nnten ein äl>oppenid)itb , luoiin bie ^ud)ftiiben
„ö t" fid) befinben ; biefetben y.-'ndjftnbeii tetjren loiebev in bem 'iLVippenidjilbc beo
Xnirterieidjenc- nni (vnbo. Cb mi-:- ber il'fjitin Ouicob Il)nuner-> in Veipsifl'
^n .\ fjobfit U'iv bie llvan-jgabe, cibev otum-;- iel)terl;aft gebvtirft; 1! nnb V.
ftnb aus bcvfelben Cfficiit unb bieten, jebenfall'j nad) l'utl)evö .ipanbfdjvift , einen
foiTcftcvcn 2crt. Unter ben übrigen Vlii'jgdben ^eidmet fid) I'] ntS gebaittenlDfer
yibbvinf «on ,\ am.
Vateinifd) finbct fidj bev Sermon itod) iu ber iBafeler Sainntlnng uom -JJiärj
1520 iM. Pp'' P))4-' nad) A iiiib Ijieraue entuonimcn in M. Lulhfrii lucubra-
lionuni pars nna, liasileas in aedibus Adae Petri M.D.XX. Mense lulio. 58t.
X <)'' Vij-'. bann in ben (ijetamnttauägaben \N'itcl>crgai' 154r> I iM. t.xvi''— Lxviii"
itad) A, IcTiae l.j.jü I ^t. t:i..\.\v]'' iiL.x.wiii-' nacf) ber cd. Wileix'rg. l.">4.") nnb
Erlangae, opp. Ia(. var. arg. 11 £. -322 — 329 nad) .\ mit 'i*eriirfiid)tigitng ber
ed. len. Xentfrii |tef)t er bei 9Sald) X Sp. 1500 151!».
Unjevem Vlbbrnrf liegen A nnb l! ,511 Writnbe; anbcre ".'In-jgaben loerben itiir
an einzelnen Stellen ongejogeit.
StTiim ilc tiiiilici iusliliit. lölS.
43
SERMO DE TKIPLICI IT STK^IA
K. PATKIS MAUTIM LVTHEK AVGVSTINUNI
WITTEN BEUG ENSIS.
Triplex est pi'ccatuin, ciii iri|>lf\ ii|i|)(>iiitui- iii.-ticin,
TcMitoiiifc frouiki'xt.
li Hill 111 i',-l cniuiiuilc, id est inanii'cslc iiiMliim,
i|n(i(l rtiam ])otesta.s saecularis |iuiiii, iii tiirtmn.
Imiiiicidiuiu, iiiwiidiiiiii , sacrilffiimii iScv. (iiinriiin
ali()ua gladio, ifriu', ai)ua, fiirca, mta pleftit, iit
in iure Civili, aliqua poenitencia Caiionica, iit siiii-
plict's toriiicatidiU's et alia (|iic(laiii . iit in ini'c
( 'anonii'u.
lusticia liuic ctintraria est illa specics jiisticiac.
i|uae simias Salomonis, ])avoues et sicomoros facit,
15 qua rit, ut (■■ii-am lioniinihus bonus vir .sit et accu.sari uon ])08.sit, evadat<jui'
poeuas lejjis, c(>nse((uatun|Ue proniissa temjioralia ietris Ko:.\. Moses scripsit,
quod iusticiaui, quae est ex lege, si lionio tecerit, vivet in ea, et Ksaie i. Si
volueritis et audieritis nie, ijuna terrae eoniedetis. Talis t'uit Xaanian Syrus,
vir uiaguus apud duniinuai suuni, jier (pieni dominus dabat saluteni Syi'iae, iiij.
20 Reg: V. tales audti reges Israel et populus Israel, (piibus dominus dedit
bona temporalia et vietorias nudtas, licet essent iuxta idolatrae: tales Sama-
ritani, a (juibus abstulit dominus leoues, cum tarnen idola eolerent et dominum
deiuii siniul: tales Komani iuxta B. Augustiuum li: i. eiv. (piilnis domiuiw
dedit Imperium aniplissimuni. Sie solet et prineiiies ditare. Tales iis(|iie
-■ hodie sunt omnes, ijui ])oenitent propter pesteni, famem, bellum, aliave Haü'ella
dei, qui tune oraut, proeessiones faeiunt, vota sanetis vovent. Sie eultorcs
sanctoriuu pr(jj)ter corporalia et sacerdotes propter praesentiain ser\ientes et
religiosi similiter, et qui talia sin\ilia mnlta faeiunt. Et breviter, liae<- est
iustieia, (juae recii>it lue mereedem suam, et iu futuro mitins quidem ])unitur
3" quam criminosi.
Seemido uon deo sed sibi servit, nee est tiliorum sed servorum iustieia,
nee est Christianorum proprie, sed ludaeonnu et gentilium, nee Christiani
ad eaiu sunt exhortandi, (piia procedit ex timore poenai' vel ainore eommodi
sui, uon aniore dei.
;Kiim. 10, h.
C^c^ I. r.i.
JU'II. 17
'.'.'. ii.
26 Hie ciJtores A 27 pruptcr coriiuiulia fcl)tt A -ii piupriae I!
44 Senno de triplici iustitia. 1518.
Ti'i'cio tacit liyi)iicritas, suptTbos niente cortlis sui, twiKTarios iiulici's
x;itc. IS, 11. ;ilioriim, iit iKitot in Pluirisaou illo et Simone lepro.'«!.
1. SD. '^ .......
öKi. 3. 10. Quarto liano Ajxi.-itoliis (ial: iij. nialfilictani assciit: ((iii ex ()|)ti-ibus
legLs sunt (inijuit) >n\) nialiHliciii >uut.
Icleoi|U(' Cln-istiani, (lui actcniis Ihiihs sunt ditandi. non sunt cxliortandi '.
ad illain, sed dflun-tandi jidtiiis ad indiorem. l'ndc iKin est uaudonduin in
iiis, sicut Print-i]»(-'-- Saxuniac (icu> uiciria. diviciis, voluptatc ditat, i|uia irligidsi
sunt, Et si hat'c nun sint satis, nasi'utur adliuc unus luons argonti et pax
scrvahitur. Ipsi vidi'rint. an beiie id eis i-edat , ne sint lueiveiiarii. iSunt
cniiu haec pR^mia vilis>inii' iiuius et nialedietae iu.sticiae, jiertinens ad bene- lo
1. Woi u'7, dietiuneni Usalui et tiliorum eins. Hü sunt iactatores liberi lU'bitni Tlieine-
nitaruin. Sic deus luunerat etiani mala, quia sicut in ociüis hoiuiuum bona
sunt, ita et in oeulis liominum reeipiunt bona.
Alt er um est peeeatuni esseuciale, natale, originale, alienuiu, de quo
•i;i. .M, 7. psal: ]. Eeee euim in iniquitiitibus eoueeptus smu, et in peccatis eoncepit i5
sjciiiiii. 7,1V nie niater iiiea, de (|U(> Cliristu.s: Xon pote.st arbor mala fructus bonos
aii'iii. :., i'.i.facere, et Ro:v. Per uuius inobedieiitiam peccatore.s constituti .sunt niulti,
et per unius delietuin in onnies liomines in condemnationeni. Et hoc est
[)eecatuni qiiod facit priorein iusticiam esse nihil et malam et nialedietam,
Wiüitii. 11',:«. .sicut Christus ait: .\ut tjicite arlmreni bonam et fructus lionos, aut arborcm -'u
nialani et friietus eins nialos.
Sccundd, id peccatuni csl in<-nvabilc viriijus liomiuis, ncc ali(|nid liie
ffioiii. 7, i'j. valct lil)crnni arbitrinm, ita nt et sancti dicant: (iimd nnlo nialum, luic
|j; 35_'s; f'acio , et Gala: v. Xon quae vnitis t'aciti~, ps. xxwij. (Junniaiu Innibi nu'i
impleti sunt iUiisionibus (tc. -'■
Tereio, id est, (|Uiid omncs scnlinuis in coucupiscendo, irascendn, prae-
Miitiii. i;, •.';!. sertim obieetis praesentiluis , ut dieit dominus de oculo nequani &c. Jdeo
dixi esseuciale, (|nia per nativitatom c()ntraliimus et nianet semper, ncc aiiquando
transit sicut actualc, sicut fons, venenum :iut aqua salis naturalitcr salsa est,
sicut cKi'pus le|)r(>suni naturalitcr est talc et corpus caccuin sinüiitci'. non •'"
jiic cum lou'icis au<i.
Insticia huic (Minti'aiMa >iniiliti'r c>t n:l^ali^. c.-sencialis. oritiinalis, alic'ua,
tuni. :i. .i. (|nac ot iusticia Christi Inann: iij. Xi>i i|nis rcnatns f'ncrit ex a(|Ua et spiritu.
Jpii 1, u'. Jtem Io;ni:i. (iuiiti)Ui>( cum receperunt, dedit eis jiotestatem tilios dei fieri.
1. 3oi). :i. 9. Et i. Iiian:iii. (Jui natus est i^x dco, non poH-cat (id est non est peccatoii. '■'
afiMii, .'., LS j. scd ü-ciieratin dei ronscrx'at cum. \\i>: v. i'ci' unius huniinis iMsti(i;nn in
iimncs Immines in institicatinnein \itac. cl per nniiis Imiuini^ (ibcdicnliani
iusti con.slituentur miilti.
Haec est de (pia nujxr <lixi. (|Uii(l sit sors, ca|)itah', Iniuhnnrnlnui,
petra ncstra et tota substancia nostra, in qua gloriamur inaetcrnuni, ut m
I liii<|iiltl fcl)U .\ 7 piiiii'ipes lioilie (lens 1! II riienieiiiljiniin jcl)lt 1! The
jiiaiiit.'iniiii cd. Witeli. 1540 1.'! et ocuIis 15 :i9 capitale liin(lninentuiii A
Serrao de triplici iustitia. 1518. 45
Aiiostolus ait, (iiKirl vita no.stra abscondita ost omii Christo in Dco, et itiTimi: ^^''- ^•■'
...... 1'. liol. .^.si.
iit nii.s e.ssemus iiisticia dei in illo, et i. Coriii: i. (^111 factiis ost nol)is a dcnHSoi. i,:io.
iustieia et .sapientia et sanetifieatid et rcdcin|ni(>. et i. Cnriii: iij. l-'undanicnlnm 1 y.».:i, 11
aliiul nemo potest ponere.
Secimdo, iiaee llt liostra per tidciii, Ko: i. lustiis ex tidc vivit , et x. iiiuni. 1, 17.
eap. C«rde ereditnr ad iiisticiaiii. Hae<' ]n'r haptismiim eonfertur, liaec est fliom. hM".
ju'oprie ([iiam Kiianocliinn aiiiniiiciat , et 11011 est iustieia leois, sed iustieia
gratiae.
Tercio, iiaue qui haltet, etiain .si peccet, uon daniiiatur, ps. i.wwiii. Si ti. s;», ::n.
1" peeeaverint <fce. Hie e.st euiin filius delieatus (ut dieitur), (pii uou p()t<'st
ofVendere quiequid foeerit. J^sal. xxiiij. l'niversae viae doiiiiiii luisiiicordia 'l^i. 25, 10.
et veritas.
Quart«, per iianc tit hoiiio doiniiius oniniuiii, quia iustieia eins de eaeh) «i «:., 11 f.
pro.'ipieit , et hie iustieia et veritas oiiviaiit sihi, iustieia et pax oseuhiiitiir.
i."> Veritas eiiim de terra oritur. Xam sine niiserieordia iioiiio est livpocriia,
sine iustieia inquietiis. Gratia l'aeit veraeeiu, iusiuiu. et vcru iustieia pai-eiii :
sed ea verita.s Christu.s est, lioiuo vanitas.
Quiuto, Ro: V. Apostolus dieit, quod Adam sit forma liiluri, .-eilieet ^liom. :., 11.
.sicut Adam uno peccato omnes ex se natos faeit, eodem suo pcec^ato jirojtrio,
■1,1 illis iam alieno, reos et dat (juod iiahet, ita Christus sua iustieia onuies ex
se natos faeit, eadem sua iustieia, ilHs alieua et inimerita, iustos et salvos,
ut, sieuti iüieno peeeato damnati suuuis, ita alieua iiixremur iustieia.
Et ideo essencialem haue dixi et aeteruam, <|uia rnauet seiuper nee
ecssat aliquando sieut aetuaiis, iuxta ilUid ps. exi. Iustieia eins mauet in •;:!. 1 r.', a.
•j.'i saeeuhuu saeeuli. Soiiis Christus est aetermis: ideo iustieia eins qiUKjue
aetema est, et tarnen nostra. Haee est niiserieordia dei patiis. iiaee <;;ratia
novi t<'stamenti, (pia (hilcis est doininiH liis, qui iiusiant cum: in liae oportet
nos salvos tieri et milla alia. Aetuiim w. \oii est iiol)is tlatum uomeii sub 'Jivuinti. i:.,ii.
4, rj.
caelo <fec. ps. XXX. lu iustieia tna libeia nie, et: deus, in iioniiiie tuo salvum 'W. :ii, -'.
... . , V\. :•*. o.
3" me fae &c. Hoe est (|Uod dixi: XuUus salvatur uoinine suo projirio, sed
a])pellativo (id est non ut Petrus, l'aulus. Toaiines, sed ut Cliristiauus), sieut
ait loan: iij. Nemo aseendit in eaelum nisi (jui deseendit, filius lioniinis. tpii 5oii. :;, 1:;.
est in caelo, de qua nuper lacius dixi.
Tcreium ]>eeeatum est aetuale, (piod est fruetus oritjinalis. Haee
3'' sunt iam propria peeeata, oniiiia seilieet opera quae faeimus, etiam iusti(Mae
priores ante fidem, iuxta Apostohini Ko: ij. et iij. Qui alinni dn<e.s, teij)sum!'ti'i". -'. -m.
non doees, et itenmi: non est iustus, uou est iutelli}j;ens, et itenmi: eadein faeis;))|5"J ■';',"'■
<|uae iudieas, in quo euim iudieas teipsum eoudemnas . et in hoe au<;e(ur
inaium jieeeati oritriiialis, nee tamen ]iotest \itari )ir(i|iiü-- viiilms.
10 pcccaverunt A 21 iustos salvos 15 24 ps. ex. AB 27 iis, (|iil
37 itenmi fe^it A itcruni fc^lt A :JS coiidcnmas fc^U A et lioc A
4G Spvnio ili' triplioi institin. lölS.
lusticia liiiic ('(intraria t'st actualis, fluoiis ex fide et iusticia essenciali,
'■|?"'gy''{^-dt' qua Apostolns: Sicut portavinuis iinatriiifin tonvni &o. ps. Ixxxiij. Iusticia
ante euui ainliulaliit (id est coram oo iTuut insti in opere) et ponet in via
gressus suos. Et de ista nunc iatins diccnduni, ul)i diniissuin fnit ini]ier a nie.
Primmn, haec opera <iicuntnr mcrituria: nescio an intclli|j:ant, cfjo l'atcor ;,
nie non intellexisse. Fides est nicrituni tutuin: \anissininni est, nt unus
actus subitaneus dicatnr diffiius vita aetenia: i)|)iirtet, nt jiersona sit dioiia.
Christus lueruit nohis et donavit, d(inat(|uc quottidic.
Seeunduni, ([uomodo ])ossit esse nicrituni, cnni tarnen (inmes saucti
"ti. i4;i, 2- pf cceut , inxta illnd: Xmi intre^ in iiidicinin cum servo tno, et Ciiristus: m
Siinttfi. 7, n. Vos, cum siti- mali. (t: l'iiuitlc iinliis dcliita nostra, et ]>. Augustinus:
Ve iidininuni vitac (|uaiituhicnnc|nc laudaliiii. -i i-cninta mi>cric<irdia iudi-
2. isov. .1. III. cetur &<: At nirsiis : Uiinsqniscpie nievcedcni rccipiet secundum snuni
:'. (SiRou laliorem, et iiij. licirum: Est mercos operi vestm, et (xene: xv. Ego nierees
i.»i'oi''iä;i. tua magna niniis, et Eccic: ix. \'ade, coniede in laetieia ])aneni tuxnn et liilie i:.
cum gaiuliii vinnni tninn, (|nia den placcnt npci-a tna. Immii caveat omnis
Cliristianns, nc iinqiiaiu incertns sit, an dco jilaceant opera sua (qui onim
si<' duliitat, peceat et perdit o]iera sua cnncta (i-nstraquc ialiorat), sed o])ortet
2. liov. 1, u' ut crcdat sese placcrc den, ut A|)ii~tiilii--: (duria im^tra liacc est, testiniuninm
coiiscientiae nostrae, (pioil sine criinine conversati sinnus in lioc saeenio, et -m
i.Uin. 3, _■•;. iterum : Xon sie eurro taiKpiam in incertum, non sie jiugno ijuasi aerem
s.Uifii. I, III. verhcraiis, et I'etrus: Satagite |icr lunin opera eertificantes vocationem vesh'am.
Qui enim neseit aiit duliitat sese liene agere aut semper male sc creilit
agere, semper peceat ac perdit vitaiii snam totam , qiiia non ex tide ne(|ue
in fide agit. •>;,
(^uid ergo faciemus? (|uoiniidii siniul indicinni deprceaiiimnr et gloriain
jietemns? Hcs])ondetur: Cliernliin adxcrsis vnltiiins uns erndiimt : liii enim
vnitu sunt cimtrarii. sed jirospectn in |)ropiciatorinm eimveninnt. .'^ic iliac
anctoritates contrariae iiitcr sc in ('liristn ciinenrdanl. Idcn opera nostra si
sola asjiicias jicccata sunt, et ita iudicium tihi est deprecandnm (i<l est, ne nu
sola sine diristn discutianturl, sct\ in Ciiristo conlidas ea placcrc deo, qnae
ipsa sola placcrc nun pnssunt. ut nrat Ecclcsia. Ideo sive ])ecces sive non,
Spr. 24, in. sein per tirmiter iuter<' siqier Ciiristuin et iusticiam illain naturalem. Sepcies
■;>i. 37. 24. enim in die cadit iustiis et tnties rcsurgit, et ps, xxxvi, Cinii ceciderit iustus,
non cojlidctnr: diiiinnn> enim snppniiit nianiim >nam. Sicut ergo (le('hristo ar.
non delics duhitare, i|uin pjaccat, itii nee de operihus tuis , (|uin )ilaceant
projiter < 'liristuni in (|ni) credis, et sie sunt ojiera talis fidei et gratissiina,
licet apiid tc et in -cipsis indignissima.
12 quniifntnpnn(|iie laiutiibili, si reninta mispripordi'a uuliVctni- fc()(t A 14 (ienc: x!i. AI!
22 cortlficTrc H cortjini Ok'ci-c eil. \\ itcli. l.')4,". :!0 sunt fcl)lt AI!, ftcl)t nbcv C :!(; jila-
ceiit, itji iiCf de opcrilius tiiis, ((iiiii icl)U A
Sermo df triplici iiistitia. 1")18. 47
'roreium, quae snnt opcra poti^^siiniiiu tacionda? Kcsiiondoo : Maxime
illa, (|uaf proniovcnt iiisticiaiii capitalcni i't luiimimt oriu'inalc pcccatnni: idcn
nnicuiquc est propria sui (ihservatio necessaria. «inia (iriiiinalc prccnimn
iiiiiiin(|ii('nK|n(' alitcr et alitcr iinpiignaf. Ciciioralia sunt i>i-atii>iios, clccnidsv iiac,
iciiinia, iinmo ]\(>: xij. niiiiiiiiiii ]inlcli('i riTiio, et alilii: Mortificatc inciiilira J';",'"..'"!
vostra. Quia illa tcrcia iiisticia niiiil aliud (|iia('i'itiir, i|iiain iil |icccatiuii
orij^inale {'xpuanctiir et corpus pcccati dcstruatur, et sie mcrituin sit i])sa
regnaus iusticia, non aiiteni quod actus nicrcatur, scd proniovct nicritiuu.
Quartvim, pre omnihiis custodi te ab operibus abs tc clcctis, ([uia liacc
ui non piu'gant pcccata, sed pollnunt magis, ut sunt nnstro tempore^ cci'cnmuiac,
(U'ationot-, voculae, ecclesiariun structurac. Tdco illa opera magis purilicaut
quao dcus imponit et vocat: inde omninni sunt (>|)tima pa.ssioucs, coritudin<'s,
penuria, igiiominia, mors, quia hie .solus deus operatur et limiio patilur, et
perfectissime occiditur Adam, mundaturquc vitis Christus, et pahnes eins
i'' purgatur. Haec est enim via «iiiupeudii ad salutcmi, sed odiosa valde in
actti, iucunda in fine.
Sermo de triplici pcccatn et triplici iusticia
Unit.
9 Piistmlitc iil) nppribus A 10 fcroiiKiiiialae A cpremonlolao SPnfplcr (SnntnUiinn
t)om 5)lnv^ l'i20 unb M. LiitUciii Inoiibratioimm pars iiiiii in apdilms Adio IVtii uom ^V'ü
1520 cerciniiiiialia od. Witcb. 1545 1:5 haec sniiis oil. Witolj. 1040 11 vilis jetjlt Ajir
ift ain xidfitig tjinjuflcfügt in pil. Witel). 1Ö4.J
?mm?mmm^mM3mmm30M
Keplica F. Sihestri Prieriatis
ad F. Martiniiiu Ijuther.
^^
faft fllcidxu'itic] Umvcu l'utljevij P.csdlnlionrs iiiib finiic Resjionslo nd Silvpsh-i
rrii'ialis Diiilogiiin im 3)nirf nii«iv~gaiicii'u; gh'id),5t'iti(^ tvofi'U fit- in ^liom ein. (^s
iLHiv lunniieuiÜ'lH'u, bnfj niif h'i.Ui'vo 2d)rift ciiu' ti-vunbcvuiu^ fulcv'u U'iivbi'. "lUicvas
ii'nnbtc jiri) nlu'v ,^uiiiid)|t nur gegen bie, U'ie ev meinte, auf il)n perjönlid) gevidjteten
Vlngviffe bcö ^Ucfovniatove; mae l'iitl)ev gegen ben ,'\ul)nlt feinec' Siologö üovgebvad)t,
Uuillte ev fpätev luviirfuu'iien. So entftonb joine llriilica ail F. Miirliniini Lntiiei-.
VlLigejnBt ift bec- *|!vicva5 ^Ifeplif uml)v)d)einlid) Vlnfang 'JcDUcmlier IMs. 3Bir
id)liefu'n bie-> am ben älinrten; (JikhI \ci-() Iu sulitiiilei- |)r(}i)av('ris Ina per
ririiiriiiiiiaiii cilalaiii. |iiii|ie(liriii viiicliis. UHivin U'iv eine .^öinbeiitung auf bie Nova
Drcii'lalis Veoö \. Dom ü. 'JiDliemlu'v finben. Vutfievn lonvb bie £el)vift nm
7. 3niiiinv 1 •''!!• in Vcip.vg ',ngelteüt; ev fel)vte eben lion feincv evften llntevvebnng
mit 'JJiiltitj in '.illtenlnivg ',uvüef unb l)atte Ijiev 'Ifnft genmd)t. ;>\n SBittenlu-vg
entfd)ieb mein fid) bofüv, bn|^ 'j.Svievii'? teinrv 'JlntU'ovt ',n Univbigen fei; nmn luollte
in bein 'in'vfnffev bev 'lieplif unv einen lum bi'v SLUte bev Tnufelmönnev evlilirfen,
bev ben SilDeftev fpicte. So liefj benn Vntliev nm lUitte ^nnunv \->\u bie £d;vift,
lUof, mit einem fpöttifdjcn iiovU'ovt nnf beni litel oevnu'l)vt, loiebev nbbvurfen. '^n
folri)ev (^leftnlt fcinbte ev fie beni '|>vii'Viv:' fetbft ,\\i nnb evmiiljnte il)n bvifflid), ev
nunljte fiel) niel)t U'eitev mit feinen Seljviftcu liiel)evlid) nmel)en, fonbevn fiel) in bie
^)Cit fef)irfeu, loo e-j cinbeve Weiftev gäbe, alo bn ev beu l)eiligen Ibomac- eingcfogen.
'ilfll. i*b. i 5. ^'22. (i4ii. 'l'onius I. oimiiiiiH i)|i|i. .\l. Lntlicvi cd. \Viteliorj.{a(' 1"«4"i
!l>l. rcxxix. Siljfiivt'c- i^ricflmd) IT S.xi. 2'c 11*. I ©. s:t CiSv. im Spalatiu liom 7. 3nniinv
l")l!l|. 210. 211. f^7 iSH'iff Uli Spnintiit Uoni 14. o'iimciv löl!)). Erratii ct. a.rtfunicnta
.Miivtini Lutcri.'* rccitata iVc. ]iit Kratrcui SilvM-stniiii l'riciinlcni lUiüin 1520) 3>1. ;!''.
Cbne VntbevC' "iHnuunt finb -Huc-giiben non bev ll(|ili(a bev 'Uvievac- iiuftevft
feiten. Un-:- bat nnv folgonbe Dovgelegen:
„;)ifpliea. "is- 2i)lueftvi |i '|*vieviati'>. fncvi "iMiIntii npo= |i ftotiei '•lUngiftvi
\'lb. iV. lliav 11 tinnm Vntbev Cvbini'j || (h-emitavum. ,'• Scivnntev ein
■<öoI,(fd)nitt. litelvürffeite bebvurft. 1 'iMcittev in Ciiovt.
Iitoll)Dl(id)iiitt: (<-in '■,'lpoftfl mit lUu'i SdiUiottern. Tniit l'oii 'OJiavtiii
l'niib-jbfvg in Vcipjii].
Ro])li('a F. Silvostii Prioriatis arl !•". Maitininii f.iitln'r. 4fl
WKrin ipiv IjiUu'ii baviii Icbifllid) fiiioii '^llibvmt bor lunt Viitficv bfiuvt^tfii
SluSgobe mit '-Befciticpuirt Ifiiii'-j '-i>DVHHn-t'j. '•Jhiii fiil)vt lumv 'Iniiiii'v Aiuial. lypoyr.
IX ©. 125 '•)iv. 17;! und) Catai. läihl. Kapp. I p. .S 1 luui) cm: .Sviv. Prieratis
lii'plira advciiiis Liitlicrinu lö'Jn. 4.", iiibcfi fciiu" 'iM'id)vcilniiu'( bi'-j 2itc(*:- ift
fid)rr ungenau, unb bic onl)Vf*,^al)l bcvul)t ini'Ueidjt nuv auf '■iHniuutl)uu(i. iiiblio
gvQpl)i)d) gän)lid) uubcfaunt ift bcv !jvuct, lin-lc^cv in '-t?a)rl fr!d)ii'ncn, unb bi'ijou
3o()nnn ^vobeniu» in ifincm '^vicff an Sutln'v boni M. [Vi'tnuav l">lii (Tom. I.
oimiiiim opp. ed. leiiae 155(5 iil. ccci.xx.M.X'M mit ben Sßovtcn gcbcnft ; linprcs-
.^imiis Replicae Sylvostriiiac Ircci'iila lanliiiu expinplail.-i ; caiii in'üaiil ddcli oiwssc
lilii |)osse.
lUit bem '.liovn'Pvt bc-j 'lunin'nintov-:- l'inb nnc- pin-i 3oiibovbvnifi' lungi-fumnu-ii,
nämlid):
A. „Sicptica. ?i. £i)lnc= ]1 ftvi '|lvieviat,-., facvi 'lialatij "}l\w= jj ftolici ^DJiagiftvi,
5(b. ff. l'iavtinu \\ *^'ntl)i'v Cvbini-j P-vcinitavH. " Tovnnti'v nud) Vutl)ove
i>ovliHivt. litclvüifiriti- bcbvucft. 4 '.IMattev in Cnavt.
Sriirf Hüll l'JoIrtjioi Vütthfv in Voip,(iii.
B. „iScpüca. r?-. Sl)hu'= || ftvi '4-U-icviatj , facvi "Inilatii \'(pLiftii= 1| liri Wagiftvi,
^^(b. iv. lUavtiuum |i Vutfii'v Cvbini'j (vvnnitavii. " Xavnntcv nod)
V.'ut^fv^ 'i'oviyovt. litolvücffciti- bi'bv\irft. 1 '.JMiitti'v in Cnnvl.
i'lu'j bfviplbrn Cffiiin loic \.
.\ unb B untevfdjoibi'n fid) im onucvu nur ovtt)ügvapl)ifd). (vintn bcv bcibcn
2vucfo finbfu )riv ()öd)ft ungenau bc)d)vicbon in '|.Hin,U"V':' .Vimal. lypogr. IX £. .sl'
^Jiv. 140 unb bavauc-, U'ic gcnuilinlid), an)tanb-j|p>j übcvuomuicn unb aU bcfonbcvc
5(u«g«bo tlCV^fid)nct in .M. Luthcri opp. lal. var. ar^-. eil. I''r]aiiij. II <B. '■>.
llntcv bcn '-l-^aidcv Sammlungen l)at bic Ücpliia. jcbod) obnc Vutticve 'iiov--
iDovt, nuv bic üom Vluguft l">l;t '.»M. i ij-' i <;•', U'al)vid)cinlid) nad) bcm llvbvurf,
abcv cttpae fcljlcvljaft. "JJlit bcm ".iHunuivt h(?: ilicfovumtüve ftcl)t fic in bcn ©cfammt-
ouegabcu Witclicigac 1545 I i^l. m.xxxv'' di.xxxviii", k-nac 155tj I ilM.
i.xi'' i.xiiii' unb Krlangae. opji. lat. var. arg. II S. ti8 7S, foiinc bei l'öfdjcv III
S. 892 ff., unb in bcuttd)cv Ubcvfctjuug bei 9üald) XVIII Sp. 2(i(i 212: und)
SBfc^cv "^at c-j and) einen ältcvn bcut)d)en Tvnif gegeben.
2Öiv folgen bei unicvcv Icvtuncbevgabc .\ unb bcnntjcn an oiu^^elncn Stellen
bic Vceavten bcv '^afclcv Sanunlung.
Siitl)CV5 aC-evte. 11.
50
Ttopliea F. Silvpstri Pricriatis ad F. Mai-tinnm l,ntlipr.
Replicii F. Sylvestri Prieriatis, sacri Palatii
Apostolici 3Ias;isti-i, ad F. Martiiiiini Luther
Ordiiiis EreiiiitaruiH.
MARTINVS LVTHEK OPTIMO LEC'TOKl
SALVTEM.
118 Sylvestri iiiei Replicas tibi, i)j)timc IcM-tor, ciiixc cdni-
mendo. Cdiiuiu'iKlatioiR' cnini niinini in modiini iiuliuent
vel iioo iKiminc, ()U(k1 luinas iicscio quas partiuimit. Ora,
quaeso, pro ij)sis, iio ahoi'tiant. IJciic valc i't TlicdldiJui-iiiii
ciiisniodi iniscrt'rc.
Sacraruni litrrainin |irofcs.sori Fratri Martino Liitlicr
Ordiiiis Heremitaruni l'rater .Silvistci' de Priorio
Ordinis Predicatiiruni, Saeri l'alatii Apostolici
INIarcister, Salutem.
Halvuiii tr esse optarim, INIartinc oharissiiiic: cniii resolntioiic luariini i:.
positioiuim ctiam tuam responsioucin ad nostniiii Dialotriiiii (■x<'('pi. Ciiia
ox rc, otsi me acritt^r et quidt'in artitifi<isissiin(' taiigas, itcni ctiam piiiifjas
et (|uaiita claui fieri ]iotiiit cl(K|UCiitia et vi dolioncstarc fjtiaesioris, (|iiia
taincii tiiuiii s|)iritiiin Pontifici sc snhiicicntcin priiiio ociilornm conicctn
iociindissiinc vidi iicc lum conclnsioiicin, qnani licrcticam notarani, rcvocatam, ju
cor iiionni adoo in tc düatatiini est et anioris dulct'dinc cominojitum, iit
alind cxtnrharc mc dcindc |iotucrit nihil. ( 'nni laincn liinc nie in ea, (piac
ad nie dcdisti, totnni contnlisscni, (piac in mc et in mca dieta tcla adci;cris,
et (|nanta latcntci' ailc, tantnni smn niiratns, nt in mc expicri miracnlnm
nec|ncat, adeo nt , cnm onnii sis arte et eolore rlictoris nsns, ipsam (|no(|ne ■_.•,
arteni liae arte caeiare \dlncris, nt tc asirneres nolle in io(|nciido mi'is ai'til)ns
nti, einn posses , innno ali(|nando mc ctHnxisti inc|)tc, nc pcrfi'ctiis lictor
lialieri |)ossos. Sed missa sint einsmodi: dieaimis vcro, (piod, cnm dieta
mca ntcunqne momorderis et pnimeeris . in mc lamcn omnia ]xmio tiia tela
eoiiinrant, me petnnt, et quidoni contorqnentc mm tlieolooia, non |ilii](isoplii;i, :iu
si'i] prae))()lita et astutiis assneta riictoriea, qnae \-erl)a nmltnm, vcrilalcm
parnni cni'at , modo |icipnlai-es ani-c- inllcctal.
1 - Kl Ubcvjtiuiit iiiib l'iitliciv U'iüvluovt l'toljcii in boii «oiibi'vniiScinücii auf bcv iitcljfitf.
Heplica F. Silvestri l'rieriatis ad F. Martinuin Luther. 51
Eil proptor, cum loiiüv |)]iira in nie (juaiu in nu'a dicta siiicnia iccoris,
nunc ea, «jiiae in im-, propedit'ui ven» ea, qua«! in nica dicta iariila vil)rasti
et contoi-sisti , vcritati.s niuniniine ceu scuUt tectus reiiciain, co vol niaxinic
(|UO(l vehementer e.\«j|)teiu speeiilative dunitaxat teeniu ajrere. C^iiDd e(|uid<'ni
. nuix aijgrediar, (juanipriniiim seilieet ex conunentariis illis, in (piilms nie
submei-sisti , eniei-sero. Ita vero optarini liaec niea dieta eai)ia8 nt nun in
spiritu .superbiae vel iraenndiae, seil exensatinnis juitius aedita et ])laernin()ne
etiam iooi gratia, .salva seniper eminente seientiae C'lirisli eliaritate, qnae visa
tua ad Puutitieem iiumilitate, item et observantia (modo non tiuga.s) nuper
1» in te mea ex mente pullnlavit. Cum enim nieum velle .sit Pontificis (ut par
est), si Pontifiei consentis at<|ue eommunica.«, itideni teenm faeiam necesse
est, quuii(|Uam tiieorii'e bellum injjeus, .-aiva |ut dixi) eliaritate, milii teciim sit.
Igitm-, ut praeterniissi.s exordii> re ipsa cxordiar, inpriinis nu- taxabas,
(|Uod noster ad te Diidoj^us su|K'rcilinsiis sit et traetatii tun pi-olixo (ne tuis
li verbis usus dieam 'xerbosissimo ') pene eonliiiiu' in nie iiupiniris, (|U(id bili
et eft'reuata eolera aff'eotus e.xeanduerim : ipiod <|u:iiii iusic et iuei-ito id asiius,
ex his paueis aeeipe. E}ä;o enim, quan(|n:iiu \\r\>'\> et orl)is doiuini uosti'i
spoutaueo mnnere Inquisitor ae perinde sive nrdinarie sive delejiato iure
in.spectantibns atl tidem iudex, ad te iv.sponsa dedi non projUer te tantnm.
•j,i quin potins propter alios vel maxime rndiores, in (piiltus tuus senuo seiisim
ut eaiieer serpebat, non seeus (|uam eonti'a Donatnm ant Faustnin aut
Mimielienni. Adeo tua verba Hhomanam Keelesiam, item et Khomamun
Pontificem in priniis, unmiuni iudicio «rraviter imjieteiwnt, ae si talia in
lueeni dedisse.- (piasi mox ad lioliemos commiuraturus aut masrnuni ali(|Uod
■•-, ao lat«'Us adiine seisnia propalaturns. Ka propter >iimu!os ae ckiMis tuos
simplicium jp'atia et imiversi pip|>uli ( luisiiani, nun anteni te pri>|)ter, retun-
deudos existimaveriin. Kl uiiiil co miiuis, cinu non ex bili et colerae tervore
(ut astrnis) sed dei zelo inprimis et tnendae \eritatis uratia ai- denumi inter-
veiitu fidelitatis, (jUiUii Klidniaiiu l'oiititiei iureiurandd inli, ad te in-evissimum
:ki dialogum aedidissem, inprimis eiim diseutiendnm per eos, ad (juos attinet.
euravi, ne forte gravius (piam ])ar <'r:it te inqjetivissem. Adde quod tni
ordinis uomen, eui meo et omiiimn iudiein plnrinmm de<leeoris ei"a.s allatnrns
(utiuam autem faxit dens f'allar) subtieui, (jnod ntl(|ne, !-i (tolerieo humore
efferbiii.ssem (nt seribis), non effeeissem. I)eni<|ue, nbi per viros t>i-aves
3.i probata sunt mea, in lueem dedi. <iuid ert;i) malivoieiitiae \el. ut ita dicani.
excaudescenti.s colerae toties me ai^iiis. qui niliil non diseusstun, non probatum.
non laudatnm jirius exluleriin? Tu vem, <|ui vis, nt (bristuni in le detonanteni
audiamus, vide i|Uam modelte, (|uani htnniiiter, (|uani eliarilative, (piam
reverenter Magistro .saeri Palaeii scripseris, ijui ;id nie deiionestanduni ex
*'< sentcntia et ex eomparatione, qiianta potuisti art<', eailiditat«-, mendatio usus,
tandem cum nihil tibi ultra ex-omendiuii stiperesset eomminatus es, (juod nie
imposterum tanta modestia non exeipies (te enim, ais, eohibuisti), nisi armatior
4*
52 Keplica F. Silvestri Prieriatis ad ¥. Martinuiu Luther.
me iu harenam contuler«. Et quidein interiin, (juia de aniiis seniio se iiit\ilit,
in hareuam hi^ telij: instructus desct-ndain, deu ducc et eoniite veritate, (jikkI,
nisi te omniuin iiidieio stravei-o et ilemonstraro ((|ii(id taiiien tlieologice dietuni
volo), demoiisti-avero, iiKjuam, ([iiod tna dicta liueresini coniplicaiit, noln \iviM-e.
Sed de hi.s nuue sati.s.
Deinde vero toto pene lihello tuo iniseris, (|Uod nihil proheni, (|ii(id
(•Ulli Tlioma iiieo iiudis verbis utar. Qiuid ((iiaiii iust<' faeias, eunetis iiiea
iiitiientibus liquet, (juijipe tjui et in exordio et in calee Dialogi apertissinie
docui, me nihil aliud tune effioere volui.sse nisi jiositiones contra tuas positiones
in ])nl>licnni affen-e, simnl ut cavere didicissent sinipliees tuas falsitates et m
a te t\ia lundamenta extnrqnereni , (pii itideni undas tuas positiones nohis
intuleras et adeo aniphibologicas, nt ])erplures in earuni ])laei'is(|ne nihil nisi
praesumptioneni et audaciam et einsniodi intneri possent. Hoc autcni ex
parte feci, quia iinllus est tani insanus, qui nosti'a oonierat tuis et non jirae-
ferat. Item etiani tu in pi'dliatiimeni tnoi'uni niaximani pharao-inem edidisti, '■■
in (pia liqut't, (piid valeas verc et (|nid tecnni, in (pia ctiani divina el(ii|ui:i
eopiosissinii' (juideni, sed tanien niore deelani:Ui>iiii citas, et adeo sapieiitci-,
ut pene niiiil |iri)p(isit(i et institnto tuo attineat. Sed ne(|Ue iilnd miracnlo
ailscripserini , (|ui])pe ipii ine et Thoniastros (nt tuo utar irrisorio voeabulo)
et Thoniani ipsnni irrideas et erimineris, (|Uiid distinetionibus assneti bis ■.•»
erebro ntiniur. () niagnuui Thomistarum iledecns, innin) niaximani «jloriam!
Tu euim, ((ui tna iloctrina inundnm te innovatnnnn putas et eversurum auti-
(|Uorum monimenta, dum scri])turas indistinete intelligis, quasi nihil e((ni-
voeationis aut analogiae eoutineant, conseqnenter aut<'m eont'nse intelliii'as et
seribas et doeeivs necesse est. Qiiod uti(|ue ista tua magna pharagd |>i'obarit, v.
in (|na tnis dictis ita edhat^rcnt (ua ipiac citas tcstiniunia , sicnt catus (>t
simia Iti culeo. Tibiqne propt^'rea vei'uni est ijlud sopiiisina 'niliil et ( 'liimcra
litigant in sacco ', tuac scilicef conl'nsac pharaginis.
Iteruni antcni atipic itcruni et ad nanseain rcpclis, qnud siin v<'rc
'l'hoinisla et Aristiitelicns, et ipidcl praeter 'l'hdniain nihil nica verlia rcddleanl. ■■■"
C^Udd e(|nidcni, <|uandi( ad te scrii)si, d|)pdi-umuni et satis mihi liiissc astrnxcrim
ad tii)i in nialedietis contradicendum. \'isnrus es autcm evestigio , an ego
(|UO(pie, i't tbi'tc Idugc melius (piani tu, mamnn fcnilaf snbduxcrini, et an
sini purus Tliduiista vel lurista aut Canonista aut l'anii.sta aut ccrte Suphista.
(^naiKpiam etiam si divum Thomani solum f'aniiliariter novissem, non ))lns :;'i
lusseribereni probm, (piod me et (|uideni verissimc TlKtnustam vncitas, (piani
CGCUS prins, deinde hnniiie decoratus a Christo l'hariseornm maledictiduem
3oii. 9, 28. asscripserit , qua J'harisei Joanne enangclista teste ei maledixerunt dicentes:
Tu di.seipulus eias si.s, id est lesu Christi. () maledictidncni et dbprdlninm
singidare, esse discipnlnm Christi ant etiain divi Tlidmad ciiins ddctriiia. i"
li; liiiniMt A 22 te tfl)lt A JT mtiimi fflilt A
lU'pliai K. Silvestri l'iiciiutis ml K. Miutinuni Luther. 5,'5
velis uoli-s, per wck'.-^i.uii Rliuiminam crilmita est et |)n)l)ala uou t|ua,si
Caiiouica, sed tan(|iiuin luoribus et tidei (Aitliolicae etjiilVinni.s, et quam
Siimmus Pontifex lunocentius excepta scrij)tura Caiiouica docti'iuae sauctonini
oniniiun antefert, diceiis: Huiiis saiicti doctoris tiapientia i)rae caeteris exeept^i
Caiiouica haliet j)n>))netateiii verbonmi, luoduiii dicendoruin, veritateni seiiten-
tiarimi, itu iit iiiiiKjiiaiii (jui cuui teiiiiit iuveiiiatiir a trainite veritatis deviassc,
et qui eiun iiiipuguavit sempcr fiiit de veritate suspectus, (^uid ergo contra
Thoniaiii faciunt praesuniptuoSDnim et scioloruni latratiis? Vide, au tiuis
Ordo peritioi'cin aut saiictiorcui lialiucrit, t|neiii se(juari8, (|iiiuii uiaguus
10 Bizarion • eleganter oructaverit (li\uiii Tlioniam inter sanctos doctissiiiiuiii,
inter doctos sauctissimum, iniiuo teste veritate, ijuae Clu'istus est, heue
scripseiit, uisi torte mihi Augustinus obiieiatur, sed oporteret prius vestra
iurgia sopiri. Tu vero postei^t« non Thouia modo, sed doctore alio (juo-
lihet, (piaiita vis sanctitate prae)>i)lleat, ad prohandum, (piod Ronianus Pontifex
ü decenieudo de tide et nuirihus ))ossit errare, inniteris bacido hariiudiueo tuani 3oj. sb, 6.
uianuin terebraturo, sciiieet Abbat! Siculo,'^ viro olini rebelli et scismatico,
(|ni iii Basilea, uhi hasUiscus pulhdavit, piieuni ini(juitatis enieruerit, (pii
etiaui, queiiia<huoduni Sathanas in omni sno opere siiam aiitiquam snjier-
biam redolet, ita et i))se in omni sua doctrina redolet siuim scisnia, ex
:;" qua re cogitiir interdtim inejrtia.-^ docere, cum secuni non habeat veritateni,
ipiae etiiun a te in hac re in tuani tui<|ue Ordinis ignominiaui proscripta
est. Xempe ait, (piod Poutiiice miLxiiiio et eoncilio de fide dissidentÜMis ei
staadum esset, cuius rationes e.ssent melioi'es. O irrcfragabilem viriim, cui
inniteris irriso divo Tiioma in re tanti monienti, apnd (pieni ecclesiani
:. iusuiKcieiiter iiistitutam dixeris, ipiippe <'uin evenire jiossit litigium, (juo<l
eeelesia terminare non possit! Quis eniiii inter Pontifieem et conciliuiii iu(h-
eabit, utrae rationes sint potiores, iiisi aut ideni sit iudex in causa projiria
aut infideles vel ecclesiani nniversaiom indiceni (mm tuo Siculo facias, ac
periiide al) extremis terre onines vetulas convocemus, ne iilae desint apud
»I quas est vera fides. Sed quia eiusniodi ad aliiuii traitatuin attinent, missa
siut. Adiicis et Gersonem in tui munimeu, (pii et ipse de potestate Poiitificis
pessime sen.sit et scripsit, non moilo apud Thoinaiii, lumen miuidi, sed apud
doctores tui ordinis et apud Canones. Hi doctorelli, cum te faciant de
Rhomana eeelesia süperbe seutire, et niulti alii, (|ui aecpio aninio non Cerunt
3'' eani esse cajiut ccelesianim, sunt til)i, Martine trater, iiiultorum eiTatiunu
causa. Quid auteui miruni, (piod Tliomam nihilipendas, eiini et Aristotelem
ipsum, quem tota natura (ut ita dixerim) miratiir, et cuius veritate Boetio
teste nihil clarius, et in cuius doctrina sive in logicis sive in physicis sivt'
in moralibus hacteuus sit mdla inventa falsitas praeter id, quod uon certe,
M 3>ciiiuiüii. -) "Jiifolau-; bc lubcc-iu ober bc Iitbfärtjic- , icit li'M (ft,?bifcl)Ot üon
*4.'ütctmo, bnljct gelob IjiiUd) l'anormitanus gcnaniit.
54 Replicii F. Silvestri Prieriatis ad F. Martinmu Lutlu'v.
sed «.Mulem teste dubitative de nuiiidi aeteruitate sensit, tu adeo delnuiestas,
ut tuis debei-es verbis embeseere. Reliqmim est tTgo. nt te aiietore. (]iiasi
altero Archita vei Piatone ant Pithasora, non Tlioniani modo aut Aristoteleni,
sed doctunini iimni\un (pii i-t'l<'brantin'. citiii asscriptortini caelestilnis, tum
etiani noii asscriptonini, scripta in melius connnutemns, quasi neseii rernm '
incon.siderate seripscrint et pontitiecs inaniter indulserint veuias. (_)ecurrit
nunc dictum illud tuuni, (pio uie cum crijitis divae Pudentianac aut egi'egii
niartyris Sebastiani irrides, ipiasi cun bis vul^d opinionibus sini jirobatunis,
({Uud ecelesia ]ici' venias concedat animarum liberationcm a puriiatorio. Non
citabo antra \cl criptas, sed autons tales, quos si negabis, nciraberis et i"
danmaberis. (Juam \rrii tu >ubtilitcr probaveris tua per C'Iementinam citatam,
propediem vidcbi>. lUud tarnen uou silebo modo, (piod rcvera cgrcgius
apparuisti Canonista. it ipii nnmium sanctorum doctrinas aspernaris, inaesti-
niabilem et innncusam molem in glosula, et <|nidem male iiitellccta, fimdasti.
Sed ut dimittam Thomam et ad pi'opria ]iie convertam, crebro mc '•'
adulatorem vocas, (piod (piidem purpirr (■rul)es<'o, tibi tameu aliorum gratia
res])onderim, c|Uod ca, <|Uac <!(■ I'ontitiri' maximo scri]>si, miuoi'a ■^unt virtu-
tibus eins personalibus. (um auti'iu verum protulerim (teste clero et populo
Khomano ac toto pcne orbc), qua tcmeritatc de iutcntione inca iudican'
])raesumis? (^nin et jiartes meas eui, si te im|)etercni: ]\intificem, eui tidem -'i'
ex Christiana religionc et ex pro|)rio iureiurando dcbco, reieci. Au non
ac(|Ue licet mihi euui \critate ad dct'cnsioncm lau(iar<' Pontiticem, quem tu,
quantum a<l tc attiiM't, graxitcr tiiedasti, sicut et tibi cuui falsitatc bene malc-
dicere? In (|Ua rc oinnium. (|iiii- uni|uani Ic^rrim, palmam triumphumquo
rcportas. (Jn<id autem (hci-^ pei- (Icrmaniam tiiam id dici, scilicct (piod -'■'
adulatori<' docucrim, i'cspondco mi- tibi illuil non crrdcrc, sed jintius <|Uod
mea scripta et in liac rc et in aliis maioi'i houoi-i et rcvcrcntiae in (Jci-mauia
sunt quam tua. rt Forte <|uam esse possint : probaxcrim ista tiicillime et de
meis in Sphcra ai- Tlicorieis conuncntariis et de aurea rosa et Sijvestrina et
epitiiomate ('api'coli, <|Uim| Lipsi- ex legatu puiiiiee IcLiitiir, ut aeeepi, et de :"'
aliis, nisi timerem. qilod supcrbum ant \anum me aeclamares. N'ided autem
nmie te iterum (|uerclis agere, quod te I'nutiliei iuvidiosum ctlieiam. Sed
utiuaui tua scripta et tunm alii|uid. i|Uni| laeeo, non le i'dutitiei laiituiu, sed
nnivcrso orbi Christiano inti'usnm 1('cerint I l\<;ii euiiu men uiore, si vere et
humilitci' senseris, pi-o viribus tc iusabo, uee xaiia lu(|Uor. lugiutem ii;nein ■'■'
palearum tiillieuii-^ emicitasti , et mudu dicis. ijuod >ileu<iii te eripei-e hiue
ne(|ueas. I'tiuaui le scii'cs eripcre l)ouis et (iuleibu> veri)is! sed (|U(id deteriu^
dixerim, ad priorum excusationem unva e\(imis (^t (;il-a et --caudalosa, (|uii)ns
tainen niveum seutmu apponis. qu;i--i Udu a>>ei-ti\c -ed disputative lo(|uaris,
ai" si leve et non gra\'e |ieeealuui -it. lalia ex dubietate dispulare et deiude
II (^iiiiii viTo A j.-l Ifjjerfiii A :!7 tc ^sinc■^■t■!J eiiiiuiv ^iijtU'v «nniiiiliiiifl
lü'plioa F. .Silvcstri l'riuiiatis ;iil F. Martimini Lutlicr. 55
to iid ihtunuii coiiciliimi , (|iiasi ad siiiji'ulan' pracsiiliiuu , rcdiicric, i|iiii(l ic
tiuis ille scisniiiticus ' t'ortc dofiiorit. Nee taiucn intfrini vulu l^lminaiMiniin
uie scelerum j)atn)nuin vociU'.s, iit iiittTropiiido iniiuiris, scd iiiafiis si lihi't
Klioniaiuu' doctrinac 11011 |)atriiiniiii (Hiidciii scd profcssorein nuigis et ])n)
■ virilms tlcteiir-orcin.
Sed ut Dialugiiiu nu.strimi pro-swiiiaiiiur, scribis te uesciiv, an aliiiin
in Italia ot aliiini in (temiaiiia liabt'aimi.s Tliomam, (Hiod scilicot cgo dissciiliani
al) lii^, (jui sunt in (itrniania, iiieis: sed liac in iv liaiid tibi credidcrini,
quippe qiii jmtn, (|U(k1 alios e(|iu' ut nie t'alse cites, et sicut no.stra ita et
i'i aliena prave intclligas, sive iiiiieiiiiini sive att'eftiiiii einsce causam piitarini,
et (jiuie te reete iiitelligere intieiari n('(|iiis, in (ibli<|iiinii d('tor(|iies. Et iie nie
ad aunts loqiii putes, verbi causa uiuini ali(|uid in incdinin dcdncain. Kcvolvc,
oro, diligcntiiis, si liibet, verba luea et diligenter adverte, an c.x bis iialieri
possit, ipiud pauperi sine veiiiali peccato eleeniosiiia negari nun ])<jssit, 11t
i^' mihi f'aJsü ascriliis. In i|na re grandi verbositate nie iuseqneris , cum non
Silvester sed Martinus ilhid süuiuiarit. 81 me intellexisti, qni iihid nc cogitavi
qiiidem, cur cimtra me tot mendaeia couvolvis? Si vero me non intellexisti,
ingeuio sobriore lectioni et studio te addiee. Inipingis (pioque in me mifa-
biliter et de pliihu-giria et de ambitii dignitatiim, (juod eius rei gratia adulatoiiis
211 verbis ap])laiidaiii, ad quae aliud iiiiiii dixerim, nisi qiiod mei eordis sccreta
tu forte cxploratioia tenes quam i|)se teneani. Si tameii de dignilatibus
agitui-, scio me iuveneni episcopatnm cum sexcentnni anreis reiecisse. Forte
anteni ex sencctute delirus aliqnando potero a meo in.-titnto, (piod (jiuub'a-
gintaseptem annis et eo amplins in vita regulari virilitate tenui, moUicic
detlecti. Sed nee officium ipsuin, (|Uod Domiui nostri munere proseqnor, me
aiit (piesivisse ant appetivisse seito, sed tantum gratias egisse. Brevi antem,
si advixero, nie tibi et mundo ostensm-imi dixerim, quod in niediis gl()l)is
flammarnm cum deliciarnni et divieiiirnin ttuii etiam dignitatum et illeeebraruni
iieque tactus sum neque afflatus. 'I"u vero ais, (|Uod Clu'istum in me ioqnenteni
SM nun audis: sed ne(|ue ego voceni eins aiulio in te praeter uiiam, (pia te l'oiititici
prostravisti. Sed aliud (|iiiddani in te niUii garrit, unde ant in neutro nostrum
Christus loqnitur aut alter snrdus vcl obaudiens est. Oremus Christum, ut
sermones eius intoiK'iuus. Scribis autciu nie ex suggestionc l()(|ui declaniantiuni
venias eoruuKjne me exhiixTe patronnm. Sed (|nain longe in hoc (]no(|nc a
35 veritate aberres, novit cnuniinii praescius deus, eum ne verbo (juidein, nc
'apieil)us' dixerim, (|ui(lquani a quovis corum excejH'rim (vivit dominus),
quin eos a ])rincii)io nünoristas pntarini. Ad id vero, (juod me de liaeresi
Donatistarum notas, cum dixero, a (pio sit dispositio ad dei gratiani ic(|iiisita,
poteris verum ferre iudicium. Ximc \ero te ante conqiletum (ut aiimt)
*" euaugelium coiisiguasti. Petis item, cum <|iia Flcclesia de conceptione virginis
') ^Jiifotaiio bc iubcc'co.
5(i Ifi'iilica F. iSilvostii rrieriatis iiil F. .M.iitiiuuu liiillier.
-ciiliaiii. Dicu auK'iii inc nociii' nmi i|ua, tTt'dfri' autcm <huk1 cuiii liluniKinM,
i'iini ex scriptis eins milii iiica sciitcntia Huat. Cum vcm di'cisa ivs t'iR'ril,
sfiani t'uin (|iia. Interim aiitem credam c'iim dueentis sexa^inta sex doctorilni.-..
iMiorum nonniilli sunt ordinis tui : te autem eum tiio olim seismatico^ relin(|uam
i-ivditiu'uni, ut iilacet. Adiieis, ut nil odiosum diinittas, et de Rt'uelu'liuo, •
i|uasi (ii-do ])niedifatiiium ilhnii insecjuatur, et uon universitär Parisina et
( 'i)l(iniensis et caeterac. (iui,~ aut<'m eum tueatur, veritas an Helirei an
( 'risostiinnis an utri(|ue, uesein: unnm tamen seid, (|U<>d offieia niea, <|ue
sunt viri iusti et miseriecirdis, ignoras. Asscril)i> c|U(M|ue milii, ([Und Kntellum
me esse etHnxerim, eum eoii Dareta tantum et hoc t;Tatia (istentatiunis virium i"
et nrovocatidnis in puanam Udniinarin). Xime autem tihi illud Hieronynii
ad Augustinmii dien: Mementn Daretis et Knteili, Entelimn aetate liravem
iuventa levis Dares in vanum risit, statim puenas daturus. Serihis jxistreuKi,
me pro voto med tiieultatem haptisiuidi te assumere et ((uaecuni|ue animo
mei) insederint noniina imponendi. Sed revera numen tuum ]triipriinu ego i'
nnnijuani extnli. Etternnt veru illud passim tui Ordinis patres. Sunt <|uan\
plura alia (juae in me tela eontonjues, Martine: sed iam animiis indijinatur,
lias res sordidas evnlvere, praesertim cum non amani animo, sed plaerMi|ue
iocd, ]>]ui'ima inter exeusandum ]irotulerim. Interim me aeein^am ad dieta
tna (juam plurima explodenda. Ord autem te, si ("jn-istum amas , ne ]>lus -'"
sapias ((uam npoi'tet, sed ad sdlirietatem , et c|uani eepisti viam peraml)ules
iuiriter et perseveranter. (^uod si t'ereri,^, iintn, <|no(l etiam in me sis :nidituru>
Christum l<>(|uentem et tiirte Svlvestrd. (|Uem nunc Imrres, lunc amienm
tidelioreni hai)iturus es neminem. Vale.
F 1 M S. 25
M e. 6. V).
C/s^C/ v^'v / \^ v/ \^v / \^^^^/ \>'^/ \^-/ \^
(£'inc fur^c Uutcruiclfmif^, mie mnu liciriitcit jüll.
löU).
©eorg Spalatiii cv()oltc fid) in tf)Cülogijd)ou Singen oft ;Katl)';' lu'i bnn
;)JcfüvniQtor. "JJloIjrntals I)atte er il)n id)on um „eine tVovm ;,u bcidjten" gebeten,
bod) oijnt ßvfolg. l'utl)er« „fiir,}e (nflftiung bev n'f)» Gebote" ubev ..Instniclici
pro coiifessioim |ieccatuiiiiir- inüd)te ieiiieni ;\\v(di: nid)t genügen, o" vUtteiibnvg
nun, njo bev ;Kefovmatov ]n ^Jlnfang bes :oa()ve-5 löUt mit IHittili uertianbelte,
fd}eint er bcmfelben bcjonbevs jugeje^t ju Ijaben. 'Jiad) äi>ittenbevg )uriicfgefe()vt,
mQd)tc fid) l'utbcv fogleid) an ben neuen '-i3eid)tuntevvid)t, ben er lateinifd) abfafete;
bereit« am 24. 3^i"iiar fanbte er il)n ieineni ^-rennbe ^n. IHuf eine 'iierbiient^
lid)ung ber «djrift mar es nid)t abgejeljen geun-fen; fie unirbe jebodj bielfad)
o6gefd)vicben, unb nod) im i.'aufe bes ^ia^res crjdjien, uieUeid)t non Spalatin ielbft
ueranftaltct, ein beut)d)er '.'(uejug aii-j il)r gebvucft niitev beni litel „(*inc tury
UnteruH'iinng, ii'ie man bcidjten folt •.c." Später l)at |ie l'utl)er ,\\i ber Couliteudi
ratio umgearbeitet, bie er im "JJlärj 1520 Ijerauegegeben.
i!gl. biiö St>ibimtnc(-:'jet|teilH'ii an 3llfrin-> 6vo*iict ,yi bct Coufitciuli nitio lö20. Tc
!lß. I S. 87 iä<i-. an Spatotiii Bmn 14. ^ammr 1519;. 214 [f&x. an benjelbcu com 24. ^aiiiuiv
1519). Möftliii I S. 2!)5.
31 II 5 9 ab eil,
A. „(*in fürt-, unber ;' nuniinng mie man beiditen ]| iol: auii Xoctor 5riarti^
nu5 Vutfjcr \'lngufti= H nere ujolmeinung ] getrogen. " .s ^Matter in Cnart,
bie testen brei Seiten leer. 9Int gnbc: „r ©cbructt t,5U ifel)pt,5f auji
Borbrung ^le((^ior I| ^ottfiere. 'Csm tanfent funffbnnbert 1' ünb ncirntu'bcn
3ar. ;;"
B. „(Jin furtje mitermei) |; jnng wk man bcidjten füll. 'L'üi^ 1| Soctov lUar--
tiuu5 i.'ut()er ][ iHuguftincr-:- ii'ülmel)n= !J nung ge.^ogen. ; " 6 iJ3Iätter in
Cnart, tc^tes :i3latt leer.
Inirf »Oll ^obil Wiitfncrf)t in 'JiiiriU'cvcj.
58
(5'iiU' fiiv?i' llmcvluciliuiij, luie imiii l'i'idjteu joU. 151!J.
Süctov lUnv=
(i 3?l(ittcv in
niii.i II Süctüv "JJiavti ]i
" lUit iitckinfnffiiiin.
aufi Soctin- l'lav^
G. „(5-iii fiirt^c uiitrauel) [| iuiuj wie iiuiii beid)tcn foU. l'lu^
timie ^'ut()cv ]i Vliu^uftiiu-V':- iuoliiici)ii |! mma, (^c^LH^rit. "
Cuart, Idjte-j ilMnlt leov.
Olli iitd l'uii 1! mir biml) tuK- ,'s-i'l)U'ii bcr "i^iubi'flvidu' lUii Srtjliijje noit
;> 4 imtt'viiljiobi'ii, im jiim'vii lu'boiitt'iib lUnufidji'iib. XUii'? bi'virllu'u Cftitiu luif
li: "iiH'llcv '•.'iv. l'i4T iiimiiit ivvi;! il'oitti'iibi'Vii nie- Tviirtovt oii.
1». „(viii AJuvtio II iinbmLH'm'uiif^ |! wk- iitaii in)d)to |1 fül : rtqinjni uf', || bov
U'oliiu'i- Hill] lUavtini Vutl)ev j; Wcbviuft ,iii '-^11)01 biivd) :| Vlbniii "Inlvi,
al« mau i' vilt. l'I. T. l'iib. vir. " l'iit litdi'infa)iuii(i. litelvücfü'iti-
In-bvurft. t; '.iMiitti'v in Cuavt, h-titc 3citi' Ifcr.
!■;. „'Jliit fuvtio uniibi'v |i UH'i)jiiitg unc uui |j beirijte fol
iiuo V'utl)t'v-3 ]| VüiQitftiiii'V II iL'ülmaiiiric-; || öi'U'ni'"-
li iMiittcv in Cuavt, hi.Ui' Seite leev.
ClH'vbi'iitid)i'v irml.
F. „(niit luvt', unbmi'ri)fuu(^( loie uiau "• beid)teu fol
tiuuc- Vntl)i'v ',Hui;ii|tiuev-ö |j iinilnuniunni] i^ct.iagcn. 1| |.Ool.iid)uitl|
^ Wetiiicft )n Vei)pfi(;f buvd) Ülniltfiiauij 5t6ifel. H ,^ui taufcut fuuff
l)uubevt unnb tpLU'ut'iigiteu Cun'. ," Xitelvürffeite lu'brufft. 4 iMättev
in Cuavt.
Il'i Iiteü)ol',id)iiilt ftcllt eim' y.V'id)ic bin.
<i. „(^'Du fuvtf; uubeninn)tun(^ luie man ]| beid)ten ful: aufs 3;octov 'JJlavti^ [
nuc- \.'iitl)ev yiuf^uftincve uhi1= || mcl)nung get^^ogcn. " l'avuntcv ein
■Ool',fri)nitt. litelviuf leite bebvurft. 4 "-^lättev in Cuavt. I'tm (Mibe:
„S (^ietvuift \\\ VeDpngt buvel) ilkilffganfl || Stoifel, ^m taufeutfnnff=
l)unbevt üuub || t,pin'nt,5ig)teMU „Viv. "
^i'V Iitcll)ül,',id)iiitt iü bi'vii'U'c ipii' bei F.
H. „Vliu fuvtie uu || bevmem'uug iric man ]] beid)tcu jol: auf,', Ta || clor lUav-
tinu3 l'u= II t^cve Jtngnftiuev || iinilutainung || gqogen. ||" lUit Iitel=
einfaffung. (i ^Miittev in Cuavt, IHite Goite Iccv.
,\ii bi'v litfleiiifojjiinii ftctjt oben bic ,\nl)v,iiil)l ...M. h. XX." Tiiid Ulhi
SiHnut Ctiiuiv in ".'hiflcbiivii.
K ou fuvt.ie uubevlDi || jung äl*ie man beid)te jol. '.Huf! II TLUtav
lUavtiuuo Vutbeve, |; ','luguftiuev U'ulmeinnnge ge= || .lognt, \n UlMtieuu
buvrf. "JluuLi. 1'!. b. rv. " ^avnntcv ein .söiil^^tdjuitl. l'iit litel
einfaijung. <> iMättev in Cuavt, letUe Seite leev.
lex Iitcll)Lil,)id)nitt ftdll niu' i'cidjtc bar. Tviid von ,'\ol)aiui .Wiii.ibli.iiul)
in Stnifibiivii.
.\ i)t bie evfte Vluc-gabe uiiievev Scbvift, auf bie febev anbeve Tvmt mittelbav
iiub unmittelbar .juiiidgebl: il)v allein t^Ugeii auel) bie OiefammtanC'gabeu bev *4lU'vte
i.'ntl)ev« l'eipiig Sii|i|il. £. ll.s 121, Änilcb X £p. -JülH — 2(j5!t uub (S-vlangen,
beutid)c 3d)viftcn X.Xl S. 245 2r):! , unb unievem lerte liegt fie ebenjall-j ^ii
Wrunbe.
(*iiic futic UiUcviucijiuig, luic mau bi'idjtiii joU. lol!).
59
IJlitrtiiftiitcrv Jüülmeimiiifl flcuuflcii.
lum i'vitcii füll i'i)ii i)l',tid)-j (_^l)viftlid)'J mciitd), bao
t)cicf)tcii Uiil, ü'iii mi'l)ft-j imiib rtvoftc- luntviiUH'ii
in bic nlleiimvmlicvhicvfti" lunl)cild)iiiu\ uiiiib bu-
liu\uiic^ i^otti'C' Idjcu iiuub lialu'ii, iiiiiib fi'ttiilflid)
(^laiibou, biT aUncdjtii] i^'t luerb im ünii iuiibi.'
lnu'inl)i'ilnrfliri) luivcicbcii. Tau bcv licilii^ "Ini'plH'l
iao,t in bcm lui'runbl.iiiH'iiil.üc^ifti'ii ''|5)alnt: C l)cvr,'i-'
bii Uiivbcft iiiiv lutnii iiiiibt uoii U'aicii bciiicv
iianiciio flui'bifllid} luivi^ebeii. 'iliii' bcnii bc-? nioiicflid)
nu'i)tt'v i'vimu'niiifl auf.j be-j hmc[-j '))iauaii(i- Im ;\iibci iicln-tl) ncmcu mng,
liH'lc^s fli'bctl), ircil ec' fcv luol feit bei bcid)t biciit, imirt o-j ein i)l!lid)-- d)nft=
'■■' liäji menfd) uov feiner beid)t fprec^cn. Sevbcilben and) folid) (^cbetl) lieviind)
fo( t)orljcid)ent nierben.
'I3uin nnbevn foll ein i)ldid)C' d)viftlid)v menfd), luuuiv nnb el)v ec- fein
funbe bcm pricftcv teid)!, fein bcid)t flot bem berren mit civoffem fleif-, tl)nn
nnb feiner flotlidjen '•JJinjeftat alle feine iiebred)en nnb fnnbe, nnb luie er fid)
-" gcfdjictt, flctt)an inib gefit befinbt, dar nnb ninnnborcicn. nnb nid)t anbeiv
cr|e(en unb onljctgen, bann alf^ rcbctl) er mit feiner allert)cl)mlid)fteii frennb
einem, (fr muf] and) fiot fein innbtliafftic^' bof^c gebancten, fonil er fid) ber
felben erinnerni tan, beid)ten.
Sjnm bvittcn fol ein l)|[lid)-i t?l)riftlid)o menfd), bao fein fnnbe beid)ten
-•■' luil, ein luarbafftiqen oovfa|! unb toillen baben, fein (eben l)infnr luibeffern
nnb fid) ber fnnbe, bie offentlid) tnbtfnnbe feint, alfo eclirnd), morbt, bieberei),
nbcl nad)rcben, lrind)er, nnfenfd)eit, ranberel) nnb berflleid)en, fid) Inientflaben.
31^0 btffcn Dovfalj mnf,', ein menfd) l)abcn, fo balb ec- ber bernrten fnnbe eine
liorbrad)t bat. Tann luo el)n menfd) im biffen üorfal;, beid)tet , fo mer co
^" ferlid; nnb nü)f,ilidj. 'iluMi aber ein menfd) bei) l)m befinbt, bao ev fein red)ten
öorfo^ l)Qt, fein leben Ijubeffern, fo fol eo anff fein fnl)e falten nnb got bitten
nmb ein gnten Porfal',, nnb fpredjen : C mein i^ot nnnb berr, id) babe l)e hai-
nid)t, ba-j id) fdjnlbifl bin, id) uormany aud) nidjt, Xarumb bit id) bid), bn
tüolleft mir bno gncbtctlid) geben, ba« bu gdicutft, nnnb mir gebieten, baö bu luilt.
ä-' l.jnm nierben. 3ol man bie fnnbe beo berl'.en, bie bfinilid) nnb aüein
got befant feint, bcid)teu, fo mnf,^ man bie l)eimlid)e fnnbe bcid)ten, bie ber
1—:! Sic iUcrici)vift fiubct jirij in bcii Sonbcvbviicfrn imv nie- 2itcl
00 t^'i'i-' fiii^U' Uttti'viuciniim . luic Willi l'cidjtcii iüU. löl'J.
iiu'iitd) i]ercib Uiibev bic i^cLmt (•(otteo lu'l) l)m bcidjloficu l)at iaUHU-bviiu^eii.
laiui c-^ i)"t iiiumu]lid} ein luniatj Ijuljabcn, bic fiiiibe, bie tcgltd)c hiiibc (-(cuaut
nu'vbi-u, l3iimcl)bcn , lomui bic ncligung bc-j mcnlidjcu imb Uietiplidjcii flcilcdjto
luifamcii (affcii nid)t ab, \'liid) vloctli bt'v tciifel \nd)i , jo i|t iinfcv natiiv
(\anV, )unbtl)atftii\.
I'jiim fiiiifftcn inuj;, oo ein meiijd; bafiiv lialtcii, bao im iiidjt miuiilid)
ici) aUc ünnc toblidje fiinbc Im aebedjtmil; luiliriiii-icn luib Ijuln'idjtcii, ioitbcvn
foU cä bafiiv nd)tcii, 'ba-:- er nad) oüeii feinen luui^einanbten fleiü ben Uieniflfteii
•ti. M, 4. tei)l feiner fnnbe flelieid)t liabe. Sann eo fpvidjt ber ^]>ropl)et in einem pfalm:
-i5i i;>, i:i. £ t)crr, mad; mid) rei)n lum meinen l)ei)mlid)en fnnben, nnnb in einem aubern
pfatm: 'ilH'r Oorftet bie innbe^ Xarumb fol ber mcnfd) bie tobtfnnbe 6eid)ten,
bie offeutlid) tobtinnbe feint nnb bie fein tieluiffcn tilnr üeit feiner beidjt
üefd)tt)cren, bie nnbern fnl er Inffen faren, biinn e^ö ift fo flar numn^lid), bao
0er mentd) nnuy nUe feine tobtinnbe beidjten, bnv aud) unfere (inte mertf.
men fie c\d\ mit feinem eriift nnb nid)t mit feiner c^utifien barmtiertjicfeljt
ridjtet unb nrteijü, tobliri) nnnb lunbamlid) feint. Sol man aber l)c aEe
tobtfnnbe beid)ten, f,}0 mai\ eo mit tiernadjfoliicnben fnrlien morten i'iefdiccn:
^"sa mein c^anliC'J leben nnnb alleo, bac- id) tl)lii, Ijanbel, reb nnb flebend, ift
alfo c]etl)an, bao ec' tobtlicf) nnnb norbamtid) ift. Tann men eo ein menfd)
bafnr liiclt, ba-? eo on tobtfnnbe Inere, bay Iner bie aUertobtlid)ft tobtfnnbe.
2,inm fed)ften ioü ein menfd), bao beid)ten luil, bie ioet)tleufftiiy unb
mand)feUic\ nnterfd)ei)b ber fnnbe nnb l)rer umbfteube laffen faren, nnnb fid)
allein ber cicbot i^otte-ö befleiffen nnnb bie felben fnr fid) nemen nnb Hberfcl)en,
unb fein beid)t baranff orbnen nnb fnrli madjen , bann tuen nmn bie gebot
flottctj red)t anfijlit , fo fiiibt man barinn , luie got tum un-J bnrdj altcrlcl)
fnnbe ift übergeben, iiorad)t nnnb ertjornt morben.
l]nm fbbenben foll nuin ein groffe nnterfdjebb mariien lilui)d)en ben
fnnben, bie loiber bie gebot gottec' nnb loiber bie gebot nnb gefelj ber menfd)en
gefdjeen feint, xaun on bie gebot gotteo tan lein menfd) felig luerben, aber
on bie gebot ber menfd)en tan man lool felig luerben.
l,yim adjten, meun man beidjten mil. fo fol mau balb allein bie beben
gebot gotte-j für fid) nemen nnnb fageu , loie nmn baloiber gefnnbigt l)nb,
alf,\o uemlid):
äBiber bao erfte gebot gotteo,
Wii folt in einen eijniöcn 50t glauticn.
X(\-i man gott nl)e reebt geliebt, geert , nod) geford)t bat.
Xa-j man in mibermertirfeit beb l.uiUibreru unb tuinbrerin rat gefnd)t bat.
T(\i mau ou uotb got lunfncbt , nnnb fid) in ferlidel)t leibe- nnb ber
fei geben bat.
Ta-ö nmn Ijn ben fad;en nnnb l)enbelu ben l!eid;eu uub ber ftcrnfeljcr
rat glaubt bat.
Wnc fiiv.ic lliitfvluciiitiui . >uie iiinii lu'idjti'ii iull. 1519. 61
S)Q§ man (^clJaubcvt l)at.
S)aö man ad)tnnci auff bie fuvtaci (\([)abi l)at.
3)aö man fid) mit bnn tnifcl lun-lnmbcn l)at.
S)a§ man bic Unbcvtüei-tirfcit bnii tciifd obcv bni (mlini ineiitd)on l.ui
flcmcffcn ()at.
2^av man qlaulit l)at, fifluvcii, icni-ii uub fvnittev Ijclrjcn U'ibcv fcvlidcit
unb lüibcvlDcrtirffltt.
'SaC' man ntd)t glaubt ()at(), ba? alle gntlic binc^ iinb i^tnrtictiifoit allein
Don got fommcn.
10 S)a» man nic^t gtanbt bat, bao allein flut in unbcvlnevtideit tielffen fan.
Xa-:- man mit inn-c-\effen()cit bev ieleii l)ei)l bie lieben beilii^n allein iimb
^citlic^e gnter nnb ielictel)t cretb nnnb anrnfft.
S)a5 man bie CH-eatnr nnb gefdjaffene bing bobfv geliebt nnb geTLudit
bat bann got.
i-' l:a-i man in i)mielb-j gefalleiio bat nnnb fid) ieinev geved)tidei)t, uu'iiv
bebt ober anbcvcv tngent erbebt.
Sßic man mit boffart gefniibigct b'it.
llnnb mie nmn mit ben fnnben mibev ben bebligen geift grinnbigt bat.
SBibcv bac- anbev gebot gottcv.
20 ipu i'olt bell nanien gattcci nidjt iin|'3Üiaiul)iMi.
Xao man got nnb fein liebe bnliflc" gclcftcrt bat.
T>a5 man nl)e bie eve gotte^', ionbevn allein ebgen eve, lol' nnb vnm
geflickt l)at.
Xiac' man auf.j bol^ev gch.ionl)el)t nnnb on nrfad) nbel id)Uu'vt.
S)a» man nnred)t id)mevt.
S)aö man nnved)t gclnbb tbnt, ober veri;te gelnbt bvid)t.
®a-5 man oon got ober oon feinen beiligen nnnb gotlidiev id)vitit
f(^impftiid) i'cbctb.
Xa-j man in luibevUiertirfeit ben namen gotte-j nid)t anrnfit, nnb in
3" glurficlirfeit iüd)t banrfjagnng tl)ut.
S)a§manfid; bcr gotlidjen gaben benimbt, unb lob uon ben menidjen )nri)t.
SlMe man mit baffni't geinnbigt bat, mag and) in biti gebotb getiogeii
Incvbcn.
SLMbcv baC' bvit gebotb gotte«.
3-- Vn i'olt bcii ljcj)ligcii tag fcijci-n. *
Ta§ man got bem bervcn bnrd) ha'-i gebet, mcf] nnb pvcbig bovcn, and)
bcmntigc cricnfibnng tiov bie iunbe, nidjt ftat nnb vanm geben biit.
Xac. man an febrtagen getanld. gefbüt nnb nntngentlid)e mcvd mit
nbcrfluiftgcm eijen unb tvinrfen nnnb mucjfig geen getriben Ijat.
G2 t*^inf fiir^o üiitcvrociiimt; . tuit man bfiditon io(l. 1519.
Xnc- man an fciirtaiyn U'id)tfevtiivr lianblnnci flfluavtctl), nnb iinnnt',
gcfdjiDcti , nmblauffcn, lucl)cn nnnb vetjfcn getrilicn hat.
SaC' man an fcl)vtaficn lüiber bac> flebot ber fivdjcn on nott) fleaibcl)t
nnb (^et)anbclt hat.
1a-: man allein crtid)ti' fcijcv, an bcijciinu^ bcv iclen, aliinin mit cijcn,
trincfen nnnb ber clcDbnnci i^chalttcn l)at.
lUib luie man mit trafll)cit in bcm bicnft flotte-- ivlunbic(t t)at, nictd)r
innb and) mibcv alic anbciT flcbot flottc-5 ift.
3iMbcr bao Picvb ;^cbot c\ottfö.
T^ii foit üciiic 4;lbcni crcn.
TaC' man bcn cLbcvn U'ibi'v (^cliorinm nod) cvc nnnb lieb cvljciflt bat.
Xao num ben clbcru in Drcv fd)liiad)cl)t, natl) nnnb armntti nid)t
i^ct)olffcn nnnb fid) ijiev i^cidjcmt bat.
Xat' man bic clbfvn cvtiornt, iicid)laiicn ober hncn nbcl nad) gevebt bat.
Xa-S man bcn c^cbotcn bev fird)cn nnflcboviam flclticft ift.
Xad man bic pvicfter)d)afft nid)t cjccit tiat.
Tay man bic fiirftcn, bcrren, vatibcvn nnb alle, bic in obvirfci)t feint,
fic feint frnm ober bof,;, nid^t in cvcn i^ebaltcn bat.
Ta-J man fid) in fcticrel) nnnb anbcrc inuieboifame banbUnui niiber bic
djviftlidjc fivri)cn bcc^cbcn bat.
'ilMbev ba-- fnnfftc iiebnt ciottc-J.
l?ii folt iiiiljt totrtfiljiagcii.
lat- man muvbt mit bcm uievcf, mit votb ober mit befcl bcivin((en bat.
lai' man mit uorfatj mit bcm ncdjften (gehörnt, nnnb ciec^en imi l'.eidien
bec- tübtlid)cn Ijornc' cvlu'liflt bot.
Xa-3 man bcn ncd)ftcn iiclcftcvt, iicfd)mcd)t, noripvodjcn , c\cbont ober
üorbad)t l)at.
lai man ein nnfienntlid)cn niiliiillcn i^ccvn bcm ncdjftcn cictrat^cn bat.
Xaö man ncl)bifd) nnb bcfftq (iclticft ift.
Xas man hovnit^ ficlücft ift.
Xav man flcbancft nnb i^cl)abcvt bat.
Xa-j man fvicfi l)at anf^cridjt nnb flcfnvt.
la-i man iicvanbt bat.
Xa-Z' man bic mcrcf bcr bavml)crl3i(^tcl)t nid)t ncnbt l)at.
Xav man bic fcinbt niri)t qeliebt t)at.
XnC' man bcn fcl)nbcn nid)t inivcv'bcn bat.
Xa-i man für bic fcijiibt nid)t gebeten bat.
Xa? man bcn fcl)nbtcn nidjt c^nt-:- crljciflt l)at.
@inc tiirjc lliifcrluciiiiim , »oic mnii bcidjtcll ioU. lll!). ((3
2Btbcr bav iccl)|tc c\tboi c\oH(-i.
T>u i'Dlt bic €t nidjt lircrtjcu.
Icic- man ccbntd; iinb anbeve imfcujdjept, loic bic gcfcljccn mag, i^culit
iinb gctvibcn ijat. *
Tiv? man t" üijmblid)cn, nnijurfttiflcn unnb nnfcuitfjcn movtcn, (l)ebcvn,
l)iltovicn unb gemclbcn hift nnb linllcn c[d)abt bat.
2)a» man mit iintuicf)tiiifn gebovben, anicl)cn, fecict)en obcv )d)vifftcn
unfeuid)el)t erregt ober nornriadjt tiat.
Sa? man mit uberfluffigcr t3l)rlieit bcv ctdibiniii fici) ü'lbft ober anberc
>« lelDt ^u unfeuic^ei)t nornriadjt hat.
2)05 man mit gcbancfcii Mdjliefjüd) oorwilligt l)at, nn!euid)et)t tmtreliben.
%<ah man ubereiien, nbertrincfen, mneifig geen nnnb anberc nriadjen bev
untcu|c^ci)t nid)t gemi)bcn bat.
2)05 man tvcmbbc jnndffraUiidjafft unnb anberer leirtb fenifd)ei)tb Hirt)t
gerctb unnb tiorlrartb bat.
4lMe man ift mit alien funff jtjuncn unb mit allen glibmaffcn nn^
femfd) gciDcft.
äi.Ue man mit ben ftummcn iunben geiunbigt bat.
äUibcr bav il)6cnt gebot gotte-?.
^u i'oit nirijt i'tcicn.
®a§ man gcftoten bat.
S;a§ man geraubt bat.
2)05 man bem gemeinen nul3 abgeftoln (jat.
205 mon ben firdjen abgeftoln bat.
2o5 man ebnem ieiu fnedjt entfurt bat.
205 man einem fein oiedj lucrtgetribcn Ijat.
205 mon gewuchert f)ot.
2o5 man bctriglid) gcbanbelt bat.
2o5 man faltd)e mat^ ober geliiid)t gebrandjt bat.
3« 2aö man unred}te erbguttcr bcfilit ober angcnnmmen bat.
205 man gegcljbt bat.
2o5 man bem ncdjften nid)t nmb iuft geliben bat.
2fl5 man bie »ercf ber barmbertucfel)t nid)t gcnbetb bat.
üffitber ba5 o^te gebot gotteo.
3-. ^n falt nirijt falfri") tjcFiciigmis gclicn.
2a>j man Por gcridjt bie nmrbebt iioriri)ioigeu bat.
2üC' man fcrlidje lugen gctban bat.
^)ui|ll. 7, li)
(34 l^iiif fiitv" llittornifiiiiitiv hiii' iimii bciditon ioU. l-MH.
Tac' mau (iL-tuviTbt iiiib (\cid)mcid)elt [}ai.
TcVö iiinii IjUiifdien bcn Ictntben iiiiel)ntrt"ci)t , liun)tvari)t iinb iiufrib
c(cimiri)t l)at.
Tiiv mau bfo ucdjfteu liunt , IcluMi uuu^ Hund: übel flcbeut uub aui5=
(\ti((\i l)at.
Tav mau bcu ubcUuidjvcbcubi'u Ijuui^cu jtat uuub bcljltaub cjebi'n uub
cv^cic^t bat.
1:ai man bcn ucd)ftcn uid)t UovautUiovt fiat.
Xa'J mau beu bolzen Innuvu uid)t uiit cvuft bciicivulf) bat.
l',nm UL'uubeu. Tic IjUicl) Icl'.tc flcbot t^ottco, alfjo ucmlid), Xac-yicunb:
Tu iolt bi-iucv iicd)fteu biiuifraui iiidjt bci^cvii, Hub bao tict)ciit: Tu folt
bi'iucv ucd)ltcu flut uid)t bcftevu, tciicu bic nubmc t^cbot (lottec- awiy luauu fic
iicbictcu bie i'vbfuub l;,uubi'VUil)ubi'n , ba-j in bijjcui leben uidjt uuig flefdjccu.
.TavuuUi iaa,i faut '4^''''iil t'.ln beu 'Kouievii aui fi)benbeu: Xas ubcl tl)Ui id),
;baC' id) uidjt Ivil, Uub Im bcu (Malatao am fuufjteu: Tav flcifd) bci^ert linbcv
bcn i'icift. Tan fcl)u menid) ift in biffcui inui^eurtlidien leben uolfaiuuu'iilid)
vel)u Don uuvei)uev bc^ir uub luim i^ci)t!.
Z]mn l!el)cuben ttct bic iianl;, 5uunua in beui, bao bie uu'u)d)cn felift
iein, bie \n luntvauieu in iiot ictu'u, uuub fuft Unbcr l)n Ijrc lucvd:, und) cljuii^c
(H-eaturu. Tevbalben fol bev uicuid) Icvium, bao er gvojicvo liortvamen in
(HottC'J barmbcvtn)cfei)tli, bann in fein bcid)t ober tlet)[i I)abe, bann mau ian
uid)t tuiinl tbnn. inniiemeu uuub uorliu'ubcn luibev bac- Hormatcbebct Hov
tvalueu in nuiicve luevrt'. Tavumb )iilleu luir uujev i^cluiffcn iielucueu i^ot
Imuortvalueu , inauu alleo bav bei meijuuiui cicid)icbt, bac- mau c\o\ iiUuibt
nub luntialoctb, ba-> ift i^at Q,ani} auflcueme, uuub ba-j ift iiottcv evc, bao mir
in i^LittC'j barml)evlurtcl)t auffo aüevftevrfft luutvameu.
osri.« Xc-J .WonDiii? ''JJtauaffe-:? qcbetl) lui bev beid)t jev bienftlid).
0 berv, almed)tiivv, i^ot uufev ueetev, beo \'lbvat)am», ^faac uub o'ico^''
uub l)vec- i-icvecbten famen uub iieid)led)tC', bev bn bl)uu-l uub erben mit allcv
l)vcr lU)rl)el)t ciefdiaffen bnft, bev bii bao Itleer mit bem luovt bciiu-C' (^ebotö
Cict3cid)cut baft, bev bu bie teluf? nnub bnmpffel beo mevo befd)Uiffeu , nub
beineu lpblid)eu nauum vunbeiebent baft. imr Hu'ld)em alle uu'nid)cu erfdjrert'en,
uub l'ov bcv auiiefid)t, ftcrd iinb borunu^cn fie erliitteru, bann ber tunu beiner
bvame über bie fuubc ift nnlel)blid). Vlber bic borml)crlurtei)t beiuev Imfa^c
nnb liort)cifd)UUii ift uiu-rmeffeu uub unerfiufdjlid), limun bn bift bev aUevl)od)ft
l)evr über bcu iianticn erbvobcit. Tu bift (lebuttirt, i^utiii nub fer barniljcrlurf
nub mitlel)bfam über ber meufct)cu baf;l)cl)t. C mein bcrr, bu baft btm Uu'qcu
bctucv (inte uuy borbeifdjeu bie borficbunfj ber fuubc, uuub bu, c\Di ber iiered)teu,
l)aft bie buf,; nid)t bcn qered)teu flcfcbt, ab? bem Vlbrabam, bem ,\faac nnub
bcm ^^socub, bie bo uidjt gefnnbii^t bnben. ^i) bab cietnubigt, mein uui^ercdj;
TOniinfji'
i*UK U\x\( lliitfvnnMiHitiv tuic mau InTditcn ii'lt. lölü.
t>.>
li(^fcl)tl) icint iieiiinmljfflticit iinnbcii ubi'v bic luil bi-v iaiibto bcv iiievco. ^,A}
bin flcboflcii imiib innfvumpt Kuubfu mit oil inttcvii Imiiben, iiiib id) hali fel)ii
mii't!licfcl)t imb cvlioliiiu^, mann id) liab biv nviact) liiu lunn i^bcn unb ubil
üor biv c\ctl)aii. ^\d) bnb iivnlrlidjc bini; c\otl)on. unb bic bi'lcljbiiiunii i^t-mand)
s felbiflt. Xcmnnd) bauy id) i)luinb bic fiilii- ninne-j hcvlicno nnb bitt bnn flute.
C t)cvv, 0 t)crr, id) l)ab flcniubi^t , id) l)ab t^funbiiit . inib id) evfcn mein
nufli'vcdjtirfcDt, id) bit bid), n l)ovv, inuflib miv ini'iu tunbf, luntDhi uiid) nid)t
mit mciiiL'U iuiflcvcd)tirfci)tL'n, unb bel)alt miv bic iibcl uid)t duidlid), bann
bu luirbeft mtd) uniuivbiflcn lum meinen bciucv flviiffcii bavml)cvliirfcit iclici
lü niarijen, unb id) luevb bid) loben alle tafl meiiicv leben-:-, iimini bid) lobt aüc->
DovniU(^cn bev tjijmcl, unb bii halt fllovien. lob tiub cvc ^n eiuiflcn lu'itcn. Vlincu.
Cuttietä aöetfe II.
m^^^mmmmimmm^^^mim*mi^mi
^utficiv Unten iri)t auf et(iii)C '^(rtifcl,
t»ic il)m nun feinen '^lliiiiinnern nufnclent unti
,>nrtcmejien merken»
li^iibi' Ti'ci'iiUh'v 1-Jls uHiv Ainvl von "Biiltit', nl*> npci[tLiliid)i'v TunitiitC' niii
liu'idctjfiidjfu A>of(' ',11 ■Jllti'iilnivci fiiuvlvotfi'u: "Jlnrniui ^^nnuav IMü m'vl)aiibrltc ev
mit beut cbi'iibiil)iii lu'viifcm'ii ^KcfLn-iiiatov, inib i'-j ([(iana, i()in, bniiollu'u ;,ii bi'bni-
tcubcii ,-Sii!ii'!t(iiibiui)ni ]u In'UU'ciou. Viitljcv cvtldvti' fiel) tH'Vfit: bcv itveitii^oii llin-
tcvii'ii l)iiijiivbi'v ftill 'iii |ti'l)i'ii inib bic 3nri)c firl) ,',ii lobe tUiiti'ii \\[ Inffi'n, iiijevu
bi'V äl*ibi'Vpcivt niiil) )cl)Uiio(V'; püpftlicljcv -Oinlii^toit \u tdivi'itu'ii unb |iri) c\i}n\
bi'iiiiitljic^ ',11 iinti'vuu'vfi'ii ; i'iiii'ii ;V'tti'l lii'Viiii'j.^iiiii'bi'ii , baviii ov i-iiu'ii jebi'ii iu'v=
imil)iu-, bi'v imnijdjcii .Hivd)0 ',11 foUiou uiib jiMiir rdiiiitcu ind)t ;,iiv £d)mad),
iüiibi'vii ,',uv t'>-l)vi' bi'vfollH'ii ',u iH-v|"ti'l)i'ii; aiiri) ba>> üvtln'il ciiioc' bi'utfdii'ii .Hird)iMi=
füvftcii iiir|inu'l)iiifii ober lUu'v ,)ii ioiiu'v ','lppi'llntiüii ',iiviuf\iiti-l)Vi'ii. Unb '|Miiitt
für "\!-m\ü l)nt ov tvi-ii ',11 Ijnlti'ii iv')iid)t. ,\n iniioiii „lliitowidit mif i'tliri)c' Vlvtitd,
bio iljiii ULiii ii'iiu'ii V(li|iiiiiiu'Vii autiV'li'ilt mib 'lUiV'iin'jii'ii uu'vbni" Iwlu'ii umv boii
uoii il)iii iu'vl)oif!i'iU'ii „;ji'ttcl", bcn cv jpnti'v, ba ov fid) baviii iil>> ivitni tiitl)ü=
lifrijOll (^"l)viftl'll IH'Vtljl'ibifltl', icilll' ;i|i(il(iiL;i:i vci ii,i(ill;i llilMlltl'.
"jH'VÖffi'iitlidit i)"t bi'v „Uiiti'vvidit" ncviiiutlilid) Ciiibc ,"s-i'lniinv l-M!». yiiii
•">. I1üiv,i )ri)Vi'ibt ViiUjcv nii Spahitiii; lüs nioiiuisli, ui ili' lidc r\ (i|iriiliiis. Iniu
dl' (ilii'diriilia Ewlosinc llciiiiiiiiiic in .iiioloni.i iikm vcniiiciila iiiciiliiiiirin l'accicin :
iic<l(i liic id l'rcis?:!'. (>lsi cdila i'sl. aiilc'i|iiaiM iiKiiiri es. Oicidll':- läfU fid) id)lil'f',i'M,
biif; bii' Sd)vift Xüiy iiiPov fd)üii aiivi'\('cviiuii'ii. Tciii U'iivbi' nun fn-ilid) '•Jutliov-:'
ih'icf iiii biMi'lnipft, iiiuii'ldid) luiin :!. lliiiv', , U'ibi'vfpiH'dn'ii , bd i'v biiviii lu'd) i'vft
bcn „llnti'VVidlt" in Vlnc-fidlt ftcllt ; (hidd iinnin m isla laiisa lacric possiini,
|ii'<iiiiillaiii . . . i'diliiniiii III vid,<;'iis. i|iiii inli'lli;^aiil ar iiiiMiraiilin. iil liiiiiianain
Kccleslaiii |>iii'i' colaiil . cl nun illoiinii Irniii ilahiii liiii( iinpiilcnl iiri|ni' iiirani
aspprilidi'in ilniliailur advcl'sns rionianain Kcilc.-iaiii. '.'(Hein in Vntl)in\- l'if(i'n =
Ijönbifli'iii 'JJiiiuiiitvipt finbot fid) bi-v ;',i'itlH'niu'it um 2d)liii)i' iviv nid)t, unb und)
bii' Cvtvbc'ftiinniniui, bii' du fid) id)ou b(i>> Tcitiim in'vbiid)tiflt, fd)lt bnvin: uhi1)v--
fd)i'iiilid) finb bic Äknti' .I^n Aldciiliiiii;(i 111. Mailii Annd M.D. XiX." bei bi'v
lum i'iiu'in Aiiiiiilifti'u niuii'fi'vtiiitni Mu'inidivift l)iu,\U(ii'füid. imb Vntl)i'v>> '-inicf 011
Viittin-ä Untfrrirl)t mit i'tliriif -.'Irlifrl ii'. IM'.i. H7
bell "linl'ft ift bniin mit bciii 2cl)vi'iln'ii bc-:- .Winfiivftfti dii 'IViltiti lioni -I flüivs
l'ih' jimli'iri) nlmejiiiibt.
3!gl. Scibcmnnii, Afiivl lum l'üitili, Xvc-ibfii. isit. 2. 7 ff. It 3iV 1 S. 2117 1. 2i<'.i.
■>■'•■>}. 'iill. •2:'>4 f. (üfil. biv,ii '.l*iivfl)ovbt, \.'iill)ei.> 'i'vicfim-c't)ii'l S. I^^i. (f. £. (Mivviciii, 'Jii'ililtrtu'
Ulivfmiben, .^ii ai>. (*. Ii'iijji'l-? .fiiftov. i'i'vict)! Uüiii ".'liifiiim iiiib i'vftfll jVovti^iiiui bi'V Iliofüruintioii,
■-'. tviicf, V.'fipiin 1717. 3. :'illl f. .«nl)iiis, Tic bi'iitjd)f :lu'füvmiitioii , Vfiiniii 1x72. £. 24n ff.
«oftliii I Z. 24U ff.
'JlUC'fiabLMI.
A. „Xoctov OJuivtiiui'5 V.'iitl)ov ^'liu | fliiftincve '^!iiti'vrid)t niiff etlicl) „ nvtirft'll
bic im Düii )i'i)nfii cib= \\ i^uniii'vii niiff fii'li'flt uiib ^ii a,(= '] iiu'iloii
iiiicvbfii. ;1 löHi " iitc'lviiiffi'itt- bobnicft. 1 "iMiitti'v in Ciiavt,
le^tc Seite leev.
Xviirf lioii >\oli(iiiii WvüiuMibi'vii in ll>ittoiibi'Vi\.
I!. „TiH'tov llinvtimic- Vulljcv 'Jdu (^uitiiicv-j "iliitevvidit oiiff ctlid) '.'(vtiifcU bio
im Von tfi)iu'ii iil)= jl flunucvn auff cieU'flt Uiib \u C[c^ ; iiu'ifcii 'J.!iu'vbi'u.
l-'vlit " litelviirfieite bcbnuft. 4 i>lättev iit Cunvt, leiste ceiti' Icov.
Tviirf lioii .,\ul)iiiiii Wviiiu'iibfVfl in äl>iftfnbi'vii.
(,;. „TlhIov l'lnvtimis ',• ^^'utljev '.Miiciuftiiier-j ^i^llten■icl)t |i aiiü etlid) iivtirfel M)i
im uB Ii jeDiU'ii nlifluniievii nnri c\i' [ U'i^t Uiib t',ii (lenu'fjfii Slnnbeii.
l.'ilfl I" litcU'ücfieitc bebnicft. 1 '-IMöttrv in Ciinvt, lelUe Seite leer.
Xtiirf roll 'JJiclcljiov i.'ottl)ev in Vi'iiv',uv
D. „Xuctüv ^)invtinii':- l'utf)ev ^dupifti [! nevv i*ntevvid)t ciiiff etlicf) nv= i| tirfel
bie im Hon ieiinen ab iinniievn autf iirlefttl) '! Uiib t^ii fleiiiefieii
SBerben. " Xavuntev ein &»nppen. litelviiifieite bebviirtt. 4 'Blätter
in Cuavt, letjte Seite leev. ','(m (viibe: „% Wetviuft ;ii l'eiil'füVf bind)
äöolfffiniifi j Storfet ;ieV) beii '|Saiilevii. I.MO. ',"
F.. „Xoctov 'iWinvtinii« |! l'iitl)ev 'Jdit^iiftinei:« uiitevvidit |] niifi etlidi avticfell bie
im «onu '; ieiiiien nbgüiievii niiff i^elei^t vn ' in iiemefjen irerbcn.
l.'>l!' " iitelviirfieite bebnifft. 4 '.IMiittev in Cimvt, letjte Seite leev.
F. „Xoctov i'un-ti= [ mie ^.'iittljev ','(iiflufti= [ nev-;- llntevid)t aiiff et= jl lid)
nvtirfct bi)c im uon ü feiinen nbninievn nnnflele(\t uiib tjii flemei= || Jen
luevbeii. 151!) i" Xnviintev ein fleiiiev .Ool',|d)nitt. lUit Iite(einfnf|iiiui.
litelviirfieite bebviirft. 4 iMiittev in Ciiovt, leljte Seite leev.
Iitelfiol',id)iutt : 2io heiliiic yunoiiifd l)iilt bn.j 2rl)UH'if;tiu1) mit beii! .fiiiiilitc
Ö'ljrifti UDV fid) nnSqfbvritct.
(.;. „Xoctov 11 lUavtini V.'ut= || t^ev '^'liuiiiftinev-j unbev= vicl)t, cni|l etlid) "Jlvtifel
bic jm uon leine niiBgün= Ij nevii anitiielegt Dnnb .(ii || gemcfien Rnnbeii. i
M.D.MX. " l'iit liteleinfnffinui, litelviirfieite bebvnrft. 4 i'liitlev
in Cuavt , letjte Seite leev.
Xtiltf uon Sihmii Ctmnv in ".'(iiiv^biiriv
II U'ie r;. nuv bie '^ndiftabcn bev .3(il)v,5al)l ftebeii lueitev aiic-eiimnbev.
3in ;Mtiievii wvidiifbcn, ,v 5*. nur bfv liteltittfifite ;^. 2 C „pV', II „',u",
;]. ■'> ('< „bioitft. imb", 11 „bieiift inib", :]. 4 (i „föiiicn". II „foiiifii".
I. „Xoctov 5)iavti II ni l'ntev xMiirtnitineve H unbevvirbtnng : Inf et- || lid) avtiifel
bie im uo |! ii)ne miiigünnevn Off |, gelegt un lugenieffen '' luevben. :,
«ebviirft ^u i^aiel bnvd) -Jlbam ';ictvi. ^ijt.X.riv. " "JJiit liteleinfaiiiing.
Xitelvücfieite bebvnrft. 4 iMrittev in Cuavt, letjte Seite leev.
68 V.'iit(ii'v.> Itiitcvridit Hilf ftlirfic ■,'lvtiffl a-. l-M'.i.
K. „Soctov lllavtiiii lii || tcv ydiduitim-v-:- inibowiii) ;! tinuv l'tf i'tlid) Vlvtiifel
Ml' im u5 iciiiiMi min [1 güuufru i'rffli' Icflt uiib ]i ,511 flc uicfii'u UH'vbeii.
JCf" "S^ " 'J-^iit litelfiiifnifinuv litclviicfffito bfbnuft. 4 '^liitti'v
in Cunvt, Ic^te 2i'ih' leov,
iiurf luni 'iJinvtiii ("vlttd) in StvofibiiVii.
L. „iüctov -I.Hcivtiims Viitljcv '.'lii(\iiitiiu'v-:' iliiitcwidit niiff iltliii) 'Jlvtiifell bif
1)111 Don |ei)iu'ii al'fliiiiiicni iiuifgcU'i^t unb ;,u i^oiiu'ifi'nii iL'erbcii. 1520."
yiiit ffnbe: „(^icbriirtt 111 SÖittctilu-v^f biivd) oot). Wvum'nbfVflf." 011 Ciuivt.
Sp luid) il.Vllov ".'('v. 1"''M, luo nbcv ivvii^ S'fvlin oU- ,"viiiibftntti' niuifiiolu'ii ift.
M. „Xoctov l'untiiii Viitlicv Vliif^iifti i| lu'vc- inibevvirtjtiiiuv nnif i'tlid) avtiiffl
bii' im lum '| ii'iiu'ii iiiiljc^iiiiiirrii auüso'^'nt i"'b iii || (iiMiuifen un-vbi'u. "
Xiinmtcv, vim uicv ^liaiibli'ifton iihuv'Ihmi, ein .»>iil,y"d)iiitt. xitelviicfti'itf
iH'bnifft. 4 iHliitti'v in Ciuivt, li'titc Seite leev. ?(iii (fiibo: „Webvurft
li'i Vliuiipiivii biivd) i^ovc^e "■Ji'ciblev im rr iav. "
Iitfll)iil,',jd)iiitt: 'Jd'uii Siriu'ii nii>> bot VfibciK-tii-jdjidilf ('■Ijvifli.
.N. „ToctDv lltnvtimi'j |i l'iitt)er ".'(ut^ufti nev-j unbevviri) H tüfl. iinir etlid)
iivtiifel bio im '| ub t'eiiie mif', ' (Viim-vn iiiif ■' (lelei^t inib j, ;,u i^mefieii '
U'evben. '■ '.'.liit 2itoleiiifa)iiiiuv iitt'lviiifjoiti' In'bviiift. I 'iMnttev in Ciicivt,
ietjte Seite her. ''Im ('fnbe: „«i (^ietnuft ',11 Vliiiiipiivd luui Viannien
fVVüfdjaiiev. im .lU.cecec. Dn .rr. '
O. „2üctin- llJnvtin Viitliero l| unbervid)ttimi^, Uti etlid) ;Hrti(fel, [i bie im uoii
teineii mifiiiüiinevn , niffjelcflt ininb yii^e '] meiien nn-vben JCS^'S:^ "
6 iMätter in Ciuivt, leiste Seite leev. ''Im (vnbe : „(^iebvmft Dm inv
W.X.rriii. "
1'. „Tin-tov 'J.'invtin Vutln'v-> iinbev= '' vidititiuv Ptf etliel) Vlvtiifel, bie im von
)ei= |[ neu mifiiinniievn uffi-jeleiit imb ',11= ' (lemeifen merbeii. {j ^ ,"
litelviirfjeiti' In'bvnift. 4 'iMiittev in Ciinvt , letite Seite leer. y(m
«■iibe ; „Wcbriuft l)m jnr l'iXrriiii. "
(,). „Süctur lUartin j^ Viitberc- unbcv {j rid)tiiiu^, auff etlid) Vtvtirfel , bie im
uoit I! leinen mifii^iinnerii nnffflelec^t |sic| uniib j| .yic^emeijeii ii.H'vbeii. "
ti '^ilrittev in Ci'.mt. "'Im O'iibe : ..SBiber (letriicft im ^Viv 1">24. "
3ü (<-vl. ".'liK.;!. '_'. ■Jlnfl. briitid)C Sdjvijti'ii 'J*i5. .\XI\' 5. -1, r und) Soni]jp\iiii
(viiioii Stocfeljdjen ivnit, ii'ie ihn bie (vvUiiifler '.'luvivibe, ^elltid)e Sdjvifteii
'^b. XXIV '.'Infi. 1. S. 1 Mir. I (Vliifl. 2 S. 2, Id t)eiel)reilit, mit litelrinfiiifiiiui
1111b mit iHHi I) ntnueirljeiibeiii oiiuireiiiim l)at ec' U'iil)rid)eiiilid) nie n^'n^'^"'" : bniMen
iiiiii^ iHU-fimmien „'ifiiterrid)t nnü etliri) Vlvtiifel . . . löi':!. 0. C. 4.", f. SBcllev,
"Jir. 2.").s7 (lind) einem iiiitiiimiviidjeii .SintaUi(\i.
.Writifd) fommen nnv .\, I! iiiib 1- in '■i'etroel)t, uu'il in ^l^itlellbevß er)ii)iencii:
bie übrifjcn Süiiberaiivfinben fiiib jiimmtlid) 'JJnel)briufe. I, l)nt uii'ö iiid)t ULirt^elffji'ii.
.\ iiiib I! iintevid)eibeii iiel) iiid)t i.ieniiri, 11111 ihr 'Jn'rbiiltnif! ',11 eiimnber fid)er in
beftimnieii : U'iv uebmeii .\ für beii Urbviiil.
,\ii bev liltefteii Siiinmlniifl beiitiebev Sehriiten Vutl)er-j „lliniid)erlel) bi'id)liu
niib traetetlin k." lUni l"i2<i fiiibet iid) bev „Unterrid)t" iM. i.xxiiii" -i.xxvii",
1111b in ber pinnten Vlnilnfle berielbeii uoiii Citober \y2i) 'iM. i.xx" i.x.xiii". Tmiii
i'utljcre lliitcrtidjt auf ctlid)e '^Ivtifcl jc. löl!).
H',1
i:.ö5 1 in. 1(S7'' - Kill'', ^»UtciiLnivn I 3. ■2'.i:; „'l'G, i.'np;,irt XVII 5. 224-22;
'Bald) XV Sp. «42-849 iiub (fvlaiiflcu, bi-iit)d)c ccljiiften i>b. XXIV ^.Hufl.
3.--! -9, '.'(ufl. 2 3.."i 1 1, füipic in bic •KcfLniiiQttoMc-=*.'lita uoii VLi)d)i'i III 3.^) !>•
tft cv auft^cupiitmon in bic (iH-faiiimtaii'JcvU'i'ii ii*itti'iilu'i(i l.'i.M VII '^l. 7f. , ^cmi
i:.ö5 1 iM. 1(S7'' - Kill'', ^nitciiLnivn I 3. 2n:i 2I'G, i.'np;,irt XVII 3. 224-22;>,
1
Ht.
äiJic bii' O'i'laiigcv 'Jluc-flabc in bcr in|tni '.HuiUigi-, l)icv iiniilid) fuvgfciltic^,
laifcii nud) ii'iv bcii Icrt und) A folgen ; babci niorfiMi iriv jcbc jpvari)lid)i- 'Jlbii'cidmng
unii R an. ''4>^- 2)ifl! l)at in icincni 2öbrterbnd) ',n ^utl)cvc- bcutjd)cn 3d)viitfn I!
.\u C'ivnnbo gelegt; ebcnfo i)t in bcr jii'citcn xHnflagc ber Cnlangev 'Jluegabe U bei
iöovjug gegeben.
nuff ctlidi nrticfcU, bic im luni iciincn nbrtinnicru nnff
Ih'u, bic bilVii bvieff )el)i'ii, l)6ieu iiiiub h'fjcu. (inipnit id)
IHortimiC' Siittjcr, '".Jlutiuftiucv ',11 'il>tttcii(H'riif , nieliii
untevt[)ciuflcn bieiift iiiiiib nrmB ^epcct.
tv.j ift fui uiid) fuinuu'u, luic bao ctl)lid)e nti'iitdjrn
iuel)nc fc^rifft, fimbevlid), bic id) mit beii gclcvteii luil)
bcr id)crtfc cT,cl)iiiibclt , bcm cl)nfcltiiicii uolf fdidjlid) cDiibilbcii nnnb mid) l)ii
ctl)lid)cii nvtictclH iHn-bcd)tig nuidjcu, bno nud) cttlid), iiiii)t l)ni (glauben baW
fcUi(\. biivd) fiildjc i'l)iibilbiiiu^ lunuvfndjt , id)impflid) icbcii luui bcr lieben
l)Cl)lii-\en hivbit, imni fci^tenv, lum tyiteu uunrten, faftcu, bciieu .h., lum bei
;Kbmifd)en fivdjeiiu (leuuilt, oll; iult bao nlleo iiidjtC' iel)iiii, Ter balbciui id), ]]o
inl nn)v niuglid). hm ielbiflcn id)ebtid)en ',uniieu beilegen uiib mid) luuclcvcn
mufä, U-Mt, cl)n ic^lid) fnim b"l)riftcn menid) umlt mid) ved)t lunuchmcu uub
bell ielben mel)ucii iiiuv'peteu bolmetfdjern uit ))U'l)r bau mir fclbC' (ilaubeu.
'■l^uii bcr lieben l)eiiii)en fnrbit
5nfl id) nnb l)alt feft mit ber i\an{\n\ (>l)ri|teul)ei)t, btv> man bie lieben
l)ct)liflcn ccvcn nnb anrnffen ful. Tan luer mai] bod) bao )iiibbcrfed)teu, bao
nod) l)cutti9i« tni-^i-j iid)tlid) bei) ber lieben l)ci)lifteii eovper iinb iireber 90t
buii^ |el)ncv t)ei)litien namen Unmber tbnt-' Tao ift aber tuav, unb f)abi-
gefagt, t'^ fei) nit t>l)riftenlidj, bao man i]ei)ftlidje nobbnrfft nit mel)r nbbcr
1— :{ Tic iUu'iid)vitt tcl)lt in iicn «oiibcrbiucfcii uov bfiii icit : }\c ift [)ict oiil bcm iitel
eiitiiommcii 11 luu iuiart)t All 14 imuilid) 1'. -n l)i'uttifiiv A
70 '.'iithctc- llutcvrtcljt luif ctlidic -Jlttifcl k. löl'J.
ultjffii^cr, bau hk U'i)plid)c bei) bcii lieben l)ei)lirteu lud)!. il*n h)nbt man ifet
ct)ucn bcl)liäen, bei umb flebutt, (-(Uutbcn, liebe, fenfd)el)t unb anbev i\cl)i"tlid)c
i^uttcie n.iiit angeiufrcn, alc- 5ant l'lnna nnib m)d)tnnib, 3ant l'orcnt, cor
bn-j Tciin-, Ter umb el)n bo^e pel)n, 2ev nmb bih, bev onbcr nnib bao , %ü
ha-i nlß ;n tiovincrffen fei), tnnbcr bao ei)n (sl)viften menid) bie ^eijftlidjen mel)v
ad)tcn folt ban bie iiiitcv. bie ev fidjt und) ben tivevn unb l)el)ben (]emel)n.
Xavnber iei)nb etlid) ijo ncvvifd), ha-i |ie meinen, bie l)el)liijen Ijubeii cl)uc
mad)t abbev i^eiimlt, inld)v ;n tbnn, i]o fie bod) nnv finbitter ieinb unb allcc<
buvd) c]üt iiUenn i-jetlion niirt. Xarunib iol nuin [ie fjo anrnnen unb eeven,
^ ba-i man ijot buvd) üc anvuffe unb eeie, luie pv. \->\. l'lemento . bumine,
Xnoib, liebend. i]iit . un Tnuib unb iiUei ieiuev fanfituiutii^feiit. 'Jüfeo und)
'lliofec' vox ßot au leeui^t 'Jlbvabain, ,\iaiu- unb ,\acob, unb bie fri|tenlid)e fird)e
in ^Ijvcn gcpeten biio jelb cjtiv iiml levet.
i*oii Dem /"^cflfcur
£ül man feil CiUinben, unb id) iiiel)f; bao uuir ift, bao bie armen ieeleu
uniealid)c pei)n lei)ben unb man l)l)n bettfen td)nlbif\ ift mit i'eeten, fuften,
almofjen unb linio man luirniaei. ilnic- aber bie pei)n Hon avt fei) unb ol) fte
allelju jni: iviurttl)nnnrt abbei and) ]i\x beffeiuiii^e biene. lofljfj id) iiit, uuub
fafl nod), bav ba-j uiemant ijungfam lueijfj. Xvunib folt man bac' gut befetcu
unb uit claffen uiib auffdjrciju, alß luere mau beifelbeu geiuife. Ilntl ift nit
luebr befülen, bau l)l)u ju bt'lffeit, got luilc' allein luijffeu luie ev mit i)l)n
l)aublet.
'^Uid) bao man mit ablaf; l)nf; fegfeuv vaufdjen iinl unb al\]o mit gelimlt
in gutteo l)ei)mliel) gevid)! fallen, l)ab id) nit loDffeu, unb nod) nit uici)i;
',nerl)altcu abber ;ubeiueveu. iilanb-:- luer bo luil, id) loili- uit glauben, e-i
lucvb bau bafj bciuei)ffct. bar buvd) bab id), ob got loil. bav fegfeuv nit
borleugnet.
i^uii J'cm 'Jlülnf?
oft gnug el)iu-m gemeinen mau ;n iin)ifen, ba-> ablao fei) entlebigung
bet giuigtbnung für bie fnube, £;ü bod), bao ev gar uil geringer ift, ban
gutte luercf fei)nu gepotcuu nnnb lUDr fd)nlbig jiitbun.
XHblao ift frei) unb luiUörrig, fnnbiget uiemant, ber ev nit loßet, Dor=
bicnet and) nid)tv, bev e-j loßet. Xvnmb fjo bemant ebnem avmeu meufd)eu
nit gibt, abbev fernem nebften uit bilfft , niib bod) meljuet ablaR jn loffen,
tbut nit aubevv, bau bav ev got unb fid) felb fpottet, (iv tl)ut bov uit, bav
gut gepoteii [)a{ , unb tl)ut, bao i)iu uiemant geboten l)at. ULmiv mehr tion
ablQv ;u UUjffen ift. fol man ben gclerten l)u ben fdjuleu lajjen, nnb an
bißcm Uüvftanb fid) gungeu la^cn.
4 poftf pcltii I! J-i haiibilt IS -.'7 uuv Icufliicl It :!(i uniuitlliiiiiiiin
:l:i Savunili 1! miicii I'. :!■> (pott H M an bifjfii All
Viitlicrc- lliitcivid)! niiT ctad)r X'lvtifcl n, V^l'J. 71
4*011 X'cii (>>cvotcu 5cr .öci)ltncii .Uirrticii.
Öottcij flcpot iiU man iibcv bcr fiidKii i^cpot adjtcn, iinc bac' i^olt uitb
cbel rtcfti'l)ii ubcv bac- liulu iiiib itvoo, ulfj bcr 'Jlpoftcl Iniitct l.(So: :«. uiib i oi'i.r,,i3i
toi i)t)c fcDiu'y iunücl)tcii. Xniml) uniii bii iid)|t, bac- ii)iiei- idjlinnct, fliid)t,
afftcncbt abbcv fcijueii lU'djiti'ii iiit Ijilfft, [50 toltii gcbi'ucfcn imb unificii, bn-:-
bei fclb Dil cifliT t|t, bau bi-v flcl))d) am fii'l)tai^ ifict abbfv bie lyputtMi faftcii
bvidjt. Xa bind) hab id) aiiilncnfi'l a"*^' lucvrfo nit luibbcv labten, iunbeinn
bie icd)teim (^iitm meid: beim i^eiinqevn ini,)in]en. '-.Ulfjo l)ab id) tieiaflt, bav
cljn giüße uoifeiuiige iW in bei loelt ift , bac- man gottic' gepot gcnli lun^
ad)tet , llnb bie iuel)l fid) mit mentd)lid)en ied)ten nnb meirfen becft, unnb nn
ben 'InUift nnb feiine iiunl lüei)t mel)i fnidjt ban gut nnb guttic- aunt. llnb
lüon ic^ baC' tage, ßo )piid)t man, ic^ loibbeiftieb bem 'Inüift nniib gei)ftlid)eu
geicdjt, tuüllen abci nit lioien, bac- fie got ielb nnb iel)nem geied)t nnneiidjampt
lüibbeiftiebcn. ciljt nmn ei)nen eebiedjei, lenbei, Ingenei, fjo ift e-j nid)t-^,
funbcilid) fo ei el)n foftlid) patei noftei tiagen fan, ei)n eiigen millige Taften
bauen abbei etluan epn befonbein bti)ligi'>i t'eit. Sju aber lienuint flei)fd) effe
am fietjtag. abbei ben l)el)ligen tag nit fel)iet , abbei fonft el)n tiidjen geput
litt l)ctt, bei muß cigei fei)n ban ei)n l)ei)be, luan ei glei)d) tobten aufftuecten
fuiib. alßo l)ubfd) gleiiijen bie gepot nnb lueicf bei mcnfdjen, gottii? gepot nnb
gotti-j lueicf fidjt nwn bnid) el)nen finftem nebel an.
Xiumb fag id) nod), -J.Uan fol bei)beilei) gepot bnlten. bod) mit giofiem
Diel)» untei fd)ei)ben. lan ob fd)on fel)n gepot bei fiid)en lueie. fnnb man
bod) tuol fium iel)n bnid) gottic- gepot. "iHwi abei gottic- gepot nad) blcljbt.
Ro ift bei {iid)en gepot nit anbei--, bau ei)n id)eblid)ei fd)anb bedcl nnb nuid)t
außen ei)u guten id)el)n, bo inloenbig nid)t-:- gut-j ift. Xei halben ift and)
melju lab, ba-j mau bei fiid)en gepot el)n-:- teijl-:- ablegt im epiunn (>oucilio.
auft ba-j mau gottic' gepot and) el)u mal fd)ei)nen nnb lend)ten ließ, hau mit
ben lid)tcu Dielei gepot bat man bem tag gotlid)c> gepotc- gai nal) bie angen
auß gclaud)t.
sypu 5cu Waten il^errtcn
Mab id) gejagt, nnb tage nod). ba-:- nieuuiut tan fium fel)u nnnb Wül
tl)un, c-5 uiad) i)l)u ben gotti-;- gnabeu juooi fium, uub bnid) lueicf nicmaut
fium lüiit, funbein gute lueicf gefd)ehu allein buid) ben, bei fium ift, glci)d)
töic bie fiud)te mad)en nit ben 4>aum, fnnbein bei bäum bieugt bie fiud)t,
Hub al-j (5l)iiftu-j jagt: ei)n bößet bäum biingt ni)mei cljue gute fiud)t, bci'.W"iiii m«.
balben alle loeicf, tuie gut fie ieijub, luie [)i[bhi) bac- fie glet)J5en , fo fie nit
auß gnaben fließen, feijub fie nmbfunft, nit gauti nmbfunft, bau bie guten
iDcicf, bie außei bei giuiben gotti» gefd)el)u, bclouet gott l3Cl)tl)lid) mit iei)d)=
7 mcxd li U luibbcr ilvcbc II l:! icl)ncii «ercdjt .\l'. 14 Sid) iiion I! Uuimr U
2»; cl)ncii (soncilio \H :iil liiibirt) .V
Im. ik, II
•r>l. It:i,
•¥i 111. 1'
72 iiiithcr-j Uiitortidit mit otlidic •Xrtiffl ;c. l'^l'J.
tiimti. LTVC. itcvrt , L^cU'iUt, fi'i'iib, fvunticijiifft , fiiiift, lunftaub k. \Hlifr ba-?
i'Uiiiic leben evliiucieii fie iiit.
Xno aüeo Inib id) prebii^et luibbev bie. bie, allein beo enfsevn ivcvcf-j fil)cl)n
aiiiV'ielien. bcic iint nennen, boo c\ax offt pofi ift lun i^ott, bann iintt nal) beni
l)fil!en, nit nal) beut id)el)n bev lueirteii viditet. Tao ift fin uill e\eta(it: Onitt ■
luill, bao mir an nn-- ioln iun;toei)felnn iinb an allein iint;ei'in leben nnb
UK'vrfen, aiiff bao rniv evfennen, ba-? mir mit allen nnf]erii be[ten mercfen rnn-
lel}iieii aniien nit ntiu]eii beftelien, tnnbernn alleDii aufr ieline i^'unblof] ivuibe
nnb barinl)erl;irfeit nn-ö iHirtroiteii nnb alßo l)n tnrd)ten Umnbelnn nnb
miHer-j c-\nteii lebeno ',iuunfid)t fnllen latjen, 3id), bie mercf nnb baö leben, i"
bie aujj iold)eni fLnd)tlaiiieii bemntiiien lierlien iie)d)el)n, jel)nb i\nt , nnb nit
bie, bie anjjmeiibirt idn'iinen a,\\i , mie c\\i.i]]. uill . mnnberlid) fie iel)iib, an
iold)en i^rnnb nnb ineDnnin^ iv'1d)el)n. la-J mil ber iprnd) beo pfaitev-3: ^i*eiie=
placitiini eft bmniiio k. Watt liatt el)u l)erlilid)o mnhv'faUen an ben , bie l'id)
imr 1)1)111 fnrdjten nnb bud; anfi )el)iic barml)erl!irtVl)t fid) innlafjen. Xann r
aber fnrd;t man fiel). Irmn man erfennet, bao mir fnr fel)nem (V'rid)t nit
Iiefteen mmien, nnb barnmb Imm fleridjt luir ijuaben tl)ran fliiien. mit lanib
iprcd)en: \X'rr cjutt, hanbel nit mit iV'rid)t i\ei^en beDiiem biener, ban eo nuiii
fel)n lebenbiii menid) red)t erfnnben merben fnr bel)nen aniien. Vllfa mibbevnmb
el)n mißfallen bat (lot an ben, bie fiel) )iel)er luifien unb aufj l)l)re (Uite mcrrf -"
podjeii. 2id), bie ielben Trel)en, fiebere, baffertii^e iiiite meref bab id) iHinimrffen,
anff bav id) imie bie fd)rifftl leret , bao bie fard)t iiattio fei) ba-j banpt t^iit
nnb flaiita'y meinen eDiio iru-pnen frnmen menfd)en, nnb alle mei)f5l)el)t nnnb
cyite merrf ban red)tfd)affen ieDiib, man man fid) l)n ben felbeu nur i'iott
fnrd)t nnb iel)ner i^iuiben beirret, bav bebft prineipinm fapientie timor -
bamini, bie find)t i\attio ift bao benbt nnb iianl; luiriniirten aller mepf5bel)t
nnb frnmfept. '".'fn merrf, ob id) (^ute merrf tunpoten babe abber nit, bann
bie fard)t (^uttic- ift epne fliuibe iiottio, nnb batt fie niemant luni l)bm ielber,
barnmb fei)nb alle iinte merrf pufie )uerrf, um bie i^iabe nnb iurri)t nit ift.
inui öei ;iiumifd|cii .Siirri)eii. i»
lao bie 'liomifebe fird)e luni i\i>tt fnr allen anbeeii i^eeret iep, ift tei)n
•,mel)ffell, bann bofelb ianet 'JH'ter nnb 'J.Minl, rloi bebfte, bar',n inll bmibert
tanfent iiuntDrer pbr blnt ^H>rl■^ofJen, bie bell nnnb melt nbiriininben, bao man
mnl i^rel)fen mac;, mie i^ar ebnen befanbernn aiiiienblirf i^ot anff bie felb
firdjen bnbe. Cb im lepber eo ,',11 'Kam alfjn ftebt, bao )ihiU befser tnd)te, f^o ■
ift bori) bie nnb feim nrfad) fu' iin'Ü. "i'd) Inerbeii mac\, bao man fid) tum ber
fetben fircben rel)f;en abber id)el)beii foll. ,\a pbe nbeler eo bo ,ini\ebt, l)be
mebr man 'iiilanffen nnb anbanden fall, bann biird) abrebf;en abber innad)ten
iLiirt eo nit bejjer. VInd) fall man i\ott nmbo teiiffelo luilleii nit lafjen, nad)
1 l)uB 11
l> (llloil I!
- iiuiinii iH')U'i)ii 1;
-i> lunnuiiii'U H
■:\ 'liumijd)cit 1!
Vutl)ct» llntcttidjt auf ftlid)c ?lrti(el 3c. IM!'. 73
bic iibvii^L'ii fninu'u itmli bi-c luifjru hdiiftcii millrii iiu'ljbcii. o^ i""^' frl)nrvIcVi
iuiib nbcv iibcl. bno nuiii i^i'bnirtVu nbcr iii'uiu'ii iiuuv bir lirb iiutvi'uncn imb
bic i^cl)ftlicf)c cl)uicffl)t tciiU'ii, bniui bic lieb Uinimii^ alle biiitt, iiiib bri i'l)iiicfcl)t
ift iiid)!-: ,(u icfilucv, Cvo ift c\)m ict)li"ri)ti' licbo imiib cDnirfcDt . bic l'id) Icljt
ficmbbc juiibc luutcijli'ii.
lÜ>as aber bie rtclüult iiiib ubivfcit ;Komiid)i'-3 ftiiclv luniiuiii, uiib luic
feine fid) biejelb itrecft, lafj bie i^etfiteii iiufjfedjten , han biuiui bei feeleii
iclicfeljt (vu nid)ty i^-leflcii, uiib C^biiftiic- iei)iie fiid)e iiit aiiff bie euReilid)e,
id)cl)iibai'e i^elunlt iiiiiib iibiifel)t abbev ei)iui\e ;eitlid)e biiigf, bie ber luelt uiib
1" iDcltlidjeii ijelafjeu ift, fuiibei l)ii bie ijniueitbii^e lieb, bentiit iiinib ei)iiicfel)t
gefegt uiib i^edviiiibel bntt. Xoviimb bie cV'lüiUt fei) luie fie fei), i^vof; nbei
ctcl)iui, gaii^ iibiv nü abber ei)iiv tenlo, foll fie uitc- gefallen luib luiv ',u
fribcu fc^n, wie fie gut iuiRtei)let, glel)d) wie twiv ]n fiibeii fel)ii föllen , Une
ev anber ',el)tlid)e guter, eeie, vei|d)tiimb, giinft, fünft k. oiif^teljlet, iiUei)n bei
1'' cl)uicfcljt füln im)r ad)teu neuien nnb bei) lel;b nit mibbev ftveben in-pftlidjen
gcpotcn.
Silie, IUI l)off id), ec- fei) orfeiiBnv, bao irfi bcv •Kpmifd)en fivd)en nid)!-?
nemcii will, wie mid) nteime lieben fvunb fdjclten, bcvj id) miji aber etLid)c
i)cud)Lcr nit gefallen la^e, bnnrft niid), id) tl)u rcd)t baraii nnb follc mid)
2" nit bor Waffcrblafjen ^n tubt fnrd)ten. bem l)ei)ligen 'Knmifd)cnn ftiiel foll mau
l)n allen bingen folgen, bodi fcDnent l)eiid)ler niiniev glenben.
ö ^ut tetilcn AB 1". *cpftti(^c .\lt IT äIIk na AH
m
%\i^Ac(\m{(\ ticut(d) ticy 'isatcninfciy für bic
ciufältincu ^^aiciu
^aftnatlit (J-1. Ai'lmuni IM 7 tuitti' Viitl)ov ii'iiii' '^Ivcbirtti'U über Mc ictjn
Wfbotc, bii- c'v iiadinuil-; iclbft hcvnibJi^iUi, bt'Oiibi-t: in ben miftctt legte cv bnini in
ün-tfaiifenbiMi ■J.Hivtn'icieii bnc- '-Initmimtcv niic-, Vefeti'Vi' idivicb i'incv ifiiicv Sii)iilov,
'oDbniin £d)iu'ibi'v aue C^ielebeit, befamiti'v iintev bnii Miniiit'it VlgvicoUi. latciiiiid)
luid) imb Ui'ibfii'iittidjto fie ,^u '.Hnfaiifl bcs toUifnbi'ii ,\iil)ii-'j in bentjdjcv i^onvbfi--
tnng alv „^'Inc-lfivmrt nnb Ti'ntnng bi'-> l)i'ilicicii 'iHitniiii)i'vc- buvd) bi-ii clnunivbiiv'n
nnb budjiV'laitcn •Oi'vvn "JJiaitin Vntbi'v h." ÜÜic cv bobci lu'vfnbvni , cvji'lji'n luiv
au-i fcincni SÖibiiuuuvjbrirfi' an (^'bviltovl) 1-*liingf uoin 1:!. oannav löls, uuu'C' In'ißt:
Hnc ci|icl|iiiii iiiiitidiiis DoiiillilcMi- i;.\|ilaii;iliii iiiiii . ul(MMi|Ur a nir clllcniliiallllll.
v\ praclcrtidiiiliiis |iiililicis(|iir |ii(iclaMiali(iiiiliiis iiiciini|iaial(ilis viri Mailiiii l,iiilci'i.
prat'ceptiiris \i\v\ imii siiic huiiiiris piai^raliiiiii' a|p|ii'llaiiili , liini coiilfgi, liiiii
rcstM'ipsi . |iau(iila rliaiii (|iia((laiii . i|iiac' (iiiKliiiric viilrliaiiliii' . adicci ailtiidi(|ni'
v\ , Lll gciiiialia liiit;ila Icgrirlill. cMcci.
Cbgleid) vaid) niif i'iuanbi'v folcn'nbi' Vlnegabi'ii bic l'lnrvti'nnnnii bo,',i'"(V'".
iiH'ld)i' Sd)ni'ibi've yiilu'it fnnb, ' univ ^..'utlu'v biui) mit bi'ni 'inngcbcn ji-iiif':- Srijiiler-:-
luiiiirviobi'n. „(V-:- univi' niri)t notb. i'a% nuiii iiu'ino '^»robigton auf bt'ni Vaiibc ivn'=
fiilirtc", iogt er mit i^i'^ii'rt biivonf in bev "iHnvobi- ]n ha i'un ibni iclbft bctLnc(ti'n
^'(n^U'gnnfl iinb bfflniit ?id), bat! „ctlidn' inv ("^vcnnbidinit, i'tlid)c nndi ,inv ("s-cinb=
fd)nft" ii'ine äütntc „fabi'n unb tvi'ibi'n". Tobi'v fübltc i'v fid) „iH'vnv)ad)t, bicv
'ISiitcvnofti'V lüiebernm iiiKvinLifiL'n nnb fid) uu'itov ^u cvflftn'u", nm uuimiHilid) „iiud)
feinen äöibevpnrten einen liienft \ü evloeifen".
Vntl)ev U'ollte in feiner eigenen 'iV'nvbeitnüg eine '.iHilf-jidjvift liefern. "Juub
einniol nnl)in er bnrnm ba>j Webet be-r- .^Iierrn in Vlbenbunbaebten um- .Hinbevn nnb
üenicincn Renten bnreb. ySm Teecmber löi.s uuir er an-:- 'ilH'rt gegangen; nur
langfnni [jatk er, ii'eil uiel befcboftigt, imvfebveiten tbniien. Vhn ■>. 'Jlpvil ].")l!i
') 'JJJit :lu'il)t ipiui)t il)V Aj. .s^c'viiirt, lie •ndiiiil Viitln'v-> iVfipiin IsTüi 2. -'n, and) iielH'ii
bei ','lii->flilbf X'iltl)CVi- iiinl) ÄU'vtl) .yi ; fic ift iebed) mit UHUJiel)! ,(U iH'imlicn.
Id;^ fiiblid) jciiif „VlusU'giiiirt bfiitjd) btt i»ati'niuJt'V':-" iV'bviuft uov, nuc-biiiiflid)
tieftimiiit „für bic oiiiiältinoii *..'aioii, iiid)t fiiv bie Wi-k-tivti'n ■ . «ic nuidjtf allcr=
jcits einen tiefen Lviubmrf. AUiftlin U'cift bnriir auf eine Stelle in beni '.yviete be-:-
Status ;Kl)cnanii-j an ;)Unni]li lunn J. ,\iili 1">1:» l)in, luo jener önnionift uninicl)t,
bafe *N.'ntt)evc- "-yiidjev, iniunbevljeit feine Vliic-legnni'i be* 'i'atevniifevj, bnvd) bie flaute
3d)iiHMi in allen Stiibten, l'unfien. Tinfevn, ja in allen .Viiinfevn feil i^eboten
iinivben. -CieiViOt^ (^ienn^ üon Saelifeii beidjnlbiflte ben ;Kefininatov bei einer llnter--
rcbung mit i^ni ii'iifjrenb ber Veip(ißev 'Siepntatiün, bafj er mit feinem „'i!ater=
unfcr" iiieler Weibiffen Ueru'irrt liätte: man ii'ai'ite ndniliel) nitt)t inebr fo rtebanlenlu-:-
iiMC bi'öbev beit .liLifentran', ab;nbeten. .önbann lUatbefiii':- bertd)tet: ,.^\n '^ienebiii
brad)te mau IJ. lUartini i'atcrunfer in un-lfebe Spraehe nnb liefi feinen '.'ianirn
au«. 3iJie e-J ber liehet, uuu beni man C<rUuibuiB inui A)rurfeu Ijabeu mnfste,
fpridjt er: öelig finb bie Vänbe, bie biee gefel)rieben ; jelifl finb bie Vlngen, bie
C5 feilen; felig u'erben bie -Öm-ien, bie bem iMidi cjlaubcn nnb alfo ]u Wott fd)reien!"
SBie gut ec> ber ;Keformatuv uerftanben, ju bem 4*Dlfe ,^u reben, bauou ',eugen
bie U'ifberljolten "JInflageu feiner Sdirift. ccbun friil) rnarb fie aurii in frembe
Spradien übertragen. "Jlbgeietien lum ber erninlmten italieuiid)en "-[Bearbeitung, Uüu
ber U'ir niri)t-;- Midl)ere-> U'iffeu, eririiien l.">Jii eine lateinijdie tU'erieluing lum ibr,
uub einer böl)mifri)eu, bie uermntblicb ]n t>rag bcran-igefoinmen, gebenft Vntber in
feinem Ü>riete an Spalatiii laun :;. ,Vbrnar löill. "Jiod) nnjev onl)il)unbert bat
eine englifdje 'i>erfion gebradit unter bem litel: AI. l.ulhirs L.xjio.^iijdn dl ilir
Lord's Frayer tiaiislaled A.\-. I.diulcpii Ist), in CftüD.
Ü}(?1. unfcre fvit. (v>i'faiiimlcui-?iv "-i^b. I S. :'';/4 if. Ic äl5. 1 £. •>:i!t. iy:{. •.'•.':!. 'i'.Vl (iuli
bie unitio L)oiinnir;i iiirtit, luic tu bcv "iHnlifmcrfiiiiii ^ii bem iH-iefc 2. '-'>2 auflcnoiniiirii luivb.
Don bei- fiu-,\cn ,'voviri i)c-> Uinteiiuifcr-i ja uetftilKii ift , iii\l. ä. 2.iü). H. Zuin^'lii u]MMa.
iiu-antibus M. Schulcru ot .1. ^(■liultliu.ssio. \'ll 5. M. Ic SjS. | £. •2s!^. OJirtthrfiii-?.
.'^iftovicii Poii D. "JJi. Siiitl)cv'5 '■llitfnnQ, l'el)«, l'elicn uub Stfvbi'ii, 14. '4?vebigt {Ihnu-iciiilu',
•lii'mUievfl M.D.LXVI. 5<l, «-'i. le aiv I «. öö9 (,juiii 2iitum ugl. ä*uift)nvbt, \.'nil)fv-> '-J<vii-t=
mcd)fi'l 3. 37i. ÜlifiiiiuiiU .»Uu"iliu 1 3. r.'o f. 2-58. :'.l'i. AhiUH-vnu, öflwuii ".'IftvicoUi, iM'vltn
1881. S. 14 f.
'Jlii» gaben bei ii?cavbeituiig büii oi^')H"ii Sdjiieibcr.
1. „XUuflegiig onb Seu 1 tüg. be« bei)lige öater unfern, bnrd) |! ben (Jnoirbigru
uub .fiüdigelarten |[ l)evu l'iartin 'L'nttl)er. ber lieiligcnn || fdjrifft Xtutorn.
cinfiblcr reformiter "Jluguftiiu'r Crbec-; in 2ad)ffeu llii= 'i cari , t;u
;Wittcbcrgf. oi" '-'-'i. X. uu \[ ruii iar geprebigt. in ber <saften. unb
fct)ncr (sie) fd)nler einen |sir|. t.pifammen ge= |i fat^t. || ■'oat gebrnrft
flceld)iar i.'ottl)er ,; t.in Veipt^f. lU.T.ruiij. •' litelrüiffcite bebrnrft.
-ti "4.Miitter in Cnart, lelUec- ilMatt leer. "Jim (^-nix: „Webrurft tyi
l'ciptycf Weldiiar Vottber im lauient fnnff Ijnnbert unb ad)t= [I t,^et)cnben
iar. "
2. „lUuflcgüg unb [l Seutng. bei l)ei)ligen ua , ter unferä bnrd) ben (vran)r-^
bigcn Pub \\ .f>Dd)gclartc ^ern lUartin t'nttljer, \\ ber Ijcilige fd^rifft 2oc=
torit, eiu= ' fibler reformirtcr ",'lugnftiuer 1] Crbc«, in fad)f,ieu lli=
caviu5, \n SÖitten ;i bergt, oui. j lU. 'S. |j Pü. i] rbij. j; i^tar ge-- .1 pre--
bigctl), '] in ber faften , unb i| fepuer fdniler ei)= [, neu, e',u famnuMi
76 "?Iuslcguii(i beilud) bc-- i'atftiiiiict';- für bic cinfaltii^cii *N.'nu'ii. l-M!*.
gcfdr^t. ■■ IHit litclfinfiiftunc^. litolvücffoitc brbnicft. 24 i'lQttcv in
Ciiavt, k'tite Seite lecv. 'Jdif Cn'v lunU'bti'ii 3i'itc miv ein •Ool^idinitt ;
am 6-iibi' bev bvitth'fetou: ..t' (Hi'bvmft ^ii Voipt;,irf biutl) llalten feilm--
tuann "M^ mann t\M luirt) 'i (i'lirilti gebiivt laiijciitt) fiiiiü " huiibevt
unb ad)ttyt)Cii ]1 o'T'. " iiiib baniiitcv ein .öiii,',fcl)nitt.
•s;iiil,;id)iiitt Hilf bi'V lunli'titi'ii Si'itc: 3t. (*l)vifUHU) mit bciii Cilivifltnibf i'uu'ii
/lliifi biirdiUiiilt'iib. -Vnilsiiliiiitt iiiitcv bi'iii ^(iiiprcjium: l^iiio .OciliclC i^i' '"li
fiiicii Irndicii Ivitt.
o. „Üliillcgitii inib Ti'it^ !| tüo,. ha licDlic^eit Uiiter DiifcV'> '| biivd) bi'it (?-vuniv=
bicit'ii uitiib I ■Ooduv'lavti'ii ()cni l'iavtiu Vuttl)cr, bev Ijeiligeii trtn'ifft
Xinlmit, eiiifiMev vefLUiniter 'Jlufliiitiiier Cvbce: in fad) i| feeit iücaviii-:-,
•,1t äüittebevflt. ,:jiii .IH. T. imb .ruii. onv Ij gepvebifietli , in bcr fnftcn,
Diib icDitev fri)ulcv ei)iieit, \n ;j iaiiiiiieti geiaht. " litelviitffeite bebnicft.
2t) U-ilöttev in Cuovt, lefete Seite leer. ".'Inf bev uovlel.iteii Seite niiv
ein •dDl,y"d)iiitt; am O'itbe bev bvittlcliteii; „«; (^iebvitrft l^it Veiplurf ;jiit
Iaii?cntl) fiinff j| l)uiibevf niib aditljeljenbeit ^dv. "
\li'l,)trt)ititi Hilf ber l'üilelUi'ii 3iMtc: l'uivin nlo Aiiiiuiii'l->fiiiilniM mit bfiii
Cilirillfiiibc. Ixmi Oüit 111(111111 \.'niib>>lH'Vi( in *>.'i'ip,jlci.
4. „Vtitilcgüg Uiib Seii^ |j titg. be-:- l)ei)ligeii luitev Uiitev-J 1| btivd) bett (vviin)v=
bigeit Uitiib ■ •C-)oel)gelnvteii lu'vii Mliavtiit Viitthev, bev lieilige id)vl)fft .
JiDctovii, eitijiblev vefinntitev Vliuinftiiiev Cvbec-, in )ad) '! ^eit '4.>itaviuo,
\n aiiittebergf. om .Hi. T. nnb .vuij, ;äi''V 1! flfV^'i'^'fl'-'^'). '" ^i-'i' Wt"'.
rmnb feijuev id)iilev ei)tieii, litt [[ iamiiicii getatU. " litelviicfjeite bc-
bviifft. 2ii i^ltittev in Cnavt, leiste Seite leev. yinf bev uovlebtcii
Seite niiv ein .t>ol,iid)iiitt; om ('i-nbe bev bvittletjten : „«i (»iebvnift i.ut
Veiptjiif ^\u ianientl) iiinti j| l)ititbevt imb adjttjeljenben ,!oav. "
■Oül.iirijiiitt fliit bev uovU'tjtou Seite: "JJi'iivio nlv .fiiiiiiiielc-foiurtiii mit bem
(»Jiriftfiiibc im ^?lrm ciiif i'iiu'i ").l!iiiib)iil)d.
ö. „3(ti)leguiig uiib !| Xeiitiuig. bei- l)ei)ligeii " Unitev nnjev« bitvd) ben ^v^
U'ivbpgen unitb |l .öi.Hi)gclavtl)eii l)evn 'lUavtin >v'iittl)ev, bev [l l)eilige |d)vitft
luetovii, einfiblev ve*'ovmtvtev '.'lugnftiiiev Cvbeiic\ in taditjen 'iWcaviite,
,',n älMttebevgf. om .l'i. X. vuii. ,\av gepve= ji bigetl), in bev faften, Pub
jeljnev id)nk'v ev)^ '^ neu liiiiatm'ii gejat,\t. " ''JJiit liteleiiifaffnng. Iitcl=
viirfjeite bebviuft. 25 '4.Mättev in Cnavt. Vlin t<-nbe: „n Webvmft tjii
Veipt'iirf '^sM lanientl) intiff ,i l)itnbevt uitb iieiint,;el)etibeii ^av. "
SJicllcidjl l)nt bn? 2(>. Sücitt, biiv in bem luni ini>> beiiiititfii t'i'irmplnv jolHlr,
Hilf bev ftftcii Seite i'iiti'ii .^loljjdiiiitt. Ivitd nun Itlnvlin *^.'iiitb-:-tu'V(i in ^'cip,(in.
Im üvbvnrf bev „Vlustegung nnb Xeittting be>> heiligen 'Jnitevnnievv" liaben
iinv nlinc ;^liieitel in 'Kv. 1. ,^Vi bie Sammlitiigett Vntl)ev)el)ev Selivifteii ift fie cvft
fpüt aiifgenpinmen; fie finbet firi) im ■(lalliid)en 21)eil S. !•" !!'•, in bev Vcip=
;iigev \Hnc-gabe l\ S. -V^l - :i4t) oljne bo'j Uiteiiti)d)e Ä'ibinnngoiebveibeit nnb bei
Müld) VI! Sp. 1028 — 1087 mit bem ÄiJibmnngc'bvieie in bev '.iUnvebe S. I<M
'.'Iiic-U'fliUK.l bc'iitjdi bi'v 'Jniti'Vililii'i-- für t>if ciiltiiltmi'U Viiii'ii. I-M'.t. 77
^Jlu^gnbt'ii bcr uoii V'iitl)i'v it'lbtt In'nvlu'it et i-u 3d)viit.
A. „'.Hiiih'fliiurt ; bi'iitid) bc-> 'initfv umiicv , fiu'v bi)f eiiifcltii^eii Www \\ Xoctov
iUcirtiiii Vutl)i'v yiugui'tiiicv 1,511 äl*itte= H bexa,i. \< 'Jiidjt fiiv bic gclcitni.
r 'Um 'Biflrt)inv Dotters bviirffvclj ;i t;,it l'ciiptjf. ^" 'JJüt lih'ldiifniiiuuv
liti'lvüifioiti- bcbvlirft. ■'>'< ^iMiüti'v in Ciiavt, Ictiti- Sfitc leev.
1!. „lUiijli'firm bcutiil) ^ &0'5 'i»ati-v uuiir iiu'v &io t'iii= |j fcltiflcn leyeii Xoctüvi«
-JJinvtini Viitbi'v ;| Vliii^uftiiin- tui "il'ittcnbi'vgf. ji" 2)aruntfv ein Ö0I3--
fdliiitt. iitelviirfteitc brbviuft. -'.o ^^Irittcv in Cunvt, letUe-j '^Intt
leev. Vlni t^nbe: „(^iebvnef |sir| Iju V'eijpfirf burd) Unleiitin 1, «djnmnn
anno .^J3l.3).i-ir. ''<"
Iitfll)ol,(id)iiitt : "Wuniii mit bi'iii (>ln'iftfiiibi' niif i'iiu'v flunibiiilicl ftiiirilb.
C. „xHuflegung beH= 'i tid) be? llnttev uniev ]' fnev bi)e einfeltic\en || U'i)en T^oe--
torie Wnvtini l'utliev ;] -'hiflnftinev tjn 2i>itton6evflf. 'j 'ilm Wcniacl)t. !"
ünvuntev ein ■*ÖLi|,(id)nitt. l'fit liteleiiifnffnnfl. iitelviiifieiie bebvmft.
:!f> 'iAiiittev in Ciuivt, lefete Seite leev. '.'Im (vnbe; „i (^iebvndt tju
l'fljptjif bnvd) '•lHavtinnni '! tievl'iV'olenfiein ,^ll bev -liittev ftvafi. |[ löl9. |j
«oli Tco donnv et Wlovin. "
Iitell)oliiil|nitt : Tii' ilH'iii'ii iiii-> boiii "Wuniiciiliiiiöi' Luniin'ii tn'ni ,'si'iii->fiiii)i'
ihre Wnhrit bat. Tic .Seile nnrt) bin ,\nliv,iiil)l iiii Jsinlni'iiiiiii iil in bcii iilnnini
-'lii^iVU'rii bov £rf)liif! bev "-'InvU'tiniHV Xviirt Hüii 'JJImtiii Viitib->luViv
ü. „lUuieleflung || tditjd) bce inittev nn- fere fiiv bie ainfeltii^en 1, lni)en Soetov
'JJiavtini \] l'iittjev '.•luipiltinev \\\ ' SPittenbevcv ', "Jüt tue bie liierten.
M.l). XIX. " iUit liteleinidjiniuv litelviirfjeite bebvnrft. :!t '.IMnttcv
in Cuüvt, leiste «eite leev. "Jim (5-nbc: „Selifltlid) i|"t qebvncft ünnb
oollenbt biR '•jvitev noftev. || ^11 'Hufifpuvfl, bnvel) (Eiliinnnni Ctiiiov bei)
jiint 't 'iivjnlen eUiftev, ".'Infi ben .riiij. tafl ".'(nflnfti, i| bcc^ fiintl.telien-
bnnbevt uii neiin,U'l)enben |i C»fiv^. i"
K qennn luie D, niiv bn-j :>\nunff|iiin Uiiitet: „Seliftflid) ifl c^'bviuft unnb
ULillenbt biK llntev imftev. Tuvd) 5ilnanniii Ctnmr bei) iani "i*vfnlen
elüftev, II yinff ben .riiij. ia(\ Vlneinfti , beo innttu-lienlinn | bevt Unb
iu'nn',el)cnben .^»nv-:-. ■
F. „"iifileflnnfl j| bütjd) bec- ".Inittev |' uniev fiiv bie einfei \\ tigen lel)en bnetuvc J
93fovtini l'ntl)ev nn |, iinftinev ,',11 "ÜH || tcnber^f. Ji öetvucft ju Ü3afel
buvd) Vlbii ".^H'tvi. " "J.Viit liteleinfnffunfl. litelriirffcite bebvneft.
■>(i "iMnttev in Cnnrt, leljte Seite leev. ".'(in (vnbe: .,«. ©etviidt ',11
*nfel bnvel) l'lbam "iu'tri. IK.D.rir. ij"
G. „"iifjlegniui '! biitid) bec- 'i«nttev 1; nnfev fiiv bie einfei Ij tit^en teDen Toetov
l'iiivtini Vntl)ev nn j| ftiiftiiiev ,(ii iWt- ;| tenbevi^f. jj (■^Jelvndl \n "i^ifel
bnvd) ".Hbnin "In'tvi. " Mit liteleinfaffniifl. litelviirffeite bebvutft.
:l(i "^liittev in Ciinvt. "Jim (viibe: „«[ "J'nb nlfLi l)nftn öff bac' nl- || Icv
nntjlid)eft ein fnvljen beflviff unb nRlegnufl bee Ijeilifle 1| l'attcv »nfev,
in iiH-ld)ein fid) maniiiflid) bel)elffen unb ev ', fnven ninfl luie ev vfd)t
unb bem nllmed)tiflen ^utt luolfle [ fcUig betten fuH. Wetvncft ,]ii "i>afel
bmd) ben fiivfidjti ;i gen "Jlbnui '4>etvi IUI» man jnlt. W.lS.iiy. "
78 ■.'(iisicfliiiii^ boiitidi bf-? "initcvmiii'v-:- fi'iv bio oininlticu'ii Viiioii. 1-t19.
H. „Vlufilcfliiiu^o "; bciitid) bi'c- im .| tov uiiiiicv fiiev i| bin- i'Duri'ltigcn leiicii
Xüctovic' lUartini " \.'iitl)cv ',Hii(iiifti= |! ucv ^511 mitton :| lu'vgf. || C^ietnirft
l'iclriiiov ^.'nttlHT t',u j, ^.Vlipt'.f. ^'Iiiuo bni "»l.D.XX. '" 'JJiit liteU
^iIIfnifun(^. litolviiiftoitc lu'bvuift. :1S '-I^liittev in Ciiavt, Irlfte Seite
U'cv. Villi ti-iibc: „Wfbviuft t',11 V.'i'l)Vt^f lliclrijiuv V'pttlH'v, fnul) ] l<l)vifti
(Vbiivt Iiiiiifiit tiniftl)inibert !| niib tyi'cDittugf. "
I. „'Jliii',lfflfi(^ bfiitirt) bcc- "innttev viiiiü-v fiiv bie (n)iifeltifleii *Joi)fii, Xoctovi«
l'tnrfiiu Vutlu'v, Vliuiiifti= lU'i tyi 'iiiitti'iiitu'viv 'Tikl)t fiiv bif iifh'vtou. "
l'iit liteU'iiifciiiiiiuv litilviirfieiti' bebnifft. ■'•*'< i*l(ittcv in Ciinvt,
Iffetf Seite leer.
Tviitf uon llii'lrtiiov VLitllH'v in ilMttonlH'vii, iiidii. tnii' "ilH'lli'v ''iv. ll'2s nii-
iiiitinit, in l'oilViifl. i. 2. 7!i.
K. „xHiii^lefluiifle |i be-3 l)ai)liiien '.iMitev im-- ' teiv; iiii bie niiireltiiV'it ,1 Ifllieii
Soctov 'Ficiitini l| i.'iitl)ei-5 Vluguftiiuv ',11 li 5ß!itteiibevfl }C. Ij <i Jvteiii am
fiivlje iiüljliri)e auSleflinifl || bc* 'Knitter Diiievv, fürficl) Dn ftinbevtid).
Itiit fiiv bie ^eierten. lliit liteleintnüiiiu], looviii oben bie :^uiliv=
,iaijt „M. D.XX." litelvürfü'itc tH'bviiift. '■'•>< 'l<lättev in Cimvt, letite-?
'^liitt (eei. V(m (vnbe: „£eli;^flid) i)t (lebvurft minb uoUeiibt biiV-|.Hitev
iioftev Ij ,',11 Vlut^ipuvii Xiivcl) Siliiamiiii Ctniav bei) iniit n 'ih'iiilen
i'lofter, oiiff bell .vriiii. ttici be^; ,,'\eii= | iieve, im Tüiifliehenbnnbevt imnb
'iU'ni)ii(5iiviten ^ax. "
1,. „■,'luiÄle(iiiii(^e [] be« Iinl)lirten imtter im-- [! teve: iüv bie (liiireltiiV'U || InDeii
Xortov "J.'lnvtiiii jj Viitlierc- ''luniittiiiev ',u ' äl^ittellbel•ll k. |j «i ^^telll niii
liir^e niililirtie niiBleguiui i| bee 'inittev uiiievo, tüviiri) imb binbeiiiri).
'Jiit fiiv bie flelevten. " lliit liteleinfnfiniu^, umviii utieii bie !,uil)iinl)l
„M.D.XX." litelvürtfeite bebvurft. :!<; ^^lättrv in Ciiovt, letitev ii^lntt
leev. Vlm ('fnbe: „Seliflflid) ift gebvurft Uiib luilleiibt bife 'Initev laiftev
',11 yiuqipiivfl, biivd) Siliiamiin Cttiiinv bei) innt I' 'i(vtiilen iloftev, niii
bell .viij. t(\(\ be^ ■Oeiinume ij im is-üiiffl!el)i'nl)iinbevt imb ;iiHiiiit!i-- || giften
M. „'•^difeleflunge jj bec- IjUDliflen imttev im= || jevv; fiiv bie ninfeltiiien i, lal)eii
Xüctov lUnvtini i \.'iitl)ev-> Vliu^iiftinev ,',11 r äliittenbevii a. '' t ^'lUm nin
fiivljc miljlidje niiüleflinit} || bee 'iJattev uiifev«, fiivfid) uiib binbcvfid). '
'Jüt fiiv bie (\elevteii. " Wit liteleiiifofiiiiii^, iinivin üben bie ;3al)v^
5al)l „M.D.XXi." litelviiiffeite bebvmft. :!ti ^^liittev in Cunvt, leljtec-
iMntt leev. ".'Im (iiibe: „3eli(\flid) ifl rti'bvueft imb üulleiibt bifi '^nitev
nuftev i; iii ^'liifiipnvn, biud) ciliuiiniin Cttiiuiv bei) fnnt n *i!vfiileii
elüftev, auf ben .viij. tnii bev öeiinum-:- " im Aiiiifflu'henhunbevt imb
liiminiii- ;| fliften ^vnv. "
X. „1'9S \'AT li 'l"l':i' VNSER (1).\S ISTDIK :; l.efonbeve leve Im gebet
)D II un» (>"l)viftiic. gegeben) || bitvd) lllnvtiiiiim ;: Viitljev ','lngiifti 1] iiev )n
JlÖitteii ■' bevg Dfjge |; legt. " Iiinmtev uiev i*Iättd)eu. "JJlit litel-
einfaffung. litelvürffeite bebviirtt. "i^ iMiittev in CftnD, Uitec' '-l^lott leev.
.\ii ciiiuieii (vvciiiplnvcii ift yjlntt .'. bc* evfifii 'i^ogoiu- ivvig Sv. in niibcvii
vid)tiii ;iv ngiiivt. Xvilrf uoii 5'iiU'iltili (Mivip in U<nii'l. l'iitlifv.j Sc1)viit lnunii
ftfljt eine (♦vmnliiiung nii bcit rijriftltdjcit l'cia uom 19. ^(uli 1">1.''.'.
■.'lii*lfflmm bfiitjri) bc-j 4<rtti'viinii'vc- iüv bit fiiiinltii^rii '..'oifii. IM'.'. 70
Ton lUbnicf bfv , 'Jlii^lefliiiifl bciiticf)" T)olii'n luiv in A. M. i\-. 11). Sii)Uiibev.
D. 'OJiavtin ^nlfjov« deiner .Watcdii'jnin-:- , 'J.ifvliu Is."):! S. xviii, ift lUniv gcui'igt,
I bcifür p l)altfn, itnb '4^(). S)ieö, ÜlUhtfiiuiri) ^ii ^.'nthme bcntfctteii Srinifton,
Vcip,5ifl ISTfi I 5. ,\xvi f., t)nt firi) ilini niiiiciri)Ui)icn, allein luiv fbnneu ilincn nirt)t
,',uftinnncn. eidjcr nn-ift bic litclcintnifuMii lum I anf lliolrt)iov Votthev in älütten-
bevg nl« Snicfi'v hin; inbcf; bicicr licB (ict) Ijii'v evft jpätcv niebcv. .^nt^fv ici)veibt
nod) bell 8. l'tai LMS' an 3palatin (Te SB. 1 S. -ö7j: \eiiit .Moiciiior LoUem.-
iuslruclus oplimis Ibrniulai-um malricilxis a rrolimio acreptis. paratus apiul iios
ortiLiiuun excusüiiaiii instiluoic: ','lniani'( ",Hpvil at'ev iiHivb iinieve 2ri)vift fd)int ucv=
janbt. Ubevbie« erhellt au-- beni U'eitcn'ii 'iMiirl; be-j -öol'iftüi-fe-:- ber (yinfajjuuti,
baB I evit nacf) bev oevniehvtcn ".Hnflaiv von Vuthevc- Srtu'ift „an ben d)riftlid)en
■•.'Ibel bentidiev ^JtatiLin" iiebvu(ft iein fann, alio iuri)t lun' SelUemlu-v l.')2<i. *J3e=
ftäliflt ii'ivb nnjere '.Hnnnhnie m\\ A al':- Ihbvnif buveh Vnthev-:- eiiienhiiiiCiii^e Sßib^
niuiig auf einem (»reniplar bev mm £d)eur['id)en ("vaniilienhibliothef in "Jüirnherfl:
.D Doclorj (;iiiil1i)phc>ni Srliciiiiii- ; benn lunanc-tetjlid) uerjenbet bev ilunfaiiev einer
2d)virt feinen Miad)brucf. 'inm A hünflen alle iituirten ','lH-:(\alien nnmittelhav obev
mittelbar ab, iinv trafen (ie in ben Spradifornien bac- (^je^n■lil^e ihve* Xvncfovte^ an
fid). K, L nnb M. jönuntlid) an-:- 5illian Ctniavc- Cffiein, halben al-:- '.'Inhanfl, bev
aber nic^t hicvhev qehint, nod) „eine fnv',e niil}lid)e yinale(\nn(i bee 'l^atevunjeve
uor fich nnb hintev fid)".
Unter ben Sanimlnnflen bringen bie „".'In'r'leflunci bentid)' .(nerft „llJartini
*^'ut^ev5 niandjevleii bnrfilin nnb traetetlin ■ l'lnefl. noni lUai l')20 i&i. i"— xxxix'',
unb 'Ühisg. öoni Cftober l.T2n 231. r' xxxviir', bann l'nthev? Sl«erfe l">.'>:i VI
*^1. :VJ'' — 54», ofiia K..".-'> I ^J31. H9'' -HT', -.»lltenbnirt I 3. 7ti— lul, Veipjifl IX
<B. 346—374, 9Bald) VII Sp. 108G--117!i nnb (vrlaiiflen, bentfd)e 5d)riften
'.^b. XXI 6. 159 - 227 unb 3?b. XLV 2. 204-207. eonberbover äöeife hat
bie CJrlanfler '.^hisivibe ben lert au^einanbev fleviijen unb bviiiflt au evfteveni Cvte
bie XHuelefluufl ohne ben „fnr^en '-^eflrirf n." am Sdiluife anc^eblid) nad) A. in
ai'irflirijfeit nad) M. an lefeterem ben „fur,',en i^eflriff u." ebenfalls naeh M. jene-:-
3tiicf als uom Jy. l-MS, bicfec- nie- uom v»- 1520, obflleid) beibe in allen (*inieU
ausgaben eng uerbunbcn iinb.
\'lU'>c^nhcu bev lot eiui idicii Übcricljiiiui. ^
a. „^rplauatio bo 1| minicae ovationi« in la j| tinü verfa. fed a Reueeeiido
pa= II tre Maitiiio Liitliem i ver= ü iiactilo p [implicioi-i= || liiis laifis
oonipo^ II fita. iV: aedita. |j ljipfia\ px oflifina Mfkliioris Lolllieii. [ Anno
falulis. M.D.XX. " l'Jit liteleiufaffnng. 30 53lätter in Cuart, letjte
Seite leer, l'lm &nbe: .Lipliav ix uMiiina Mclcliiori.« Lolllieri.
Anno lalutis. M.D.XX. il^
„bo" 3- 1 ''i'bct einen 3?iirf)ftn()fn.
I). „».KXPLA». II NATIO DÖMINICAE || orationi? in lalinuni vorfa, || IWl a
Reueieiulo patre || Marliiio Lutlieio in || vei iiarulo pro fiinpli piorihus
laici> coni^ I, pollta. A; a'ilita. ; • : : : " 'OJiit liteleinfafniug. litel--
rürffeite bebrucft. 40 2?lätter in Cuart, letjte Seite leer.
Xviicf von ■JJiic^Qcl i!>iUfniH* in ■JlutWevDcu.
80 Jliic-U'fliiiifl bcutid) bf^ ■jMUi'Viiiijfrc- fiir bic ciiijnltiflfii l'iiicii. l-M'.l.
c. ,>EXP1..\^ i; NATU) DOMLMCAK ü oiationis in laliiiü \ov\\i. \\ fed a
Üeiieivdd patr«- !] Miiiliiio Liilliom \\ in vernac.iilo pm limplicioribus ^
lair-is (•f)|)o= [: MIm . .V a'di \\ la. " "Miit Itti'lfinfafiiuiiv litelrütffeite
bfbvutft. 40 "J^liittff in Cunvt, U'ljtc £fitf Wn.
Xviiff 0011 l'i'iri)nfl ■S>illi'iiiii-> iii 'JlmnicvinMi.
-liod) i'lH' bio „XHiielofluiig bnitid)' \nt\ci, iv'bviiift iiniv. lintte «palatiii t'utftcv
iV'lH'tfU, IT ituidjto fic ine- V'ateiuiidK iiln'vji-tjen, Vuthi-v ntn'v, uu'il ',ii tiffrfjäftiqt,
i'i iitigeh'hid, i. Xe ÄV I 2. •_':!(>. SiU-v mm bic ",'lrtii'it ülH-vnoiiiiiini hat, ift
imbffniint. ol)vo evftc Vliiegnlu' (intn'ii nnv in n : biivnn'j fiiib li nnb r abgi'bvmft.
3onft finbet fii' fid) niiv nod) in laillnTi i.p|). I.ii. r-d. Wiiolicrs-. ir.'.s VII '^1. *H) ff.
nnb in bon-n foliionbcn OlnflncV'n.
Aüv iniiiTc fritijdii' Wi'iaininton-Jivüu' legi'n luiv bon loit non A ^n (^Ivnnbt',
nu'Vfen abfv bie V.'e-iarteu oon I nl-:> älMttiMUu'vgev Xvurf nn; bo it'bud) in I fnft bnvd)ii'eg
„ober, obbev ftatt „nbfv, nbbt'v" ftcl)t, fu notiven mir bieie jvorm nidil nod) bi;=
ionbere. '-t^t'nirfficl)tigt lioben nur nn i'in;,t'lnen Stellen H nU jnn'ite "Jüiflage Don A.
;;*ot)ann idineiber-:- iH'iubeitinui beiin^en irir hin nnb roirber \ux l*rläuterung.
ciufcltificu lci)cu.
4* ü r r c b c.
/^•? nunc nit mit, bno iiicui uiriu pvi'McV't nnb uuntt lUiff bnii lonbe ijrve
furet. Seiiibt luol onberr biid)ev innlionbcn, bio unvbirt iiiib niili loevt'ii,
txm polf^f tili pveMi^cn, ilnio nit, Uiir biirrt) i^otec- i\cid)if id) l)no jpil (limine,
boo i'ttliri) !.',iiv fveinitid)nitt , ettlid) niid) luiv feintid)aftt uu'iii luovt fal)fii
iiniib treiben. Xev l)albcn iri) buviuind)t, bi-ö 'ipatev iiufter, tun- l)i)ii bind)
iiietinc fiiitte freimbt oiii^(Viuc\eii , liiibeviuiib aiililuilnfini , niiff bac- id) inid)
uiei)ter inni-leret , ob eo nuiiilid) mere, und) meinen miberpiuteu miicl)t einen
binft ert.',eifle" . bn" nieiii ibii ift Dbe, bno id) libermtiii mitilid). ntjemant
id)eblid) mere.
1 i. 2ic Uüeiidiiitt li: iinrti t'tm iitel outi A iifimmt i. qottiv 1
iMu^legung bcutid) bc* 'iMitin-iiiiifr» fiiv bif finfnltiiioii Voicii. 1M9.
81
0 Mt- \unc\i:x (,'>l)vifti luitl)i'n , bno n fic kxd bdl)n\.
iac\t cv: iLvui l)v ktl)ct, folt iv iiit i'il uunt
iunri)i'u, nlv bic licl)ben tl)iiii, bic bo iiu'1)iumi , fic
Uicvbi'it cvl)iuTt, Uniii fic Dil Irovt iiuiri)cn. TnviinUi
)Lilt l)v i'iid) bell i\'Uh'ii iiit cVlcl)ci)t'ii. Xmi ciucv
iHita-, bov DIU l)l)im'l ift, \w\y:- Uuil, tnao i)v be^
biivni-tl), cl)c i)v t)ii bittet. Stinimb jolt l)v nlfo
bctbni: '4.Hiti'V imia-, bcv bii bift Dii bnii liDiiid
iicl)i'l)lic-ii't Uu'vbt boin luiiii k.
".'luv bieten Uiovtteii (^l)vilti levueii Uiiv bel)be uunt uub meio, bao iit,
luif uub unvj uiir betljeii iolleu, uub bi)iu' limei) biui^ uotli ieiu lui miiieu.
Kjum erfteu bie lueDie; mie luiv beteu inlleu.
S)te lnel)1e ift, bivi man luenici luoit uindje, nbev Hill uub tieffe uu'D
uungcn aber fljnneu. ^\l]c lueuiivv Inovtl), il)e beijev iiep^'t - 0\l)e uieev Unnt,
1. il)c cvt^ev f\epct: meuic^ Inort nnb uil uu'l)nniui ift Ciljviftliri), uiU univt uub
ipcnit^ incljuuni^ ift l)el)beuifd). Xiinnnb ipvirijt ev, folt uit uil vcbeuu, umu
l)v betet, tPl)e bie t)el)ben. ^\km .^ohm. iiij. lui beui lH'l)beuifd)eu uici)bliu
fprnd) ev: luer got Inil au betbeu, ber uiuf', \)u beui (lebft uub Du bev U)avl)ei)t
a)ibeteu. Tan fuld) aubetev iud)et bcv uatev.
'Jin, in beul geDft beten abbev gciftlid) bctcu ift iieac" i^^''" leDplid)eu
gebet atfo genent, Hub beteu in bev Unn-l)el)t gegen beui gebet pn beui fdieDiU'
gencnt, bau ba^ gebet Di" fdjeDue uub leDplid) ift bac- euffevlidie inuuiuu'len
unb pleppeveu mit bem uiuube au alle ad)t. Tau ba^ fdjepuet uov beu leutl)eu
uub gefd)idjt titit bem lepplidjeu uiuube uub uit Umvliafftig. '')(bcv ba§ gel)ftlid)
•■!■• unb ttiavljafftig gebet ift ba-J iuuevlidie begivbe, feuffl;eu uuub Uovlaugen am
lievtien gvunb. Tno evfte marijt beurijlev unb falfd) fid)eve geiftev. Tuv aubev
marfjt l)cl)ligen uunb fovdjtfame tinbev gottio. Tori) ift l)l)e tju mevrfeuu epu
untcvfd)cl)b, ban ba« euffcvlid) gebet gefdiid)t in bveievlep )tjel)fe.
(5]\im evftcn, aufi lauttev gebovfam, nl-ö bie ^4-^viftcv unb gel)ftlid)en
™ fingen uub Icfcu, '.Jlnri) bie, bie auffgefelite puf^ aber gelobte gebet fpvec^en.
3n bl)fen ift bcv gel)ovfam faft bn§ befte uub mil)e glcl)d) el)nev nnbevu IcDp
(i^eu evt)el)t bcv gcliovfiam-j (fo aubcvo fnldj-J auf,^ cl)nfeltigcv gebovfam--
mcl)uuug gcfdjidjt, uit umb gclt-j abev eve uub lobe Ivilleul, Tau fo Pil
iinfpvcd)tid)ev guabe ift D" ^n" ^vi)x\ gottio, ba« aud) mit bem mnnbe au
'•■^ anbarf)t gefpvod)en (pu gebovfamo metjnnng) epn fvud)tbav gebet ift uub bem
teuffet loctjc tt)ut.
JInlllll i;.7fi
Mii'allii, t\, 7.
."voll 1, -jJ.
IS „miiij" fel)lt 1 2:
32 orteit I :J4 on onbad)t I
£ut^et§ Wixte. II.
ciiffetlid) 1
L';; plctiVf^'" i"'t bem mmibc on nUc I
82 'J(ii*(ogiing bfiitid) bc-j änitetiinKt-:- füv bic eittriiltiiicii Makn. 1-Mi'.
6,yim aiibcvn, an c\ctioviain , cibcv mit unuiiUcu unb unliift, aber uiiib
j^elt , cvc aber lobo tpiücii. 5iilci)c- cicbctb iiu'v bciicv imtevlaijen , bodj unvt
im liie i)v lücii bnimb tvbcn , c\\ü aber crc licitlid) , Une bnii c\o\ bic fm-dit
rtblonct, uiib iiit bie fiiibci.
(i^inii bvittcii, mit anbad)t bc-^ bcvljciin, bo mirbt bcv fc^cl)ii in bic
lunvtH'it tU'lioi^i'ii nnb bov niifcvlid) mi bn-:- innerliri). ^\a bic inlucnbii^e \vax=
l)Cl)t lu'idjt iH'vano unb Iciiriit mit bcm cuiicvlid)cn id)cini. "-Hbcr co ift nit
mufllid) , bii-:- bcv uil liuut mad)c, bcr c\el)ftlid) nub i^vnnblid) betet, hau bic
fccl, maii )iic lymiiv mivbt , imvj fic ipvid)t, nnb l)n bcv fclbcnn lietvad)t anff
btie ]voxü) nnnb ii)nnc bencft, mni,^, fic bic uunt favcn laffcu unnb bcm finne
iinlianflcn , aber unjbcvnmb, bcm finn nini] fic fallen nnb bcn triortten nad)
bcnrfcn. 2avnmb icinb inld) ninnbliit) ivbctl) nit mei)tev anluincmen, ban alo
cl)n anvcl)l!nn(\ nnb beiiici^inqc bcv iclcn, bao )ie bcm finne nnb bcn bcc\ivbenn
nad) benrfe, bic bie inovt antseiHvn. XHlfo ift X]n nilcn '4'ialmen bic ulievidnifft
nnb litcl: "^Ib i^ictoviam , 'ilb ^^nnitütovium , bac- ift. bao bic felben flcbet,
ab fie i^lclid) luenit^cv iiuivtl) fei)n, bod) anvctiluini^ unb beineiinnfi fein bcm
l)cvl',cn, etiiHiv ipit-j Im bcnrfcn aber bciicven. 'Ülud) feiub cttid) pfalmcn mit
bem uuntleDn '3cla' Iba-J ift 'vui^el nntevfd)cl)ben nnb Inivt imd) flclefcn. nod)
ficfnnc(en, Im mninanen, bac-, um ein innbcvliri) fturf firi) euc^et im t^bet, bac-
man ba ftill l)alt nnb xu(\( , bic mcynunfi UuU liubetvadjten nnb bic Uiovt fo
lantic favcn laife.
CV'jUm aubevn: bie Uunib unnb lua-? miv beten follcn.
Tic Uiovt icinb: TmiIcv nnfev, bcv bn bift oc. Tan bic meil biv
i^'bct imnn nnfevm lievn ein uvtiivnuc^ bat, mivt e>j an tnnciifcl bao badifte,
ebclftc unb befte flcbetl) ieini , ban l)ctb ev ein befjevc' iieUnift, bev ivnm tvem
fd)ulmciftcv, ev univb eo un-> and) i^elevct baben.
Xac- foU man alfo bovftcen, "Jüt bao alte anbeve i^bctb bofje fein, bic
bife Uuntl) nit liaben, ban imv b"liviftn-< i^ebuvt bil bei)lincn flcbetl) l)abcn, bie
bife Umvt nit lytunl baben, 5unbevu bav alle anbeve iicpet uovbedjtic^ fein
iollen, bie nit bifcc- i^ebctcc' inbalt nnb mel)uuni^ luUuubabcn abev bci^vciffen.
Tan bie pfalmcn aud) iiutli cybet lein, aber nit i',o elav bio ciebct-ö cljgcn^
fd)afft an)',bvurfen, wie Uml flanl; l)u firi) beid)liifeu. Tavumb ift e-> ein
ivtl)umb, bac man etliri) anbeve (icbet bitem iiebct biniVei)d)en abev and) fncv=
tul)cn luil, fnnbcvlid)en bic mit votbev binttben nbcvfd)viben Im iicid)mnctt
feinb, auff mel)nnnii allein, bac nnc C[ot bie flciuntbeit nnb hincicc leben,
(Vittev unb eve biivlel)be, abev aud) ablac bev pci)n inlofcn, nub bev r(leid)en.
^^u U)eld)cu meev unfev Uiille nnb eve, bau i^ittic eve nnb Unllc flcfud)t mivbt.
Xcv uiei))')e 3aut 'init^itten funfflicbeii iiebet, ;)ioicu cveuli, Ismimcn, '4>faltev
nnb bev (\kX)d) baben nbev banb iiennmcn unb uu'cv bau bac ^iMitev nuicv fuv
I on geljoviam I -2 3olri)-5 I '.i bcii ji-Hirn I 1"> flcUct , oli I Is iiori)
(Iftcicu I 29 Sjonbcvit 1 :!" milcf)cn 1
9(ii?[fflilllfl bcutid) be-5 Snitciiliiffv? fiiv bii' oiiifäüiiioii Vaicii. löl!). gc}
fid) fclb c|cad)tct iciu, 'Jiit bno id) fic innim)vif, Siiiibrvii bac- bic Imüoviidjt
niiff bif folb munblidjcii iicbft Im uil ift iiiib ba bind) bivj vcd)t cieiftlid),
iiiiu'vlid), nnuljnfftiii '^.Hittev uin'ev lunaditct mivt. Xan iiUcv ablao, allcv
nu^, oUe gebencbciiiiiflc iiiib alle-? iuac< bev menid)c bcbnvff nii leib iiiib icel,
l)io luib bovt, bii-J ift l)l)vl)uuc iilnn-fliiifici tfc'iviffcii , Hub k- uhhc licfjev, bii
iH'tctt ein '-iHitcv uniil;cv mit lKvt',lid)cv bi-iiiib luib mi'l)iniiu^ bev inovt, baiaiiv
bciicvlinc? bel)ne'j leben;- evlinidjvi, bau bivj bii nEcv fiebet ablav evlmubcft.
■Dhi Inivt bic' c^ebet (letei)letl) in Imun) ftiicf, (v;iim evfteii ift ein lun-veb,
tiiifaiu^ uiib bevei)tunii, (5]mn anbevii feinb fibeii bitte.
3>ntcr, &cr öii bift iiu beut l)\)mti.
Sev 6cftc anfanc^ iinb mnvebe ift, ba-:> man inol ivifje, Unc man ueuueii.
even, f)nnbclcn fol, beii man bitten mil, unb luic mau fid) i^eflcu i)m evtieiii^eu
foU, ba>^ man ijii ipiebii^ unb (leueii^et utad)e lui boren, ''.tiu ift fein name
uubev allen nameu, bev mein' iiefdjidt umriie uno iiei^eii iiatli bau 'natev', bac-
ift ein c[ax fvuntlid), fuffe, tieffe uiib l)evlUid) vebe. ('>-o Hier nit fo liblid)
aber tvoftlid), man miv fpved)en 'bevv' abev 'i^otl)' abev 'vid)tev'. Tau bev nam
"iSiottev" ift oon uatuv eiiui^ebovu unb natnvlid) fuff',. Xevl)alben ev and) c\ot
am aller befteii gefeit unb nu>:- Im boren l)u am aller mebften bewefll, bef--
i" jclbeu i5lcl)d)eu Irir nnc- l)n ben felbeu befenium alv fiuber flottiv. Tar bnrd)
aber macl Itiir got gar innerlid) bemegen, bau nit lieblidjer ftljm ift, bau beo
finbts Imm natter. Tavlm l)ilft, ba-j miv fageu: Xer bn bift i)u beut
bUmel. ißeld)-? feiubt mortl), ba mit mir nnfev eletilid) uobt unb cleub
aulicigenb unb unc- Iju bitten unb got tui evbarmenn emfidlid) bemegeun.
-'••■ Xan irer anl)ebt Iju bitten 'iMitcr uuf,5er, bev bu bift in bem l)imel'
unb tfint ba-ö mit lievtje-j gvuubt, bev befeunet, ba-- ev einen 'initev liat unb
ben felbeu Ijm l)imel. (fr feuuet fid) l)m eleiib unb borlaffeu auff evbenn.
Xaran-j bnu folgen muf,^ ein herl^lid) feucn , gleiel) mie einem finbe, ba-j auj
fcinc-J Pater-? laub unter fvemben (entben im elenb unb jauu'v lebt. ','11-? fpred)
*' er: 'M) bater, bn bift im l)l)mel , ^ri) bein elenb finb auff erben, im elenbt,
iTJC^t bon biv, in aller fcrlirteit, im jamer unb notb, unber ben tenffelen unb
groftcu fel)nben unb mandjerlel) ferlidebten.
Xer alfo bctt, ber ftebet mit eljuem ridjtigem anffgebaben l)erl!eu t.m
got unb ift gefd)i(ft Im bitten unb ]\i beluegcn gotti-- guaben. Hub ift bif;
•■•■1 att3o elm llol)C-j mortti, ba-^ e-j nit muglid) ift an-:? be-:? menfri)en natnr t.m
vcbcn, f:- fei) bau ber geift (Mirifti im berlien. Xan Wau man e« innerlid)
fud)en lüill , fo ift feDn nieufd) fo bolfommeu, ber mit unirbeit fageii mnge,
cv fjab tcl)ncn imtter l)i)c, er l)ab uid)t-:-, er fei) ganli fvembb, unb alleiue got
13 ^anbctn I :;i in jamcv 1
84 Sliijlegimg bnitfcf) bc-5 Saterimiev? iiii: bic ciiifäüiflcit l'nifii. 1-M9.
for ct)ncn fattev lialic, bau bic iintiiv ift io bofje, ba-j fie De ctlna-j auff cvbcii
fud)t unb QU got l)nt t)itnel nit genügen left. S)otl) h)el)ft bnc- movt aiiv ein
^ntioviici^t gegen got, bie lt)ir allein nnff i)n hnden follen. Xnn nnc- nienumt
■>ii 3, 13. tiu l)i)niel iH'lffen fan, bnn bev cijnige imtev. '}[[■> gcicl)viben ftel)et: 'Jüemnubt
ftct)gct nnff in ben biniel, ban allein bev, bev l)evabev geftigcn ift, bev fun be-s :■
nienfdjen. ^^mi be-j tiant unb anff feinem vncfen ninffen Iniv l)l)nanff ftel)gcn.
v'llfo mngcn min bio gebet beten all avbelitenbe' lentbe, unb bie aud) felb nit
iDtfi^cn, Xücii bie movt bebenten, unb bao balt irt) fuv ba-j beftc gebet, ban bo
vebt bao bcvi; nieev ban bev mnnbt.
Cv.j fteliet bie UU'il ein nnbev in bev fivdien nnnb irenb bie blettev nnib, "j
Ijclet bie patev noftev fovnev unb flappevt faft ba mit, nnb bencft mit bem
l)evlicn mei)tl) Hon bem, ba-^ ev mit bem mnnbt befcunet, bae l)cift iiid)tv
■Sei, i'.v ij gebetet. Xan Im ben fpvirijt föot bnvd) ben '^U'opljeteii ^^faiam: Xi-? imlrt
betl) mid) an mit bem mnnbt, ülnn- iv lievtj ift Itiept üon iniv.
^^tlfo finbt man and) eine« tcl)!-? *|h'ieftev nnb Weiftlidien, bl) ivc gckl)tc- '^
nn alle-:- intnenbigeo begivbe fdjlappevn ubev lU)n, bovffen bannad) fagen an
alle id)am '(>'X) nun bin id) fvolid), 0^d) bab nnfevn l)evn nun betjalet', mcly-
ncnbt, fie baben gotb allo gnng getban.
3d) fag biv oliev unb geb eo l.m, bao bn bev fivrf)en gebotb lnt(eid)t gnng
aHntth''ir,,'s;t')i'''ft' "t"-'^' 9.^^^ '^'•'•'t bii biv fagen: Xa-J luilcf evetli mid) mit bem mnnbt, j'^
abix t)v l)evt', ift fevv mm ntiv. Unb ift Im befovgeu. bao fie fid) anff baffelb
gebet lunlaffcn nnb nljmniev meev ein gebet Im gut fenben. Unb alfn bie am
allev )iienigften beten, bie bn fd)ei)nen am allev mepften beten, nnb tmibevurnb,
bie am allev meiftenn beten, bie bo fd)et)nen am roenigften beten.
l'lbcv itjnnb fetücn luiv nnfevn tvoft nnb Imliovficbt i)n Pil geplevve, ■-'■•■
wniih. .„ 7 gcfd)vel), gefeng, bao bod; (^'bviftn-j viovbotten l)at, Vllv ev fagt: '.Hiemnnt mivt
bnvd) oill inovtb niad)en evbovet. Sav nuid)en bie nngefd)irfte '|U-ebigcte, ba
mit man ba-ö Polrf nit, unie oovlu'pten bie lieben oettev, mit evbel)t nnb nuil)e
tm bem ved)ten gvnnb nnb inUieubigen gebet fnvet, fnnbevn in ben euffev!id)en
fd;ei)n nnb allein iiiv mnnblid) gebet unb allev meiften, bo iv eigen nnlj ■■"
gcfndjt lüivt.
i'iic. IS, I. Wiod){ einev fagen 'Stebet bod) gefrf)vibenn Vnce vPüj. jiv fott nn
önbcvlaf', beten', iHntlmul id): Sid) bie nunt ved)t an. ^'»■v fpvid)t nit '.jv
folt an nnbevlaf,5 blettev umb »ucnbcn, "ißatev noftev ftein liilicn, Pil tnovt
mad)en, unb bev gtel)d)en\ fnnbevn 'beten folt iv an nnbevlaff. ill^a« abex a.'.
beten fei), ift gnug bvoben gefagt.
l'Ufo fein .Üetljev geluefen, bie l)i)ffen (nid)iten , bao ift betev, bie inolten
ba§ tBort (^()vifti t)nlten unb betten {hac- ift, fie plappcvten mit bem mnnbt)
2 Ocnuflcn I Ii; oii nllco 1 bnniotf) I on nllo I 17 „i^" fc()tt .\ 1>! tl)nii I
29 inroenbiflc« AI :l-2 tuet. li. .VI iolt pii 1 :!:! Sil)t I 'M joU oii I :;■'> on mitevlnfj I
'; lal)onintc.<. ucil. 'JJinltl). 11, ■J>!. -j jjrpt'i'.s lioniriai' in bor liitiMiiiirin'ii llbortc^mtg.
Ülu-Mcgiiiiti beutjd) bc-i iiolctuniev* füv bic «iifuUincu \.'nicii. l-)!',). 8.)
tni^ imb uacf}t iiub beten fünft iiirfjtv iinb fal)cu nit an iv tinl)cl)t, bau Uu-u
fic äfften, tniurt'cn aber fdiliffi'n , bao gebet uiitevlnffieu imifteiui. Xmiimli
ift ba-j lumt (itjrifti uom flciftlidx" flcbct ficfogt, ba-j imifl an unbevlao (\(
fd)ccn, aiicf) lin leipliitev erbel)tl). ÄMeluol nlictuant bo-? ivnlUid) uolnlnin(^t.
'San lüer maa, alljoit fein iievl! Im i^ot evljebcn^ Xarumb i|t baffelb Uunt
eilt tU)l gcfctit, biunad) luiv iin-j ridjten foUcn, uiib tuen Iniv fctienn, boc- luir
e-j nit tt)nn, bivi luir iin-j evfennenii als fdiluad), flebred)lid) menid)cn, uiuib
flebcmutiflet ttievben unb gnnb bitten über iinfeve i5cbied)lifel)t.
'.'lifo bcfd)liffen alle lerer ber fdjrifft, ba>5 ba>3 Inefeu nnb natnr beo
flcbet» fcl) nid)ty nnber-j ban ein auffbebnng bee c^enuitC' aber bergen Im flot.
^^ft aber bie natnr nnnb artb bec' gebetc- beo bcrl;,en-ö anffl)ebnnf\, fo folget,
bnC' allec' anber, iimc' nit beö bertjeni? erbebnng ift, nit gebet ift. larnnib
ift gcfangf, rebenn, pfcifieu, tuan bao bertUid) onffftebgcn nit ba ift, gleljd)
ein gebet al-? bie pnljenn i)n ben garten menfdjcn fein. Tao luefien ift nit
ba, funbern ber fcl)el)n nnb nanien allein.
Xqö bctDcret and) 5. .'pieronljmnc- , ber fd;rel)bt ' uon ei)neni beiligen
oatter, 'Ülgatbon, bao er in ber umften rrr jar ein ftelm in feinem nuinb tvng,
bac' er moU fdjlueiigen lernen, ilu) mit bat er aber gebetet '. an tiluciffel
innerlid) mit bem bertjen, bas got am meijften anligt, unnb and) baffelb allein
Qufidjt unb fudjt. 6c' bilfft aber lool bartjn, f^o man bie lüort Ijorct unb
alfo urfad) uberfommct tmtrad)tenn unb recf;t lui beten, lan luie oben ge=
fagt, foUcn bie mnnblidje Inort nit anbeiv gebaltenn merbeit, ban alo ein
trometcn, brummet abber orgele aber fünft ein gefdjrel), ha mit ha-j bcvl>
belnegt nnb erl)aben Inerb l.m got. !,^sa eo folt nicmaub fid; anff fein l)erl!
oorlaffen, ba-j er an liunt inolt beten, er fei) bau lool geübt l)in geljft nnb
crfarung l)ab, bic frembben gebancten anc- tjufd)taf)en, fünft lourb l)n ber tcuffct
gar nnb ganli oorfiiren unb fein gebet im b^'^tjen balb liorftoren. Sarnmb
foU man fid) an bie loortl) l)alten unb an ben felben auffftei)geu, fo lang
baö bic feber lriad)ffen, ba» man fll)l)en ntagf an luortb. San ba-j munbüd)
gebet aber bie linirt norlnirff id) nit, foll and) ni)emant Uormerffen , ^a mit
groffcm bauet annemcn alü fuuberlid)e gro-j gottio gaben, l'lber baj ift ,5n
Dorlücrff cn , ba-j mau ber Inort nit Iju irem ampt unb frndjt gebraud)t,
ncmlid) ba-i Ijerlj t.m bclncgen, funbern i)n falfd)er tuuunfidjt fid) Porleft bar
auff, bo'ö man fie mit bem mnnbt nuer gemnmutelt aber geplepperct bat an
alle frud)t unb bcffernug, ^Vi mit ergerung bec' bcrlien.
'.Jlnd) l)utl) fid) ein i)ber, man er nun neben ben luortteu aber fünft ein
fuucflein empfebet unb anbad)t fneletb. bao er nit ber alten fd)laugen i'orgifft,
:5 on untextofj 1 4 ovbc»)t I 12 bcs l)ct^cii 1 -.'o aiijit)t I 2:i joiift 1
2ö OH iBort I 26 fonft I 29 on loortl) 1 U on olle 1 '■»> jonft I
'1 C^ii Ctotjann Sdjncibcv-:- XHuc-g. bot „'Jlnslcfluitci uub TeutiniiV' S:*!. 9t 4" ift bic Stdlc
ongcgcl'cii: „in bem Luid), ba-;- er Dan bcin leben ber, bic cijn cijiiJQnt lebe« gcfiivü), gcmadjt l)Qt".
8(i ■.Uii-;lcflUiifl bt'Utid) bes iHilctuiiict-- für bic ciiifaltii^eii Viiicit. löüJ.
ha-j ift bic nunbcritd)i' lioffnvt, folcic, bic bo iinicf)t ''.Hd) id) bete min uütfi
bem ()cvt!Cii iiiib imiub iinb l)abc fiild; anbadjt, bao idj tialt, cy lucib idjlDcrlid)
tciii ein anber, bev l)ni tu icd)t tlint alö id)', bou bic i^cbnnctcn l]at bir ber
teuffcl eingeben, nnb luirft bo mit cvfler, ban atlc bic, bic bo nit beten, O^a
ift nit IrcDt Pon gottic- Icftcrnng unb luinnalebeljniui inld)ev gcbniictc, lan
nit bid), iunbcvn got intt bn loben in allem gute, biiv bn fnelcft aber l)nb)"t.
(J^iim letitcn, ^'sft tui mevcfen, luie gar orbcntlid) (^l^iiftu!? biv gebet gefcljt,
ban er Icft nit Im, bcvö ein iljlid)cv ]mx fid) allcinc Inttc, iunberii fnev bic
gnnfj famUing nllcr nicnid)cn. Xciu er Icvet nnc- nit jagen 'lllcin Datei',
innbcrn ''45atcr nniev'. Tao gebet ift ein gciftlid) gemein gnt, banimb fall i'
man lücmant be-j berauben, and) nit bic tcinbc. Xan fo er nnfer aller Initer
ift, luill er, ba-3 loir nuber cinanbcr brnber fein foUcn, freuntlicl) liben nub
fner cinanbcr bittcnn glci)d) mic fnev nnc- fclbft.
(Cci)liimj ijc'j DatiT uuhtci.
!3n bl)fcm gebctl)c finbet nmn ii)bcii bitt. i-
Xie crftc.
Weljeiligct locrbt beiu imbm.
Xie anber.
2',n tum beiu vcid).
Xie b ritte.
Xein tutU gefri)el)c al>j i)m l)i)mcl nnb mi ber erben.
Xie liier be.
llnf^er tcgltcf) broct gib nn>j l)cutc.
Xie funffte.
llnnb t'crlav nnc. nnfer fdjnlbc, nie tuir ncrlafcn niifcrnn id)ulbigcrit.
Xie fcd)ftc.
llnnb fnrc un-j nit l)n bic ocrfnd)ung anfcd)tnng.
X ic il)bcnbe.
Snnberii cvlojic nno oon bem nbel. Vlmcn.
Xiffu' fiben ftuef mugen aud) luoll fibeuu gnttcv lere unb in'rmanung •"
geiient loerbcn, bau alv and) ber licilig bifd)off nnb martercr 3. CMiprianno
benivct, fciubt ci5 fl)beu anljciguug nnferv elenbc- nnb bnrfftifeit , bnrd) locld)
1 Uli I <i iüll I 7 üvbcilUd) I s ioiibi'vu 1 Iii iioiibi'vu I iol I
II iiiijcv 1 r.i (Olli I ■-'■■. l'OvUi« I Düvlajcii I
jlu^lcguiitt öciitfd) bcj iiatcriinicto füt bic einfältigen ^'uicii. I-Mü. ^7
bcr mciifd;, Ijii fein icUK' eifcntliuic' gcfurt. icl)uu miu], luic gar i)ii einem
fcrlid^cn iinnb jamciiidjcii leben er l)ic auff erben lebt, bnn e-j nit anbcr-j
ift, ban ein tefternng gottec- nnmen, ein nngeliortnm gottec' Inillen, ein Uov-
ftofiung Pon gotte-? retd), ein liungerigec- lanb an brot, ein iunbige-j luefcn,
ein ferlid)c< roanbeln unnb altco ubelv ooU, alC' bann lil)ri)"tuc' fclb-j nennet
l)n bifjcm gcbect . Inie tiernad) mir l)iuen werben.
T>ic iivm öitt.
(^et)ciltgct werbt Dein itanic.
£ ein grov ubevfd)luenglid; tieft gebet, fo ec- mit bem lierhen gebetl)
tütrt, lote tüoll oou furtien iDorten, unb ift uuber bcn fl)bcn bitten fein gvoffer,
ban bac' luir bitten 'bein name luerbe get)eiligct*.
-JJlerrf aber, ba-i gottec- name in fid) felbc' l)eilig ift unb lum unc- nit
gcliciliget inirt, ija er alle bing unnb aud} lui-? l)cl)liget, funbern (ciic- üinct
(^iprianiic- läget l bac- er >)n nn-- gcbciliget liierbcn faü. "S^an barinnen luirt
got alle biugf unb ber menfd} gar Im nidjt , bar Im bincn nnnb lül)en fidj
auc^ bi anberu fed)« bitt, bac- gotec' name gebciligct luerbe, luan bac- gcfd)ehen
ift, fo ift alle bingf inol gcfdjelien, alc- mir boren merben.
XüC' mir aber fel)en , mie gote-3 name gcl)eiligct meröe ijii nn-i , moUeii
mir Diu'bi" fcbeii, mie er uorunbeiliget unb nornneretb mirt i)n unc-. Unb
2" beutlic^ auff» grobft ba imn ^u reben, mirt er ^meierlci meif^e i)u nnc-
üorunerct :
ijum elften, mau mir fein miipraud)cu Imn funbenn, Ijum anberu,
man mir l)l)n fielen unb rauben, gleid} al» ein l)eilig gefef,} ber fird)eu mirt
limeievlei meic- iioruut)ei)liget , l;um crftcn, mau umu fein gebraud)t uit Im
gote-5 binften, funbern Iju fleifdjlict)cm millen, tuim anberu, man mau e-j ftilet
unb rambctt).
'^üfo lunn erften
il>irt ber name gottcc- borunl)ciliget in unn-:- burd) bcu mifipraud), alc-
man mir i)u autul)eu abber praudjen uit Im nn^, befieruug, frummeu unfer
»< feclcn, funbern luiimlbringen ber funbe unb fdjaben unfer feeleu, alv gefd)idjt
t)n mauigfcltigen fturfeu, mit l'ctiuberei, fegen, ligeu, fdjmereu, fludjeu, trigen,
mie bau auijmeifet ba-? anber gebot gote»; Xu iolt bcn uameu beine-j gottiv
nit unuulj annel)mcu. Unb ift fnrljlid) t)u ber fumma, uuiii luir nit leben
alüi gottiv finber.
Ul>l)e gottic' tinber geuaturt fein.
Ijin frumec' fintt) nennet mau, ba», Don frumeu erlid)en eitern geboru,
bcn fclben ijn aller ma» nad)folget unb gleidjforuiig ift , bav fclb tint mit
rec^t bcfi|t unb erbt bie guter unb alle itamcn fci)uer eitern. "Mio fein mir
1 jct)ciiii I 4 QU bvott 1 'J'2 iju jiinbcnit I o'i iju uolnbriiigcn I -y-') anncl)ciiicn .\
Sf^ ■ilii->U'i^uiu\ bcutid) bei- 'iHitctimietC' fuT bic aiifiiltifli'n Vnicii. 1">19.
(<l)vittcii bind) bk taiiff iiriu (^clnuii uiib ciotic' tiuba' luiubcu, uub io luiv
iiitünm Pater uiib i>l)iicv nvt iiad) folcicn, jo iciii nlh' jt'iiu' lyitcv uiib iiamcii
lind) iiuiiH'r cvbi' L'Unt^flid). l'lu i|t iiimb i)cl)lt iiiiicv luitcv bnvmlicvt.ufl iinnb
i.'iit. s, ii;. t^ntiii, ab:- (^biiituo iniit: 2t'i)tl) bavmlH'vliig, alo imlh'v [)i)iiu'li)d)cr irntti-v bmiii^
?.'uiiii].ii,;'.i. I)cvl;iö ift. ^\tcni: Icviu't i'ou iiüv, bau id) bin taiüftmiitii^f unb iiou berljcii
bciiuititv '.JUlo aiid) ift ([ot (V'iTri)t, ici)u, unnliatjtiii, ftavcf, ciiifcltifl, ld)lcd)t,
liH'ic' ,'c. Hub bic' iciii alh'-: i\ottio uaiiu'ii , bic aüo ciuncid)U)ii,|i'Uu luabi'u Du
bnn Uuntlcin 'bciii iiaiiu''. bau aller tiuicubeii luimeu leiii i^ottic' iiameii. lie
mel)! mir bau i)u bi)ieuu iiameu fletaufft feiu uub burd) fie (V'Un'l)liet uub (\(-
l)ei)li(iet uub il)c iht uujcr luuueu Unnbeit t'eiu, uoh-iet, bao alle i;(ottio fiiiber
l)el)tieu uub foUeu t'eiu ipitig, banuljerlufl, i:eufd), fteredjt , luarliafftifl, eiu^
feltii^, freuutlid), fribjaui, eiuü fuftcu iiertieu lui eiueui iciflidjeu uuMijd)cu,
aud) fciiicu feiubeuu, Xau ber uame gottio, bariiiue )ie i\etauf|t )eiu, luirrfet
iuld)':- alc' iu l)u, aber foUeii-j i)e bitteu, bao alin ber uaiue iiotti-ö in Du fei),
luirrte uub gclieiligct luerbe.
Ä^cv aber Ijnruig, uufribfam, uei)btjd), bitter, uuiiutig, uubaruilierljig,
uufeuid) ift, uub flud)t, leugt, fd)lueret, treiuit. affter rebt, ber ll)ut uiu-re,
leftert, inn'uul)ei)Iiiietl) beu gotlid)eu uameu, iu lueldieiu er i\ebeiu'bel|t uub
taufft aber beruffeu ift. uub uuter bie (ibrifteu gel;elet uub unter iiottic- lu'lrt'
iHu-fauiiiu'let. Tau ber felb erel uuter beut litel beo in'tlieOeu uauteuc- bec-
leuffelo imiueu , bau ber felb ift ein lugeuer, uureiu, affter reber, lieffigf ,'e.
aicior). ■.■, 2:.. S)cm folgen (Sagt ber lucliff;, mau), bie l)ni lunluanbl uub fein geuoffcu fcl)u.
'Sl)l)e iiu, bt)fe tl)nu uit aiiberc-, ban alc- luen el)n 'jlriefter einer falu aui beut
llrt)ligcun (cid) tju brind:cu gebe aber faulen uiift ba mit fd)epffct. 'Jllfa
lu-meu ftc t)vc fclc uub lel)p, ijn ineldjen ber luuue golio luonct unb fic gc-
bciliget l)at, unb biencn ba mit bem tcuffel, bac- laugt alc- luiv fd)mal)e bco
l)el)ligen gotltd)cu uameu, bariune fie gc>iiel)l)ct fein. 8l)l)e, uu lunfteeftu,
iimc' l)ei)ligeuu l)ei)ft, \va':' l)eilig ift, bau cü ift nit auber-i, bau cl)n abfnnbe=
rung üon bem mif^pvaud) tut bcm gottidjcu pvand;, liit)e ein firel) gemeijljet
luirt unb nltciu \\i gotlid)'? binfto praud) Donnbent. \'llfo folleu Unr i)u
allem leben gel)el)liget Inerben, hau iu uno fein prauel) fei), bau beo gotlid)en
uameu, bay ift gutifel)t, Uiavl)eit , gerecl)tidel)t je. Tarumli Unrt ber uaui
gottiv uit allein mit bem munb. fnubern aud) mit allen glibmaffeu ieibv unb
feie gel)eiliget aber iunuul)eljliget.
(?^um VI n bem
Ä^irt gottic' imuu' lunnubeiliget burd) rauben unb fielen, uub luie luol
CC' bei) bcu fd)arfftnuigeu unter bem elften begriffen )iiirt , fo ift eo bod) beu
ciufeltigeit tut fnbti)ll, baffelbe Im merrfcu. San bi-j trifft uu bl)e boffertigenu
nii, bic iu firf) felbft frnm unb l)el)lig fiel) bum'fen unb uit uieDiu'n, bao fie
H jolc^fi 1 In lurUljC I :'.:: iDllbcvu I :!n bnjjrllH'll AI
9(ii?lcflunfl beitlid) bc^ 3!nlenntirv-> für bif einiulügfii ^'aicti. IM',). 80
gotttC' luinu'it lun-lcftcvcii , luic bl)c cr)toii, iiiib (^-bcii l)ii iclb bcii iiniiifii, fic
fein (^cvfd)t iiiib lH'i)liil iiiib limi1)attt , raiilu'u uiib ftclcii (\ot üniicii luuiU'U
bal)i)n fvL'l) ein alU' iinrf)t. lliib bcv i|t il.uiiib nm alUHiin'l)ftcii , iiiiibinlid) Um
CC' id)ciiit , bao fiuin iiciftlid) Icutd tt'tii. Tan bic icU'on fid) (V'biinrt'cn, inib
l)vc luovt, nu'ict, unn)f;l)cit. jiiito luniiiiuini fid) on nenu'n, baium bciinnct uiib
f^ccret fein liuiücn. 'Jlbcv in bno nid)t ncid)id)t, linnbcn ii)c iiuitnibt nnb bobciib
Pov laivn, iinb bl)ic licDÜcn in bei' fdjvirit pvofnnbi covbi', eino tieften l)evl;en,
iilfo bac- i^ot allein fie vid)ten nnb evfeniUMi nuif], nnb c\ax nil nüt l)n lui
ft^offcn l)Qt, Tan alle bind: ii)e in nbev ano fnniien fd)nuirten, bao fie iell'ft
Tiit anbevo luiffcu, c-ö fcl) allec- i^vunbt ivit mit in, nnb baffelb iv ei)cien \mü-
flcfallcii nnb inlucnbirtev vnmen, lnad)teii nnb pvel)fcn ift iv moftev !evlid)ftev
fdjnb, nnnb bac- man fie evfennen mojV iinb ein iglid) imv fiilel)em nnfall fid)
belDaveii, luoäen luiv lueiitter baium vebeii.
2Bcl(^ä bic fd)cbclid)ften nnb eii^eften meufeljen fein in ber
cviftent)el)t.
(tV^nm Ci-rftenn fnven fie bao iDortlein 'all.ieit' in Dveni mnnb nnb baium
fid) i'umen nnb fpved)en ''M]. id) l)ali fo ein (jnte nu'ljnnniv ,'u"l) nu'line eö
f,50 l)erljlid) gutl), bev unb bi)iev luil miv lüt folgen. l^\d} liuilt Dm bao l)evl.!
l)m lel)l'e mit tel)len'. C l)iibt bidj, l)nt bid) mn- ben umlffenn, bie in inld)en
fdjaffc' elel)bevii liHinbcren. (5-o fel)n vof.jen bovnev, aber feljn fepgenn li)ad)fi;,en
ha, fniibevn cljtcÜ ftadjel. Tavnmb alä Kljviftnc' jagt: ''^luc' l)ven fiiid)ten ■"nuin. -, k;
fcunct fl)e. 'il»eld;e fel)n aber bie frndjt ' 3tad)el, Spit.ien, .Sivotlicn, ;)un)if;eiin,
Setzen, nnb fein gntl) mortl) aber lueid. il^lje ae)d)id)l ba-j'. 'JJieirf. 'il^an
bt)c fclbcnn nun bei) fid) befd)lüffcn l)abcn, bae fl)c fnim fcl)n, gutl)e mel)nung
l)obcn, unnb i)r leben bcfinben, bac- fl)c mebev betcun, imftcun unnb anbeic
9utt)c iDcrct tl)un, unb mel)ev lunftanbt unnb gcnabe lum gotl) l)aben ban
anbcv Iciitl), ^£0 normogcn fl)e nit fo bil, bae fpe fid) fegenn bije meff',eii,
bl)e ()ol)cv unnb beff,^cv fc^ii, fnnbbcin l)altcnn fid) fegen bl)e, bie cvgei nnnb
geringer fd)ct)nen. ban fl)e, 'inirgefl^en aiid) balb, bac- gottio gnter fein ak\
ha-j fl)e l)aben, fjo ninf; alc^ balb and) folgen rid)ten. nrteljlen , lunipred)en,
afftcrrebcn, Porac^tcn unb fid) fclbft über l)berman beben, unb fareu alfo bat)er
l)un bcr boffart nnb lHn1)artten pn fid) felbft an alle gotic ford)t, nid)tc-
mcl)cr tl)un, ban bai fie fid) im berljcn nnb mnnb mit frembbcn funbcn
trageun unnb befd)el)ff,^enn.
5id), ba5 fcpn bpe frnd)t ber bpeftel nnb bovneii, Tav fepn bpe rad)eun
bcv luoljfe unber beu fd)aff-j flepbern.
Sid), bac- bepft gottiv nameii nnb ere geftolenn nnnb pm felbft l.ui^
gcfd)ri6en. £)an gotl) gebiut allepn bn nebten, Ul^)e l^pviftnc fagt: ^r folt »uiiih. 7, 1.
:l Oll alle I l)tit 1 ionbctlid) 1 1-' moflcii M ein iialidK- I ioldjcm 1 II id)cb=
lic^ftcii I -20 maiibcvii 1 'Jl JDiibcvii I -JT iiormiincu (io iiidit 1 J^ ioiibovn 1
32 011 alle 1 -U unnb bcjdjütfj.ieu I
iiit vid)tcii , biv:? i)r iiiti) i^eiidjti-t liu'vbi'ii. iHiid) iiottio luiiiu' ciUel)n ift, boy
cv l)ci)liö. inim, ciutt) icl), 'Mjv all Ijugli'iid) tiiiibcr tun- ciotl), el)nev lul)c bcr
aiibcr, an alle uiitcv)d)Ci)t. Hub 150 tiniinntl) ctlim-? l)(it fiu-v bem aiibcvu,
ip ift i'-ö bod) iiit ü'i)ii, iaubi'V rtotti-j alli'i)ii. Xcv fi-lb ioll aiid) aUcl)ii haben
lum bi-n idincii bi-ii iianieii, i'ia-j iLuiliviaUcmi , bao niineit, bav vid)tcii k.
Uiiiib baniuUi uu'v bciiclln'iiii iid'vaudjt iiitl) t;,ii biciift. fiiiibrvii luiv lHn'ad)tinu\
ü'i)iu'o ucl)i'ftt'iiii, bcv icUi ift i'l)ii rt^'ttiC' «t bip, uiib loil bao fL'i)ii imb iH'ljffiCH,
bac- ii"-'*!) ""^ Ciotti--, iiiinb nitl) fcljii ift.
51]1h' bi'v fd)cblid)eu, fvcl)t'n, fvclu'U'u, iuu^otl)fiivd)tirtciiit (\(X\\ti:i ift itit
bl)e liH'lt inUl, bi)c biird) i)i i^utc-j leben iiottio nameii leftevlid)er lmviiul)el)liiieu
bau alle anbere mit lireni bofeu leben. Xl)e l)ei)fj,i id) bie l)i.iffei'tic\eu l)el)licieiui
^•iic. iMi. uiiiib bi'o teuffelv luevterev, biie iiit fei)u lul)e aiiber lentl), nteljd) lote bev
(■(lei)fiiev X)m (vuoiu-(elii). Sie felbeii, i^eiab alö luevcii fije nitl) fnnbev unb bof;.
limllen nitl) lel)ben bie bof',en nnb nniievedjten aber mit l)n t;,ufd)atten l)abeii,
baC' man De nitl) faiie 'C c-(eetl) bev mit ft)ld)enn umb, id) bell) t)n bil fvnmmev
ciet)alten', (5Tfenneii nitl), bao (lotl) Dii fner anbev bavnmb bat mebev flenab
neben, baC' fi)e mit ben felbenn ipuiben bi)nen follen nnb (ilei)d) Uil)bev anfv
tcl)len unb iuiui)evn mit bev ielben tviaben, bao ift, fii' folten bitten bov fie,
l)clffeH raten nnb eben i)n tbnn, )iiie Du (lot cietban bat, bev l)n bie iienab
nmbfunft c^eben unb fie iiit luivaebtet iievid)tet , io faveu fl) Im unb bebalteu
bie ivuib nit allel)n uufvuel)tbav. fuubevn luniHilc(en auel) ba mit bie, ben fl)e
i'i- 18, sT.ba mit belffen fLilteii, buv fein, bie bie fd)rifft l)el)ft bevuerfuv, "l^fal. vbij.
(^um pevberfo periierteri-j, bie iHU'fereten.
(^',uin aubevu, UlVu fie nun bili allev boven iai^en . bao c\oi allein bev
name unb eve c^ebuve. fa ftellen fie fiel) abev fel)n unnb betviei^en iiod) mel)ev
fid) felbft mit irem fd)ein unb faiien , ,\n allem, bac- fie tl)un, luollen fie
flottic' eve allein fud)en, unb tboreu )iu)l )d))ueren bavlui, fie fud)eu nit l)v
eve, fo (\ax iieiftlid), t^vuublidj, tiff iein fie bafe.
Vlbev merrt: auff bie fvnd)t unb luevrl, f;ii mivftu fiubeii, luen i)ve iiov=
nemeu nit fnev fid) i^ebet, fo bebt fiel) ein elafien unb )imnbevu, bac- uiemaiit
nuii^ mit 1)11 uinfimimen. Xa fevet bi'ranf,] , bac- bie nit uml tbun, bie fie
l)l)nberu, unnb funnen nit luniieffen fnleb-ö leljby, (iil)beiin an, bao mau c\attic'
eve iuivl)l)ubevt bnbe nnb bem fluten luibbevftrebe, bao fie (lefnd)t unb flemeljuet
baben, Unb alfa i)r luirfluebt vid)ten unb afftev veben nit lauen funiu'u . fo
fidjt num bau. luie fie eo fleuu-Dnet haben, bao fie nit bavnmb lunueu , bao
ba-j flut nuub iinttic eve iH)vl)i)ubevtb ift, funbevu bao l)ve flutbunden nnb
mel)uuni\ nit fneviviuiien ift, eben alo funb l)re lyit bnuden nit bof.ie fein,
nnb fa (\iü fei), bao auel) got uit borloerffen mod)t, bau Unin fie uit felbft
:l Uli nlli' 1 biiii ttubi'v .\I i; joilbcvil I In live iiiitcv .\l II iH'ÜnvtiiH'il I
lii gitflb I I') l)i'lijvn, vnbtcii I niiab luniiiiift 1 -1 joubcni 1 -J-J Ijnltcii joUcii I
:;o iii'l)t I :!J iolrtli I 'M joiibcvii I
Slujli'giiiifl bcutjd) bc-> äiati-vuiijcvo füv bic i'iiifaltii(i'ii '>.'aioii. I-Mü. f\\
1)11 iiild)-? i^itt) lui niefieii, fo Univbcii fio linU lcl)bcii, bno iiinii i)iT iiicliiiuiii'i
Doi1)l)iibevtl). ".Hbcv bic ticffc L)oifiut liiil nii1)t bofu' »'id) ucniid) iicljaUcii
fein. Sanniib imifjcu i)i oll aiibi'vc lunicu uiib bo'h' iciii. Siel), luic ticff
bic flüttii? leftcnnu^ in bl))en t^ri)iti'ii lunlunucn ift . bii' De bn-? ieiii unb l)citn'ii
lüoUcu, biiC' i-jpttiv nllnii ift, biic- ift, UH'i)iU)i'it, iii'U'd)ticfcl)t, luimcii iiiib eu'.
(i]mn bvttti'u, iimii iid)C' bi'ciibt, boo man )af\t nbev picbiflct, bac< c\vA
bic crc banimb lypuci imiib bcv uaiiie, bav er alle biiui id)afft unb alle biiirf
iciii fciiib, fo feiub jl)e (^elerU}er, bau alle pvebiciev, auel) bau bev l)ei)liiie fteiit
fclbcv, tuTUieu aud) t)benuau leren uub biirffeu uit ineljev id)uler )el)u,
iprcd)cu 'o töcr loci)'? bao uid)t r uub l)alteuc> barfuer, fie uorfteeu e-j taft
lüoU. äBan cö aber an eiu treffen !iel)et, ba-ö mau l)n an i)r ere rebt, l)elt
fic gering aber üorad)t, ui)mpt i)u etuiac' aber fonft ein linbbermertirteit beiie=
gcnb, fid), al» balb ift bic fünft luirgcffen unb briuflt ber borneu bnfd) fei)ue
fvud)t, bie ftad)cl unnb fpiljen. Ta ciiu^ft ber ef^el mit fcDneii oren burd)
bl)C lalDcn l)aut. 2au l)ebeu fie au '".'Id) c{oü] mm l)i)mel , fid) l)erab, mie
gefd)id)t mir fo gro-ö unrcd)t', fallen in fo ^roc tl)orl)eit, bao fie borffeu
fageu, l)u (■(cfd)el)e and) uor (\^Al) nnredit. '-11*0 ift nun einer tiro-j oorftaubt,
ha l)r fac^t , alle bingf fein gotti^j iiunb luiu ftotl)^ C bii armer meufd), ^^ft
Cä qotti-j allein, iriarniiib foll er eo bau uit uou bir iiuiHirl)i)nbcrt nciiien,
(\cbcu, 1)1)11 uunb l)er merffcn ^ y\t ec* fel)u, fo folteftn ftill ftelieu unb im
laffcii fc^affcn barl)u, iiil)c er iiuilte, bau Iran er bao feine ui)iupt, fo iiefd)id)t
bir nit uiitcdjt. SBl)c ber l)el)lif(e ;\ob fprad), ba er alle guter unb fiuber
liorloren t)etl): Wotl) l)at c« gegeben, gotl) l)at eo geuomeu, mie ec« gotl) ge= v^n. i.i'i.
fallen l)at, fo ift eo gefd)een. Wottic' iiamen fei) gebenebepetl). öid), ba-ö luao
ein vcdjter man, bem niemaut uidjto iiemeu funbt. Tan er uid)tc< liattbe, bnc'
fein luaii, ban got fprid)t ^\ob. rli. Cmuia, que fnb celo fiint, mea funt, '.HlC', vhhi n,j.
lua-:' uuber bem l)l)minel ift, ba-j ift mein, \}^d] bab eo gefri)affeu. '-IImio bernmeft
bu bid) hau be-? bei)ueun uunb be-?, ba« bir uured)t gefd)ee ^ (^ireiifft man
au beine cre, gut gerudjt, giitl) unb lüa« bu Ijaft, f,p grel)fft mau uit in bel)u,
fnnbern i)n tsl)riftu-j giitl), Hub bac' er bid) baffelb lere, fo fuget er, ba« bir
genommen incrb, Uui-j bu mci)ncft, eC' bein fei), aiiff ba« bu erfeuneft, ba« uit
bcin, funbern fein fcl). Sil)c, alfo finbet mau allicit, ba« goti-« ere unb
nomc nit lautl)cr gefudjt luirtl), uub fnuberlid) bie l)offertigen l)ei)ligeu pe
and) etlim« feiu uunb baben luolleu, ba« gotl) allein luigeboretl).
2o fprid)ftn: "iiian ba-ö loar ift, fo folget, ba« niemaut auff erben
gotti« uamen gnngfam bepliget. Vliulj loeren bie alle nnredit, bie nor gerid)t
mit eiiiauber baubeleu umb gut aber ere unb anber foepen'.
',Uutl)nuntb id) CV;uiu erften. Tarnnib bab id) broben gefagt , ba« bpfe
erftc bitl) iiberfd)luenglid) ift unnb bie oller groft , bpe anbern alle pii fid)
1 ioicl)C. 1 io luovöi-ii A 2 uid)t büjio uodj 1 :! 2i() 1 l'J sottcv I -in ioii=
bcvii l M joubcvn I :!:! jüiibctlirt) 1 :17 Ijaiibeltl I
92 5liii-U'9iiiu; tfiilfd) bi'-> 'i'>iUrviiiiift-j für bic cim'altii(Oii V'iiu-ii. 1519.
bfc^rctffciib. Xnii lo ijcmaiit lucvc, bcv ciottic' iiaiuc lyiiirtinm licl)ltiict, bev
biirfft lüt iuet)cv ktcii bao patev iioftcv, Hub \wc fn rcl)n lucvc, biV3 cv fid)
tcl)iicC' biiiflC', fcDner cve (\)C[cn aniu'im-, bcr locic c\ani] vcDii uiib bev nanu-
i^ottio fliiiil; luilfummcii (-(clidlirtct i)ii l)m, biv^ iidiovt alu'v nit ijii biJ leben,
fiiiiberu in ben ()i)nnucl. Tavnmti ntnff,',rn \mx beten unb evnftlid) bei^H'enn, ■'
bl)c lueljl im)v leben, biiy flotli tel)nen minien l)el)lii^e Dn nnno. Tan ein l)i^lid)er
mcnfd) befiinben luivt ein lefterev cyillid)eo nnmen, el)nev niebev bau bev anbev,
ob ec- bl)e boffertirten bebli'ien uuU nitb flleiiben limUen.
Xiirninb liab id) anel) (KJni^t, bao biv, ([d^t fei) nit iitleDn ebne bit,
iunbevn and) ein bel)l]iinie leve nnnb iinl;el)iinni) iinfevo eleuben luivbnntplen m
leben-j oitft eiben imb anvift ben nienid)en bernlibev l)n tein ei)c\en eifentbnnl^
San i]ü luiv bitten, ba-? fei)n iianie im uno iult c]el)ei)liiiet loevben, juli^t
bancben, ba-< er nnel) nitb hebliii fei) in niuiv, ban luer ev beilig, f,io bnrfftcn
mir nitb barninb bitten. Xaranf; ban luebtber fiUc(et. ba>> mir, bbe loeit U)ir
leben, fdjenben, leftern, iineren, innnnbebliiienn. entbluebben iiottio namen, mit >■'
nnf5evni cbgeii gebet nnnb iniinbt be',engenn, bao mir iiottic> lefterer fel)n.
■"Jhin iuel)f', id) l)n ber tvintjen gefel)rifft fei)iie lere, bbe med)tiger iinb ntcer
fd)med)t unb luirnidjtct iinfer leben ban bic- gebet. '•llH'r luolt bad) iiitl) gerne
balbt fterben nnb bifem leben feint fein {i]ü er anbero gottiiS namen l)olbt
ift), fiu er berlilid) bcbenrft, bae fein leben in fnld)em luef.ienn ftel)et, barl)nne ■-■"
gottic' name nnnb ere geleftert mirtb '. '.'Uid) mer nitt) iiteber, ban ba>3 Dater
nnfer mol norftnnbt, bette lere gnng mibber alle lafter, fnnberlid) ber buf=
fart. i-au mie mag ber frolid) aber boffertig fein, bev im luiter uiif,^er fo
groffie granf^ame gebred)enn lum i)m felbft befennet, ba-- er gnttio name nn
erctb nnnb tegliii) luibber ba>:? anbev gebotl) guttic? l)anbelt, fein namen numitjlidj -••.
antjibenbt.
0',(iim \Hnbern ^'Intbluurtb id) in, ba-J geriri)t>j benbel feinb, ift nid)t baö
befte, meve beffer, e-j mere teljiiev. Vlber Ijn luninei)bcn gruffer nbel, feinb fie
nadjgelafi^en nmb ber nnbolfomnien millen, bie iiod) nitb mngen alle bind'
faren laffieii nnnb gotte mibber tut el)gen. m,
■"Jfidjt-;- beftemeniger ift luuiy ein mael gelegt, ba mir bbn erbei)ten foUen,
bau ift, bnö miir bon tag lui tage lernen unb uiiy nben, bao gottic' name,
ere, guter nnnb alle bind lum uiio empfrembet unb mir alf;,o gauti gcljeljligct
merben.
(5yi ber ubunge ift nnc- biv gebetb gegeben, ba-j Uiiv an uubcriaö im x.
bcvtjen bcgeren foUeu gntic- mimen gebeiliget merben.
Unb ab fd)on einem (^'brifteu menfd)eu alU'v genommeu nmrbe, gut, ere,
fvcnnb, gefnutbeit, meifibebt .'e. bav luere nirijl tm mnnbevn. ,Vi e;? mnf;,
bod; bo bpn enblieb fnmmen, bac- allec- fein bing bn nid)t mevbe nnb ev lum
"i junbcrn I In ioiibcui I II evtciiiiül! I II „luiv" l)iiitcv „biiii" ji'hll AI
IT 'Jiii I 20 ioltl)ciii I 2:1 jvolicl) lUu'v liuifntin .\ :'.7 ob jdjüii I
?(ii?lc(nnig bciitfcf) bc? S^atcriinicr« jüv i>io i'iiifiiltiiicii 'iaim. 1019. C);{
aÜcn binc^cn n%'fuiibcvt un-vb, dir er 3cl)ciliflct iinb bcii uomcn nottij hcilii^c.
Jsan bic lucil ctum-j bii ift, bic KH'il ift niidj i'iii miinc bn, banimb muj;
ntd^t§ ba bleiben, ba-ö aUciii qot iiiib gottic- alle bindE uiib alle iiameu bleljbcii.
San Inivt ba§ Univ, ba-? bie iv'ved)teu l)u bev Idjvifft neneut uun-bcn '.'Inne
nnb liifl)i,)eii , bie ijvev eitern beraubt nub fi'Diieii troft babeu.
Spric{;itu aber: 'So Uiir alle i'antpt nit cinnt^ijani tiottiv nanien crenn,
icl}nt loir aber bannnb in tobfnnben nnb innbanipt f' 'JliitUnat iri): (Vy inere
allzumal tobfunb unb innbanilid) , luan i^otl) mit ber idjerft banbeleiin lüolt.
2)an flot mag! fein funb lel)ben, H)l)e flerini^ fie fei). '.Hber e-:- fein t!H)ei)erlei)
Oülrf. (ftlid) bie ertennen nnb tla^en bao felbft, hau flic nitl) (inngfani t)el)=
licjenn bcn namen cinttic-, nnnb ernftlid) barnntb bitten, nnb firof; ad)ten, bac-
ftc fo nnfelig feinb. Jen fclfaen i^ibt er, Umc' fie bitten, nnb bavnnib ba-? fic
fid) felbft uvtcl)len nnb rid)ten , abfolbiret unb uorleft i)n gotl), Univ fie nit
c\nucitliun. Tie anbern fretien nnb leid)tfertic\en OTftt'H. bie fnld) l)re ftepreften
(\erini\ ad)ten , flu ben linnb id)lal)n , aber and) i\ax nit |el)en , and) uitl) bit=
tenn, Incrben am enb finben , mie i^roö fnnb iel), bao fie i'iar nidjto c\cad)tet
Ijaben, nnb barnmb innbanuit. barnmb fie lunnieljnten aller nu"l)ft felifl Im
löerbcnn, 'JU-j Cvbriftuc- Ijn bcn i^lel)f,;nern jai^t, bac- ji)e nmb i)re lanc^e c^ebet '";.inii,L.:i,i4.
bcftev groffcr norbaninii? Ijabcn linirben.
Sid), alfü Icvent bid) bao initer nnfer Imm erftenn ertennen bein groo
clenbt unb uortcrben, bao bn ein gotv lefterer bift, alfo ba-j bn muft üor
beinern eljgen gebetl) erid)red'en, man bn bebendcft, Inao bn beteft. Dan ev
muf,i mar fel)n , bac- bn iiottio munen nod) nit gel)el)liget babft. 2o mnfj
and) mar fein, mer i:\otti-? namen nit beiliget, bac- ber i)ii uorunbeilige.
Xaruad) aud) Inar fein mno, bac- gote-j namen nneren id)mere innb iel) nnb
bcs eloigcn fcJnre-j fdjnlbig, fo gottiC' 9ered)tifel)t rid)ten iollte. ilni miltu
bau nun fiDn ^ bein et)gen gebetb ftrafft bid) nnnb ift mibber biet), beluniiit
bid;, beelagt bid), ba ligftn, mer belfft bir^
S^t)c nn, man bu alfo ernftlid) l)n bid) gefd)lagcn nnb i)n bein-:? elenb->
erfenteni-- gebemutiget bift, Tan Imm anbern fnmpt bie troftlid) lere nnb redet
bid) mibber anff, ba-:- ift, ba-j gebet leret bid), bas bu nit uorlimeiffelen folt,
funbcru gottiö gnaben nnb l)nlff begeren. San bu gclnif] bift nub feftiglidj
glenben fall, hai^ er bid) barnmb fo l)at leren beten, bac- er bid) erl)oren loil.
Unb alfo mad)t ba-j gebet, hai- bir got nit tmred)net bie funb, nnnb nit l)u
ber fd)erpffe mit bir Ijanbelet. Unb allein bell bie got Por gut, bie bo ernftlid)
befcnncn, ha-i ft)e gotti-5 namen nneren unb ftctiglid) begeren, ba-j er innge
gcl)ciliget loerbenn. Tl)e aber fid) anff i)re gemiffen lunlaffe)i nnnb nit ba
fiicr l)alten, bo-ö fie gotti-r- namen nneren, ift nitl) mnglid), bao fie bebaltcn
Ircrben, bau fic fcinb nod) tiu frei), fid)er, boff ortig unb ungotford)tig, fie
1 ^c^tigen. San I 14 folrf) I 21 »oii bciiicm I ■'<> forntU I MI ba§
ift, ba? bo» gebet AI :;2 i'onbevn I -i'-' fllauben iolt I
C|4 'Ü(ii-?lr(\iiiu) boiitjrl) bc-? ä"ntcviiin"ev<' iiir Mo rintiilticv'ii Vnini. 1-MO.
»(.Ulli. n.vs. fein niid) nod) iiitt) iinbcv bcm l)aiiffcu, bn (^liviftiiC' üii iprid)t: .Uomiiu'ut Im
mir alle, bie i)v bcciH-(ftii^et fcl)t imb bejdjiueret ieiib, id) luil cud) i-rnuirfcii,
bau fie norftehcii ba-j patcv mifter nit, Unfi^eii nid)t um-? lie bctlicii.
U.MM'd)l "•>■
^^ft mm bic mcDinnui inib imiima bi)ier bit: \'td) lieber uater , beiii
naiiie merbe iiel)ei littet in uuo. bo-? i|t. ^\d) befcniie, bao id) leljber beDnen
luiinen offt luinineretl) l)ab iiiib and) nnrf) mit haffart niib biird) mel)ne el)c\eii
ere iinb iiameii beineii nameii leftere, bariimb biirel) beiiie (\n(ibc l)i(ff mir,
bao 1)11 mir mein nanu- abgebe nnb id) Ijn iiid)te iiH'rbe, onft bac- bu nüein
nnb beiii name nnb er l)n mir leb. M^ biui. bao bii and) cvuiqiaui imr
ftaiiben l)ab|t, ba-? bao inortlein 'beiii luime' beiiffe fo nil alv 'bein ere abber
lob', bau ein iiiiten nainen bcblt bie ld)riTft ere niinb lob, einen böigen iiamcii
ein id)aiibe mibe boie i\ernri)t, \Hlto bav biv iiebet nit anbero mill, ban bao
rtottiv ere oor allen nnb nber allen nnb in allen biiuieii (leind)t merbe nnb
alle linier leben eloiiiflid) allein l;,ii notti-? ereii iielaiuv, nid)t tui niiierm nnl!,
and) iiitl) Ini imier ielifcit aber etuniv untv, ec- iel) üeitlid) abber emiflf, eo
iel) bau Im iiottiv eren nnb lob eiiblid) innorbent.' Xarmiib ift bi-? bao crfte
liebet. I^aii i^ittio ere bao evi't , lebt, bod)|'t ift. bao imir im (leben fiinnen,
nnb er and) nid)tv meber iud)t nnb torbert. 'JlMr toiinen im and) timft nid)t'i
lieben, bau alle anber ipitev iiibt er niK-, bie ere aber bebi'lt er nm allein, bao
mir crfenneii , iaqen , fiiu^m, leben, mirefen . nnb alleo U)iin nnnb lrt)benii
"i=i 111,:;. i,el3eii(ieiiii, bao (-(ottiv alle binr! iel)iib,' '^Inft bav bo heftebi' ber iiuiid) ivj. er.
(nmfeiiio et maniiificentia opiio ein-?. Vob uwi^ iiroc- ere ift fein mevd, nnb fel)ne
(lered)ticteitl) blel)bt emiiiliri). lav ift io oil (lefaiit : ,\n un'ld)ein menfd)ni
!lot monet nnb lebet, beffelben ineiifd)eii merrf tbnn nid)tv aiibero, bau ba-? fie
(■(ot fii'Ov lob nnb ere neben nnb l)iii alleo l,mfri)rel)beii. lariimb fo ad)t ber
felbic^ iiieufd) nitl), bac man in nnerei nnb luirarijtet, bau er HH'l)f,5, bao alfo
reri)t ift. llnb fo im iit)emaiit i.iorad)teii Inil nnb iinereii, i]l^ Umt er ee felber
nnb \\mc\ nit lebben fel)n lob nnb eve. llnb banimb ift er (lered)!, t\ibt i^it,
Rin-j c^ottio ift, nnb Dm felbft, Ina-J fel)ii ift, i^otb bie ere nnb alle binrf, Ijm
fclbft bie frbaiib nnb niri)to. Ta ift bl) nereri)tifel)t, bie emit^lid) bleibet, man
Wdute.iw fie flcfellct nitl) allein beii lun)tlid)en iiu'iifd)eii, loie ber U)orid)teii OMinrtframenn
U niciiio iintiio .\l m bcine iinnu- \i l:; mib Ooiic 1 Kl iniift 1 2\ .Siintcr
„leljbenn" ftaOcii .\ iiiib 1 ein .«onima :il iiirtjto bn ift, Mi «nrclititriit .\ iiirtjto, bn ift bic
(irvccfjtiteil I
') .öicv otlun iitiifi V.'iitl)cv beim niüiibliclicii 'JUu-un.i luij ji-iiioii Scviiuni noii ;^,iul)ciii'>
(). iiiiffvc "JluÄfl. '4*b. I e. i»4 ff.) l)iiincniifii'ii IjnlH'ii ; beim in .Csulinn" £rt)m'ibcv* Slil-jcialic Ijcifjt
r-5 IH. ä"': „ÄU) «bov C[ot[) tuill nücliii bio crc litibni, l)nbf irf) in bnii Sorinon Hon .^>rt)fi.i
r(cnii(i)nin gcjnact." ■) 2rii Sinn c\kbt nnl bio lutoiiiijoljo iUiovfotiiinfl: Ergo fiiiiocjuid
intclligimus, loquiimu-. «iniuni.s, viviuuis. o|,ci:iniiir d oiiini;i .|ii;ic ii^^nimis et inifiiiiiii-.
arf(uiiipnto sunt, nuiuin, ilci ipsius pssi'.
"■llitÄli'guilfi bciilid) bcö i!atcniiijov-5 jiiv hw einfältigen Milien. IM!*. (|."(
lompcn iiitb bcv fdjcDnenbcn (icilincn fvoinfeit, iiiiibevii bcm duii^cn iiot, Uov
bcm fijc bau oud) eiuifllid) bU'DLu't.
■Jhi merdleftu , biv? bie^ flcM imibbcv bic leijbic^e l)offavt fidjtct, bic bnii
biii- iKul't, leben imb ivinlicc- liieicnn aller iunb ifl. Tnii l'.ii iileljd) luie feine
tui]ent lebet abbev flut ift bei) bev liofiart, al)o lin)bbcrumb lebet abbev )d)abet
fcl)nc funbc, Iro bie hoff ort tobt ift. Unb tuljc ein fri)lanc(e all iv leben Dm
licnpt bat, nnb limn ba-? tobt ift, fo tl)nt fie nflemanb nid)tv, alfo man bie
boffavt tobt mcve, f^o loeicu alle funbc iinfdjeblid), ja c(roy forbcvlid). Xavnnib
unic nl)emant ane boffiU't ift, unb cljflene-? namen unb ere flcl)l!, alfo ift nie=
niant , bem bic- gebet nit bod) not nnb nutj fei).
Vk ?tnbiT tiitl).
(f,v< fominc belli rcid).
Ti)f,', aubcv rtebctb, toie bie anbevn, tbul IjunD bini^f, evni)bevt unb
erbebt nm: Ch^nljbcvt ba mit, ba-j un-j loriingt tui befenncun mit eD^enem
inuube unf^ev c\xoi] eleglid) elenb, y-rbcbt aber bamit, bac- un-? licl)gt, loDe lnl)v
un-j l)n iulrf;em ernl)bern beben follen. 'illjo bat ein itUid) luortb dotti-j bie
ort, tav Cr cvfd)rccft unb troftet , fdjlcflt unb bebtet, tnibridjt unb balocl,
vetjffjet au-j unnb bflankt unjbber, bemutiget nnb erbebet.
6,5 nm erften
Tcuintiget e§ uns, ba§ h)l)r bcfeuncn offentlid), bao gottio rebd) nod)
nitb tommen fei) tut unn^. ^ilVldv:- )]o ec- mit eruft bebad)t loirt nnb ttrunblid)
gebet, erfd)rerfliri) ift unb ein ililid)'ö frum-j bci'tj billid) betrüben unnb faft
fmnmevlid) belregen foU. Jan barauc- folget, bac- unjr nod) oorftoffjen , i)m
elenbt nnb unter granfamen feinbeti ieinb. beraubt beo allerlibften naterc' lanb.
ilH'ldKc- bau luoeen lei)bige ilegliebe td)abenn feljub. Ter erfte, bao got
bcv Datcv beraubet ift fcino reidjc- i)nn nnitv, unb ber ein berr l)n allen bingeii
ift unnb fein ioll, allein burd) nn-? iold)er feijner gemalt unb litcU üorbl)u =
bcrtb ift. '-iLVldic-:? nitb menig gelangt lu' febner unere, al-j fei) er ein l)err
ane lanb unb fein almcd^tigev litcl glcirf) Im fpotb iu nnno mivtb- Jo^'
muo an lnoel)ffel mcbe tbun allen, bbe gotb lieben unb gut gunnen, bartju
aud) fd)rcctliri) ift, bac- lubr bbe iei)". i'i^' gottio reid) ringeren unb bbnbevcu.
'-ilHid)c fjo er molt gcftrcnglid) ridjten, billid) mocbt alo fcl)nc' rcid)C' feinbt
unb rcubev oorbauuu'n. Ter anbcr fdjabe ift unfcr, bciv mbr l)m clcnbt unnb
fvcmbbcn lanben untter f',o groff',cnn fel)ubcu gefangen li)gen. lan fjo cy
fdjrccflid) unnb eleglid) mcre, man eljUv bel)tlid)eii fuvften fiubt abbev el)n
gan^ lonbt unber bem lurcten gefangen oil fdjmabe unnb lel)bcnc-, lui lebt
1 fonbctn 1 ir, ioltf)on I iljtlirf) I 20 „es" ffft't 1 24 uottcvlnnb I
ol (linbcvn, luclrtje 1
96 4liic-lo(iutifl beutirt) bfr 'i'ntfriiiifcv? fiiv bif fiiiiältic^fn 'inien. 1-">10.
aucf) bcn fdjcubliriiftcnn tobt dnibenn iiiiift, 'ii^in' niU iitcl)ev ift bao cvbcvTnttrf)
toi clafini, bao un)i; untl)cv bcii Inii'icn i^ctiftcn l)ii bt)icin clenb iciii iiiib allerlei)
fevlifci)t letibä iinb feie, tili le^t aiid) bcii cluiflcn tobt alle augcnblict flctüattcn
uninienu, bao elinein inoct)t liilltd) üov fetinem el)(:\cn leben melier bau Dor
fliiiibevt tobten i^ralren, f',o er eo red)t anielie.
(^ ;iini anbevn.
llHin inld) bebencfen nnno evni)bert nnnb uniern jamer iino evoifcnct
l)at, io folget ban biie troltnnc^ unb levet um bev frnintlid)e meifter linier
l)er (iliriftiio, bao iiiir iolleii bitten nnnb lieferen ano bein elenbt lui fuiiiiueii
iinb nitl) inirtniielifielen , bau ben ielbeii, bl)e ioldjo befennenn, bao fie flottio
rcid) brinbern nnnb cleglidi bittenn, bao bod) iiiiu^e fonimen , inivt flotl) niub
fiilc^o l]x leiibt niib bitten lui C[ii{ balten, bao iv iiinft billid) ftraffcn tourbc.
Xl)e freuen c\(X)ik aber, ben nit oil baraii iielei^n, um flottto reid) bleibe, imb
iiit lierlUieb bariniib bitten , njirtb er fuer mar mit ben tliranneii unb bor-
jtorer ieiiio reidjo iiad) ber idierff ridjten. Iiaii bie mel)l ein it,lid)er bio
ciebctl) imii', beten, io folget, bno nl)emaiit iinidinlbici ift an ciottio reid). 3^ao
tjiinorfteben , ift lui miifen, bao t,ftiei) reid) fel)n.
T a 0 c r f t e
3on if.. 11. 3ft i'i" i'fid) ^f"^ ienffelo, bcn nennet ber lierr im (.voant^elio ein {yurften
abber Ainuic^f bl)fer mettb. '2'a-: l)et)ft ein reid) ber iiinbe iinb iiiuvl)ovfant,
bao iol aber ben fnimmen t^nr ein i:\roffeo elenb unb iV'fcncfnio fein , äl^l)e
ban üipirirt ilt imrl',cl)ten biird) bie fiiiber Hon ^Airael in (vt^ipten, bie bo
muften bafielb lanb mit cirotfer erbebt unb jamer bameii iinb bod) nidjto
baooii betten, bau bao man fie ba biird) Im toben flebadjt. '.'Ufo mer bcm
lenffel iintertban bienet i)n tiinben, inuo uil lelibeii , iimberlid) bnt i^emiffeii,
nnb bod) tili leljt ben elöigen tobt ba mit borbbnet. 'Jhin teinb mi)r alle l)ii
biiem reid) alfo lantj, bifj bao reid) flottio fomnict, bod) mit iintcrfd)el)bt.
l:m bie fnimmen feinb alfo barijii, bao fie teglid) mit ben funbcn
fed)ten unb beo fleifdjeo Inft, ber inerlt rcbljen, bco teuffelo eingeben ]ldia,
unb ocftiiilid) lüibberftrebcn. T:an luie frnm luir fein, f^o loil bod) l)C bie
boi> luft in iiiio mitl)erfd)cn unb umlt flerne alleine l)erid)cn unb ubcrbaubt
babciin. 'JUfio fid)tet gottio reid) mit bco tcnfielo reid) an iintcrlafv Unb
bie fclbcu Uu-rbcn barumb behalten unb fclifl, bao fie alfo ftrebtcn in im
felbft iPDber bao tcuffclo rel)d), iimb flottto vcl)d) loiUen ju bonuercii. Unb
bao feinb bie, bie bio i^cbct mit Inorttcn, bcrlien nnb mercfen beten. Vllfo facit
siörn. c, 12. ber l)el)lifl VUpoftel '4-Uiiiluo, bao loir nit füllen svftaten, bao bie funbe rcivrc
in unfcrm tcl)he tjii folgen fct)ncn bcflirbcn, "^lo fpred) er: ^\r merbet Inol
7 \olai I S fteiiiitli(ft I IJ ioltfts I ioiift 1 2i) in loclt I
untettnij 1
9lu?legung beutid) bcs üntcriinjorf- für bie einfältigen Snien. 1Ö19. 97
fulcn iinb t\abm boic luft. liebe unb neliflunf^ Im luirn, I311 flcl)!.!, kn imfoiiidirit
unb bcv slctjdjeu, bic cud) Ijijtieii liuiUcn i)n bcv tciiffrlv vcirt), ba-j ift Im
fiinbcii, ha fie {)er !ommen unb felbft aud) iimbt fein, ober l)v folt Du nitl)
folgen, ninbcrn fedjten imb bie iclbcn nQd)flelaff5ene uovvcthev bcv alten teuffelv
rcljc^ Ijtoinflen unb berapffcn, Un)e bie fimbev con ^s\xad ben :;\ebufei-j unb
?lmorrci5 tlictcn, uunb calfo flottiC' tcid) Ijn eud) (ba§ bas rcdjt gelobt lanbt
ift) mcven. S;ie anbcrn aber feinbt ali^o bavt)nne, ha-:' fie luft bavlm haben
unb folgen allen begnvbcu be-j flelifd]-:' , bev Uicrlt . bec< tenffel-ö . molten aud),
fo fie modjtcn, i)uinicv baiiiuncn blei)ben. 1X))]c rcijnien bem ieuffel cl)n unb
rljngeren, auc^ Oorluuften gottis rcid). Savumb fomnteln ft)c guttcr, balücnn
brcd)tlid). iud)enn alo luao bt)c loelt tioiinaiif iiebeu, glcl)diiaut fie emiiif liDe
blcl)beu niolteu, gebenctcn nit, ba-- liil)r bie fein ftabt l)aben ^u bleDbenu, "..Hlv
Sont '4-'auluc- fegt. Stjfe beten bi» gcbcet mit bem munbe, aber mit bcmO'in i:mi-
beikn mibbcvfpred)enn fie bem fclbeu unb feiub iilei)rf) ben pletievn ovgel pfeiffen,
bie plcvren unb )d)vci)eu faft i)u bei" fivdjen unnb baben bod) ineber uuutb
uaö) Dorftanbt, unh DiÜeidjt fcinb bie ovgelen bcv felbcn fcnger unb betev
figur unb an^cljger.
Sa» aubcr vci)d)
3ft ©ottis wc)ä), boa ift ein reid^ ber gcrec^tifet)t unnb ltiarl)e^t, Saoon
(5l)viftui5 Jagt : Sudjt Oor aUcn biugcn ba? reidj gotti^ unb fcbne geved)ticfel)t. -«'i'»! i"'. -'•
''Ma-Z' ift gottic' aber ict)n>3 vcic^» geved)titfel)t ? 2^ao ift, man fein fuiibe mebev
X\n uuuv ift, funbevn alle unfieve glib, cvafft unb mad)t got unterttian unnb
X)n fcl)nem prauc^ fepnbt, ba? n.n)v mit ''^^aulo fagen mugen: ^d) Wie iljt, «ni. j.-.-o.
aber nit id), funbeiu (Sbriftuo in mir, unnb luin (unintliern: f\r feiib nitl)i.<?or.r.,r.M.
elocv felbft et)gen, ^r feijbt gefaufft mitl) ei)nem tbeuveu fdjati, Tavumb f]ii
folt l)r got^ toirbigenn unnb tragcnn l)n clüvem letjc^nam. '^llv fpved) ev:
6t)riftu-j bat cud) faufft burd) fid) felbft , Tavumb iolt nv fein fei)n unb pn
laffen l)n eud) leben unb vegiven. Xav gefd)id)t aber, limn tepn funb in uns
regivt, funbcrn aUepn Ct)viftu5 mit fepnen genaben. 'äUfii ift goti-? veid) nit
onbcvö bau frib, ^ud)t, bcmntigfeit, feufdieit, liebe unb allerlei) tugentb. unb
ba» nit ba fep |orn, bnffv bitterfeit, unfeufd)eit unb atlcj beo glel)d)eu. 5hin
probir fid) ein pglid)er felber, ab er bpe aber bar^u genepget fid) finbct, fo
toirt er t)nnen, pn lDeld)em repd) er fep. ''hm ift niemaut, er finbe nadj
cttoa? in pm Pon be-? teufiel? repd). Tarumb mui^ er bitten 'Imfomme bein
reid)'. lan gotic' rcid) mirt l]\)c luol au gefangen unb npuipt lui, 6c' mirt
aber pn pencm lebenn Polnbrad)t. \!llfo ift e§ !ur|lii^ gefagt: 'Cjufommc
bepn rcic^. i'icber oatter, la-? um lipe nit (angc leben, auff baö Polfommeu
trcrb in unc< bein repc^ unb mir erlofct Iverben gcnljlid) Pon bc-? teuffcl-?
rcpc^. atbber fjo birj alfjo gefeit, noc^ lenger in bifem clcnb uns ^u laffen,
4 jonbcm I 8 bn Welt I 16 noS) oorftnnbt I 24 ionbcrnn I fjum Po=
rintljcrn I 29 jonbcrn I :J2 ptobirt 1 :J:J nodj etmnä I :i'J §tcr l)at aud) 1 .'abbet'
Sut^exS Sßertc. 11. "^ "'
98 "JluJlEginig bcittjcf) hc-J 4!nteriin)i't-5 für iJif fiitfnlticicu Sinii-n. 1519.
i\o c[\i imii-> bcflnc flcnabc, hai mir bnii velnl) l)n iinc- miigcn anfieficu unb
an uiibevliio incrcii, bcm tciiffel fein rcid) iiiinbcvit uiib Iniltoreii'.
^.Uim iiicrcf.
(*y fein Iflpcu (^roi? t)itt)iim in bijt^ci' matcvi).
Sev cvfte: 2ic bo t)i)n unb t)cr lanffcn, bnc- )ic fvniii uu'ibcn. Im gotti-ö -.
rcid) fnmmni unb fclict lucvbcn, (vi)ncr gen 'Kom, bev lu! fant ^öcob, bev
batüet ein (nipcLl, bev ftifft bif;;, bev ba-^. '^Ibev liu bcm ved)ten punct InoUen
1t)e nit gvciffeiin, biiv ift, ba-j fic inlueubig fid) ielbft got ^n eligcnn geben
unb fein reid) unnben, tliun üiU fuldjev euievlid)er luerrf uub glet)ffeu faft
bnbfd), blel)ben bod) inlucnbig Hol bofev turf, tjoruc-, l)a\i], l)offint, ungebultig, in
nnfeufd) h\
L'Mc.i;, Mr. ÜBibber bie ipridjt (5l)viftuv, ba er gefvngt iinnt, iimu bao reid) gottiv
ferne: lac- vcidj gottic- fommet nit mitli cimein euficrltd)cu geberbe abber
fdjeljn , 'DJentpt ituir, bac- reid) gottic- ift in eud) iinueuienbig, aI-5 er aud) au
•iKaiiii. 24,''jj}Qt(, xxuil fagt: lUan luirbt nitt) fagenu 'fid;, ba abber ba ift (•>', Uuub i'.
f,^o mau eud) intrti) fagcn 'fid), t\t) aber bo ift es", fjo fült pro nitt) gleubeuu,
San fy iepnb falid) prophetenn, ala fpred) er: ißolt pr ba-5 reid) gottic-
toiff^en, fo burfft irc- nit luept fnd)cu, nod) über laubt lauffeuu. fe ift nal)
bep bir, fo bu Inilt, ja ec- ift nit allein bep bir, funberu pn bir, ban Ijudjt,
bemutf), tt)art)cpt, fcufd)ept unb alle tugentt) (baä ift ba-j marc reid) gottiö) -o
magf upcmanbt über lanb aber über meer holen, funberu e-? muf^ pm perljcn
auff geben.
üarumb beten mpr nit alfo 'Sieber Pater, la-? unc- fommcn tm bepnem
reid)', alfo folteuu mpr barund) lauffeuu, inuber 'bciu reid) fomme Im nno'.
Tan gottiv guabcu unb fepu reid) mit allen tugcnbeu niuc' l;u uniiv touniu'U, -:.
füllen mir c-s uberfommeu, mpr mugeun upmmer meper tüi pm fummeu,
ftlepd) mpe b'priftny t.ui unno üom ppuu'l auff bpe erben fomiueu ift uuub
nitp mir uon ber erben tju pm geftigen feinbt pu ben ppmmel.
Ter anber prtbum, baS Pill fepnb, bpe bif^ gebctp fpred)en, allcpu forge
gebabt, ba^ fic nur feiig mcrbeu, Uuub innftepeu burd) bac< repri) gottic nitp :;o
anbcrv bau frcubt nnnb Infi pm ppmel, lupc fpe ban auv flepfd)lid)cr ipn=
litcit benc!en mugen, Uub mcrbeu ba burd) gebruugenn, ba-5 fpe bpe pell furchten
nnb atf,50 nur hac- prc unb pren epgen nulj pm ppmmel fud)eu.
Tpe felben miff',euu nitp, bao gottiy repd) fep nitp anbero ban frum,
ljud)tig, rcpn, nült, faufft, gutig uub aller tngent uub guabcu Holl fein, nlfo :■■•.
bnö got^ ba-i fein pn uno pabe nnb er allein in uuo fep, lebe uub rcgire.
Tic' folt man am pod)ftcn iiub crfteit begeren. Tan ba^ pepft feiig fein,
loan got in und regirt nnb Inir fein reid) fein. Tpe frenb aber uub luft
unb alles anber, bac- mau begeren mag, burft umu uit fiid)cu uod) bitten
uod) begeren, fuubcru e-ö luirtl) fid) alo felbft fiubcii unb folgen beut reid) i"
1 fil)elioii I '1 tiintrvij .\ ir, bn obbi-v bd I ls iiarti W\i 1 li) ei nit 1
•21 nOcrlanb A .■!."> jniifftfliitijj AI
9tu§(0()uii(i bciitfil) beo Ürttcnmfcvi fiiv bie einfältigen Milien. 1519. ()C\
gotts. Tiin tuie du unter Uioiii iiiiiii uit iietniiirEeii lueibfu, ov {mnc[{ Don
Ijm icUi mit iniiiciiidjt foiiicii liift iiiib fvcub, uiib m(\C[ uit lun1)i)nbcrt Unubcii,
^illfo bil infcv, Uniii bic cvinbcii iiiib tiijioiibcn (bivo veid) f^otttu) öülntonnucii
Uicvbcn, fo iniii; nii uiif,5or luittiiiii, iiaturliri) inib uiaiovl)i)iibcrt folcicii fvciibt,
frl)b utib iclicfiDt iinb aller liift. Sariniiü bnc- fal)ri)e iiiib ei)(\eiiiit!iii niu^e
abe ^iilrenbeii , t)ei)i"t iiiuiC' 0"l)riftiiS nitf) bic Imlflc bc-:< rel)rf)o, fnnbcrn hüi-
xeXjd) ciottiv felber bitten niib )nri)enn. ^Mieue nbcr lnd)eu bni- l)l)nberft iiiib
le^t f3Hm erfteu, nnb ba-i erfte ad)tcn fie nidjt-ö, aber ad)tcny allein unib beo
legten Unllcn. Tanimb tuerben [ie Ijr feine? uberfoniuten, )l)e lUüUen ben \)ox-
(\anc\,[ nit rcd)t, i]o Inirt i)n bije foUv and) nitl).
T>ic brittc iX3itt.
^eiit lotUc gcfdjcc ald l)m t)i)titcl itiib aitff erbot.
2;i)i]e bit() übet ond) bic lünel) bingf, bl)e tjn luirfianflcncr bitt iiefiicit
feinb, 5)lcmlid) fic ernljbevtf) nnb crliebt, niadjt funbev unb front, ban bie tjlucl)
ftndf ^snbicium et iiifticiant, flcridjt nnb flercd)titeit , luirrfet baö loort flottiy
allciu'l)t, atv ficfdjrieben ftet}et: i\'ati, qni faeinnt inftieiant et inbicinnt tnt-i. nw, a.
omni tempore, 5elic^ fel)nb, bl)c bo üben ba-3 iieridjt nnb gercdjtiieljt aUel3el)t.
S)aä ficrid)t ift nitl) anber-?, ban ba-5 ein menfdj fid) fclbft ertenne,
vid)tc mib borbnmne, nnb bao ift limrc bemuticifel)t nnnb iein« felbft crnlibernnfi.
Tic geredjtifelit ift nitl) anbero, bau luan ein menfdj fiel) fclbft alfo
er!ent^, c^nabe nnb biilffe Inm c^ot bittet nnb fndjet, biird) liic(d)e er bau lior
r^ot erljabcn mirtl).
S:'l)fc tjlüel) ftnrt uuUlcn uii)r fcl)eun l)n bi)fem flcbet.
(S'ium crftcn
'Jiid)tcn mir nn-? felbcr unb liorcla(\en un-J mit uufern i:\]c\m lüorteu,
boä lüir gotte uugel)orfam feiub unnb feinen IniUcn nit tl)nn. Xan tuen d-
alfo rnitb iiuv ftunb, ba-J lin)v gotticj millcn tl)ctcn, fo lücr biö gcbetl) umb=
fünft. 2)animb ift ti- crfd)rcrflid) t.ui l)orcn , ttiau tm)r fagcun 'bcl)u trilt
gcfd)ec\ lan \vai magf fd)rerflid)er feljun, bau bns gottii? millen nit iiefd)id)i
nnb man fein geÖDt Dorad)tct, ba-? loi)r elerlid) Uil)bber unö fclbft Ijn bt)f3em
gebctl) befenuen^ Tan eo muo mar febu, ba^ mir gotti-3 Unlteu uit tl)nn
aber getl)an Ijobcn, fl)ntcmal mt)r allercrft barunib bitten. Tan Hör gottiv
augcn ^ilfft nit I)cuc^lcn aber fpigelfcd)tcn , funbcru loic man bittet, fo muo
c§ and) grnnbt(id) mar fein. Tic loci)! bau loir bic- an uufcr cub bio gebet
beten muffen, fo folget, bau mir and) bio au nnfcr enb erfnubeu nnb gc=
fd)ulbigt tncrbcn, alö bic gottiv milleu nngel)orfam feiub. UOcr magf bau
4 011 iiiijtv I 14 frum 1 li) ninvo bi) bemntiflteljt A 20 wan c^ I 27 \m\1)=
jonft I -Js Wille 1 :l:l jonbevn 1
7*
100 9(ii31fgmtg bi-iitid) be? l!atcriiiticv-5 für bie oiiifaltiiv'n *,.'(iieii. 1519.
mm ()oücvti(i fein nbcr bcftcben lun- ieincm ci)C[m c[cM, baviniic er finbetii,
biiä flott), fo er luolt ber i:iercd)tifel)t und) mit im liciiibelen, in aller billifeit
aUi einen nn(yI)orfamen, bnrdj fein eljflenn mnnb U'fantli niib nberluni!-(t, aUe
aiuyntilirf lunbommen nnb lunUierffen nuid)t ^ VUio mivrtt biy flebet eine
iirnnblidje bemntiqteit nnb fordjt flotti-j nnb feineo nrteljly, ba-s ber menfrf) :.
fro Unrt, bac- er f}Pttiy i'jeridjt nnr cmpflt()e nnb an-5 lauter cinaben nnb
bannlicrliic^teit beljalten luerbe. Sa-ö l)el)|"t fieriditet fid) felbft unb ba^ ficridjt
i^nbet bpr flotti-j auiien, |id) i'irnnblid) erfennen nnb beclni'ien . Uil)e ban bi«
i-(elietl) anv Uielifet.
1:^5 nni onbern. m
Tie (■(ered)tirt'eit ift, lilHin unir nnc- felbft nlfu iieridjtet nnb erfanbt
baben, bao lin)r ban nit bur^aiienn bor beni i^erid)t i^attiv, be-J luir nn-j
irf)nlbif5 crfinben bnrd) antjeliqnuii bl)ie-j iiebct'^, fniibern Im güttiy cienaben
inflndjt l)aben unb in l)n fcftlid) borlvatrenn, er UioUe uu-? erlof]en bun
beut niuvborjani nnb beut, bn-j Inir feineu millen nitt tbnn. "ilan ber ift i''
(\ered)t uor flott), bev feiiuMi uiuvbovfam niib fnnb, and) uorbiiite urtel)l
bemntiftlid) betennet nnb barnber berlUid) rtnabe bittet nnb nit baran Ijluel)!--
■w"!: :i:!i:fi.'lt, fie merb Ijm f^eiiebeii. '^Ufo leret ber l'lpoftel, bao cl)n fleredjter menfdj
nljubert bun aubcrcn, bau bon feinem ftlanbeu nnb bnrtraluen in flot, beften
muflc unb alfo nit feljne luerrf, fnnbern bie blofie barml)ertufeit (^ottio fein •-■o
troft nnb tmborfid)t ift. 5ibe nn, luie el)nen bapffern fdjlappen flibt biv
(■^ebet bifem borneni^flid)em elenben lebenn, bac- baffelb nit anber-? fei), bau
ein uufleborfiam i^otlid)-? UiiUen-? nnb alfo ein iicluiffcr ftanb bco elniiien bor=
bamniv, allein ba mit erbalten, bao Uit)v baffelb erfennen, claiieu nnb bafner
bert',lid)en bitten, llnnb loer nlfo biv lybet unb bie aiibern red)t bebedjt, ber •-'■■
lonrbe lunluar ebn iieriniie Inft lui bbfem leben babeu, mer aber luft barlju
t)at, ciibt tui borfteben, bac- er bac- '^Hiter nofter nnb ferlirtebt feino leben-?
flar uid;tC' borftebet.
'iiias fcl) 'flottiö lüilleu C(cfdjeT)eu nnb nitl) nef(f)eT)eu\
'')U\ Ijlocijfel 'i^ottiC' lüiUen iiefdjeben' ift nit auber-j, ban feine ^ebotb ■■"
l)alten, bau burd) fei)iie flebot l)at er febneuu Uiillen nno eroffiu't. .'öie uiuv
man nun miffen , Um-? i^otti'? i^ebot febn. nnb fbe borfteben, bac> ift ein Uu'bt^
lenfftiiie rebc.
>Hnffo turliift ift eo nit anbero ban ben alten '.Hbam bn nno tobten,
äi5l)c ber tjcilig '^Ipoftoluo nno an ODlen orlern leret. Ter alt '«"Ibam ift nit :•■
auber-5, bau ba-? Uiir in uiiv finben, bof,(e nebiiniu^ l.ui tunii, biifi. nufenfdjeit,
C[(\)i), ere, l)offart, unb beo i^lebd)en, ban fuU'be bofe bud unb find feiiib uu-ö
üon ^2lbam nuff jV'erbet nnb ancv'boreu oon mntter lebbe. Vluv meldjeii folgen
2 ftniibftn I I.'i jrtiulbiii rinpfiiibni I ßiinbcii I M foftidlirf) I 20 jcmbovii I
:{s luflrfjfiii I
3(u^(egung bcutfd) bes S3otcrini|cr« für bic einfältigen Saicn. 1Ö19. 101
oEcvIct) 6oi,]c li'crcf, tobten, ccbvcrf)cn, vnubcii, uiib bcr glel)d)cn gottiä gc6otti-j
Übertretungen, unb n(fo bnrd) nngcljorfam gotti-5 Uiillen nit gcfcf)id)t.
2)cr alt 3tbani tnirt in lUiuijer luelif,^ getobtet unb alfo gottiü IciUen gefdjcticn.
6 3 um ßrften
Surd; nn-ö fclbet. '-li-nin Uiiv nnfer Iiofje neliguiig bvntfcn unb t)l)nbevn,
mit faftcn, UHid;cn, bctlicn, evbeljten bie nnfenjd;eit tjiüiugen, mit almufcn unb
freuntlidjeu bicufteu gegen unfern feljnbeu ben tjafj unb unluiEen brechen,
unnb tuvlüid} l)n allen ftncfen unfern eligen luitlcn I3ved)en. Tan \vo ein
mcnfd) feljuen meifter unb lerer l)at, beni ift blje lere Iju mcrcfen unb ^u
'" üben, bay er fid; bruffc, toa Iju er cl)ueu tnitten ^at, baS er haii ije nit tljnc,
unb tva tju er nitl) (uft l)at, ba§ er ba-i? tl)uc, fuuber allcljeit loibber feljnen
luillen tt)uc. '2an ba-? mno er frei) bafner l)altcnn, bas fein lüille nl)mmer
gut fei), er fdjeiue un)c Ijulifd) er magf, er fcl) bau gelmningcn unb gebrungcnn
ba t)t)n, ba-j er lieber nad; liefie, ban Jm)e gefügt, Uiau ein guter toiUc l)n
'■• un» iDcre, fo burfftcn lul)r blife-J gcbct& uit.
Unb alfo fall ein menjd) fidj felbft üben, ba-j er eljueu über tuiEeu Ijabc
toiber feinen luiUcn unb uljmmer unfid)er fei). Tau luen er fljnbet, baö nur
ein tüille unnb nitl) Ijlueue IniÜen luibber el)nanber in l)m feinb unb alfo fid)
geUjeueu bem ubcrluillen tju folgen gegen feijueni luillen.
San h)er fernen luiüeu t)at unb tf)ut, ber ift getüifilid) lüibber gotti-3
lüiHen. 9lun ift fein bincf, ba5 bem meufdjen fo faft lieb unb fo fc^mer Iju
[äffen ift, als feijn luille. ä>il tl)un groffe gute luercf, aber l)iem millcn unb
aUcr neljgunge tl)un fie gaiilse folge, unb mel)ncn bannod) fie feljn lool brau
unb nid)ti' ubelc- tl)un. Xon fie tjaltcnc- bafner, 3i-" li^iUe fei) gut unb redjt
- unnb burffenbt bl)fjc5 gepctS gar nid)t§, 2el)nb and) an alle gotti-j ford)t.
Sjum 5lnbcrn
2;urd) aubere mcnfc^cn, bie nnci Unbbcr feinb, aufcd)ten, unrugc madjcn
unb uuv 1)11 allem unferm loilieu lul)bberftrebeu , and) l)n guten geiftlid)eu
Ircrdfcn unb nit allein l)u licl)tlid)en gutern, aly bie, bic unfcr beten, faften,
■' gute luevcf iuiripred)en , narl)cit ad)ten, unb tnrljlid) l)u feinem bingt un-3 mit
fri)b laffen. C baä ift un)d)eljlid) foftlid) bing. Sold) anfed)ter folt man
mit aüem gut teuffen. San bie feinb, bic bi§ gebet l)n un§ lüircfen, burd)
lr)e[d)e gotl) unfern linlleti brid)t, ba-j fein inille geid)e[)e. Tarumb fagt Ü"l)riftu3
'JJtatliei ü. Xn fall mit bel)uem lüibberfad)er eine- fein auff bem Inege. 2 a5 »iitiii- 5, l's.
•■'■' ift, büu lüir unfern Inilleu foüen faren laffjen unb bcö iDibberfadjero Irillcn
laffcn red)t l)aben, fo Inirt uiif^er lüitle gebrocf)en, in unferi- inilleuä bred)eu
gcfc^icf)t aber goti-j tüillcn, bau fein luolgefallen ift, hau unfcr lüiUe iior=
10 nit t^un AI 12 luiUcn tl)un .\I 17 3an loaii I 21 tiefit AI 22 obbct
^rcni AI 2.5 on oUc I 26 unjctn I 34 folt 1
li(-J ^luslfguiig bciitid) bi'>> äHitoviiitler-:- für bic ciiifiiltiflfii ^'nifii. 1-Mi>.
lliubcvt iinb Im iiid;tc tucrbc. Tanimb Uhiu bid) Ijcnmnb üov)prid;t iiiib Uni
biri) luim iiiirvcn luadjcn, fnltii iiitl) ba luibcr luoUcii, fuiibcni ja bmlm
jaflcn unb biK- icdjt bid) biinrti'n la)f]cu, nlo bnii aiid) luirkinr Imr flotl) vi'djt
ift. Sßil er biv ctlufly m-men imb id)abcn tl)un, fo faltii co folgen laffcn,
als öeld)el)e bir vcdjt bavaii, bau lUt IjUnniffel ift eo redit l'or got, ab auä) ■"■
ber unvcd^t tl)etc, fjo gcfdjelje biv büdj lüt imredjt. 'S an cc- ift alleö gottic^,
bev mag bivö buvd) einen bofcn aber gnten nemen. Sa fal beiii Unlle iiit
tüibcr ftrckn, fnnbcv fagcn 'S^ein Ivill gefd)el)e'. 'Jllfn in allen anbevn
bingen, Ieiblid)en nnb gel)ftlidjenn , Wcx bir ben rod nl)mpt, gib ben mantel
snuii). .■., w. bavlm , fagt 0"l)riftnc-. i"
£pvid;fln aber '\x'i)ft hau gottiy luillen gcfc^ecn, luer magf ban fclig
U'evben? Iner tan bac' t)odje gebot l)nlten, bac' er alle bind laffe nnb in feinem
feinen luiUen I)abc?' antluort id;: Tarnmb lerne, il^lje gvo-5 nnb nobt nnb
mit lüas ernft nnb t)crlien bi^? gebet Inil gebetet fein, nnb loie groo e» fei),
baö nnfcr Uiill getobtet luerb, allein gottio Unlle gefrijelje. Unb alfo mnftn '■'
bid) befennenn alc? el)nen fnnber, ber fnldjen UiiÜen gotte nit lel)ften mag, nnb
l)ulff imb gnabc bitten , ba-o birci gotl) borgebe, Umo bn (ui Uienig tt)nft, nnb
I)elffe, bao bn eö tl)nn mngeft. Dan eo Uni Don noten fein, Soll gotti-j
UiiEen gefd)el)en, f^o mu']] nnfer untergeben. Tan fie feinb Unbber einaitber.
Tai? mcriJ au 6t)riftö unferm f)ern. ®a er im garten babt fcl)nen l)l)mlifd)eu '-'"
üiic. 2-.', I-.'. Datier, bas er bon l)m neme ben feld), beniuid) fagt er: ''Jiitl) meiner, fnnber
bein Unlle gefd)el)e. -DJinfte (ibi'iftu-5 Uiille aui gel)cnn, ber bod) au liUiel)ffel
gut, ja ber aUerbeft al^eit getieft ift, auff baö gotlid)er loille gefd)el)e, äBac<
lüoUeu bau lul)r nrmenn tünrmlel)n brangen mit unferm unllen, ber bod)
nl)mmer an bofjlieit ift unub alijcit Unrbig, ber Dorliljubert Uu'rbe/ ^•'>
Xai tjnt.un-ftet)en , IKerd, ba-J ijtueljerlel) UHl)f,i nnfer Unlle hof^e ift.
(^■jum crfteu, offcnkrlid) an allen fd)ei)n, alc- Uuiu Uiir Unllen baben
unb genebgt feinbt lui tljnn, ba-S Dor bberman boef] angefeben ift, alo l.iovnen,
liegen, trigeii, fd)aben beni neljeften, nn[euid)en, unb ber glei)d)eu, uu'ldjer Uni
uub uel)gung l)n eiiu'm igliri)enn fid) enget, funberltd) Uian er gerel)t^it luirt '■'"'
barlui, nnb )ul)ber ben mnf; uuin bitten, ba-ö gottio )oill gefdjee, ber linll
frl)b, UHirl)eit, reljuiteit, milbideit l)aben.
Gjum anbern, bcl)mlid) nnb unter eijnem guteim fcbelni, '.'llo £aub
s;uc.9,Mfi. 3oI)Cinnco unb 3'i^'DtuiC' i'nee. ij:. lül)ber bl)e Samaritauen, bie O'briftnm nit
tootten eiulaffcn, iprad)eu: .^err, loiltu, fo Umllen Unr gepiten, bac' bas ■'■'
fclöcr Uoii l)l)mel fall unb lunbrljune fie. Unb er antUnirt: ÜlNiffet ir uitt),
)vM)Ci gel)fte-5 finber ir fel)t ? Ter fnn beo meufd)enn ift niU) tonimen, bie
fclc Iju berberben, fnnbern Iju erlofjen.
5 on jjlucljffel I Ol) niirf) I s ioiibcr I i: biMi jcUfl I ii; loldjoii 1
18 I)clffcii AI 2.') Oll 1)0)31)01)1 1 27 Oll nllcii 1 :i(i flinoliliot I :li; antlvort 1
38 Borbcrtcii I
9lii§Iecillll(i bi'iityd) bc-> Sialcrmifcr?- für bif riiijiiltiflcii Saifii. IM'J. 10"
3)l)icv axtl) ffin alle bic, bic imib aii)cl)cn bev uiivcdjtirtcit aber tl)ovliel)t,
bl)e l)n felbft aber anbevii unibevfevt mit beut fopff l)l)nburd) luoUeii, iiiib Unv?
fie funiemen, foU alfo iniiiaiiv fleljen iinb Ijebeii an iitib elafleun '(vi) id;
meljiiet cS )o licvtjlid) C[nt. &) id) tonlt einer (^aiiljeii [tabt geljolffen liaOcii,
•• fo »uilv bcr teiiffel nit leDben", iiitb iiielincii, fte fein iri)utbiiii imb tlnm rcd)t
baraii, ba-j fie tu'rueii unb Imiiiberlid) »nerbeii, fid) iiiiiib aiiber leiitl) ba biird)
üoriiufvlibcn unb C{k\)d) ein iHimior baraii-S inarf)eii, bao l)r guter lüiüe lnn-=
l)l)nbert ift. llnb tnen fie e-j bei) bem tac\ an felien, io Imirben fie finbeii,
btiü ein lauter )d)el)n geioeft unb l)n bein guten luiüen nid)t anberc', bau l)ren
I» nu^ aber cre ober l)l)c t)rcn ci)gcn miUeu unb gutbimdEcn 9efud)t t)aben. Dan
Cv nit muglirf) ift, bac' ein gutl)cr luille, fo er anbcro luartinfftig gut ift,
qornig aber nnfriblid) luerb, Umn man l)n lnn-t)l)nbert. llnnb mercf brauff,
(*:§ ift el)n gelül))^ ki)d}en ein-? Imfcn nnlleuv, lüan er iiitl) lcl)ben mag fein
lHnl)l)nbernifv Dk ungebult ift bic frudjt eben, i>a bei) bu crfenneu folt ben
>■• fc^el)nenben , falfd)en, tufifd)en guten Inilten. lan ein gvunbt guter Uiill,
Iran er iun-l)l)nbert loirt, fprid)t alio: "iHdj got , idj mel)net, e-ö folt f;,ii giitl)
fcl)n, So i5 aber nit fein full, bin id} fyi frtjben, gefdje bein Iniir, Tan Um
iinfrib unb ungebutt ift, ba ift nid)ts gutiS, c-ö fdjeljne lül)e luol cc- UioUe
aber muge.
Über bl)fc ^lucn bofe luillen ift ein redjtfdjaffener guter Inil , bcr mufj
auri) nid)t geid)el)en. alfo ber Inil TaHib luar, bu er got einen lempcl baliieu2S'ii"-7,2(i.
lüolt unb gotl) l)n barumb lobet, unb luolt bod) nitl), ba-ö e-J gefdjee. ^Atem,
2ßie (?t)riftu2i toill Inar l)m garten, ba er beu fcld} luegerct, unb muft bod) ^'w -■-'. 42.
bcr felb gute mille iiad) blel)benu.
■Üllfo Inen bu mod)teft bie gaiitj melt beferen, tobtenn aiiff Inectcn, bid)
unb Ijbcrman l)n ben l)l)mcl fiireii unb alle innnber luirrfen, fo foltcftn bod)
bcr fctben feins nit looUcn, bu l)ctteft bau gottiä Unllen fuergeljogcn unb beijncn
fuld)enn luillen unterluorffcn unb Im ind)t gemadjt unb gcfprodjen 'lliein
lieber got, ba-J unb bac' buncft mid) gut, gefeit eo bir, fo gcfd}cl)e a, gefeit
•'" Ca bir nit, fo blcljb eö ba t)l)nben'.
llnb bDien guten tnillen brid)t gotf) gar offt l)n fel)nen beitigen, anff
bav nit burd) ben guten fdjeiju eiurel)ff,je ber falfdj tucfi)dje unb bof^guter luil,
aud) ba» man lerne, hau unfer loillc, toic gut er ift, unmcf^lid) geringer ift
bau gottio loille. Tarumb ein geringer guter loil billid) lueidjen abbcr l)r
■••■' untl)crteniglid) uornidjtct inerben foll fegen bem uumefjlidjeii guten luillen gotti-^'.
6,^um britten, and) barumb foll ber gute loille l)u uns i)orbl)ubert Inerben,
Quff bo§ er gcbeffert loerbe, ban getniflid) l)l)ubert got einen guten luillen
allein barumb, ba-j er beffer lucrbe. Tan luirt er aber beffer, luan er bem
gotlid)eu willen (burd; lüelcf)cu er uorljljubert) untertl)enig unb gleichförmig
1 icinb 1 7 »ov imft^icii A i:) OojcnS AI •■!2 tiidifd^cr I 3-5 ben
unmeijtii^cni AI gottel I
inl *Jlii'jU'iimi(i bciitiri) bcÄ Üntfninicti; fiiv bio cinföltic(cii '•■!c\icn. IMi).
MHxti), 511)0 tauge biy bev iiuuiid) lucrbc ßanls cidaiicii, fvci), luiUcloi', , iiiib
iiirfjtij mcl)cv lud))",',, bnii baC' er i^nti-j linüeit i^eliunte.
Std), bds l)cl)ft luaver geliorfam, bev leliber Im uiif,')erii ijel)teii iiaiilj
uubet'nnbt ift.
-}iun fareii bal)er bie uuiuitluni icfjlnetljei-, bie bie (Uniiljeu Cl)vi)teiil)eit HoU
(Vplnubert I)abeii uiib bie arme leiitl) Horfiirtl) mit l)veii leren, ieljreljeu faft
uou ber ('»niieel luie man ein guten luiUen, gutl)e nu'l)uuug, guten fnerinlie
t)nlien unb mad)en fülle, unb Inan ber felli gemad)t ift, bn« fie bou fid)er fein
uiib nUec- gut fei), Uuiv fie tl)uu, burd) lueldje lere nit melier fdjaffen bau
eljgenliuUige, cligcnftjniiige meufdjen, frelie unb fid)ere geljfter, bl)e nlljcit lüljbcr
gottiv luillen fed)ten , l)ren Unlleu nit bredien nod) unterluerffeii. Tnn ftc
l)nlteii, Ijre nu'ljniing fei) gut unb folle burd)bringeu, unb liuvJ l)u lüibber
ftrelit, fei) uon bem teuffei unb nit lum gut. 8id), fo Inndjffen unb bn l)er
iiitd. 7, i:.. fonimeu bie mol ff unter ben )d)afff,5flel)bern, bie l)offertigen heiligen, bie aller
fd)eblid)fteu meufdjeu auff erben. Xa l)er fumpt e^^, bao ein 33ilet)off luibbcr
bcn anbern, ein tird) un)bber bie anber, '4>faffen, '.Uiimd)eu, ^JUmiien fed)ten,
l)abbern, friegen, nn alten ortl)ern unfrib ift, niib bod) ein igflid) partet)
fprid)t, fije l)al)e ein guten luillcn, red)te mel)nung, gotlid)en furfali, unb nlfo
got Iju lobe unb Ijii eren el)tel tenffelifdje luerrt trel)benn.
^JJiaii folt fie aber redjt leren, bao fie einen gotl)fürd)tigen Inilleu betten
unb auff l)reii Unlleu unb meliiiung gar nid)tv getrauen , ;,ui Uiel)t bou pn
»uerffeu bie Purflud)t bormeffenprit, hau fpe mepuen, fie mugen einen guten
linllen aber mepunug paben aber iuad}en. Sau mau fal frep borau Por^
liluepfeleu , ba>? pmaubt einen guten Inilleu, gute mepunug, guten furfab pabe
aber nuidjen inuge. Tan mie oben gefagt, Xa ift allererft ein guter Inille,
ba fepn tnitle ift, bau Um fein Unlle ift, ba ift allein gotti-j Unll , ber aller
befte. Taruinb Unff.jeu füld)e cleffer bil, Uuici bof;, aber guter Uiille ift, unb
faren frep epiippu unb inad)en, ba-J mir mit bem miinb fpredjen 'bein »uill
gefd)el)t\ mit bem perljen aber 'mein mit gefdjee', unb alfo gut unb uuiS
fctbft fpotten.
So fpritpt mau 'iS-\}, t)at unö bod) got epneu frepen loiUeii gegeben'.
'jlntlüort: Cui freptid) pat er bireinen frepen Unlleu gegeben. UlHirumb U'iltu
pn bau inadjen \n epiiem epgeii Unlleu unb teft pn iiil frep blepben'^ 'iBaii
bu ba mit tpiieft Uuio bii luitt, fo ift er nit frep, fuuberii bein epgen. Oiot
aber pat bir nad) npemant ein epgen unlleu gegeben. Xau ber epgen loil
fumpt bom teuffet unb 'äbam, bie paben preu frepen Unlleu, bou got empfangen,
pii felbft lui epgeuii gemaept , bau ein freper Uiilt ift, ber nieptc- epgeuo loill,
funbern allein auff gottic- loilteu fdjanet, bn biirdj er bau and) frep blepbet,
uprgcnb aul)angenb aber autlcbentt).
fi «oviuvct I 10 fvcl) I 17 lj9flitf)i' I IS fie haticii 1 20 notfuvrfitiiicii 1
•2<i floUiä luUlc I :!'J ftljcii A :).j uud) iiiciiimit 1
'älujtcguiig bcutjd) bcs Üatctimfcri für bic ciiifältiflcit iiakn. 1519. lU5
'Jhi niovrfcitu, ba-3 c\ot l)ii biijcm flcbct uiiiiv t)ci)|fjet un)bbcv iiii-j fclbit
btttcn, ba kl) er uu5 tcvct, biv:? tnir tcl)nen civoiicni feinbt ()abcii , bau uiia
fclfier. S)an uiifcv KnÜc ift baS qvoft l)ii un«, mib loibbcv bcn felbcn miiijciin
:. hjt)r bitten 'C unttcv, lau "it ^'i ^)l)" ""rf' tn^i'"' ^'^'^ ""'■t meinem lüillcii
9cl)e. '-öiid) mcljiien Uullcn, loeix mei)nem iDillcit, ev ^elie mir Inie e-i lüolU-,
ha^ mir lüt iiacf) inel)nem, fimberii allein nod) biDnein föiUen geljc. Xan
olio ift e-3 i)m liDnict, ba ift tVin \.%}m(x Unlle, bao baffelb and) 1,50 fcl) anff
bor cvbcn'. 5nld)v acbct aber and) ivtd)id)t tbnt bor iiatnr gar nu'bc. San
1« ber cljgenn rtitt ba§ aller ticffeft nnnb groft nbel Dn uii-j ift nnb uns ^lit
überö ift , ban el)9er UnÜc.
Snrnntb inirt l)n bi)fcm gebctb nit anbcr gcfudjt, ban ba-j isrenli, martov,
niDbcrlnerticfcit unb allerlei) tel)bcn, ba-s bo bl)net .^n uorftornng nnfere luillen.
Tarnmb luen cö bie eljgeni-pilligen menfd)en red)t bebed)tenn, )m)e fbe lm)ber
1-' allen l)ren Inillcn bitten, untrben fije beut gebet feinb tucrben abber l)t)e ba
fiicr erfd)rerfen.
^Jfun ta-j un« bl)fe brcl) erften bit ,yt eljuanber lU)l)cn. 2)av erft ift, ba-;
gottiö name gecret luerbe nnb fel)ne cre nnnb lob in nnno fet). '^Iber barlui
mag niemant fummeii, er fet) bau frnm nnnb in bem reid) gotti-j. San bt)c
-■" tobtcnn unb fnnber mngcn gotb nit loben, ".Jlly Tauib fagt pc-. bi. 5hin mag^ic ''••
ni)emanb frnm fei)n, er fei) han Hon ben fnnbenn lebig, bon ben funben luirt
man lebig , luau unfer linlle ane gelmirtjelt luirt nnb allein gottiö Inilt l)n
uns ift. San loan ber iniile, ber bas benbt nnb oberft ift aller gell)bber,
nit melier unfer nnb bofe ift, fo fein alle gliber and) ni)mmer nnnfjer unb
« bof.ic. Sarumb greifft bifj gebet bl)e bofjl)cit bei) bem topff an, baä ift nit
bei) ber banbt aber fnefv fnnbern bei) unferm loillen, ber hau t)enbt ber bof^-
l)eit ift, ber red)te l)enbtfd)aLc£.
^ic Hdinbc 23it.
Unfer tcglid) Drotl) gib iiiutö f)ciitljc.
■v< 5Bif3l)cr l)abenn loir gcbrand)t bac- h3ortl)tein bein, bein. 5hin fpred)en
luir fortf) an unfer, unfer, nnc' k. Se-ä luollen loir ein nrfad) finben.
älHin nno gotl) i)n ben erften brei)en bitten erijoret nnb fel)nen namen
in un-3 l)el)liget, fo fctjt er nnn-5 in fein rcit^, unb geuft fein gnab in uno,
bie un-j frnm liu niad)en anbebt. Sie fetb gnab bebt balb au, gotti-? luiüen
3s ^utl)uu, fo fiiibet fi)e ein lul)bcrfpenftigen l'lbam, SBie 5ant ii.^aulu-:5 ))io. cij.-"^"»- '-'•'
clagt, i)a5 er nit tl)ue, bas er gerne loolt. San ber el)gen loitl oon V'lbam
angebornn mit allenn glibcrn lrit)ber bie gute nel)gungc ftrebt, fo fc^rel)et ban
3 groffen AI 9 ®olc§ä I 20 9iu 1 lil ttum JO -^1
l(|("i iliic-li'iiniiil biMitjcli bc-> ynüi'vimifr-i fi'v t^it cinjnltincii i.'nicii. IM!),
lui 311t bl) (^11^11^ 1)"' l)t'vt.u'ii imjbcv bcii ielboii "ilham uiib )prid)t 'Jciii Uiiflc
c\cjci)cl)c'. 2 au bi'v mciijd) fiiibct fid) mit l)m jclbft )d)liicvlid) bchibcii. "ilHin
bau ciutl) büC' gddjiTl) l)üvct, }^o linl cv iciiicv lieben fliiaben \w l)ulff fommcii
imb bac' niiflcfciiiflcii fein veid) mcveii iiub legt fidj mit cviift iiiib t^eUmlt an
ben l)eiibtid)ald:, beii alten '^Ibam, fuciet l)m all nnglmi im, brid)t l)m alle ■■
iciu fnernemen, blenbt nnnb id)enbt l)n lini^^rnm. S}aö gejdjidjt, Umn cv
nn^j allerlei) leijbcn unb uniberlnertirfeit luifeubet, iiub barlju mnifen bljucu
boie Ijuiuien, bofe untrelu menfdjeu, nnnb luo bljc mcnfd)cnn nitl) (\m\nc\ fein,
and) bie teuffei, auff bao Ije uufer luille eilouvget luevbe mit allen fernen
büf.^enn neljgungeu niib bev luiUc gottiv alfo gcfd)el)e, bao bie geuabe bai ""
xc\)d) bcfil;, unb nur gi'.ttiv lob unb eve ba blel)be.
äiniu nun biv alfa gefd)id;t, fn ift bcr menfd;e l)u gvoffem gebvenge unb
engften unb uid)to alfo luenig bcbcucft aly bas bici tucfeu l)el)ffc gottis luiücu
gefd)ebeun, funbern ev meljnet, er fei) lunlaffen unb ben teiiffelcn unb bofen
meufdjcu tju ei)gen geben, ift fein gotl) mcber l)m bl)niel, ber l)u fennen aber '■''
l)ovcn loil. 3)a ift ber reel)te bmigfv nnb burft ber feien, Ta fcnctt) fic fid)
nad) troft unb bnlff, unb ift gar l'it fd)liicrev bl)fer (junger, bau ber leiplid)e.
llnnb ba bebt an bao uufer, ha-i \vh begercn uufer nobturfft unb f(.)red)en
'uufcr tcgtidj brotl) gib niii? l)entc'.
^lU)e gefd)id)t aber hd-i'f ■-'"
(Vy l)at unc- gut auff erben gelaffen Dil unglurto nub ba bei) feljuen
anbern troft, bau fein bi'iligt^'J U'ort, äBie 6l)riftuC' uiiy bau Uorfprodjen Ijat:
>i), in,:« ^^^11 ()i-v luerlt liH'rt ir baben gebrenge, \j)n mir aber ben friben. Tariimb
tuer fid) be-j ergeben loil, bacj guttio reid) in l)n tnnime unb gottio Unlle ge-
fd)el)e, ber mad)e nur nit uil auftmge, fnd)c nur nitl) aufflud^tige lucgc, ba -'•'
luirt nit aubero ano, Wotiv luille gefd)id)t, luan bein luille nit geid)id)t, baci
ift, l)c mel)er bu luijberluertirteit baft, l)e meber gotti-j luille gefd)id)t, fnnberlid)
l)m ftcrbcn. 60 ift fdjon befd)loffen nnb luirt nl;emant aubereu, ba-i in bcr
luerlt unfrib, in M)riftü uufer frib ift.
^'wi bljfem gebrenge fd)el)ben fid) nun bie bofjen unb guten. ■'»
Tic bofjcn, bie balb abfallen uoit ber gnabe unb angefangen reid) gottic-,
l'orfteljen gotiy luillen nit, luiffcn and) nit, luo ]u fotd) gcbreng gut fei), luiffen
and) nit, luie fie fid} barl)nucu balteu foUen. Xarnmb tercu fie luibber Im brem
eligen luillen nnb luerffen bie gnabe lul)bber an^, glebd) 1ul)e bl)e iinifen magen,
bie ber fpelio nit Uorbvagen tonnen, tetlid) fallen l)n uugebult, fdjcltcn, flnclien, ■'■'
lefteru unb luerbeu ganti lontig, Sic 'Jlnbern, bl)e lanffeu bbn nnb bi'v, fnd)en
incnfeljliiljeii troft unb rabt, bao fie nur loef,) iniigeu luerbeu l)reci unglndci
unb l)vc ft)l)bcrfacf)cr ubcrluinben unb nnber tructen, nnb fnriüid) l)rer felber
()elffcr unb crlufcr fein, nitl) Umrten, biv fie gut crlofet Uoin crcut^. S)l)fe
8 8'iuB ' -•! 3" i>'t >"t" ' -8 in bcr luctt I :r, i)i(, ungluds 1
Jlii-iU'fiiiitfi bcutid) bcc- üntcruiifcr-j \iix bic ciiijiiltiiion Viiini. IM!). 1(17
ntlc t()iiii l)ii icU'ft iiiiauiipiTdjlidjeu idjnbi'u, Xauüt bao c[\}i fic l)attr an
gviffcit, l)ren luilli'u Itii tobtni iiub iciiicv flcimbcii icljdj in Ijn luiUieii, leiii-ö
iiamcn gloricii iiiib ac in i)n aufirid)tcn , feinen linEen ba l)aben, fo luoUen
fic feine 9iitlid)e IjcDlfviiite l)anb nit lel)ben, fallen Ijn inde itnb liel)alten iven
■■• Uiillen, ben alten frfjalrf. 3" alfi)^) H'ii-' ^'i' x\iiben laffen fie ben lil)eltcttl)ev
iyarrabam lof^ unb tobten bie gnabe iiotti-?, ben nnfdjnlbigenn fon gotti-j,
bev in l)n augcfangenn lüao lui tiiad^ffjen. ''^llfo fpvid)t lum ben felden p-i. UiDij. * /'<.,"i
■lion fnftinncvnnt eonfiliiim bei, Si)e luolten nitl) (el)ben, Waa gotf) mit t)n
gebadjt lui tl)un.
10 2)ic fnimmeii, bie feinb incl)'::, üovftelien UuU, luo .jn gut fei) gotlidjer
linÜe, baö ift allerlei) unglnrf, Unff^n and) luol, loie fie l)m tt)nu fullen
unb fid) bailjnne l)alten. Tan fie luiffen, ba-j fein feinbt md) nie uoviagt
ift öon cljncui flnd)tigen. Xorumb niugc aud^ fein lel)beu aber gebrcng aber
tobt uberlininben Incrben mit ungebult , flnd)t unnb troft fud)en , funbcrn
'■'• alleljn ba mit, fo man feft ftil ftcl)e unb beljavre, ja beut uugturf unb tobt
frif(^ entgegen get)e. San loar ift baS fpridjinort 'ilVr firfj furdjt Por ber
IkQc, ber fert ()l)nnei)n'. 'M)]o, mx fidj ford)t Por beut tobt, ben Porfdjlinbet
ber tobt eloiglid;. 'llkx fid) furdjt Por lepben, ber lüirt über »ininben. ^-oxäjt
tl)ut nid)t-5 guts. Tarnrnfi muf,5 man frei) unb fed; fein in bm bingen alle
■M fampt unb fcftc ftet)cn.
Sl>er fan aber ba-??
2)oS tcrct bid) bio gebet, too bn fall troft fud)eu unb fuld)em iinfrib
frib fdiaffeu. S)u falt fprec^eu '€ Pater, gib unä unfer teglic^-5 brot', Xa-j
ift '0 Pater, troft unb ftercf mid) lepbeiibeii armen menfd)eu mit bepitem
•-■5 gotlid)en luortt). ^d) magf bcin l)anbt nit lei)ben, unb ift mir bodj i)or=
bnmtid), fo id) fic nit leibe. S^rumb ftercfe mic§ mein Patter, ba-j id) nit
Por|iagc\ 'illf.jo lüil got, ba« luir in feinem lüillen, ba^ ift, iu unferm lepben
nl)rgcnb t)l)n (auffen aber fel)cn, bau Im l)m, nitl) begcrenb, ba« Inir lofj
hJcrbcn, bau baC' lucr fd)aben unb gotlid)'j milleuc' unb uiifcrv nutke bpnberuiä,
M funbcrn bai iü^r geftercft Serben, fütd)cn Inilleu au-5 ,^u tepben. Xan tu ift
luar, bao niemaub Poruiag an ford)t lepben aber fterben (baC' bau got luit),
er loerb bau barlni gcfterdt: fo magf fein creatur ba ^u fterrfen, ja alle
creatur unb funberlid) ber meufd), fo man troft unb ftercf ba fud)t, mer
mattl), toie unb meid) mad)en, barnmb allein ba-J luort gotio aber iiufer teglid)
•t-' brot unc' fterrfen muf,^, 'ilbj er fagt burd) ^^sfaiaiu: Oiot bat mir geben einc^n. .v, 4.
hie^fc jungen, bas id) tan fterrfen alle, bic bo mnbc feinb, Hub 5Jbt. ji. mhiid.ii.-s.
Aioramet tm mir alle, bie l)r becngeftct feinb unb befd)lt)ert, M) >üit cnc^
erquirfen, Unb XaPib p-j. crPüj. .S^r, fterrf mid) mit bepuem luortl), Unbiij. im, ss.
p§. c^rii-. ^3iel)ne feie f)at gel)altcn auff fel)ne luortl). Unb bpfcr lere ift bie -^j. m, s.
■to gonle f(^rift Poll, Potl, PoU.
2 aiiabcn I 12 bavljuucii I :;•! matlf)[ofc AI .'i? Occiißftigct 1 imb jrfjiucrt .\I
(«unb bcjdjnicrt" jdjoit H)
108 Sliiöti-iiuiifl bciitfcf) bc-5 »ntctiinict? für bic cininltiflcn l'aicn. 1519.
^iiiii wni iiiiti biivci^ tneldjcu fumpt iiiio bov luortl)?
Xa-i fumpt Iniicljcrlci) nun)!'].
ß^iim fvftcu biircf) cl)iu-ii menfcljcu, :11hiii got bui-d) djucii '4>vcbi9cr in
bcr Eirdjcn abcv iiiiift biivdj ieUmtibcv ein troftlid) luovtl) I)OU-ii Icft, bcvJ l)ii
:;.2im.L', i.ftcvrfct, hau cv fiilct iiii biTlicii : Csoiifovtavc et cfto rofaiiftuy, ß-imüii bid) iiiib
fct) fed'. lau tiilcl)ciui i'djall imidjt fielüi[^,lid; bn-ö tiun-t gottiv im [)crt!cn,
lucii cü rcd)t tiimpt. Tariiml) iolt man bic tuclH't^i-' unnb Un-ptnidjc f(cplcp=
pcvc Uu'pt luni bcn fviiurtcu iiiib fti'iiH'iibfii incii)d)eii tidjluMi , bic bo iogcii
'l'icbc gciuittcr unb lieber iiawi, iS-i ()at uod) iiit notli, l)r luerbctl) UuU lin)bev
gcfuiib, felia iiHi^ leid)", l'iit beii tiuntteu mad;t man blobe, locidje, loi^e
«j. IUI. i.".. l)et^cn , So bodj lum beut liuntli qottiä gcfdjrtjku ftet)et: ^Hiuiy cor ()omiuiij
confirmct, XnS brotl) fterrtt bec- meufd)en l)crl?. Tnrumb fpred) id) lopbcr
'l'iüc gcfatter, fi'i'ft clocru faulen brep fclbit. Zsd) \mxü] be-? teglid;en bvotc-?,
ha-j mid) fterdV. Hub al)o folt man bl)c {roncfen nur frifd) t3um tobt ftcrcfcn
unb bic lct)bcnbcn nur tju mcljer lepbcn rcphcn. Hub fo fic Uuirbcn iprcdjcn,
fie üermugen-5 nit, fo Ijalt man l)n bi-5 gcbctl) fucr, bas fl)c got bavnmb bitten,
ban cv inil barumb gebeten fein.
(S]iim anbern bnrd) fid) fclbft, al-j Uicn got cl)ncm lel)bcnbcn nu'nfd;cn fein
lüort eingenft, bn mit er ftarct Inirt allc-j Iju tragen, ban gottic? Huivt ift
almcdjtid).
^G c l d) C' i ft aber n n u b a ■? m o r 1 1) , f ,50 b 0 d) n i 1 1 In 0 r 1 1) g 0 1 1 i ■< f c l) n b '?
■.Üntluort : SaS nuigt Mpcnuiiit gclupff^ anlicljgcn, bau mie bic gebredjen
unb lcl)bcn manigfelbig fein, alfo feinb and; manigfeltige tuort gottiv. San
ein anber tuort muy man bcn fordjtfamen fagen, unb ein anber-:? bcn t)art=
mutigen, bt)fcn mu-J man fd)reden, jlienen mU'J man fterden. Üieluet)! luir
aber iljt rebcn Hon ben, in lucldjcn goti-:' Inillc gefd)id)t, bao ift, bic in lel)ben
unnb nott)cnn fciubt, mu5 man bic Inortl) ucmcu, bic bo fterden, iÜMc 5]-hiu1uj
.«>bi. r.'. t^un .söcbrecrn j;ij. tljut. Vlbcr bic luepl ba<i Inort gottis niti) l)n meufd)cu
gclnatt ift, nod) Iju rcben, nod) Im treffen frud)tbarlid), fuubcrn allein bn
gotti-3 t)anbt, barumb ift eo notl), bac? lubr barumb bitten, bov er uumö felb
gebe bac- []i:\}[\(\t loovtl) burdj fid} aber bnrd) ebnen mcnfdjcn.
■Jinn ift ec' Umr, bay, mer nod) nljc in lel)bcnn borfudjt ift niib iiid)t
erfaren bic crafft be-j Uuirt gottio , luic nu'd)tig ee ift Im fterden , bcr Uicbf;,
aud) gar nidjt'J, Uuvj bbfe bitl) begeret. teo tan pm and) nit fd)medcn , bau
er nur bcr crcaturn unb fein fclbft troft unb liulff erfennctl) unb gcfdjnu'dt
liat, unnb l)at nod) upc iiid)t-o aufjgclpttcnn aber troftlof,') toorben.
51un luollcu mir ein Uuntl) nad) beut anbern l)anbelu unb bcn grunb-
lidjcn öorftonb bifcr bitt fud)cn, bau eö ift ein tieffc bitl).
Iß Dormiiflcus 1 !>■ «iiicii lol)bciihm .VI :;."> gejri)niccfi-l I -"S iai ti ift AI
(„boii c5 ift' jc^on H)
iJtuMcgimg bciitjt^ beS SJatctitnfers für bie ciiifältigfti l'nioit. 151!:). 109
S>aä (Jvfte Iicljffct unicv.
S)a§ bviid't nuc', ba-j Uiiv nit bao tvmciiiu- tirot Inttiii imniifiiiliti), bn-J
niid) bie f)cl)ben t'iu'ii imiib iiotl) allen meiiiel)en uii(-(et'eteii iiibt, iimbev iiniev
"bvotli, bie luiv fein fiiibev be-J l)i)mli)d)eii Uattev-?, Tdnimb iiit nlo Hon einem
■'. irbifc^en, funbern als Oon eiiicin [il)tnlifd)cn neiftlirf)en fntev, nit ein irbeiiijd),
funbern ein l)l)nilitd), c^eiftlil■^) bvot, bae iinfer ift iinb nn-j l)l)mli)d)en fliubevii
Iju eljgent nnb notl) ift, bitten. Snnft lueve an nott) i^eluefen Im fncien
'UnfcT tcc(lid; bvotl)', bau bao Iel)plid) bvot lueve a,n\mc\ belieidjt mit bem
lüovt "S)ai tec\lid)e bvot i^b nn-^ bentte'. ^Ibev flot loil fein fl)nbev leven,
1" ba-j fic meev fovcie liabcn umb bei feien ffieljfe, ja lunbeut, fie folUMi nit foviyn,
Ina? fic effen abev tvincfen leliplid).
S^a-? '.Jlnbev l)el)ffet lei^lid).
£)ao iDovtlcin 'icglid;' l)el)ft l)n .Uvidjifdjev t.mniien (vpiufion ', ba-j liat
man mand)evlcl) aufiselegt. l^tlid) fairen , ec- t)el)ff,5 ein ubevlucfenlid) bvotl),
i'> (ftlid), ein anfjevUielet luib befonbevv bvot, (vtlid), bev .'Tiebveifdjen luini^en nad;
ein movc^en bvotl), nit loie luiv bentid)en ein movcyn nnb abentl) bvotb beijffen,
funbern ba<: anff bcn anbevn tai^ bevei)t fei), anff l'atel)nifd) cvaftinmn.
St)üe mani(Velticfei)t foll nDemant-j Ijvven, ban es ift allec' eljn öovftanbt,
niiv hau man bie avtb unnb notnv blYm bvots icd)t auf^bvurtt.'-
20 (^jiim evftcn t)et)ft eS ein ubcvlucfenlid) brott), bavumb bau hc\-3 liuntb
gottiy bcn menfd)en nit nad) bem leljbe nnb natuvlidjen l)n feljnem ftevblid)en
ftanbe fpel)fet, funbevn e« fpeljfiet i)n Iju einem nnftevlilid)en, nbevloefenlidjeii
iinb tviel)t nbev bili mefen in ein elüifie-:- luefen, äl>i)e t^'ljviftnv faflt: Uiu-v bilj oüii.i;,m.js.
bvot ißt, lüivt clüitj leben. 2)avnmb ift e-ö f]o nil A'lnflt 'ü^atev, i^ib nnc^ ba«
•-'.'. ubcvlnefenlidje, nnftevblid)e, elviflc bvotl)'.
iS^inn anbevn b^'blt i-'c< ein anfievloctct, ^avt, nicblidj bvot, alC' baö üoUev
liift unb lieblid)'? c^cid)mactö ift. SÜJie bau Oon bem bbniel bvot ni^'rtj^'^lbnt
ftet)t Sapient. vui. boi- co fd)merfete el)nem i^licben, tnie ev Umlt. \Hlf',ü ift-je.i.!i|.ic„vo.
unfcr b')"iliid) bvotl) gav oil eblev nnb tuivtev, nieblidjev nnb allev tngent nnb
M ^noben üoUer flcgen bem natnvlid)en bvotb. -lud) mod)t man auferhielet bvot
t)ovftel)cu, bac' eö ein funbevlid) epgenev nnb allein uns gotiv fiiibevn eben unb
geben. San bau l)et)ft aud) tv:gveginC', ^l'eculiavi-?, ^|kopvin>j, äl^l)e ''Jlpüftoluij
^un .öebrecvu lagt, S)a» tniv ein fuubcvn oltav bobcu, bauou nljemanbt effcnocM. la, m.
magf, bau lin)v aUel)n, Unb atfo el)n funbevlid)y el)genö bvotl) l)aben.
^■' (^",5um bvitten, ^.)luff Aoebveifd), ba-j movgen bvot. -Jhi l)at bie .'öebveifd)e
^uugc bii art, bao eben ba-j Iniv beutfd)en l)el))fieun 'teglid)', bas beljff.jen fie
7 on not£| I 8 gnug I 1:5 t)cl)ffct I 24 ivot ift AI :J4 djgcn I
') tniovaior. ■} yiiirf) jDl)iiiiit Siljucibcvö '■.'lii':gcilH' SH. b'ij-' l)nt Viitf)cv l)ii'viibi.'v
nod) »ot Oftcrn 1">17 gcprebigt.
110 "iliiJleivitifl ticiitjil) btM i!atei-iin)cv-3 inx hie oinfiiltiflcn Snieii. 1519.
'movi^enlid)'. Xaii auff bciitid) lidift tctilid) bad, bao man teiViicf) luiv l)aiibt
l)at iiiib 1)11 bcvcl)tid)atit, ab man bi'-J fdbnt id]on nit an nnbcrlao brandet.
%i^ man fpridjt 'Sau abcf ba-? mno id; licnt aber movc^cn nnb tcftlid) f)aben\
liicl)[5 nit, Uu'ld)c ftnnbt eo mir notb H'i), bao eo ban Uovlianbcn ftn). (.vben
beu ft)n brnctt an-ö bie .Sjcbrcifd} Ijnnc^ bnrd) bay movtlcin 'crao' aber 'craftinnm, -
i.'i«i)i.3o,33. morgen'. ÜBl)i: ^Vit-'ob fagt Im l'aban föcn. (Äva-j rcfponbebit milji iufticia
mea, ba-i ift, .s>ntl) aber niorgcnn, abbcv Inen a- tnmpt, Unrtl) mein (•icved)tid:el)t
fner mid) antlnorten nnb gnugtbnn.
0\l"t nnn bic meiinnng, bay loiv bitten, QM timlt nny geben ba-? nbev=
tüefcnlid), niifer innberlidj, ei)gen, teglid) brot, alf;,o teglid), baö Unr bas |ur '»
banbt nnb l)m iHUTab baben , Umn bie note nnb letiben (bcv Iniv tcglid) gc=
loavten mnifen) iiabcx fallen, nn-5 ba mit ftevrfen mngen, ba-? Unr nit nber=
cl)(ct luerbeii unb buvd) gebred)en beffelben Por^agen, üorterben nnb etniglid)
fterben.
S:)\}t bei) merd: , mie mir djriften foltcn m)d) fein nub groffen tiorrab '■'
t)a6en bl)fey broto nnnb alfo genbt nnb gclevet fein, bac> >nir baS loort gotti»
l^n banben bcret)t bitten tegliel) in allen anfed)tnngeii , nno felbft nnb anbcrc
Icntl) l^nftercten , luie tutr ban jeben in bcn (5-pi|'teln nnb bei üben beiligen
üctter, baö fie gctt)au bnben. \Uber e-s ift nnfer id)nlt. Wix bitten got nit
brumb, fo biiben Inir and) nid)t-?. Sarnmb mnff^eu Unr and) nngelert biid)tiff, -'"
Pfaffen, munid) baben , bie um nid)ty geben fnnben, fü faren mir bau Im
nnb mad)en nbel erger nnb fyiHm , luirfpred)en nnb iuirad)teii fie. öpb , ba
fnret um gottio tiorn l)l)n. S)arumb folt man bi» gebetl) red)t anfeben.
Tan barinne lerct got nn& bitten öor alle geiftlid)e ^H'elaten , fnnbcrlid) bie,
bie bay gottiv mort nno geben fallen. Tan eo )iiirt pn nit geben, )iiir fein-? j:.
bau Uiirbig nnb bitten gut brnmb. Sarnntb Uian bu ungelertc nnb nngefd)irtte
biid)off, Pfaffen aber mnnd)e fibi'ft, fo folteftn nit flnd)en, rid)ten aber l)or=
fpred)en, fnnbern fie nit anber-S anfel)en , ban aly ein graUifam plage gotiy,
ba mit er bid) nnb nny alle [traft, barnmb ba-? lopr ba-? '4-''iter nofter nit
gebettet nnb got nmb nnfer* teglid) brotb nit erfnd)t baben. San Umn Uiir ■■»
bao '|*atcr nofter unb nnfer teglid) brotb red)t betteten, fo tonrbt nny gut
lool crt)orcn unb fepu gefd)ic!te gelcrte ^|helaten geben. Sie fd)ulbt ift nnf,^er
Dill mecr, bau pr. Vtber nun finbet nmn menfd)en, bic gotb alfo pod) plagt
unb Dorftoctt, baö fie nit allein bic nngelcrte priftcrfcpafft fner ein plage nit
crtenncn, fuubcrn anrl) ein Inft barpnnen bnben, fie tut oorad)ten unb pren '•■
fpotl) auö folct)ev trcfflid)er gotiy plagen trcpben, fo fie bod) foltcn mit blnt
tropffeu lücpncn, Inan fie mod)teu, bac- got ein fold)e ernfte fdjliicre plage nn-j
Ifufuget. Tan ba-J foltu miffcn, bao got bie luelt nod) npc fd)Uierlid)er gc=
ftrafft bat, ban mit blinben ungclevten regenten, bnrd) Uielrf)e ba« Umrt gotti«
unb nnfer brotl) nnif', nad) blepben nnb Unr luntcrbcn. l'ay Turrfcnn lurcfen ■'"
:] .^licr niicf) in I bif Jifonii „abcv" 'Jr, umn Mo AI („wnii bu" jcliini lli '■'■■> ntrii. Siinbovii .\
SluSIcgimg bciitjd) bc^ 'Üntcninjer-j füi; bie einfältigen ßnien. 1519. 111
fehl. 2^'l)fi' pia(\( ift t^vofiev, hjc iin-3 bn-3 Iniv fic nit crfnincn unb ntic bitten.
äUibcnnnb i[t flot bi'v liu'lt iilje (Viebiflcv flcim'fcii, bau Uuiii ci cieleite iiiib
)ct)cnbc jpretatcn flebcn l)nt, biird) lt)clrf)ü fein Hunt l)u ftvoücm lunvabt imb
tefllid)fn braiid) bvnrf)t ift. Tau bic djvifti'iilu'ii iiiib ein tflflid)e (^l)vi|"tni feie
r. ift flcborii l)n iiiib biird) bac' lnort i^nttio. Iiuiniiü muo ftc nud) biivd; bnifcUi
eriicvct, ciitlinlben unb bcfdjutjt tocvben ober inii-ö luivtcvbeu Hill dcfllidjcr, ban
bcv tcl)b Oortivbct , fo er fcin-j brotti-J nit bvmirf)t.
S)Q-j brit irovtlein beilifet ilU-oetl).
S)ci§ t)eiliflc irintl) flottic- t)nt bill nnmcn in ber fdjrifft mnb feiner
i'i untieliflen tu^cnt nnb uicrrf linllen. Xan c-3 ift bortüor alte bins nnb all ^'Ü',.].' "'
ined)tiii. tev beljft ein i^eijftlid) fdjlüert, baö man bcm tenffel unb alten ncl)ft= uph. n, n.
lid)cnn fcl)nbcu bamit Unbberfidjt. (Sä t)et)ft ein tid)t, ein morcien reflen, ein-isi. us, loi
abent reiben, ein l)l}mlifd)er talti, Wolt, filber, cvluiel), elel)ber, iicfdjnind unbtw;. .'., 7.
Diu bcr fltel)d)en. '.Ulfio Ijebft e-> aud) ein broetl), barnmb ba-? bi)e jeet batiunk'ns, 7a.
!• c^efpcl)fet, flcftercfet, ^roy nnb fetl) linrt. Unnb man fol nitl) allein ha5 blof^
broet bbrbnne lun-ftefien , bau lui (ilebdjer Inel)),^ al-? bie td)vifft biird) bao
leiplidje brotl) anfibnirft allerlei) fpelife bey leibe*?, luie (oftlid) fie feinb, alfo
and) bnrd) bai fleiftlid)e brot alle bie fvel)f,5 ber fctcnn, bie ^ar untjelig feinb.
2)an mand)erlel) feien feinb aiiff erben nnb ein ic\lid)e befonber nit alltieit
■M el)nerlcl) nottnrfft nnb iie)d)id:lifeit l)at, nnb bod) ba-ö luort c^otti•^ allen nnb
et)ner t)flflid)en nottnrfft uberfd)Uien(^lid) fatl) ciibt. S)an man aller fnnifle
fpel)f}, bie l)l)e flemcft nnb fein mui^en, nber el)nen banffen mercn, fo mod)ten
fie nit bem ^eriniiften mort i^otii? Inenifl fietileirijt merben. Xarnmb nennetl)
e« ber l)eri- ts"i)viftuy im (inani-^eliu ein fuiiiaflid)e luirtid^afft k. unb burc^ »inttii. -j-,
ar. 3faiam ein fofttid), erlefen unnb pred)ti(i maet. Sei -a (;.
SCßaö ift nun bao brot aber luort cjotti»?
£aä broet, baö Inort nnb bie fpel)f,5 ift nienumbt, hau 3f)cfwö G()riftu»
nnfcr berr felbft, ilBie er faflt ^ioban. ni. M) bin bao ledenbifle broet, ba-ijon. .-„m.
Dom l)l)niet tjerabc qeftiqcu ift ha-: e-s bie toelt lebenbig mad). Tarnmb laö
3u fi(^ nl)emant mit Inorteu aber fd)el)n irre mad)en. 'iitie prebi^et nnb lere, bie
nnnä uit brinc^en unb fuer bilben ^bcfiim (s"l)riftnm, bie fel)n nitl) ba-5 te3=
lid)e broet unnb narnnfl nnnfer feien. öl)e innren and) nit t)elffen l)n ebui^er
notbuvfft aber anfedjtnncj.
S)Q§ aSierb luorttebn bt'bft @i6.
3-. S)a§ broet Csl)cfiiin fe"t)viftum mac^f nl)eniant l)abcn uon i)m felbft »m)ber
bind) ftubiren, nad) l)orcn, nod) fraßen, nod) fud)cu. S)an (it)riftnm tju ^
erfcnnen, feinb alle bud)er bn menicif, alle lerer ]u (\cxi\\C[,c, alle bornnnfft
'2t; „nbcv" (inrtj in 1 'M „nbev" aud] in I '■'•<'• norii liüven 1 :'.7 Duvniifft A
112 ^liiäUgiing bi-utid) hc-J iiaifrunjfrÄ für bic einfältigen Snii-n. 1519.
ju ftumpff. ?lltcin bcr natcr icibft ran-? Du offenbaren nnb nn-3 flcticn, aU
Jon. .;, 44. er fngt .^soliannio oi. !)iicmant fommet ]u mir, e-? fetj bau bn-? Dn tuilic ber
■:«i.ii. 0, .■,-,. öotter, ber mid) flefant bat. Astern: c-j tan mid) niemant auff ncnien aber
5011. .-.. 4:..öorftebn, eo Inert ^m ban flebcn Dom rattcr. C^ttm: &n «i^füdjer, ber mid)
Ijoret Dom Dater, bcr finnpt ui mir. Tarumb leret er nn-S, bac- loir nmb ha'^ •,
ietige brot biten foUen 'flib un; beute'.
5hin toirt ßbriftni- nnfer brotb unne ^luelierlet) ivebf') t^eben.
(V^nrn erften, eujjerlid) burd) menid)en, ali burd) bi)e 'l^riefter nnnb
lerer, llnnb ba-5 flefdjidjt aiid) titoeberlet) iDCDf^, (>-bn maÜ burd) iDortte, (»jum
anbern l)m Sacrament Dom altar. Ja loere Dill Don bii faiyn. .Wnrlüid), n,
ec' ift ebne rtvoific a"nbe, loo i^otb fiibt, ha?> man Pbriftnm prebic^et nnb leret,
älV lool eo folt an allen ortbenn feiin. nit anbero bon C^brifti prebii^et unb
nur bt-3 teglidjc broctli anfjteljlenu. ,^n bem 5acrament cmpt)ebt man (^bviftnm,
aber ba-J loere qar nmb fünft, toan man nitb ba neben Dn lui teDlet nnb
anridjtet mit bem loort. San ba-j loortb briufit (^'bviftnm Du-? Dolrf uub i-,
madjt D" betaut D" Dvem bevben, ba-? fie an-i bem Sacramcnt uDmmer mct)er
Dorftunben. Sarumb ift ev ein fdimerf] loefen bn unfern bcDten, ba-J man
Dill meffen bclt nnnb nur anff meffje ftifften cDlet, unb leDber bac- fuernemeft,
barumb bic mcff:ien feinb ciiuiefaljt, nad) blcDbt, ba-i ift bbe prebi(\ct, 5115
i.Lüu-. II, •.'•,. 6 i)riftu§ fatlt nnnb cicbcutl): %[•• offt ir ba-J tbut, fo folt ir mein lui gcbeitdeu ...
tbun, llnb ob man fd)on prcbiget, fo ift bie meffe Don (»■t)riflo, unb bic prc=
biflctl) Don Sictrid) Dou 3?ern aber fünft ein fabeln. 5Ufo piaa,t ini-i C[ot,
ha^ »Dir nit bitten itmbs tcglid) broet uub fumpt tiu le^t hau bod)>oirbige
Sacramcnt nit allein in ein Dorc^cben, unfrud)tbarn braud), fnnbern and} D"
Dorad)tungcu. Tan Inao bilfftv, bac- er ba ift unb uuv ein broetb berebt ift, ■::■
unb bod) nno nit cicflebcn mirt unub loDr icDu nitb ubffen tonnen? £av
riebet c\[(\)<i) bn, alo loau ein foftlid) mal bercDt loere, unub loere uDcmanb,
ber bao broeU) I311 tcDict, bie fpcDfc brcdjte aber triurtcn cinfd;curft, fo murtcu
fie DOU bem gerud) aber c^cfidjt fall) loerbeu. Tarumb folt man Don 6l)rifto
allein prebigeu, alle bint^ tut Dm bDhcn unb Du allen frf)vtfften Du anücDfien, :;o
loa l^u er fommcu fcq, loa-5 er unc- bradjt bot, lobe loir in D" öl'T'bi'" i'""^
flCflcn \)m ()alten foUen, auff baö bao Dolcf C?bviftum olfjo biirti^ i>a§ loort
faffeu uub ertenueu modjt unub nitb fo lebii^ Oon ber mcfficn temen, ba« fbe
loDber 0"briftum nod) fid) felbft erfenuen.
(?■ ,511m anbern, ;i\uucrlid) burd; c(otti» felbft leren. llni> ba-J niuo beb ■''■>
bem eufferlidicn fcDu , aber bay cuffcrlid) ift and) umbfnuft. 3i>an aber ba-?
eufferlid)c rcd)t flcbct, fo blcbbt ba3 innerlid) nit auffeu. San flotb Icft febu
loortl) uDinuier lucbcr an frud)t au-5 (^cbeu. (5r ift ba beb unb Icretb innerlid)
5(f. r.r., lot. felbft, bau er gibt eufferlid) burd) ben priefter, 'JU« er fprid)t burd) ^^sfaiam ID.
Wein iDoetb, bac- Don mcDucm miinbt aufjivbet, rtirtb nit Icber mDbcrfommen, m
4 Cv Wirt 1 IS mcjjcit ftifften I 'Js on fiiirijt 1
9liiä(e(iiing beutjd) bc? SSatcrniijcr-j für bic einfältigen ^nien. 1519. 113
fimbfvn. miK bcr x(C[m bic cvben biivrf)ciciift imb fnid)ttun- inarf)t, ntio Unvt
incl)ii iiunt fiirfid) flcl)cii unb nLlec- aiifii'id)tcu , bavtui idjc- auiicnbc. Savaiiy
iBcvbcn rcdjte (St)rii"tcn, bic (5!)iiftiim erfcnncii unb cmpfinblid) fc^mcctcii.
Spridjftii :
'3Ba§ i|t bau Gljriftinn cvfcnncim, nbbcv Inao bünc^t cäV
■Jlntlmirt: 6l)nftum leren unb cvfcnnen ift, \van bn uorftccft , biu-
^Ipoftoln-? i. b'orin. i. fagt: (^liviftnc' ift unn-j Don flot qcf^cl'cn, bao er fol i üi>v. 1,30.
fein un» ein lucljijheit , gercdjtifcit , t)cl)lifeit, evlonincv 2ay üorftccftu bau,
toan bu evfcnncft, ba-j alle bcin Uieif,]l)cit ein Dorbamlid) torl}cit, bci)n gcrcd)^
I' tifelit ein Dovbanüidje ungcrcd;tifeit, bcin l)cl)lifcit ein Dorbamlid) uniei)nicfeit,
bein crlofnug ein clcnbc Dovbamnunoi ift, unb olio erfinbcft, bac- bn Dor got
unb alicn crenturen ein narr, fnnbcr, nnrct)ncr, Dorbampter menfd) biUidj
feljeft, Unb baä nit mit iDortten, funbern au» ganzem Iiev^cn, and) mit
iDcrcfcn crticljgft, bai- biv fein troft nnb iiel)! blel)be, ban büc- (^l)viftn-3 bir
15 geben ift Don gotl), l)n iDcldjcn bn glenbcn unb alfo fein gcnijffen folt, bo-?
fet)nc gercc^tttett aücinc bid) be()albc, barumb bas bu fic anruffft nnb bid)
brel)n Doricft, nnb ber glanbe ift nit anber-S ban bi-; broet cffen, alo er
3ot)an. Dt. fagt : 'JJicin Datcr gibt cud) baC' »arc bvoct Dom l)l)met. 3oi). c, 32.
So fagcftu:
20 'SÖcr lDct)f5 baC' nit, ba» toix fnnbcr unb ntdjt» fein, aüein burc^ 6t)rtftum
befjalten nicrben?'
-.!tnttt)urt(): @§ ift ein grol gnabc, ba^ man baffetb hil)ffe unb alf^o mit
eufferlid)cn loortlicn ba^ rcbcn unnb ^orcn muge. ''-Mber lüenig! ift Ijr, bic c»
öovftef)cn unnb mit bcm I}cr^cn fagcn. Xa'5 bcftierct bie crfarung. San fo
2.1 man fic Doradjtct alo bie narren aber funber, fu mugcnc' nit lel)ben, unb
finben bef)cnb eljne loeljfjijeit unb frumfeit auffcrl)alb 6f)rifto, bic t)x eljgcn ift.
Sonberlid) aber Iran fie ba-j getniffen ftrafft lieittid) ober im fterben, io roiffen
fie nit mef)er, baz^ (il)riftu5 i)r geredjtideijt ift unb indjcn tit)n unb licr, Irie
fie i)t gctDiffen troftcn aber ftercfcn mit iren guten irercEen, inan aber baC'
3u ban nit l)i(fft (ato nit ()e(ffcn magf), fo Dorljtucliffelen fie. Sif)e, baoon lucrc
bit ]u fagcn unb foltcn alle prebiget bic bind tjanbelcn. S)an, toan man
Öliriftnm a(fo prcbiget unb baS liebe broet alfo onfjteljtet, fjo faffen (■:- bie
feien unb üben fid) bamit in l)rcn lcl)ben, ber gotlidjer loilte l)n jufngt.
S^arumb fo toerben fie ba burd) ftarcf nnb Doli glanben-5, ba-5 fie l)l)nfurter
X l)r funb, ijrc gctviffen, un)ber teuffei nori) tob furdjten. 9hi fic^ftu, luic es fidj
^elt umb bi| tcglid)e broet, bac- (iliriftuä irarljafftig bt§ brot ift. ^Jlber er
ift bir nit nu^, fanft fci)n aud) nit nl)ffen, Öot madjc t)n ban ^n inortten,
bai bu i)n l)orcn unb alfo erfennen fanft. Tan ba» er im l)i)mel filjt aber
unbcr bes btotö geftalt ift, hias t)ilfft bic^ bas ? 6r mus ^ute^let, angeridjt
40 unb ^u tnotten tncrben burc^ ba^ innerliche unb cuffcrlidje tnort, fid), ba» ift
31 l)anbcln 1 39 ^u tetilct AI
Sut^cT« aBerte. II.
114 ?(ii?le5niici bcutid) be? SMifcvimiev? für bic ciiifiiüic^cn Öiiicii. 1519.
bnn Itiarhafftifi (^otio tunvt. O'tiviftiiy ift bno bvot , i-^otiv Inovt ift bnS tvot,
iiiib büd) ein binflf, ein brot. Xaii er ift l)n bciii luovt inib bivJ Uuirt in
l)in, unb citeiibeii in baffelbe Uuirt, bae l)el)i"t efien bii-5 bvotl), iiiib Uiein bo->
t^ot flibt , bev U'bet cUiiflUd).
Saö (Viiiifft Uiovtleiit t)el)ft lliiö.
.Öt)c Itiirt bormanbt ein iflflid) lUeiiid), bno er fclui ticvli aii-j bret)tc l)u
bl)e lumtie (^Oriftenhel)! unb bit bor fid) imb bie lumüe iamluniv aller menfdjeii,
fuiiberlid) uor bie ''|nie|"tcrfd)aftt , bie bno Uuirtti ciottiv banblen füllen. Tan
fllcid) UU]e l)u ben erfteii bvel)eii bitten UUir furiienn bl)e binii, bie iiot lui boren,
baC' er bns febne ijn iin-ö über (oiniue, alfo bitten Uiir nun l)l)e bov bie m
(5l)riltenl)cit. Unber alten biucjen ober ift nit uotticiero unb nutlu'r-5 bcv
(il)riftcn[)cl)t bau bao teglidjc broctt), ha5 ift, ba-j iiotb Umlt iictertt)e ^jU-icfter-
fdjafft mad)en unb fein rtortl) \)n aller Inelt prebiiieii unb boren laffen. Tan
f,io ber '-priefterlidje ftanbt unb ba-j Uiort i^otti-j Un feinem Uu'fen ftebet, f.jo
flruuetli unb btnetl; bie (?liriftenl)eit. Tay l)ot er \im a\iä) befolen tut bitten, !■
w,itiii. 9, :is. bo er fprad): ^Bittet bcn lianf,;ontter, ba-? er Uierrt lentt) fenbc in feine erne je.
Tarnnib nad) ber rcd)tcn orbennufl ber liebe foUen UU)r am aller meliften bor
bie M)riftenl)el)t bitten. Saran uU)r meber tl)nn , Wm uor uttffelbft bitten.
Tan als (ilirljfoftomu'j fagt, ÜBer nor bie ganlK^bviftenl)cit betl), bor ben bit
un)ber bie b'briftenbeit. ^vi eben l)n bem felben bit er mit ber (?l)riftent)eit ■-■»
bor fidj felbft. Unb nit ein gut beet ift, ba einer fuer fid) allein bittet. Unb
geb got, bav id) nit brre, baö id) mir bie mand)erlel) bruberfd)affteii nit laffe
anfö bcfte (gefallen, funberlirf) bie fo faft in fid) felbft fd)lal)en , al-J loolten
fie allein gen l)l)niel farenn unb nuv babl)]iten laffen. Tu aber gebend unnb
mergf, ba« (5l)riftny nit umbfunft bat geleret, ba-ö nl)emant beten faU "JJtein ■.•■.
batter', 3unbern "nnfer batter', '•Jiit 'mein teglid) broet gib mir l)eute', Sun-
bern 'nnfer teglid) broetl) gib un-j beute', Unb fo fortl) an 'nnfer fduUb, uni>,
nn-j K.' (vr Uiill beu l)auffen l)oren, nit mid), nod) bid), aber einen onf,;=
leufftigen abgefonbereteu ptinrifeenn. Tarnmb finge mit bem bauffen, fo
fingeftu Uml, Unnb ab bn fd)ou übel fiugeft, fo gebet eo bod) mit bem bauffen :"'
l)l)n. Singeftn aUein, bu loirft ungerid)t nit blebbeu.
Ta-3 Sed)ft Uunllebn .Viente.
Taö lüovtlcin (crct, UU)e oben gefagt, bao gottio loort nit l)ii unter
flclDalt ift. Torumb mnö abfnltcn alle falfd) bortratoen auff tuitj, bornnufft,
fünft unb Uu'Utlljebt. Tau in ber bebt ber anfedjtunge mno got felbft nnu-J ■■'■
tjn fpred)eii unb mit fel)nem loort nno trofteu unb auffbnlten. Tan ob fd)ou
grof3 borabt ber fd)rifft borl)onbcn fei), ba-j ebner and) bie ganlie loelt leren
mod)t, bie Ujcl)l er Um frl)be ift, fo got felbft nit fnmpt. Umn bie fturnie
8 (janbeln I -M ob bu 1
9lii?(cgung beiitfcf) bc? 'üiitcTiinicrS für bic einfältigen 2aim. 1510. 115
flclien, imb iac\t iinc' biird) fid) inU'ciibifi nllciiic aber burd) du mcnfrfjcn, fo ift
boü qUc-j üovcieijcii uub qilict bod) bac' id;inleiu iiiiber, Ul^ije Ijm p-?. ein. fle= *j- 107, 2?.
fdirtbcnn ftcl)ct: Suvbati fuiit et moti fitut ficiit e6viu£i, Sie fein erfd)rorteii
uiib Umnrfen >iil)c bie tnincEcn, unfieii iiit Um l)l)n, alle l)rc Uiet)J3£)cit ift eilel)d)
:. t)orid)liiiu-(eii, )o gav linfjeii fie iüd;t-^ metjer. Saviimb bie Iwit luiv bait l)l)e
tjn fevlirfeljt leben iinb alleljeit cielüartten iiiuff3eu allciict) lel)bcnö, aud) bes
tob§ noten iiiinb l)ellen pcXjn, f^o imifjen Wtji l)n ford)teit ftel)eii imnb bitten,
bo?' got nitl) lange fpav fein Unn-t, fnnbevn t)cute, iiit nnb teglid) bei) itnb ba
fct), ha<- er iin-j gebe nnier bvot, nnb lulje ^^ninhis ^nn (.Vpliejcin jagt, madje, ucii ;i. 1»; t.
1" Ws (5.l)riftuä in nn-? evidjeine nnb luone in nnfevn inluenbigen menidjen.
Xarnnib nitl) ntovgen abber nbermonien , gevabt alo luoltenn iüt)v l)entl)e fidjer
fepn nnb fovdjtlo-j ftel)enn, fonbern bentbe. \'lnd) levetb l"id)v befte baff], bac.
man beute nnnb nitl) movflcn fpvedjc, loan fid^-? t)cbt, ba» flottiö Inille Ijn
nnn-j gefdjeen luil, nnb nnfev luille mit eniieften nntergebet. oi'i fi" ^^olt bau
1. irol, bao nitb allein l)ente, fniiberu bi)ie ftntibe bac- bvuet geben linirbe.
C?§ f)cl)ft and) ba-3 Irortlein "Ijente" in bev fd)vifft bi^ gank leben anff
erben , ba-ö Uvi id) iljt faven.
Scfdjliff,] bl)fev bitb.
Sft nnn bic mel)nnng bl)fev bitb: '0 bbi"tifd)ev bater, bie lncl)l beincn
•..„ iritlcn nDemant lepben magf nnb mir lui id)luad) fein, ba-i luir unfev-5 tnillen-?
nnb alten Vlbanio tobten bnlben, bitten mir, bn inoltcft un-J fpel)fcn, ftercfen
unb tvoften mit bel)nem bcljligen loort nnb bcl)ne gnabe geben, ba§ lt)l)r boS
f)l}mmelifd)e brot ofli''"'" (^"bviftnm bnvd) bie ganbe Hielt boren prebigenn
unnb berljlid; erfennen mngen, ba-j bod) anff boretenn fdjeblidje, feberifdje,
•2s l)rrifd)e unnb alle menfd}lid)e lere nnb alf^o altein bein Inortb, ha^ ttarlid)
unfer Icbenbig-ä brotb ift, anfjgeteblet inerbe.'
a^itten loir ban nit and) nmb ba-j leiplid)e brot '. ^.Jlntuuut : !^sa e§
mag! foft h)ol auci^ ba§ leiplid)e brotl) l)irl)nnen borftanben löerben. .Über
fnernemlid) ba-5 geiftlid) brot ber feien, C5t)riftnv. "Sarumb fo levct er nnö,
:;o baC' mir nit forgfeltig fein foUen iimb leiplid)e ipcl)f3 nnb clel)ber, aEein anff
Ijentige nottnrfft gebencfen, äßie er ban fagt ''JJiatt. bi. l'aft bie forgc einoTO'iiin.i:, :ii.
tagä gnug fein nnb forget nit l)eute aud) bor ben morgen , ban ber morgen
loirt fein epgen forge mit bringen. Unb loere Inol ein gnte nbitnge be5 glau=
ben», luer nur nmb Ijentige-^ brot got lernet bitten, bao er barnari) fnnb in
3r. einem groffern got »ortratüen. 5iit, hai man nit erbel)tcn folle nmb |eitlid)
gut aber narnng, fnnbern bao man nit forgfeltig fei), als tnnbten Inir nitl)
gefpelifet inerben, Irir forgeten ban nnb engeften nnc-, alfo bao bie erbept niecr
geft^ee, got barpnnen ,]u bpnen nnb innfjgnnge tju mel)ben unb feinem geböte
gnug jut^nn, ba er ^n "Jlbam fagt: im fd)ltieis bein-3 angefid)t« ialtn bein i»'oi:i,i».
2 p^. c». AI !•'> jonbcvn 1 :;s feine gcüotc 1
8*
HO ^liic.lejiiitj bcuticf) bc-i ilntfviiiili'v-j fiu- bic ciiifciltii-jcn Ötücu. 1519.
tvot cffcn. bnn bn-? mau fovqc imb nif\ftc fid), luic iniv crnevl Uu'vbcii, bau
iV't nnrt bivj luol irf)affcu, fo luiv ciufelticflid) l)i)u erkljtcu iiad) iciiu'iu iicl^ot.
1^11' j^iiiifft liirl).
lliili üorlnfj miU'3 uiifscrc )ri)iilöt, nl" unir uorlnffcit iiiifcni fdinlbigcni.
'ilu'v c^Unibctl), boc' biv gcktl) f^o Dil Initl) trifft luinb fdjulbiivtl) ^ •■
(^'511111 erften, Ülvic- InoUcit bl)e groff^cim liellünenu bittcnn lui uiinf^^evii lieijtteii,
bl)e bo fid) (Villi! fvom fdjiikn , foiibcrlid) luiiii fic flcbcidjt, nbfoUnvt iiiib
c^miiiottiaii l)at)cu iiub nun ciU";,o Idn-u. bo-:- fii- iiit bitcn Uor l)ve funbr, \vk
■ bie litten vcd)ten linliiicu- ihiu bni Snuib fiitit: pro im ovnbtt k. C^iu ii-itiri)i'v
l)i'ilic^ uiivt (vuibc bitten Dov fein fniibe, 5nnbevn nur flvnffe iHivbienfte faniten '"
iinnb ein füftlid) paUtili t)ni t)t)mel (\ax nal)e bei) fant '.^.H'tev bnUienn mit bil
fluten uievcfen. Tod) l)clff uno flot, UioUenc- lun-)uel)en , cib Uil)v fic funbteu
tiu fnnberii nuidjen unb unter uuf;,er armen fnnblidje fipfdjafft treten, bav
fie mit uno leriu'u bio flebet lüt atleiu bor ber beidjt unb biif,;, fonberii and)
nad) beiu flroffcn ablas uon pepn unb fdjulbt beten unb uad) aller fd)ulbt '■'■
borc\ebunii uiit uns facicn: .s>rr, borlaf; un-o uufer fdjulbt. Tan bie Uiel)l
uuin bor got uitt) liegen uod) fd^impffen magf, 1*30 muv tuerlid), liierlid) ein
ernftc, ja bil ernftcr fd)ulbe ba fein, bie fein ablaf; abgelegetb bat aber magf.
Ter l)al6cu luirt abla-5 unb bi-J gebett nit mol ein* fein, ift alle fd)ulb burd)-?
abtac' ba t)l)n, fo lefdjt boi? gebet ano unb bit bor gottio augenn nitl) bor -'"
falfdje fd)ulb, ba-5 bu l)n nit fpottift unb bir alle ungludf erlaiigeft. ^C^ft aber
ba-ö gebet Uuir, fo l)clff got bnn armen abUiv, ba-j nad) fold)e groffe fd)ulbt
bn left, ba-? gotl) ben meufd)en billiel) brnmb oovtuniet, fo er nit unib genabe
gebeten loirt. Tod) rebe iel) nit luioill, bau id) teniu' bie fnbtilen glofien
Uml , ba mit )uan pflegt auo ber bepligen fdjrifft ein loedjfjien nafjen tju ' '
mad;cn.
S)i5 gebet 1) mag norftanbcn loerben l'.Uu'perlel) Uiepfj.
P,5iim erften , ba? nn-j got bie fdjulbt borgibt bepmlid) unb mir eo nit
cmpfinben, glepd) mie er oilen uu'nfdjeii fd)ulbt tui red)iu1 unb bebelt. bie fie
gar nit empfinben aber adjteu. »'
(5,5um anbern, offentlid) unb bac; mir e-j empfinben, glcl)d) lupe er etlieben
t.mred)net fd)nlbt , baC' fie eC' empfinben alo burd) ftraff unb fd)rert'en bcv
gclüiffeii. Tpe erfte borgclning ift altu'it boii uotben. Tie aiiberc ift Iju
Uicljlcn bon notl)cn, bnö ber mcnfrf) nit bortiage.
älHio ift ba-j^
3d) fag alfü, ba-i got bl)len menfd)cn l)olb ift unb alle feljulbt oorgibt
l)ertjlid; unnb fagt Ijn bod) uidjtv babon, 3nnberu banbelt mit l)u aufimenbig
7 fnim I s «11119 nftlioii I 1.^ od U'iv I 11) biivif) ndfri'j 1 02 iiorf)
iolrt)C 1 •!■', fliinbc 1 :!1 ctlid) AI
Stuilegung beutjd) bc-5 25(itctiiii|cr-3 für bic ciitföttigeii l'aicii. 1519. 117
iiiib iiiliH'ubigt, atf5o ha-i fic buitcft, fie liabcn gav djncn iingitcbigcii got, bcr
fic l3cl)tlid) iinb clüigücf) Hoibamiifii looUe, aui^menbig plagt er fie, iitlucubig
ciid)iccft ci" fic. Xei" einer toac- Tiauib, bo ev fprarf} p5. ni. Soiniite, ne iirti«. •-'■
furore tiio nvguaö me k. fecvv, ftiaff m\A) iiit in beinern Ijorn. -^Ifo tvil)bev=
uinb, (ytlicfjen befielt cv iv fcl)ulb l)et)mtid) nnb ift l)n feinbt, Sogt l)n nictjt-j
baoon, funbcrn hnnbelt mit l)ii, bn-ö fie meinen, fie fein bic liben finbev,
auflDcnbig ift l)n IdoI, inlnenbig fein fic frolicf) nnb beö l)l)mcl» 9elüif3. Sic
ftclien befdjviben IK'. ir. -Jhm molietun- a genevatione 3c. !^srf) liieljf?, ha^ mid)%\. i".i:.
ni)emant lüivt rumb Inerffen emiglid), M) l^'fi-"^ n" nUe ungluct fein. '^Ufo
left ev Im Uiel)tcn bem gclüiffcn ein troft liiljbcvfaren nnb fnlen ct)ne fvolid) ^
',uiHirfid)t ui feiner gnaben, anff bivi bev nicnfd) bn bnrd) gefterrf'ct lucrbe, and)
in ber Iseit ber angft feinc-j geluiffcn» y: got f)offen. ^^bevnnib left Im liici)lcn
ein gelüiffen erfc^ierfen unb betrüben, anff hau ber menfd) nnd) l)n bcr froüdjcn
l?cl)t nit tiorgcffje bcr ford)t gütti-:?.
Sic crfte Dorgebnng ift nnv bitter nnb fdjlucer, ober fic ift bic eblifte
unnb aller libftc. Sie nnber ift Icljdjtcr, aber beftc geringer. Wie bcljbc
Ijc^gt bcr t)crr (Slniftuö in lUnria '•JJiagbülcncn. Sie erfte, ba er l)r bcn i^"^- ?. <'.
rncfcn fcret unnb bod) yt Simon fprnd): 3^' ffi"!^ öit fnnb tiorgcben. So
batte fie nod) nit frib. Sie anberc, bo er fid) jn l)v Umnb nnb fprarf): bir»;"c.7,48.5ü.
fcinb oorlaffjcnn beine funb, gang l)l)n im fr^be, bo Umrtl) \t)c |u frl)ben.
■Üllfo bt)e erfte modjt rcl)n, Sic anberc modjt frl)be. Sic erfte Inivcft nnb
brcngt, Sic anberc rüget nnb cmpl)et. Unb ift gar ein nnmcfjlid; unterfd;el)b
^luifc^cn be^bcn. Sie erfte ift blofj l)m glauben unb öcrbicnet öiQ, Sie onbcr
ift l)m futen unb nlimpt ein bcn Ion. Sic erfte mirt gebranrf)t mit bcn l)of)cn
menfdjen , Sic anberc mit ben fdjluadjen unb auljcbcnben.
'^JJun iDoLlen luir fel)en ben aller crcfftigiften '.'Ibla-:' bvicff, ber nad) npe
Quff erben fam unb bartiu nit umb gelt Uortaufft, funbcrn l)bernwn umbfnnft
geben. ^.Jtnbcrc lerer feljen uuc- bie gnngtbnung in ben bcutel nnb taften.
Üibcr (5l)riftu-5 fe^t fie in ba-j l)ert3, bac^ fic nit ncljer gefcttt mag loerbcn,
5 it fd^ul A 20 gang liljn in ftljbcn I 22 itcng .\ 2G norfj nie 1 27 umbjonft 1
') 2(15 ()ict [u^ S. 118 3. 2») iulgciibc ©tiirf ift unter bcr Üücrfdirift „5I)riftiis lUblaf}'
l)ticff." bcfonbcr-5 gcbrurft in: „l^icrtciftc] |i SSrtcil 2. 2)inrttn l'ut()crÄ || Unb *4,U)ilippi 9.'fclnnd)=
tljoni-j uon |! C^raimo Siotcrbain. |! (Sin P()riftüd)cr fcnbtbricff 2. |1 9Jinrtin i'utl)cr-3 an 2. Sßolf:
gong 5*'"^'*''"" li *-'apitoncm , in bem gclernct mürt, tucld) || er ninifj mnn bj (f-unngetiuni
prcbi= II gen, ün loic man jdjerpffe, über i; giitigfeit brnud)en fuU. 1| e()riftu>> ^Iblnff,) bricff. |1 [^itt*
leiftc] '" nnb barunter nod) brci 3"len (8 SSltitter iu Cnnrt, letite^ 5<latt leer: 2rurf Uün
.6anö Sdjott in Strajibutg). .^nier finbct e-5 fid) 931. biij unb ift nnterfdjrieben: „2octor 9)iar=
ttnus 8utl)er || ,511 Sßittenberg. Stm jeljcn: |1 bcn tag bes 3?rac^inonatä || *JJi.3;.i.i-iij. \\" Sico
Sotum f(^eint ba* ber §anbfd)rift ju fein, bic bem Srucfer jugcgangcn. 3o^aun ?lurifübcr
l)at ba* 2tüd bann aufgeniimnieu iu bic K-jlcbeucr ©omnitung II). I S3(. m^\.; itjr mieber
folgen bic «ciommtau-jgabcn ^lltcuburg 11 £.:U4, 8eip,iig XVill S. 4.5(J, SEBaldj XIX 2p.
957—959 unb Ifrlaugcu, beutfdjc Sd)rifteu »b. XXIX ®. 4:3 f.. le^tcrc mit fnft lauter fnlfd)cu
Jlngaben über bic gunbfiättcu. Überall ift es als eine Schrift Dum .^oljrc 152o tjingcftcüt.
118 9(u5tfgiiiig bciitid) bc-;- 35iili'viiiiicr-S für bic i'iiiföUiflcii Snicii. l.")!!).
alfo bo» bn nit biuffft nad) Iju Ütom iiod) Im :^sci"uialem und) tui )nitt ^Vicob,
iiod) ()l)v obbcv bar (nuffcn imtli abUv:\ lliib fan bcii iclbcii eben fo liml lofcn
bcv arme alo bcv m)d)i', bcv fraiirf alc^ bcr ivfunbtc, bcv Icl) abi bcv pvicftcv,
sioitfi. 6, 14. ber fiu'd)t alv bcv berrc. Hub bi-v abln« briff laut aiiff bcutid) iilf^o: 2Ben
iv ücnicbt clucni )djulbic^cvii, f;o luirt cud) mein luittcv niid) inuiicbni. iLn-ibet
iv aber lütl) lun'cicbcit , fo Unit cud) uiciu initci aud) uitl) i)in'i-(cbcuu. Xijtcv
briff, mit Ütjrifti Inunbcit fctbft Hovfifllct uub burd) icl)iu'u tobt bcftctigct, i|"t
gar ual)cnb oovblii^cn uub lunlocfcu buidj bic flvoficu pUilj vci^cu bcJ 9{o=
miid;cii ablac<.
SJuti fnu l'id) ul)cmaut cut|d)ulbiiicu, bao l)ui iciu juubt nit Doviicbcu
Jücrbcu abbcr bü)"^ i^cliii)jcuu bcbcltl). Im (sbviftuo fpiid)t nit 'Su folt üor
bciric fuub fo bil faftcu, fu Uil bctcu, fo bil (icbcu, bio abbev hav tl)uu', Suu=
bcru 'luiÜu flcuug ttjuu uub bcl)ue fdjulbt bclialcn, bcljuc funbc ablcfdjcn, boic
mdjucu rabt, ja mein gcbotl), tl)u uitt) mct)er ban (ai,5 aU und; uub Umubcl
bcin bt'vli, bn bid) ul)cmnut I)l)nbcvn fnu, uub fcl) bolbt bcm, bor bidj bdci)^
bicyt bntb- äHivc-jib nur bu, fo ift cc- nlico fdjtcdjt. Ül>nrumb pvebigct mau
fold) nbln-j nit nud)? @tlt 6t)riftu§ tüortt), rnbt uub Uorbcpficu uit fo bil
nlC' ci)uc-j trnUim prcbi(icr-5? oin fuld) ahUvi luuvbt nit fnutl) '|u'tcvo tird)cnii
(bl)c bcr tcuffcl UuU Icljbcn mac\t), funbcru ^'bvifti firdjcn (bic bcr tcuficl c\üx
nid)t Idjbeu magf) bnlncuu. 3)nu l)olti nub ftcl)n fidjt l)u uit fnft an, aber
frnm ciutvcd)tiqc bcrticu, bic tl)uu Ijm bnc' bcrlj Icljb an. Tarumb maftf umu
bifcs abln-j uit umb fünft, jbcnc-j Inirt mnu nit fntt umb nllc foft. ^iit,
hai iä) Sünuifclj abtaö Uorluirff, fuubcrn bac- id) Umlt ein icjlid) btug tu fel)ncn
Jütrbcu gcf)altcu tnerbcn , uub lim uuin gut golt umbfuuft babcu tau, ba-j
mau lupffcr uit tl)curcr, bau bav golt luert ift, nd;tct, Ijut bid) nur bor ber
fnrbc unb beut gleiffen.
(^jlDel)crlet) menfrf)cu mugcu bic- gebet uit beten unb ben felben groffeu
ablas nit lofjcu.
Sic crftcit fnft groblirf), 2)ic l)rc fd)nlbt tnn-gcffjcu nub l)reo ucl)fteu
fd;ulb fo gro'^ mnd)cu, hau ftc and) uuuorfd^ambt borffeu fngen ".M) li'il "nb
■fnu l)m bn>^ npmmer norgeben, Csff) murtf l)in nl)muier bolbt Incrben'. 2i)fe
mauo.v.sji. tragen ben balfen, ja nil bauen l)u ireu angen nub leben i)r nit, aber ben
dcl)ncn ftcctcl aber rutl)eu in ire-:' lu'bcfteu augc inngen fie uit oorgctfen, bnö
ift, irc el)geu fnnbc, bic fie uil)ber got gctbnn bnben, nd)teu fie nit, unb loegeu
fo gro'j bic fd)ulbt pre-^j uebftcu unb luollen bod) bno l)n got bic groffc fdjnlt
öorlaffc, fo fie uit bic geriugeit ungerod)cu laffeii. llnb luau fie fdjou t'cl)u
auberc fuub l)etten nber fd)ulb, fo lucr bod; bcr bnltc groö gnug l)u ireu
äugen, bnC' fie loibbcr gotic' gebot eben barl)nnc nngel)orfnm luerbcn, bn-ö fie
nit tiorgcbcn lüoUcn, fid; felbft (bnS bod; got allein Imljorct) red)en. Uub ift
furlDar ein tonnbcrlidjer got in fcl)ueui rcd)t uub gcridjt, bnv bcr groff/jcr
1 iiocf) ju IKom 1 11 11)1111 AI („tl)ii" in II) Ks joid) I l'.i bic bcv am-
tcuffct iiitt lcl)i)cii I
9(iislc(jiiiifl beiitjcl) bc-^ '-inilftiiiifct-i iiiv bic cininltigfii Vaii'n. 1-")19. II9
fd)ult liat, bcv nit oorgibt, bnn bev ben fd)abcii iinb lcl)b (ictlian l)nt. Taiumb
luivt bin ielLH'u bif; flcbct Im ciiu-v iiiiib, 0)lcl)d; tuie pC'. toiij. iac[\: 3i'iu «i- in'-'. ?•
flcbct loirt Dur i^ot ein fuiibc )cl)ii, ba biivd) fid) bev luciifd) fclbft lunuuile^
beljet iiiib bac- iiebeet cvinli umOfevel, ba mit er (vuibe folt evlniiticiiu, iiiuviuibe
erinirtctl). Xan was ift ec- iiiibevv gcfaiit, man bu lprid)|t '^dj luil nitl)
üiivgcben', iinb ftceft boi^ Oov gid mit bel)ncm foftIid}cn patcr iioftcv iinb mit
bem mnnb proppelft 'iHugib iiiiv nnfcr fdjutb, glcpd) atö Uipv luirgcben nn=
fjevn )d)ulbigevn', bau al|o Dil 'Q got, id) bin bcin fd)ulbigev, f^i l)ab id)
aud) ein idjutbigein. ^Jhin tuil id) im nit üorgekn, l'^o Uorgib bn mir aud)
nitl). "M) hjil bir nit gcliorüam fel)n, ob bn mid) fd)ün l)el)ficit Dovgebcn.
^sd) Itil c^r bid), bet)n fjpmmcl nnb alle-J faven lafficn nnb Imm tenffel einig
faven'^ Sid), bn avmev mciifd), ob bn el)nen iold)cii fepnb l)abft aber lel)ben
mod)tcft, bcv bid) bov ben menfd)eii alfo öormatcbepct , aU bn bid) feUift bov
got unb allen lu'ljligen Hovmalebepeft mit bepnem epgen gebet. Hub Uuio ()at
er biv tljan ^ C^-iii ljeitlicl)en fd)aben. (il), loavnmb ioiltn ban bid) nbev bem
clel)nen l!citlid)en id)abcn fclbft l)u el)nen elrigcn fd)abcn fuvcn? Sid) bid)
fncv, 0 menid), nit bev bid) betvnbet, fnnbevn bn felbfl, bev bu nit bovgibft,
tt)uft biv ben ved)ten id)aben , hm biv.bie ganlie loelf nit mod)t tt)un.
S)ie anbern fcinb fubtiter, Sic geiftlid) bclel)bigct luerbcn Oon ivcn uel)e=
ftcnn, bac^ ift, biW man iu nid)ty tt)utl) bau has, man l)U mificlt in l)ren
I)cvljcn Pov bcv grofl^mn lieb (aly fte tvelomen) bev geved)ti{cit nnb U)ciJ,il)cit,
ban funb unb tl)ovl)eit mngcn bic tsarttcn unb fepne Ijciligcu nitl) lci)ben.
Unb ha^j fcinb bic in bev fd)vifft fd)langeu unb Povgifftig Univm gencnt Irievbcn,
bic fo tieft blinb fein, ba-j fie npmmev evfaveu, unb man fic cC' and) nit nbev
vcben tan (aia ben evften nnb gvobcn ge|d)eeu tan), bao fie bie feinb, bic
ijvem neljcfteu nit Povgeben, ja ba^ Povbinft unb gute loevc! ad)ten, bay fic
i)vem nelicften feinb fein. Xie feubt man ba bei), ba'-- fie allec', loai? ein
anbcv tl)ut, beveben, vid)teu, nvtcl)len, nnb fd)Uiel)gen nit ftiUe, bie Uiei)t fic
h)0§ öon t)rem nct)eftcn tuiffen. £l)e l)eift man anff beutfd) afftcvvcbcv, auff
fvidjfd) teuffet, auf (ateinifd) fd)mel)ev, auff Ijcbvcifd) fatanas, fuvlUiri) bis
üovuuilebcl)ctc votte, bic ibevmau bovfpvid)t, Povad)t, Povmalebeiet, nnb bod)
aÜc» im guten fd)ein. Äu-ld) tcnffclfd)e, l)eUifd)e, Oovbampte plage iljt leibcv
bnvd) bic cviftcnljcit gvclnlid)ev ban m)c fein ^4-^eftilent3 vegivet unb nal)enb alle
Imngcn uovgifftet, unb bas got geclagt man beffclben janu-vv uod) t)uct uod)
ad)t l)at. 2)a» fein bic, fo pemaiib ettoa^j ubclä tl)nt, nit allein fein genabe
bei) l)u finbctl), bai fic fuev Ijn (Inic d)viften gebuvt) betten, l)n gntlid) untev=
vid)ten, bvubevlid) ftvafften, fnnbevn loo ein ubeltl)etev nari) gotlid)em nnb
tDcltlid)cm ved)t nnv einen vid)tev, ein gevid)t, ein Oovclagung lepbet, bo mufj
mau Don bifcn Povgifften l)etliid)en Ijnngcu fo bil vidjtcv, gevid)t, Porclagcn
4 ungnabc 1 17 bu jctOft bit bu nit AI 24 Minb fcinb 1 oO tvidjijrfj 1
35 Sfaä jcinb 1 :J7 goUidjcu uub lucUlicl)cn 1
120 9luMcginifl bciitid) be-J iMÜcnmier-j für bic ciiiiSltigfii l'aii-ii. 1519.
lcl)bcn alc- Dil oicu i)n bct^cgcii, ab l)u be§ taiv^ tauiciit begegneten. 2l)c, bos
fein bie elcnbcn t)ciligen, bie nit mugcn norgcben, nacf) uingcficn l)vec' ncl)eften
id)ulb, unb Ijr ait ift, bo-j fie nljmmer ct)nem mcn)d)cn am- lierlien l)olb fein,
niiff bnc- fie l)e loirbig luevben, bno l}n got anä) nit allein bie fdjnlb nit lun=
laffje, innbevn ond) bie nngenabe evljciigc, bac' er fie l)rc fdjulbt nljmmev
crtenncn Uiffe. Sainad) fdjnuidcn fie fid) unb fprcdjen '^a id) vebe l)m ba«
nit ]u fdjabcn, nad) in bofcr ntetjnnng, ic^ gan im aüe-j guten'. ®il)C bo,
tiiie liH'idie l)av l)nt bae feldetn. luev bed)t, bnc^ olio id)arf?c clatucn unb i.mngen
in bev gUitcu l)aubt itedteu ^ £' bn gleiiiyicr unb falidjcr utenfd), luau bu
fein frcunbt Increft, io linirbeftu fdjtneiigcn unb nit mit foldjcm luft unb Huil=
gefallen beine-j udiefteu unglud auf; t'reljtcn, ^Vi bu nnubeft beinen lunbauipten
miffallen iiHinbeln ijn ein jamev uub bavml)evt.ugfeit , i)n Im entfdjulbigen,
bccfeii uub anbeix l^ufdjlueigeu , imr iju gut bitten , i)n brnberlid) Uunnen unb
l)elffen aufftelieu, Im lebt and) eijn erlinneiung uub evmauung embljalieu,
bcinev cl)gen gebvcd)iifei)tl) mit fordeten gebenden. Xa-^ fant '4>'iiilii'^ '^iflt:
nioi. UMJ. iiler bo ftet)et, ber fd;aui Im, ba-J er nit falle, unb mit bem l)ciligen altuattcr
fagcn: Sifcv gcftcin, t)eut ift cc- an mir.
Send auä) , luie ttrnrb eo bir gefallen, fo biv got luliberumb tl)et, luie
bu beincm nelieften tl)ueft, uadj laut bljfe^ gebetcv uub l)ube biv auff, bveljtet
nnö aller njerlt beiue funbe^ '^Iber mie loolteftu leiben, hau ein auber and)
alfo bcin bof3beit auf^vuffet ? Tu luolteft an tilneljffcl, ba-j l)berntau ftill
sfiitiii. 7, r.>. fdjmige , bid] entfd)nlbiget , bedet unb bor bid) bettet. -Jhm tl)uftu iobber bie
natur unb brgefelj, bas bo fpridjt: limo bu Inilt, bao man bir tl)u, ba-^ tl)u
bu üud) bem anbern.
Hub beiu-f nur nit, bao eijiuuu nadjreber, norlnmbber, frebeler ridjter
fein fuubt, nad) bie cleinft, nod) bie groft, borgebeu tnerbt, 3« ^('■■•- i'^' "'"!^''
ein ebnigec' gutC' lucrd tlniu, Kr laff; bau unb limubell fein bofie Imugen.
3ac. 1, L'ß.San fo fagt faul Oun'ob: ii.*er fid) left buudeu, bao er ein frum (5l)rifteu
menfd) fei), unb Ijenmet feine Ijuugeu nit, bec' frumifcbtl) ift nid)tc-. äLUltu
, aber l)c etmao bei) ber fnube tl)un beijuec- uebeften, fo balt bie eble, foftlid)e,
2»oiii).is,i.->. gulbcn rcgel C^biifti, ba er fprid)t: 3o bein bruber ctioac' funbiget, hai> bir
lril)bbcrt, fo gang l)l)n unb ftraff l)n l,iniifd)en bir uub im allein. 0 merrf,
nit fag-j anbern menfd)cn, fnnberu bu unb er aUel)ne, alö folt er fagen:
Simtn cö l)m nit fagen allein, fo balb bein munb nnb la-J bir-j i)m l)erl)en
begrabenu fein. Tan eo mirt bir ijlje nit ber bauri) babon auff breften, al-i
slr. i'j, lu. (Sectefiafticuv fagt. 0 lücr fid) bei ebleu Inerdö befU)ffe, lüie leid)tlid) !nub
ber feine funb puffen, ab er fdjon fünft nit oil tliet! Tan fo er loljbernmb
funbiget, fo loirt got fagen: (yi) bljfier bat feinem uet)ften fein fdjult bedt
unb borgeben, Ürettet l)erlm, alle ereatnren, uub bedt l)n luibbcr Iju, uub foll
1 Di ^n 1 2 notf) Dorscfjcn 1 ."> imanabc I 7 noc^ in 1 17 licut is cS AI
21 oufiiufftet AI („aujjtuffct" in II) oii (jiuciffcl 1 2G iioi^ bie tlcinft I 29 jvumlc>)t 1
37 ob er I
9(u§Ie()Uiic! bcut|d) bc» !iintovuiifi't-5 für bic cilifültiniMi üaktt. 1519. ]21
^m fein funb aucij in)mmcr auffi^el)alicn Jücvbcn. "Jlbcr l)l!t iudjt tnnn nun
alle Inegc imb nun));, flinic^tl)iunifl unb bufj Oov bie iiinbt , iiiib fel)cii luul)
I)orcn lüt utiier tefllid; ciebet , bao funb buffen, iviiifltliiin, ablno erUicrbcii
auffs aller befte fei) oorgeben unfein fdjulbiflevu. ^u fold) üorgeffen unb
■'■ unad)t füren un-? bie groffeii geprenge be-; ablac- unb ba-J engften ber auffiel!
in ber beidjt. 5jü fununen fie ban aber unb malen l)ii ben teuffei über bie
tl)ur, brennen fic^ rtcljfj unb fagen '(Sl) ift e» bod) mar, loarumb folt id)-j
nit fagen, luan e-S alfo ift ^ ^d) 'inf' ^''- gi'felicn unb Inel)-? ec- Uovlimr'. \'lnt=
lüort: C^ft c-:> bod) aud; luar, bac- bu gefunbigct Ijaft. äBarnmb fageftu bau
1" nit auc^ beinc bof,5l)cl)t, fp alle loarl)el)t bir |tu fagen befolcn ift? älUltu
aber bel)nc fd^lneflgcu, [50 tlju nad) naturlidjem gefeit and) eljnem anbern baffelb.
;Vcin, luan eö fdjon toai- ift, fo tl)uftu bod) nitl) beff'jeru, bau bic borveter
unb blutöorEeuffer, ban bic fagen offt al|u mar numdjeni armen man. ^ttm.
bartju tl)uftu mibbcr bie 9{cgcll (£l)rifti, bic bir Oorbent, bu folt eö nit fagen, -.'.li.ttin, i«
'■' bau l)m allein. G2 lucvc bau, ba3 er bid) nitl) Ijorcn limlt, i\o folt bu innen
tjn bir nemenn unnb ijni nod) ei)n mal fagen. Unb fo er bid) nod) nitl)
l)orctl), folt bu mit ben fclben l^cugcn l)n öor ber ganljcn famlung borclagcn.
9lbcr bic regel ift nu iiorlofd)enn. S^arumb gel)ct ec- and) al-3 c-3 gel)en foll
ben, bic gottiy loortl) nad) laffen.
-1' 3tcm bas meljtleufftigc lafter ber affterrebe unb ad)tuug frcmber funbe
ift faft bl)c nnfcligii't funbt auff erbcnn. San all aiiber funb beflecfen unb
bcvbcrbcn nllcl)n ben, ber fie tl)ut , nii ben clcnben lunbaiu-pten claffer, ber
mufj mit frcmbbcu funben befd)iffeu unnb lunbcrbct locvbenn. 2)a» mcrgf
baraus: 3')^ gvoffer unb mcljcr luft unb gefallen ift l)n ber funb, l)l)e groffer
•-'•'• bie funb ift. äi>an aber ber felbfd)ulbige gav offt umb getl)aner funb linllen
i)m felbft unred)t gibt, fid) fd)emet unb ftrafft, loolt, baci nljcmant )üefte unb
ba burc^ bie funbc faft geringert bat, f^o fumpt ber claffer unb feit l)u ben
fclben tobt, als ein falo, frift l)n barlui, loellu't fid) brljunen, luolt nit, ba-s
fie nitl) gcfd)cen lucre, ban er luft l)at, baoon l,ui rcbcnn, rid)tcnn unb lad)eun.
3" Sarumb l)ab id) gefagt , ba-i , loer bo gerne elaffct unnb afftcrrcbt , ber ift
fel)nem mcnfd)en l)olbt, ja er ift el)u gemcijuer fei)ut bev uuMifd)lid)enu natur,
glcl)d) luic ber 2cuffcl. !San er l)atl) nidjl-^ lieber-:-, bau bau er funb unb
fdjanbt ber mcnfd)cn l)orcn , fagen unb banbcln muge unnb fid) l)vcij übel»
fretüett). iÜ>cr aber ba-j gerne l)at unnb liebt , ber nuigf Porluar nid)t'j gut-j
3'' gönnen bcm menfd)en , fonbern alv nnglucf , ba-ö Inirt l)n and) Im Icljt lui
locn lril)bber tuerbcn.
S)orumb un» Iju marnen, follcn nn)r lernen, baii cl)n iglid) menfd) ein
funbcr ift gegen gotf), unb er luibberumb el)nen funber abber fd)nlbiger l)at
gegen fid}.
5 grojfc 1 ttufffclit 1 (■> fomnicn I 11 tl)un AI („Uju" 11) notutUc^cn I
13 manchen 1 14 tljuft bu 1 22 t^ut. 3lii A tljut, 011 1 :J1 bcv mcnji^lic^cr 1
122 ^luelcgung bcutjct) bcs Süntcrimfi-rs für bic einfältigen l'aien. I.'il9.
G^]um fvftcii icDub tuir iiuibcv in i]vo6cn bolcn ftucfcn, bau Uiciüg icinb
bcr, bie iiit fli'fnUen iüm Du i^voiue fdjUieic ftiirf. Ähiii aber nun f^lcDd) el)ii
mcn]d) )]o fviim lucrc, ba-J er nod) m)e lucvc l)ii ßvofj.^e ftuct flcfaUcim, f.^o
tl)ut er biid) fiotlidicm flcbutt) alljcit Ini luenicv, baviiiiib ba-J cv uil i^iuibcii
cixtpfnngcu luir aiibcni mcnid)ni , iiniib bod) nie Ini uil flettion , ba^ er ein s
flcvinflfte c^abe luUbanrft nnb beluilet liette, ja nit cviuf^iam c\oi loben magf
Hor beu tcglidien voct abbev inantel, tdjlneiiii bau inu' baä leben, gejunbbe^t,
crc, gut, fvnnb, Horniinift nnb nnlulige Umltliat goti-?. Savuiuü Umn got
.<:mlu. 11, 3. mit im redeten foltc, Univb e» fiel)n nn)e SantI) oob fagt, ba6 er anff tanfeut
nit einy antlnorten fnnb, iinb fro lintrb, bay er einen gnebigen ridjter erbiten ui
•&. u:i.2. möd;t. 3Uiü and) Tauib ingt: .Cierr, tum nit mit beineui bljncr ins geritzt,
han oor bir Inirt fein mcnfd) red)t erfunbenn, ber bo lebt, l'lud) barumb baC'
tcin menfd) fo frum i|"t, ber nit nod) in t)m t)abe beö alten -..'Ibam-j idjutag'
iiub l)efieu, umb toetdjer U>il got biltid) l)n liortüerffcn mod)t. S'arnmb bl)e
bemut allein entbelt and) bie l)n genaben leben, nunb lin l)r )d)ult nit gered)net i-
Uiirt, barumb ba-j |ie fie redjen, genabe bitten nnb l)ren )d)ulbigern lun-gebeu.
ßjum anbern liaben tinr and) fdjulbiger. Tan got orbenet (■:- \)c alfo,
baö uuä l)emanb lei)be tbnt au gut, au eve aber Umo bao ift, auff ha-i er
un-5 urind) gebe, unfer innb .jn buifeu unb unfern idjulbigern luirgeben, nnb
lueu nun fdjon l)cmant nit grofjc ftudc leljbcn mu)] Don eljnem anbern {ha-i '.'n
bod) nit ein gut l.K'lKbi"" ift), fo finbt er bod) in l)m eljuen nnlnft auff etlid)e,
auff bie er arglnenig ift nnb Uorbrif^ tregt, ''^llfo baC' furljlid) Uuir ift, Uiic
»5. ''vHuguftinuC' fagt: 6in iglid) menfd) ift got fd)nlbig nnb bat Uit)bcr einen
fdjulbiger. .'öat er aber nit, fo ift er geloif.j blinbt unb fil)et fid) uitl) red)t an.
5iun fid), Wa-i bis elenb leben Oor ein luefeu ift, ba fein fpeif,^, troft, -■■'
ftertt ber feien ift, als bas öorgaugen gebet meift. Sarlm ein funblid)er ftanb,
barl)nne luir billid) Dorbam^it Inurben, man bis gebet uno nid)t erljilte burd)
lautere genaben nnb barmfjerlugfeit gottis. '.'lifo uuidjt uns baS pater nofter
bi-3 leben gantj .yi funben unb l;,u fd)anben, auff bas Ivir fein mube unb
uberbrul^ig loerbcn. 5hi fid), bn elaffcr, rid)te bid) felbft, tebc bau bir. Sl)I)c :w
au, luer bu bift, greif) in bel)nen bnf,^cu, fo Uurftu beiuv nebeften libelo tool
norgeffen. lau bu l)aft beljues felbeuu bel)be Ijenbt Hol, ja über unb über l'oU.
W^k ^mljftc öirtö.
Hub tiit ctjitfiire iiiiö »)it bi)c uorfiirijunn nbbcr niifcrijtuiigcn.
iBan bas luortlein 'lunfudinng' aber 'befornng' nit fo genu'l)n luere,
ftunb es uifl baf,^ nnb loere elerlid)er iju fageti alfo: Hub nit füre uns l)n
anfed)tungen.
9 teilen A :i(i von bir I
') = Sdjinarf, öiiirijuiiirf , b. i. Wand), in bor liilfiniiri)eu iUu'vietmnfl »uicbcraciicbeii
burd) putor.
:i;.
StuMcguiig beut|d) bcs Hatcrunict? für bie cinfättigcn Soicn. 151'J. 123
3n bl)icm (^cbct lernen luir aber, lüic ein etcnb leben anff erben icl).
£)an CS ein lauter anfedjtunci ift, Unb lucr t\m l)ie frib nnb fidjcrlicljt inct)t,
tf)ut unlüel)ilid), er maa, e-j ancf) nl)mnier bnrlui bringen, Unb ob Inir C'^ alle
beflertenn, ift d bod) uinb fünft, ©s ift ein leben bcr nnfed)tung unb bicljbt
5 Qlfo. Saruntb fprcdjcn \v\)x uit '-Ihjm bou mir 'bie anfed)tunq', tuubern
'füre imn-r' nit l)i)nnei;n', alv er ipred)c ''.iL'ljr feinb untbgcben l)i)ubcn nnb
Dornen mit anfcdjtnngen unb mngen uns ber felben nit cntfd)lat)en, aber,
■C üattcr unfer, bilff nn§, baS lin)r uit l)l)nuel)u faren, bao ift, bac- mir uit
brein lunUnlligen nnb alfo nberuniuben uutergebrncft merben", £nu Iner brein
10 borlüilligt, ber funbiget unb lüirt ber funbcn gefangner, inie ^^auluy fagt. skciu. 7. •.>;!.
5llfo ift bitj lebcnn, Inie ^\ob fagt, uith anbero bau ein ftrei)t nnb^u-i-;, 1.
fteter t)abbcr mibber bie fnnb. Unb ber tradjc, ber teuffei, ftctio unC' aufid;tct
unb in fernen rächen tjnüoridjliugeu fid) Dlel)ifigt, 511-5 fant *4^eter fagt: C i)ri i-m-s.s.
lieben brnbcrn, feljbt nud)tern unb luadjet. Son eiver Uiibberfadjcr, ber teuffcl,
I' geetil umb unb umb als ein griimmiger lalnc unb fudjt, ab er l)emanb muge
Dorfdjlinbcn. Sebet unnfjer über batter unb getrelocr bifd;off fantl) 5petcr
fprid)t, Unfjer feinbt fud)t uns, uub nit an einem ort, funbcrn an aEcn enbcn
ring» rumb, Xas ift, olle unfer gh)be nnb fbuuen, inluenbig mit bofcm cin=
geben, auftncnbig mit bofen bilben, mortteu uub Joerdeu, rel)l!et, beincgt, l)i)n=
20 bert, burd) menfc^en unb aEc creaturen. Im unfenfdjeit, liorn, £)offart, gel)l;
unb bcr glel)d)cn, brandjt alle (ift nnb fd)alrf()eit , bo mit er ben mcuidjcu
einfurc in oormilligung, unb fo man baffelb fuelct, fpU man fd)ncl Iju got
bie ougcn auff lieben: Q gotli Datier, fid^, \vtic inerbe ic^ beloegt, gercti^t lui
bem unb biifcm lafter nnb öorlHinbert an bcm unb biifem guten incrcf. äi^erc,
■-•'■ Über Datier, unb lii)lff mir, laS mid) nit unter ligcn unb tilinnclin fareu.
D iDcr bife bit tnol brüud)t unb ubctc , lolic feiig lüere bcr, bau Dil fetmb, bie
nit toiffcn, ab fic angefod^tcn lücrben abber InaS fie t^uu foUcn l}n ber au=
ted;tungen.
333a» ift anfcd^tung?
'« ßjlDC^erlcli anfcdituug, (fljn nnff ber linden fel)ten, ba§ ift, bie i^u liorn,
liaff,5, bittertclit, nuluft, ungcbult relilict , al» fein frauctlieit, armut, uncre,
unb alles toas elinem luelie tliut, funberlid; luan cl)ncm fein luitl, fuer ucmcu,
gntbundcn, rabtfdilag, iDort unb Wcrd Dorloorffen uub Dorac^tet tpirt. San
blife bing feinb leufftig unb tcglid) \)n blifem leben, uub got luirlicngt fuldjs
3* burd; bofjc mcnfdicn aber teuffcl. lilHin mau bau fulct btif]c bclueguug, fjo
foU man tDCljffj fein unb fidjs nit Jounberu laffen , ban e» ift bie art bl)fcs
lebcns, funbcrn bac- gebet lierfucr lUilien uub bas red;tc forn tjclcn' unb
fprec^eu: C Dater, ba» ift gemifj ein anfeditung, über mid) oorliengt, liilff,
bas fie mic^ nit Dorfurc unb betöre.
i umbioiift I s fuvcn .VI (.fatcti' irfjoii III 13 ^uBorfdfjlinbcn 1 1-j oi et 1
17 einen ort, iunbcr I -27 ob fie 1
') Sdiipielung auj bas 3öl)lc" ber '4>'i'fi;"0!'ttfbcnet beim 'liuiciifrninbetcn.
124 ■Jüi-jU-rtiiiui bciitfd) bf-j lintm-imicv-j für bic cintiiltincii Saicit. 1519.
3" bl))cr- anfcdjtimci narvet man Ijtocl) mal. üjiim crftcn, limii iiuiii
iprid)t 'ja id) luolt Uml frum Kl)ii iinb ntdit Inivucn, Uum td) iritic liL'tti-'.
Uiib cttid) lafieii uiiuü'vm l)evvn fiot iiub iclincu l)ciliflcu iiit xmy, er nein
bau imn l)n bie anfed)tniui. Tl)fem miii] er ba-J belin c^eiunb mad)enii, ben
veid) nindjeii, bem füU er ved)t laifen. iiiib tbnn luie fie nnicyn and) bind) •'
fid] ielbft iiiib anbete jid) evauc- Univcieii,' nnb alfo ldet)ben fie fanle, ja felt^
ftuditiiie arme ritter, bie nit ancieiüd)teii nod) ftrel}ten ImiUen. Srumb Uu-vben
fie and) nit flecvonctl), ^n fic fallen i)n bie cinbev anfedjtnnti Inir rcd)ten
feilten, mic m)x liorcn Inevbcu. 'Jlber Umu ee vedjt iielit, fo foU es alfo fein,
ba-j er nit fner nber fonime, nnb bie anfed)tung nit abgelegt Incrbe, fnnbcrn i"
vu'i' 7, !. er fie nberliiinbe ritterlid). nan ben felben fprid)t Ou'b: Tes menfdjen leben
ift ein ftrei)t abber anfeditnniie.
Xie anbern, bie nit bie aiifed)tniui uberUnnben, and) nit Hon l)n c\i:--
nuntnien luirt, bie faren elni bi)n i)n Ijovn , lioff.i, nniiebidt, geben fid) freti
beni tenffel, oolbringen loort nnb loerd, luerbeu niorber, venber, leftercr, i''
fd)Uierer, affterreber, nnb rid)ten all nnglnd an, ban bie anfed)tung bat fie
nber Uninben, nnb böigen allem bolzen loillen. Ter teuffet ift if gar mcditig
nnb feinb feine gefangen, raffen Uibber gotl) und) fel)ne bel)ligen an. Xie loel)!
aber nnfer leben bon got felbcr el)n anfedjtnng genenbt, nnb fo fein mnf^,
ba-j loi)r anftüff.i l)aben an leib, gnt nnb ere, nnb nngered)tifeit lül)bbcrfavcn -jn
mn-:', foUen >uir be-j fruntlid) geloarten nnb Uiel)f;,liri) empl)aen, fpredjenb '&[)
es ift bes lebeno el)genfd)afft, Uuis foU id) braus nuirijeu ? (s-s ift ein anfed)=
tniig nnb bleibt aufed)tnng. (^-s mil nit aubers fein, l)ilff got, bao mid)'S
nit beioege nnb umb loerffe'. £idi, alfo magf nl)emant ber anfed)tnng über-
l)aben fein. 'JJuin fan aber fid) lool loeren nnb bem aUcS raten mit gebet -'■>
nnb gotti'j l)nlff anrnffen. 5,^) lift man l)ni alt batter bnd), bas ein junger
bnibcr begcret feiner gebandcnn loff] im fein. To fprad) ber alt batter: lieber
brnber, bas bi)e böget l)u ber Infft bir nber bem Ijenbte fU)gen , magftn nit
loeren, fanft aber lool loeren, bas fie bir in ben l)aren lein neft mad)en.
\'llfo, loie fallt iHnguftinuy fagt , miigen lobr 11110 ber anftoff,? nnb anfed)tniig ^"
nit erioeren, bao fie uns aber nit iiberloinben, mag man mit Iieteii nnb an
rnffeii gotlid)er bnlff lool loeren.
2)ie aiiber anfeditnng anff ber red)ten fel)ten, bao ift, bie ;,n nitfenfel)eit,
loollnft, lioffnrt, gel)ti nnb ebtcler ere rebid nnb alo loac' lool tljiit, fnnberliel)
loaii man el)nem feinen loillen left, lobt fel)n loort, rabt nnb tl)at, eret nnb ■'■'
l)elt nil Don l)m. Xif^e ift bie aller fd)ebelidift anfed)tnng nnb loirt ber jieit
w. ai, 7. bes (SnbcdiriftS l5iigccl)genb. 'Jltf^o Tabib fagt po. Irvrr. loa pr tanfent ballen
:) uiijcva I l-'i iiciiomiiicii 1 is jiot uotl) ifimc 1
') 3" bcv lQtciiiifd)i'ii iUH'vjrltiiiifl \)»\]i bie Slfllc: Nch' inicniiiltuul (jiiilni.sciiiii|ii(<
po.s.swnt iiio<li.s conari tarn piT .si'iiictipsds (juiiiii per alios, 11t. ex |inio.s('iilil)u,s iiuili.'i
(•xtricuntur emeigantquc.
Sliiälcgung bfiitfd) boä iHitotimici-s fiit bio einfiiltii^cii i.'iiicii. I-")19. 12.")
Don bcinev lincfcn icl)tcn, ba fnllcii cv' liiol t'clicn tauicttt lunt bciiicr X(ä]tm
festen. Hub iljt l)at fic iibcvliaiib fleuommen. Xan bic luclt nur nacl) c\iit,
cre unb hJoHuft ftrcbt, llnb fiinbevürf) bic iiic^cnt lernet t^t nidjtö nnjbcr bic
ftciici)lirf)c litft imb aiifcd)tuuc(c ftvcljtcn, fallen bo l)l)n, ba-- hljnfnrbcv nit mcv
■'• fdjanb ift, funbern all luelt HoU ift fabeln nnb Ujblin Don bulcvel) inib
l)urvevel), al» fei) eö iPot i-jctl)an, ba-- ift alleö bev graufam gotiä ^orn, ber bic
toelt alfo left faren l)n tiinfnrijnniv bvumb bua t)n nl)emanb anvnffet. (y-; ift
hjol ein fd)loere anfed)tun(i cDnem junf^cn menfdjen, löan im ber tcuffel in
fel)n fleifd) bleft, anliunbl mavc^f unnb flebi-lin itnnb alle iielljbber, baiiui anf',-
I" Uienbifl vcljtjct mitl) C(efid)t, geberben, tenlicn, elel)ber, Uunten nnb tuibfdjen
bilben luel)ber aber nienner, äBlie oob fac^t: .sjialttno ein-j pniiiac- arbere facit, *>'"'' ". ■'.;
Sein atl)em madjt bie folen gluenb, Unb iljt bic luelt flanlj nn)i)nniii ift mit
relj^ung ber clcl)ber unb gefrf)mnct. ^ilbcr bod) ift c^ nit nnnuu^lid) Ijn nber=
Uiinben, luer fid) i^elnenet f^ot an Im rnffen nnb bilj flcbet fprcd)en: 'initer, nit
>5 einfure nnn-j l)n bie anfed)tnnt-(e. \Hlfo ift nun Im tl)un l)n anfedjtnnge ber
l)offart, liuin l)emanbt gelobt abber gecret Irirt nnb grof,5 gut tinfelt abber
onbere Uieltlid)e Infi k.
äl*ürnmb left ban got bcn menfdjen fu anfedjtcn Im fnnben ? 'ilntluort:
S)aii ber meufd) fid) nnb got erfenncn lerne, Sid) erfennen, has er nidjtC'
2" öortimg, ban fnnbigen nnb nbel tl)un, 6)ot erfennen, ba-i gotti« gnaben ftercEcr
fei), ban alle ereatnren, nnb alfo lerne fid) t)orad)ten nnb gottiC' gnaben lobenn
nnb brel)fen. Xan ec- fein geloefen, bie ber nnfenfd)eit l)aben mit l)ren frefften,
mit füften, arbel)tcn loolt lr)l)bcr ftcl)en unb l)abcn l)ren lel)b brob l^ubrodjen,
nnb bennod)t nichts anfgerid)t. Tan bie bofje luft lefd)et nl)emant, ban ber
" t)i)iiiclifd)e talu nnb regen ber gotlid)en gnaben , imften aber nnb arbei)ten,
icac^en mufj ba bei) fein, feinb aber nit gnng.
58cfrf)ltf.v
3Ban nun got bie fd)nlbt nn-5 Oorgeben bat, fo ift nid)tö fo groo Ini
ad^ten, al« ba» man nit un)berumb falle, Uiel)l bau, al» Saoib fagt, in bem*iii>i,M
"' groffen mccr bl)fer Inelt ift nil gemorme, bas ift bil anferf)tung unb anftof.j,
bl)e nn» Uil)ber fd)ulbig mad)en luoUen, ift nn» Don notl)en, baä lnl)r an
unterlafj mit bem t)ert^en fpred)eu 'äjatcr, fnre uns nit t)n anfed)tung. '•Jfit
begere id) alter anfed)tung lebig Im fein (Xan ba« Inerc crfd)rcd'lid) unnb
erger bau tjeben aiifed)tungen, alo bic anfed)tnng l^u ber rcri)ten l)anh ift),
'•■ funbern ba§ id) nit falle unb un)bcr mcl)nen ncl)eften aber bic^ funbige\ Vllfo
fagt Sant :|>aeobuö: C bruber, man end) Dil anfed)tnng anftoffen, folt i)r-^'"i, 2.
baffclb fuer grov freiib ad)ten. ÜlHnumb^ ban fic üben ben mcnfd)en, nnb
ma^cn in ^n^ ber bemutt) unb gebult Dolfommen unnb gotte t)e()eglid) «Iv bie
11 unb mcnner 1 24 bcnnod) 1 öl oii untcrlajj 1 3S in ijm AI
') = il)tct. ') = i^ii in.
126 -3Iii?[c((ung bcutfrf) bc-5 SJafctunfers für bic fiiifiiltigcn Snicn. 1519.
aücv (i6ftcii tinbcv. Scliiii, loeUtcn foldj-j Iju l)txim gct)ct. ban lct}bcr ilit
l)bcvman iitdjt niflc, frib, Uift, gemad) l)n fcljnem leben. l:nnnli nel)et firi)
be-j eiibdjril'tü rcflimciit, ift cS anbcr-3 nit bcrcl)t l)l)v.
T»ic i^iticiibc iinb lit.stc tiitl).
Sitnbcr crlofc unS tioit bcm iibcl, !J(mcit.
Wcrcf cbcnii, bao man ba-j ubcl am aller leljtteiin abehittet iiiib abt'
bitten )ol, ba-j ift fni-'v unfrtb, tt)enve, tvigen, peftilcnlj, pUiflcn nnb and) bic
t)cUc nnb fegfclner nnnb alle Vcinlid) iibel an leib nnb fecl. Tan bif,^e bing
l'ol man bitten, bod) ovbenlid) nnb am aller Ictljtcn.
äi.HirnmbV man finbt ctlid; nnb öil, bic c\ot nnb feline l)el)liivu fven
nnb bitten, aber nur, ba§ fie bc§ ubclä lof,^ Inerbcn, nnb nidjt-? anber-5 inrijen,
nidjt ein mal gebcntfen an blje erften bitt, ba5 ftc gottiö ere, namen nnb
UüUen fnerictljcn. Xarnmb fndjcn ftc lircn tnillen nnb fercn bi« gebet ganl?
nmb, bi'ben am IclUen an nnb tummen nit ]n ben erften , fie Uiotlen ire-o
nbelC' lof], c-^ fei) got l;n eren aber nit, c-j fei) fein luit aber nit. '.)lbcr ein
red)tfd)affcn menfd) ber )prid)t alfo \'iber bater, ba-J ntcl unb bie pel)n brndt
mid) nnb lel)be bil nnglnct nnb bcfd)lücrbe, nnb ford)t mid) Hör bcr belle,
(^rlof^c mid) babon, bod) nit anberj, ban fo cc- bir crlid) nnb loblic^ nnb bein
gotlid)cr Uiillc ift. Um baä nit, fo geid)el)e nit nuin, fnnber bel)n IniUc, ban
mir bcin gotlid)c ere nnb toiHe über ift bau alle mein rngc nnb gemad;
liei)tlid) nnb emiglid). Sic^, ba§ ift ein gcfeüig, gnt gebetl) nnb luirt getuifilid)
erboret i)m l)l)ntmel, nnb fo ci- anbero gebet nnb gcmebnet loirt, fo ift« nngencm
nnb Inirt nit crl)oret.
Tic UH'il han bio leben nitl) anbcr-ö ift ban ein nnfelige?' nbct, balum
gcluifilid) and) anfcd)tnngen crluad)ffen, fo follen loir bec nbcl-5 barnmb begeren
lofi Ijn loerben, bao bie anfed;tnng nnb funb anffborenn unb alfo gottio U'ill
gefd;c, nnnb fel)n rcid; fomme lui lob nnb ere fcbnec- l)el)li9en namcu.
l>ou bcm luortkiit Ülmcii.
Sa-j loortlciu 'Jlmcu ift .sjebreifd)cr ober :,Vibifrf)cr fprad) nnb l)el)ft anff
bcutfd) 'üorlrar' aber 'mcrlid)', nnb ift faft IdoE l^n bebencfen, ba§ c§ bnicft
wntiii 21,2-. an-j ben glauben, ben ntan babcn foll in alten bitten. Tan (M)riftnv bnt
gefagt: Üluin l)r bettet, io glcnbt feft, bnc- brcOoerbetb erlnngenn, fjo gefd)id)t
M.irc. 11,21. c§ getDifj. 3tcni nm onbern orbt: 'Mh loa» t)r bittetb, glenbt, fjo tncrbctl)
^v C'3 enipfangcnn. Tan alf,',o empfieng ba-? .s>l)benifd) loeiblin, ba« c-: babt,
DLiitii. i,-.,2H. bo eö nit ablief} nnb feft glenbt, ba-J and) bcr l)crr l;,n ir fagt: 0 locib, mpe
groö ift bcin glaub, bir gcfd)ce, loic bn lüilt, nnb gebeten bnft- »Ufo fprid)t
3.11-. 1. n. ond) fant ^a'-'o'''- '• Sß"' ^li bon got bittet, bcr foll i)l)c nit t'iliH'l)feh'n Dm
l'J wo iai nit 1 20 „ere unb" fcf)[t I JJ uiiniinoncin 1
Stuilcgung beiitjd) bcä äSatcviiniet^ fiiv bic ciitjältigcn *,.'aicn. 1519. 127
gtaiiBen, c§ toerbe l)in. Tan \wx bo \m flUiiibcii IjUnniffcIt, bcv iiem? \)m nit
fuev, bti'j fv ctUmo lum i^nt empfcilie. Sviniib, U'ic bcr luci)),^ mau laflt, bac- -«v^. 7, ;).
enb beS ge6ct§ t)"t kffev bau bcv oiifang. Tau am ciibt, fo bu 'amm' fpricljft
mit (}cv(ilid)cv luH)ov)id)t uub t^laulicn, )o ift iieu'iji,', ba-5 iv'ktt) bcftjtiiiet uub
5 cvljorct, Uub Wo bic- cubt lüt ift, bo i[t unjbcr aufaug uod; uiittcl bc-; gcbitv
nu|. 311)0 folt ein mciifd), bcv bo beten lüil, fid) pvufcn uub evfovidjcn, nb
cv e« and) fllcub abcv t}lrcl)ff cl , büö cv ert)üvct trcvbe. 5'"'^ fv ficf), ba-5 cv
bvan tttocljffelt abcv fctjt c-i t)n uugclinfien linin uub liiagt es auff cbcutdncv,
fo ift ba-5 gebet uid)tv. Tan ev l)clt nitl) ftill fein l)cvli, fuubcv loappctt uHub
I" fd)luttevt l)l)u unb ()evv. Tvum tan got md)i^ gelwiffc' bvel)n geben, glel)d)
alo Un-nig alC' bn tanft einem meiifdjcn ctUmo geben, luau ev bl)e Ijanbt nit
ftill l)clt. Unb beud: bod;, luljc Uiolt bivv gcfalU'u, loau bid) Ijnuiut l)ctl)
ü(el)ffig gebeten unb am enb fpvedj i^u biv "idj gtcub abcv nitl) , bao bn miv
e» gebeft', uuub bu l)ettcft e-J i)m gcUnfi bovfpvodjcnu. Tu Uun-bcft ba-? gebet
'■'■ fncv el)uen fpot an uemcn unb loibbcvruffcn alo Um« bu uovfpvndjcn l)cttcft
uub billcidjt bavt^n l)n ftvaffen. älUje fol c-j bau got gefaUen, bcv uno geUnf?
Ijnfagt, toan Iniv bitten, ha-j \v\)x ec- liabcn füllcnn, nnnb buvdj unfcvu tilueljffcl
t)n lugen ftvaffen uuub l)m gebctl) eben UUjbbev ba-j gebet baubeln, feljue Univ^-
^eit bclel)bigcu, bie Inljv mit bem gebet anvuffen? Tvumb l)el)ft ha-i Irovtlciu
2» ^Jtmcu, 'luevlid), fnvloav, geloiff]', uub ift ein loovt bcS fefteu, bevtitidjcn
glauben-j, alJ fpvedjftn 'D gotl) battcv, bl)f;)C bingf, bie id; gebeten l)ab,
lilücljffct id) nitl), fljc fcl)u geUnff] limv nnnb iiicvbcu gcfdjccn nit bavumb, ha-i
id; fie gcbetenn t)ab, funbevn bas bu fie t)aft licljffjenn bitten unb gelrif^tidj
tjugefagt. So bin id) getinffj, baS bu got Inavljafftig bift, fauft nit Uigcn,
2'' unb alfo nit meiuv gebet-:- nnvbirfcit, funbevn bcl)ncv Uuul)eit geloif]t)cl|t uuidjt
mid), haä idp feftlid; gtelob, unb ift miv nit tjlueljfel, c« mirt ein V'luu'u bvauö
loevbeu nnb ein \'lmeu fcpu.'
.Öie tjrven ubev bie umffj etlid;, bie Ijv gebet ba ]n nidjt mad}cu uub
i'il mit bem mnnbe, ul)mmer mit bem ^cvljen beten, bavumb hau flje uit el)ev
3« looUcn gteubenn, fl)e fein cv()ovct, fie loiffcn abbev buurfcu bau, fie babcn
loivbiglid) unb töol gebet, unb balnen alfo auff fid) fclbft, auff beu fanb.
Tic irevben aUe üovbampt, ban ein fold; gebet ift nit mnglid;, ba« bon ijm
fclbft gnugfam fei) nnb lüivbig üov got tju eil)oven, funbevn cö muf,5 auff bic
tüavf)cit uub oovfpvcdjcu gottiv fid) oovlaffcn. Tan fo gotl) nit t)et bepffcu
■■"■• beten unb evl)ovuug oovfpvod;cu, bovuiodjtcn alle eveaturu nit ein {ovnlcin
cvbiten mit allen t)xtn gebeten. Trumb fdjalo bvouff. ^Ht vft ba-j gebet gut
unb vcdjt, hai- bil ift, aubcd)tig, fucff], langf, umb tjcptlid) abbcv diiig gut,
funbevn bac' feft bamet nnb tvaloet, ec- mivbt evl)ovct (im)c geving uub unluivbig
ci fei) l)n l)m felbft) umb bie Uiavt)afftigc gelnbb unb bovfpved)uug gottic-.
*" föotti» hjort unb öovl)cl)ffcn mad)t bein gebet gut , nit beine anbad)t. Tan
ü d6 er 1 i) nicl)t ftiü I In Sviinib I „gcwifj^" fcfjü 1 12 l)cmnnt I
24 ^ufogt I :3() blinden, ban fie AI
128 ?(u?(cgitng beutidj bf? Siitcnmtci? fftt bic finfättigen Saicn. 1510.
bcr idb a,({anb, nuff feine tooitli flccininbt, ift aiidj bl)c rfd)tc Qnbad)t, an
meldjc all anbcve anbad)t laiittcr tvliflcvet) nnb Drtlinmb ift.
finii! begreift in'b ovbcnnnfl aller tioviicfclivietien.
2ic (de. C imtev unfev, bcr bii bift in ben l)t)mmeln, mir bcl)ne fiiib anff
erben, öon bir qehinbcrt, l)m elenb, »nlje ein piroi') mittel ift limifdjen bir unb •'•
nns, mije foln mir i)uuner l]cim fnmmcn ^u bir i)n nnfer öater Uinbt.
m&L I. n. föot l'in^ (iin tijnbt cret fel)nen initter unb ein tned)t fernen l)crn. Si^ljii idj
Inrffr 1. bann emer initter, mo ift nicmi ff)i'e? 'i'linn id) emcr lierr, mu ift
mel)n ford)t unnb ctircrbietnniv? bau nieiin iK'ijliflcr name mirt bct) uuub burd)
3.1. r,2, :.. end) (^cleftertt) unb borunerct 3'i- lü- '"
2'ic (frffc bitft. C Datter, ba-j ift leDber mar, SlU)r ertcunen nnfer fd)uU, fet)
3^if ii'ic- bn gnebit^v Vatter unb redjen uit mit und, funberu gib bci)ue
({nahe, ba-j mir alfo leben, bac- bein f)ciliger uame t)u uno fiel)el)li(^ct merbe,
lac' \[\K' i)l)e nid)t5 t\ebeucfeu, rebcn, tbuu, babeu abber fnerueuieu, e-S fei) bau
bel)u lob unnb crc bart)une, bac- alfo fuer allen bingen bei)u ere unb name, i"-
uit nnfer ct)cien el)tell crc unb uameu in uuc- gefudjt merbc, gib uuv ba-j mijr
bid), mie bic finber, cl)nen Datier lieben, fnrd)teu unb ereu.
5ei. 52, 5. 0)ot 3ia. -Vi. äl>l)e tan mein ere unb uanten bei) eud) gel)el)liget merbcu, fo aÜ
i.moi. s,2i. Seil. S. emcr bcrl! unb ivbanrten lium boficn gcnetjgt unb l)n funben C[C=
fanficn ligt , fo bod) mein lob uijemaut finden tan Du frcmbben laubcu? iu
X'K v.r,, 4. pv. errrüi.
^ic "Jliibcr. € battcr, ba-? ift mar, mir empfinbcn, bao unnfer glibmafj ^u
Sic feie. fnnben c(eucl)gt nnb bl)e mclt, flet)fd) nnb tenffet l)n unnv regtrcn
mit, unnb alf^o bel)n ere uub uameu auf; treiben. Trumb bittcun mi)r, liitff
nunc- an-i bem elenbt, lav bel)u rel)d) fummeu, ba-j bl)e fuub iiortriebcu nnb .;.
mi)r frnm, bir bebcgtid) gemad)t, bu aUcl)u mi uu-? rcgireft uub mi)r bein
reid) merben mngeu l)m gel)orfam alter uuuiier rrefften, l)nmeubig nnb
anf]menbig.
5.OTof.3s,39. ßol 2cir !3Bctd)em id) ()clffen foll, ben bortertic id), uub meld)eu id) lebcnbtg,
tro. :;2. ic(i(^, rcic^, frnm mad)en mill, ben tobte id), Hormerff l)n, mad) t)n m
arm unb ^n nic^t^. ".Jlber fnld) mel)ucn rab nnb tl)ab molt ir nit Icljbeu.
^gc?':,'.*!. P§- tooij. Söl)c fot iä) cud) bau l)ctffcn, nub ma>3 fol id) mcf)er tl)un? Sfa.ti.
^ic Äritte liiti). Tao ift uu» lel)b , bas mi)r bein bfi)lfam baub uit lHn-ftcl)eu
^^( '«'■ uod) lei)bcn. € Hatter, gib gnabe unb bilff. ba-? mt)r bel)neu
gDtlid)en mitten laffen l)n uns gefd)el)cn. 3" ob cö uuv mcl)c tl)nt, fo far :■•.
bu fort, ftraff, ftid), l)a\v nub brenne, Wiad) al-5, ma-i bu milt, ba-j nur bein
mil unnb l)l)e nitt) bcr nnfer gefd)cc. iBcre, lieber initer, uub lafj \in-i nid)t-5
nadj unfcrm gut bnncten, milleu unb mel)unng furnemen unb uolbringen.
li JoUcn 1 10 Bur iiiicrot AI 29 SBctc^cit I ;1 1 fdc 1 :)5 o'6 e? I
Auslegung bcut|c^ be-3 SJatcrunfcr? fiiv bie ciufciltigctt Saicii. 1519. 120
San unfcv iinb bcin tritt fein ipibbcrnanbcr , bcl)uei- atlcin giitt), 06 cv liuil
nit fc^c^uet , uunijer bofjc, ob er mol gtcliffctt).
Sott) Sä i|t Irot met)cv gefcfjccii, ba-j man inicf) mit bcm munbt geliebt l)at 00. -2% n.
p§. 77. unb bo» ^ei"^ tr)el)t Don mir gelreit, unb limu irl) ine angriffen liabc -<;*• ts.
• lui beffern, feinb fie fe» rucf gelniiffen unb mitten i)m locrrf mir empfnUenn,
uii)c bu tl)feit \K'. ln"Ptj. tionoerfi fnnt in bie belli, bie lool angefangenn nnbt-'. ts.o.
mic^ beloegt, mit t)n ^u i^anbclen, fein nmbteretl) oon mir, unb mibbernmb
l)n funb unb mein uncrc gefallen.
Sic oictbc bit^. vHcf) fatter, (>-5 ift i)f)e limr, 5!i)eniant tan ftarrf fein l)n
lu Tic fci'i. 1ei)ncn treffteu i. IKcgnm ij. llnnb loer magf fner beljner lianb iS'»» i. a.
bleiben, fo bu nit felbft uns fterdteft unb trofteft ? Xrumb, lieber Datier,
greiff un-S an, Dolnbring belinen tnillen. ba-? un)r bein reiit) Uierbcn , bir ku
lob unb tm eren. 'Jlber, lieber Dater, fterrf nn^ l)n fnldjem banbeln mit
beinern l^el)ligenn IdoiI^, gib unns unnfjcr tcgli^ brotl). S^ilbc t)u unnfier
i'. bert? bel)nen lieben fun ^^befum Gfiriftnni, bao Unne bljmelbrot, ba-j nujr,
burd) t)n geftercft, froticf) tragen unb let)ben mngen abbrud) unb tobtung unfer-3
hjillensi unb Dolbringung beinc- loillen. ;^va gib aud) genabc bcr gantien
cf}riftent)eit , fcnbe unc- geterte ^'ricftcr unb prcbigcr, bie nn« nit treftern
unb fpremen el)teler fabeln, fiinbern bein tieiligec? eDangelium unb 3')tii'i"
20 (ibriftum leren.
©Ott) @§ ift nit gut, ba§ man ben f)unbcn imh %l)ltumb fitcrlDirfft unb -mmit. -,, «.
?t"Sj''' ^"'^ ^^^^ ^^"^ ^'"^"'' "^' '""^iflf* tt'flf'f^' ""^>"'i" irf) f'irf) P'l li'Sja't.""''
flliaa. prcbigen tag unb nad)t, fo folget unb l)oret \)\ nit, unb roirt mein dn. 4->. 20.
ttjort^ Doradjtet.
-■■• Sic 5itnfftc '-tcf) Datier, bo» lov bid) erbarmen unb Dorfag uno nitti brnmb
bit^. baC' liebe brotb, funbern, bac- U.il)r nitl) gnugtbun belinem bei)=
Tic icie. itgcj juovt, ift unc' lel)tb, unb bitten, Itiolteft gebnlt mit uns
armen finbern ^aben, unb wm Dorlaffcn foldj unnter fd)nlb, unb ))\)i nit
mit unc' l)n-5 gcrid)t gel)en, bau ntjemant fner bir gered)tfertigct ift. Sid) an
3« bein Dortjeljffen, bas lDl)r unfern fdiulbtgcrii Ijerljlict) Dorgeben, ben bu Dor=
fproc^enn boft Dorgcbung. ^JUt hai toxx burd) folc^ Dorgebung »oirbig fein bel)ner
Dorgcbung, funbern bae bu marbafftig bift unb gnebiglic^ Dorgebung Doriprodjen
allen , btje ijren ncbeften Dorgeben. 'üluff bein Dorfpredjen nur unc- Dorlaffcn.
©Ott) ßar off t Dorgebe id) unb crlofe eud) , unb t)r btel)bt nod) befteljt nit. x-\. ;«.
V, pj. 77. gins geringen glauben feljt t)r. 5Ht ein irienigt mugt l)r mit mir umiih. s, 2c.
Inac^en unb bebarren, fallet fd)ncl Vobbcr l)n bie anfedjtung. ^JJiatt. rrDi. »11111.20,
Stic fcdiftc 3d)Uiad) unb tränet feiju mijr, 0 Dater, unb bie anfedjtung gro--
bitt). unb mauic^feltig \)m flel)id) unb toelt. D libcr Dater, batt nn-?
25c iclc. unb las un§ nit l)n bie anfedjtunge faticnn unb roi)bber funbigen.
9 ift c§ l)t)e 1 13 filteren I 19 bcin-3 1 SO 9)!att. jr». AI
Sut^etä aScrfe. II. 9
130 9(u?tcgimg beiitid^ bc? Sßaterunfct? für bif cinfnttigcn Saicn. 1519.
iunbern gib un§ (jnabc, bao lt)l)v fieftcnbig bleiben itnb littcrlic^ fechten bi§
an imicr enbc, ban an bcinf gnab nnb f)nlff linjv nidjt-; ciovnnigcn.
(iSotl) 3c{) bin gcvecfjt, nnb ridjtig ift mein gcvid)t. Xanimb ntni] bie fnnb
•IM. 11,7. p^. 11. nit ungcftrafft blcl)bcn. 'älio nuifiet t)v ha-j nM tragen. Tao ijv
baüon anfcdjtnng tnibt, ift clücv fnnbc irfjnlt, bic mid) bavlni lUoinget, fie Im
Itvaffcnn unnb t)r liu rticren.
2:ic iicfaciibc 6itl|. Xl)e »cljl bac- nbct ban unc< anfecf)tnng gibt unb mit fnnben
3^i)c tele- anfirfjt, fo cvloi^c nnö, lieber natter, bar ans, auff ha^ tüir,
üon allen fnnben nnb nbet nod) beljnem gotlic^en loitlen erloft, bir ein xcXjd)
fein mngcn, bic^ elniglid) Im loben, preljfen nnb l)ei)ligen. iHmen. Unb bt)e
tvtt)i bu unn-ä |o f)aft gcleretl) nnnb geboten Ijn betbcn nnnb erliornng Dor=
beijifen, boffen lnl)r nnnb ici)n geinniiv o aller libftcr uattcr, bn Unrft beiner
inarticiit Ijn eren bic' alle-:5 nno genebigf nnb barml)crlurflid) geben.
'^Im Ictjtcn moc^t tjmant fagen 'unje ban, io id) nit gtenben fnnbe, bas
id) ertioret bin^' ^Intumrt: So tbn uil)c ber inttter beo bcieff^en menfdjcn
«itc.9,2j.''JJ{arci ir. Xo CÜjriftno Ijn l]m fagt : Aianftn glenbcn^ "Mt btngf fcinb nuiglid;
bem, ber bo gleubt, bo irfjrcl) bcr fetb Datier mit luctjncnben angen: 0 t)err,
id) gtenb, l)ilff mel)nem gtanben , Ino er Im idjlnac^ ift.
Soli beo 1)0 nor et gloria.
2 bau on 1 4 ijve bo§ u6ct A 7 „3ic jicbciibe bitl)." fehlt in allen ■Jliic-gafccu
15 ti)iin .\1 IS meinen gteufcen I
' 0*0*' 0*>050*> O* O*' I
^nu 3crmou uou bcr 53ctrarf)tmio bcv Ijcilii]cu
1519.
5tni Sonntag Snbocaöit (in.gjlärj) 1519 Jd)vicb Sutrjfr an epalotin: Haben
sermoneni in mente de meditalione passionis Christi: scd iiescio, an tanluni
superfuturum sit otii, ut in literas referani, dabo tarnen opcram. 2roij bcv üictcu
?(rbcit, bic bamate auf it}m laftctc, füT)rtc cv foinc barin bcjeirfjncte ^tbiirijt a«§.
Sd)Dn am Sienstag nac^ l'dtarc ('>. 3tpvil) tonnte cv bcn „Scvmon oon bcr 'j?c=
trac^tung bes l^citigcn l'cibcne G^vifti" gcbvucft ücricnbcn. Söie fct)v ex baniit bcni
9fiftlid)cn iPebürfnife bfs 3>oIfc5 entgegen fani, baöon ^cugt bev I;äufige Söieberbvurf
bcv Schrift.
Sgl. Sc SB. T S. 239 (baju Corp. Ref. T Sp. 7-5). 253. .ftöftliii I S. 295.
5lu»9nbcii.
A. „0^i)n Sevmon üon bev 3?ctvad)= || tnng bc§ r)et)Iigen Iel)bcn§ || ^Ovifti
S. llJavtini l'utf)cv jn |1 SSittcnbcvg. |," Savuntcv ein .ftoljfdjnitt.
litctvücffcite bcbvurft. G 5P(öttcv in Ciiavt, te^te» iMatt Icev. 5(ni
6nbe: „H ßcbvuctt .^u Söittenbcvg 9iad^ 6'^vift || gebuvt (yuntfjenl^ribcvt
üit im ncun= || ,5et)enbc iav. ["
Sitcl^otjit^nitt: ?()riitiis nm .ffrciij: rcdjt-j bauon 9J!aria, ünU 3of)nmic«.
Ixud uon 3ol)ann Girüncnbctcj.
B. „ßqn Sevmon Don bcv bctvad}= || tnng bee f)el)Iigen IciibcuS |i öfjvifti
S). 5Jlartint Sut^ev jn || aSittenberg. Ij" Savnntev ein .öol,ifd)nitt.
litctrüdfcitc bcbin:rtt. 0 58(ättcv in Cnart, lct3tc Seite leer. 3(uf bev
DorleWen Seite nicl;t-3 alc' bas 3mpvcf)iim: „^ ßebnicft ]u SÖittcn^
bcvgt nac^ 6f)viit || gcbiul lanfcnt funff()ribcvt || Du l)m 'Jiennjefjcn- || bcn
3av li"
2itcft)ol}i^nitt »oic 6ci A. 2tuct «on 3oI)nini Girüitcnbcrg.
C. „(5i)n Sermon t)ö htv H 23ctvad)tng fee I)cl)ligen lel)bc5 G'^vi- || fti. S. 53}av-
tini l'ntbcv tyi 3Suittcn= !] bcvgf. I " Savnntev ein .C")ol,5fd)nitt. 2itel=
vücficitc bebvncft. (! iplättcv in Cuart, tcljtee Statt teer. lUm Pnbe:
9*
132 *Ji" Stvmoii i'on bcr Setvartjtinii^ be§ Ijciücjcu l'nbeii-5 (^^vifti. 1519.
„Scbnicft ,;u ScDptiicf l)n 5Jtctiä)tDr 2ottcv§ || tnufi-nn) im lauicnt fuuff"=
Ijimbevt m iicuii || t,ic()ciibcn iave. ' "
iitcUjoljidjnitt: C<l)viftii-> nm .ftreuj; vcri)t-> biUiDii l'inviii, liiif-J 3of)ciniic--.
D. ,Xh)n Scrmcm |1 uoii bev 'j^ctvmlitimfl |1 bc« l)fi)ligcn h'i)bi'ii'ö (51)vi|ti 'S), ij
'JJiav. Vutljcv 511 äBitteberg " Saruiih'V ein -Cnil^icljuitt. (i iMiittov in
Cuavt, Ictjtc £eite h'i-r. 3l:i: G-nbe: „«t ÖJL'bnuft (]\i ki)\Kfl]c\^i 'Jiad)
Ü't)rift II gcburt minffynfjübcvt ön im || ncii.idjcnbcn [sie] iav. ]"
Iitclf)üt(iiJ)intt: Ptjviftu-' mit bi'v iiiriu'Hfvüiio nuf eiiioiii ("yi'l-stilorf filu'iib.
Srurt l'oii ÜHitcntiii Srtjmnoiiu.
K. „Vliu ScviiiDii ober prcbig uüu bov j] In'tvndjtinig bo>3 l)i-l)li(ii'ii h'i)bon'3
(<l)vifti. Siutov II IHavtiiii Viitlicv ,^ü Ä»itti'iibi'vg. " Saniiiti'v in
iMuer y-infafiimg ein Aöül,iid)nitt. litelviitfieitc lu'brnrft. ü i^liittev in
Cuavt, Icijtc Si'itc Iccv. lUni G-nbc: „c Wcbvurtt «nb bolcnnbet in bcv
5vüvftlid)cn £tnt || ''Hliindjcn biivd) .löannifen Sdjobffev. ?lm 'JJion^ || tag
Uüv *i>arthokimei. Vlnno ;i'. rüiü}. || ci Wot fei) lob ;,"
2iti'll)ol,(id)intt : (■ihriftii-s mit ftroii,;; l'ov boiii Mxtu\ ein IJliuiii tiiiei'iib.
'■JJJontiiii l'ov 'i<nvtt)LiUiiiuii l")lü = 22. ^Uiifliift.
!•". „(vin pvi'big liu |1 bi'v tH'tvad)tiiiig bes || l)c'iligen li)bcn 0"()viftt || 1). ''JJiav--
tiiii l'utljt'v. ji" Tavuntcr ein .öoljl'djnitt. -JJiit iitelcinfaffung.
(> iUcittcv in Cnavt, Icfete Seite leer. '.Um Pnbe: Webrnift .511 '.yalel
burd) 9(bam || '4.5etvi, nie- nmn lalt. Ht.^. Unb .ny. |j"
iitc(f)ol,(ic^uitt: (^'(jriftii« um .Uvi'ii,;, bnlici ftcljcnb IJfaria unb ,3ü()ninifs.
(1. „(njn ferniLin «on bev || betvad)tng h-y [)el)ligen tcljbenä d)vifti. || Soctori«
'JJiavtini Vutljer yiugn|tinev ,in Söittenbevgf. i|" Savnntev ein .*pol,;fd)nitt.
ütelvürfieite bebvndt. 4 iMättev in Cnavt.
2itcU)ol,iid)uitt: {^Ijviftu-i mit bi'i- Sovui'iifvüuo initcv bcn yjiiutcvliicvf,ii'iigi'n
niif einem ^locfc filicnb, ,yi (eim'n Seiten bie ^eifdjvift „1*X'(;K HOMO". Ä'iiljv;
idjeinlid) 2vnrf uon ^lulift Wntfiu'd)f in '■Jüirnbevii.
II. „(^'1)11 ievnion üliu [sic| bev || betvadjtrig h'-J ()ei)ligen lel)benv el)vi)ti. ||
Soctor ^JJlartini i'uttjcr Sdiguftinev ,511 SBittenbergL |j" Savnntev ein
.(Öot^fdjuitt. 2ite(viirffeite bebrnrft. 4 i^lätter in Cnovt.
lite(f)o(,iict)nitt luie bei 0. ".'Ins berfelben Cffiein luie 0.
I. „Vlin £evmun imn jj bev betvael)tung bei- Ijail igen leibenv (Mirifti. Soctovli
'JJiavtiui Vutl)ev ,]\\ äLWttenbevg. |," Tavnntev ein \ioliftbnitt. 1', 'iHiiltev
in Cuavt, leljte Seite leev.
Iitell)ol,iid)nitt mit bcm '•JJionodvnmm lion Sp- Sdjnnifelin: (i'ljviftiiÄ nin
.ftvcii.j. Tvurf Hon SilUiui Ctnuiv in 'älng>jbnrii.
K. „".'(in iiernion üon || bev betvadjtuug |sic| bec- fjailigen leibeu-o O'ljvifti.
3)Dctor II yjiavtini .Vnttjevä ^Huguftincv ,yi aöittembevg. ||" 3}avuntev
ein •Oolifel)nitt. <i "iMättev in Cuavt, leljte Seite leov.
In Iitcll)ol,iid)nitt ift bevicllie mie bei I. Ivnit Uon SilDiui Clmnv in
"JliigÄbnvcv
L im litei ti'ie K, nbev .S- '- „bctvac()tuug". ^im onnfvii Devfebieben bon K.
Inirf uon Siliuin Ctinav in Vln(v>bnvii.
Gm 2i;tinim Woii bct il<otvad)tiiiifl bc-;- l)cilincii l'eibcii* (S()vifti. löl!). l.-j;:^
M. „5(iu Senium Don |i bcv {letvacfjtüg !| bc§ tji-iligö Ici || br-:- (n-ifti Xo \\ ctov
lUarttni || Sjuttjcv ]u \\ 213ittcini || bcvg. i; Wit litclciiifafiung. Ö ii'ldttcv
in Ciiart, teilte Seite teev.
Ixud Uon .<öani ^toldjaucr in 9(ii3-jtnu-iv iiidljl. luie aBeücr 'Jiv. 1237 an-
iiiiiimt, Uon SütQ "Jinblct.
N. „'iim Scvnion öon bcv iöc= |1 tvadjtung be§ Ijaljligcii U-ljbciK' etjvifti,
2)Dctov ilinvtini i.'iitf)cv lu'i |1 2i5ittcuDcvg. j|" Sanuitev ein uon üiev
;)uinbleiikn eingo)d)lü)ti'nev .OüMfdjnitt. 6 Slüttev in Cuavt, U-ljtc
Seite leer.
2itclI)otjid)nitt: (Jl)viftuo am Hxmy, unter ben '^-'erioncn beim Aiveu.ie ein
SRciter. jjntcf uon Sövg 5iablet in 'Jlngsburg.
O. „3(in Scrmün üon bcv 58c= || tvndjtnng bes adligen leljbene C5()vi|ti,
Süctov 9Jtavtini l'ntfjcv ijii (1 aöittenbcvg. ü" Siuuntcv ein Don üier
iKanbleiften eingefd^loüencv .söolifdinitt. (> !ölättev in Cnavt, leljte
Seite teev.
Set IiteU)ol,iic()nitt ift berfelbc luie bei N; nbev bie il)n unigcbcnben ;l{anb;
(eiftcu finb nnbeve mit ''.Hn-jnaljme bei butt ubeven, bie tjiet nuten ftctjt. 2vurt
uun 3ütg 5inblei- in ^lug-jbnrg.
1'. „Gin Sennon Don ber 23e= || tvadjtung bes Ijeljligen Icibene || C^Ijrifti S.
War. 2n \\ tljcr ,yi ai3ittcnberg= || [(^-iinf Sonnen J :" Darunter ein .^o\]=
fdjnitt. lliit liteleinfaffniig. 6 iüiätter in Cnart. l'lni CMibe: „c &c=
brncft ,yi Stroilnivg "
Sitelfjol.iirijnttt: l<l)viftn-j (~4^vnflbilb) nniev ben ^Jduteriuertieugeu, in ber
tintcii .'öiinb einen .Ueldj linltenb, in luctrijen am bcv Seiteimmnbe ba§ SJjlut
iprijjt. 2rud uun ;)tol)ann .Uiiubloud) in Straßbnvg, nidjt, luie ÄVUer 9ct. ]2;.!2
annimmt, uon 'JJiartin ^laä). .ju einigen (f-jemptaten ift ba~ brittc a^liitt „?(iji"
fignttt, in anbeten ridjtig „5liij".
Q. „6in prcbig Don |1 ber betradjtüg || bc5 t)el)(igcn lijbcn || (<fjrifti. |] 2. War=
tinus iL'ntljer. [" 2;avnnter ein .f)LiI,^fd)nitt. i>Jit liteleinfaffiing.
IttcMcffcite bcbvudt. H 93(ätter in Cnavt, le^tc Seite leer, l'dn
Gnbe: „PJetriirft jü ,']iirid) bnrd) Ptjriftopljorn (yrofrijoioer "{'
2ite(t)ul,;fd)nitt: Pljviftn-^ nm Clbcrg im Webet. äl>eltet *Jit. ISö:! fteltt uujeve
Slusgabe luiüfiittid) unter bnc- ^nl)t 1-J'2I; mir fuunen nur fagen, bnfi fie uad|
F ctjdjienen ift.
R. „3(in Sermon Don bcv bc [ tvadjtung be^ .f)ei(igen [j teljbens (nifti. 3). ''JR. S. |i"
Savnntev ein .C"»oI,5fd)iiitt. litelvürffcite bebrucft. 6 iBIätter in Cnavt,
te^te Seite (eer.
iitclt)ol,iid)nitt: ßljtiftn--' am .(Jtcit,^; nutet bcmiclbeu niif ber einen Seite
9Jiaria unb .^otinunee, nuf bct n^bcln ein ^.^Sticftet nnb ein J!ricgcr.
S. „3Jin Sermon öon |j ber betvad;tung bee fjailgen (el) || bene M)rifti. 3).
War. Sut. Ij" 3)aruntev .yoci .Ool.ifdjnitte. lllit liteleinfaffniig. Iite(=
vücffeite bcbrnrft. tl iMätter in Cnavt, letjtc Seite leer. ^Unf iM. iB''
ein britter A^^ol^jfdjnitt.
ajon ben Iitcl()oI,iid)nitten ftcllt bct (bcni 9?cfd)anct) linfe b'tjtiftuui im fiintleu
®ct()fcmanc, bet tedjte Pl)tiftum am .ftven,} bat, bct .f)oI,3fd)nitt auf S(. S i"
?()tifti Gieifjeding. ?luf bet uotlcfjten Seite befinbcii fid) mit Stsilielfptüdje.
134 P'i" 5i'tmoii uciii bcr 9?i-iiiid)tiiitg bcj tjeUigcii 'x'cibcu-J (ilivifii. lölD.
T. „t^ljii Seviiicm Uoii bcr il3ctvad)tumj |1 bc5 .Ciin)ligi'ii l'cijbcuö (51)v|ti |sic]
SoctoviiS ''Fiavtini |] l'utl)i'v IHugiiftiiuT .yi SBittciibcvrif. l" Tciviiiiti-v
ein 6ül5id)uitt. litclviutiriti' lu-bvurtt. 4 ÄMättcv in Ciiavt. 'Jim
(Jnbc: „61'briirft c^u .'iiMttcbevg biivcl) .3i.il)a. Ij Wvuiu'ubcvöf '.Und) (^"Ijvift
gcpiirt 2au)ciit iiiunliuiibcrt j| uiib 3i'-'t'»|5iöf'''ti Snv. ;"
2;itcll)olj)(i)iiitt bcrjctbc luie bei A.
l'. „P'l)ii Scvmon Uoii ber Rctvod^tung bcs || Tjoiligcim Icljbcne Gfjvifti. S). 1
^Bfavtiiii 'eiitl)cv t,yi || aöittcnbcvg. || |.^^o(,^■d)IIittl jl ßcbnicft t.^u 2Sittcii--
bovg. " Ittclvürffi'ito bebnuft. (> Ü^liittcv in Cuavt, Icljtc Seite leer,
','lm C^nbc: „Öietvucft t,\u äÖitti'itbcvg Miad) b'ljvift || gcbuvtl) ("s-uitift^ieu^
I)übevt Uiib jl im .rr. iav. '"
2itc(I)ol,5icl)iütt mic in bcr i'vftnt iiiUuill|"läiibi;ii'ii SluC'flnbi' bcv „bciitidjeii
Ilicoloflie", j. imji'vc trit. Wc|iiiniiitiiii->fl. '^b. I S. !•>!, A; nbcv Sind mit
1\)\im ber Cfficiii *Mu'Id)ior Vottliac-.
V. „(n)u Senium mm bev '4?ctvacb 1| tiiiig beo .Oeiitigeu ,Vel)bi'ii>3 W)vi|ti Tne^
tovio II lUavtiiii Viittjev ','liigu)tiuev tjii |j äl^itteiiibevgf. j" Saviiutev ein
.s^iotjfcljnitt. litetriirt'ieite bcbvnitt. 4 'iMiittev in Cuavt. ?(m (vnbe:
„©cbvucft tju aBittembevg bnvcf) Sutjan. Wnnu'nbevgt || 'Juid) 6l)ri|t ge=
pnrt Inufent funffbnnbevt || imb eiju imb ,',UHMit!igflen .onv. ||"
2iti'Ü)Dl,iid)nitt bcriclbc luic bei A.
\\'. „Uon beni lel) [] ben (<()vi|ti || O'iii Gevinun nun bev 1| betvaditnng be«
Ijci)ti ii gen Icibciig 61)vi|ti || S. m. ic'utljev. 1| m. 5). vvü. |," ' lUit
iitclcinfafiung. 6 iBtöttev in Cuavt, lelite« IMatt leev. 3(m (>nbe:
„m. 2). XXII. J^ fr
2ic litcleiufniiunii brfti'l)t iiiittii aui einer bilblidjeii Tiuftellitiifl. iiii bell
Seiten nitb üben an-ä üiiinbleiften.
X. „ei)n Sev= II iium uü bev be= jj tvadjtiing be-i || Ijeljtigen teljbc'S jj et)vifti. |!
mcix. l'uttjev. II aSittcbevg || «t.S.XXiiij. [j" mit liteleinfafiung. litet--
vücfieite bebvurft. 8 iMättev in Cftaü, te^tc Seite teev. ?(ni (vnbe:
„« (bebvurft ,5u Gvfjuvt i)nn bev '4>i.t= || gamentev gaffen ,iniii St-vbefa^jj
gji.s.xjeiiij. II"
2itfleiiif(i!)iinfl biejetbe l»ic bei ber 9lii-:-iiiibe ber fieben SPnfipfnlinen in uii:
jerer trit. WcjiiiiiintniiSc^. 5^5. I ®. 15(;, II. Iliijer Jrnd X ,ieiflt bie Siiinnlnr
„'45" mib ift ber nur mit eichenem 2itel iierjeljeiu' 3liil)iinrt ^u Vutljerc- in f(leiel)cv
Cjiicin erfdjienenem ii*etbiid)lein.
Y. „3lin Sevniou üi3 bcv betvad)tung bec- linuligen lei)beu« (^'bvifti ®. lltavt.
Sutl)." gjiit 2iteteinfal"inng. Cljne Cvt unb Ml)x. l^n CttaU. \'lm
(cd;lnffc ein Aöol,ifet)nitt.
@ü beidjreibt SBefler 'Jir. 1229 eine iinc- uiibetnnnt ciebliebeiic Ülii-Miabe nnd)
Bibl. Schailcloock 'Jir. 24'J5.
S Q t c i 11 i f cfjc ÜB cv f c Im itg.
,SERMO DÜCT. MAHTLM || LuÜieri VVillembeigculi.s il^' Mali-- || latioiic
Doiiiinit;^ l'iiriioiiis o || veniauulu in latiiu'i || vitIIis. || [■'puljfd;iiittj [|
6iii Scimoii uoii bcc ibcttodjtuiig bc-;> Ijciligcu Scibciiä (Ffjtilti. löl'J. 135
VVittuinlMTgv. II 1521. 'f 2itclviiif)i'itc bebnicft. i ipldttcv in Ciinvt,
Icfetc Seite (ccv.
2itcll)or5irt)ititi: ^jit einem :Hrtl)iiu'ii (M)viftiK- ciiiiJUciLi, redjU- baHüii 'JJiiutn,
lillfä 3fl)nitucc-. Sriirf l'oit jci()aim (Mrüiiciil'i'Vfl in älMttoiil'crci.
5]iaii taiui ,5li.'cifc[Ijait fein, nb iviv in A ober in ß bie Ihansgal'c Ijobcn:
fic^ev foinmt fein anbevcr SnidE in ffragc. SÜiv cntfdjcibcn uns für A: baüuu
iefi^t bie fiönigl. Aöof^ nnb £tacik[nti(iütl)cf ,511 ''iliünd)ett ein fecntplüv (Th. L'.
104. VII, 2) mit bcv SBibmnng uuu \.'nt()i'vc- Aöanb ,1' Magillro Veiiccslao "
S)cu fpätcvcn aBittenbevgcr IHusgaljcu l^at ii 311 6iuube gelegen.
Unfcv Sermon T)at 3[ufiial)nie gefunben in „lUavtint SutTjeri niancfjcrtel)
budjlin", "Jlnäg. uoni Siai 1.J20 iM. um''— i.i.\" narf) F nnb 'Jluc-g. uoni Cftober
1520 3?(. 1,11"— Lvi", audj ^Abeii ifjn einige Sfui-gabcn bce „33etbürf)leiue" ; in bev
.fiivcf)euVD)'tiKe fte'^t er als Scvnion auf ben lüaifveitag. Unter ben G)cfantnit=
auigaben üon l'utljerg SBcrten bringen i(;n befonbcre bie 3Sittenbcrgcr 1553 VI
m. 146'' -140», bie Renner 1555 1 m. 169'' 172" unb bie i'dtenbnrger 1
©. 296—299, bie übrigen innerijalb ber fiirdjcnpoftitle, unb jtiHU bie !i.'eip^igcr
XIII ©. 444-447, bie 2ÖQlc^frf)e XI Sp. 786-797, bie ertangcr, beutfd;e
Sdjrifteu XI 1. Jhifl. S. 144-152, 2. l'lufl. S. 154^163. 2ie lateiniidje Über=
fe^ung finbet fidj abgebrnrft in Luthcri o|j|). ed. Witcbcrgao 1545 I iM. i..\.\.\ri'' —
Lxxxv", cd. lenae 1556 I 58t. cccxLi'' — cccXLiiii'' nnb cd. Erlang., opp. lat.
var. arg. III S. 410-419.
2;en (ateinifd)eu lert geben irir nidfjt, ba er nii^t nacfjWeigTid) Pou ^utfjer
l)errü()rt: in beui 3lbbrnct bes bcntid)en Ijaltcn U'ir nnö an A, berürffid)tigcn aber
B unb T genau; V noc^ l^eranjujicl^cn , fc^eint nnc- unnötljig, ba u>ir barin nnr
T abgebructt fiubcn.
136
C'iit ccrinon uoii bei: ^etrartjtiiiiii bc-ä licitiflcii Vcibi'iic- C^ljvifti. löl'J.
(£n)u Scnuüu uou bcr 53ctrnd)tuuf| bcv (jcijliöcn
ciiiii elften Ocbcncfcii dtlirf) hc\-i (el)bcn (?()vil'ti alfjo,
biio fie iiOev bie ^»iibcn iiornifi Uicvbcn, fingen nnb
fdjelten nbcv ben arnicii Csnbn-J nnb Inffcn eS alfjo
gnng fcljnn, gicljcf) Unc fie geiuont, nnbeve leutl)
.',n ctagen nnb l)I)ve Unbbcvfadjcr Horbamcn iinb
liortpredjen. lau mod)t luot nit C^()viftuy (el)ben,
fonbernn ^subnc^ unö ber ;^3ubeii bofljeljt kbadjt
l)et)Bcn.
^^cnni anbernn ()a[ien ettlid) ange^eligte nuindjevlcl) nnt; nnb fvndjt, f^o
Qufj t^l)i-iftn0 letjben tietvadjtnng tnnuuen. Sovjn gel)t l)vre el)n fpvnd),
©. ^JUbcrt ,511 gcfd)ricben, bnö c-? lieffer fcl), (?l)riftU'3 lcl)bcn el)n mal oben l)i)ii
iibev bad)t, bau ob man el)n ganl;, jnr faftct, alle tag cljn ^^M'iltcv bettet k.
Sem folgen fie bünb ha l)l)n unb gevatten eben luibbev bie reclite fvndjt beo
Ictjbcnö t^[)rifti, ban fie bay l)l)ve barljnnen fudjcn. S)avnmb tragen fie fid)
mit bilbelein nnb bndjlein, bvieffen unb cvculjen, nuc^ ettlid) fjo ferne faren,
bau fie fid) bor lirnffer , el)f;en , felur nnb allerlei) ferlid:el)t ,5n fid)ercn bar=
mel)ncn, nnb alfjo Gl)riftny lel)ben el)n nnlel)ben l)n l)l)n Inircfen fol luibber
feijn art unb natur.
3enm brittcn l)aben fie el)n mit leijben mit C'brifto, t)l)n ]u elagen unb
,',n beUiel)ncn alfj cl)nen nnfdjulbigen menid)en, gleijd; mie bie li)el)ber, bie
suc. s3, 27!. (5[)vifto bon ^ci'ufö'ci" "^1^0 fotgcten, nnb lum l)l)ni geftrafft lourben, fie
fotten fid) felb belneljncn unb bfu'e fiuber. Ter art febnb, bie mitten l)n ber
paffion loel)t anfj reljfjen nnb oon bem ab)d)ieb (5l)rifti ;,n 'j.n'il)auicn nnb t'on
ber Jiiuit'Sfi-'fi^i-Mt ^JJtarien fd)mert5en Diel eintragen nnb funtmen and) nit
Uiel)ter. 1a fnmpt e^, ba-j man bie paffion fjo Pill ftnnb bor^engt, iuel)^
gott, ab eC' nu"t)r ,]um fd)laffen aber jnm luad)en erbael)t ift. vi» bicfje rote
gcl)6rcnn aud) bie, bie erlernet , luie gro^c frud)te bie l)el)ligc mefjc l)abe, nub
l)l)rer el)nfeltigfel)t nad) ad)ten fie es gung, luie fie bie nu'ffc Ijoreu, ba l)l)u
man uns füret bnrd) etlid)er lerer fprnd), ba^ bie meffe opere operati, uon
1 f. 2ic Üdcvidjvijt, nad) beut 2ik'( (icfüviiit, fel)ll in bfii Sonbcvbnidcn; bafiiv l)at ']';
IIIKSVS 5 „cä" fcljtt lä'l' 9 ""t» ^<:^ 3''i>"i to6()cit 1! uiib "(ubcit t'ofjf)cl)t T 17 nit
Silbctcin A 18 fic^ctcu, uoimcljbcn I! ficfjcvn, l)ovmcl)bi'n T 2-J fttijrf) B '2:i fotfltcn I'.T
27 »or jcuftt A 28 ober T 2!) gcljorcn KT er Icvnet Ali ev lernt T :JU Ijovcn T
31 ipturf) T
ffin Sctiiioii uuii bct äcttndjtiiiig bcs IjciliciL'ii i.'fibcii* LMjrifli. löl'J. 1:57
opciT Dpevantis, l'oii l)f)v \(\b(x, niirf) an uiifjcv lunbicuft iiiib Unvbc aiuieiif)cm
fcl), gerab aU Incre bao giuici, lo borfj bic meiie iiit mub i)l)v fclbv luiv--
bttfe^t, foiibcvim iiiifj ,5iitöivbiflcit ift cl)ii gefeilt, fjoiibcrlic^ iimb bc-i Iel)bciiö
Pfjviftt luillcn ,511 bebeiictcii. Xau luo bao lüt !ii'id)icf)t , [50 inad)t man auf;
■•• bei' mcfic cl)n tctjpliri), iinfnidjtlun- »üerrt, ch fei) an Ijljmfelb luie gnt cS mag,
ban Inas f)ilfft bid;-?, ba-ö gott got ift, Juan er bicv nit cljn got ift? \va§ ift-j
niiti, ha-j cffen nnb tvincfen an l)l)m felb gefiinb nnb gnt ift, toan e-ä biv nit gc=
fnnb ift? Unb ,5ubef5orgen ift, ba-J man eö mit l'ielen meffeu nit bcffer madjt,
loaii man nit bic rcdjte fvndjt barinnen fud;t.
i" 3cunt oierbcn. Sic bcbcndcnn bau (el)bcn 6()rifti rcd)t, bic l)I)n alfjo
anfel)n, ba-3 fic ()crtUirf) barfnr crfdjrccfen nnb l)lir geUiiffen g(clid) finrfet Ijn
el)n tior^agen. Xa-i erfrf^rerten fol ba l)cr fummeii, ba-i bn fil)eft ben geftrengcn
joru unb unlnanctettarn crnft gotti§ u6er bic fnnb unb fnnbere, bac; er and)
fel)nem etjnigen allevliebften fnn T)at nit InolTen bie fnnber lof? geben, er tliettc
•■■' ban für fic eijnn foldje fdjtoerc pnfj, al>? er fpridjt bind; ^\faiam 0:3. llmb ^■"■i- ■■■'' ■'-
bei" funb tüitten mcl)n§ öoltfö i)ab iä) t)^n gefdjtagcn. Sßa» h)il bcn funbern
kgcgcn, tvan hcic- liebftc ünbt alfso gcfdjtagen loirt ? (v-j nuifj el)n nnfpred)=
lieber, untrcglidjer ernft ba fel)n, bcm ^0 eljn grofjc unmcflid) perfon entgegen
gct)t unb ba für lcl)bet nnb ftirbt, unb tnan bu redjt tieff bebeurtft, ba-3 gottiiS
20 fun, bic eUiigc Uicl)fjl)cl)t bcu öattcrä, feCbft teljbct, ^0 Irirftu Unit erfdjrerten,
unnb l)f)c mcl)r l)l)c tieffer.
3cum fnnfften, bac' bn bir tieff cljn bilbcft nnb gor nidjt jUicl)ffelft, bu
fel)eft bcr, bcr 6()riftum atfeo marteret, ban bel)n funb {)abcnö geUnfjlid) t()an.
'iliiio fd)tng unb crfdjrccft Sauet 5^?eter act. -. bie ^subcn, g(ct)rf) luie cl)n''»Mici). s.si.
2.S bonnerfd)(ag, ba er 3U l)()n allenu l)u geuiel)tin fprael) 'i)l)r ()abt l)()n gc=
creu^igct,' ba§ brcljtaufjcnt bcn felbcu tag crfc^rccft unb l^appelnb yi ben
^Jlppftolcn fprarf)en '0 lieben brnbcr, Umo fo(n luir nn t()uii ?' .'e. Trnnib,
luau bu bic negel (il)rifti fit)ft bnrd) feljn tjenb bringen, glanb fidjer, bac* beljnn
hjcrc! fct)nb, ficfjftu fe^n borcnn !ron, glaub, eS fclju bcl)n bofj geband'cn k.
3u 3iiiii fecf)ften, uu fidj, Um Gfiriftn-j cl^n bornc ftirf)t, ba folten bid) biltid)
nicl)r ban t)unberttauffent bornen ftedjen, ja cluiglid; foltcii fie bid) alf;o unnb
Ditt erger ftcc^eu. 'iBa 6()rifto el)n uagcIX fc^nn ()cub abbcr fn^ burd) uwrtert,
folteftu ctüige fotd) unb nod) crgcr uegett erleljben, alfeo bau and) gefd)c()n
föirt bcncn, bic (^()riftny lel)bcn an t)i)n (afjcn Uorloren Uicrben, hau bißer
3:' crnftcr fpiegel, 6()riftu-:;, mirt nit liegen nod) fd)impfen, Ä*aä er an^eljgt,
mu^ ai%o fcl)u uberfdjluencflid).
3cum fiebenbcn , cl)n fold)eu crfd)rccfen nnm fanct ^n'rnbarb bar auf},
ba er fprad): :;jd) nu'l)nct, id) tucre fid)ei, Inifte nidjtü Pun bem cluigeu nrtcljl,
II anfc^cn liT ba fuv T 14 fctjncm ctjflcu T 17 Segen A 18 ba fei) A
23 icl)cft bct, 6[)riftum T 2:< bonuevftag A gccrcü^igct A 27 itubcx BT 30 luo
C^xiftuä T 32 obbtv T jüB A 3S bo§ n T
i'iu-. -.':(, ;.s.
138 ^*iii £t-'viiant l'ou her S^cUiidjlmifl bi'i- l)cUu(eii l'ciiJciK- C'ljvifti. l'ilS).
bnc' 1)1)111 ()l)iiu'U über miri) flaurtcu limv, iMf; ba-? id) \aä) , bno bcv cljiiific
rtotlicj Jim fid) mci)ii evlnniuct , ajintvitt iiiiub Ijii bov fclb uvtiljll \iA) fuv
mtd) criiibt. X'Üuc, c-s ift luiiv lüt lucv ]n ipiclcu iiub fidjcv ,511 i'djii, Umu djii
foldjer ciiift baljijiibcii ift. xHlfju i^cputt er bcii liH'ljlicviiii: lucljnct iiit ubcv
inid), füubcvii nticr cud; Klü iiiib iiln'v ducv fiiiber, lliib fngt iiviad): bau tfjiit ■'
mau alßo beut f(vuiicii Ijulli, linio luil mit bcm biiivcu cicidjclju^ nlfj fültt cv
iagcim 'niifj iiicl)uev iiuirtcr lernet, Uhvj t)l)r Uorbieiiet, iiiiiib Uüc e-? eiid) i]elm
foU', bau l)ie ift e-j liuir, ba-j el)ii flel)ii bredliii (lefdjtaöen luivt bem i^rof^eu
I)unbt ,511111 fcfjrerfeii. '.'llfjn t)at ber -4>ropl)et oudj (lejngt: K"i5 folleii fidjfell)
uOer 1)1)11 claflcii all gefd)led)t ber erben, fprid)t lüt '[u füllen l)I)ii etagen,' 1»
vicüirft. :■,:!-. fonbernn 'fid) fclb iiber i)in elai^en'. l'Ufjo erfri)rorteit and) bie ,'let. 2. luie
üben gefagt, bn-:' fie ,in ben \Hpoftoleu fagten: n '^nnbcr, luay follen Inir t()nn?
,Vnn alfjü fingt bie Äiird)c: ;,"\d) Unli flei)ffig baran ciebeiufeii , iinb f;o luivl
1)11 mir luirfd)inad)ten meljii feell.
3tnm ad)teii, l)n biefjein pimct iiuifj man fid) gar Uml nbenn, bau faft '■'
ber miti beo leljbens (5l)rifti gar baran gelegen ift, bao ber mcnfd) ju fel)nö fclb
erfeiitnifj fnmme iinb fnr l)l)m felb^ erfel)rerfe nnb ,',nrfd)lagenn luerbe, Unb
liu) ber nieiiid) ntt ba l}l)n foinmet, ift l)bin ba-j lel)ben (il)rifti nod) uit rcd)t
nulj iDorbeii, bau ba-j ei)geiie iiatnrlid) luerrf be-J lel)bcnü föt)rifti ift, baä es
l)f)ni ben menfdjen glel)d) förmig mad)e, baä liiie (5l)riftue am lel)b nnnb feel -'o
jamcrlid) in unfern fnnben gemartert luirt, muffen mir and) l)m nad) alfjo
gemartert inerben im gelniffen Don iinfjernu funbcn. (Sy gcl)t and) l)ie uit ;,n
mit öieleii luorten, fonbern mit tieffeu gebancfen nnb grof; ad)tnng ber foiiben.
^Jcl)iii cl)u glel)d)itif3 : Umn el)u iibeltetber luurbe gerid)tet, barumb bao er el)nev
furftcn übber tünigs tl)nb erlnnrget l)ette, nnb bu fid)cr luerft, fingeft unb -■•
fpieltcft, al-5 Icerft bn gantj uufd)nlbii], bifj hau man bid) fel)red:lid) angriffe
nnb bid) über luunbe, bn belteft bm nbeltl)cter barjn inirinogt, fid), l)ie Unirb
bir bie luelt ju ciuy lucrbeu, fouberlid) limn bas geluiffen bir and) abcfiele.
Sllfjo bilt engftcr foll bir Icerbeu, uuin h\i i^ljriftiid lel)bcn bebendft, l'ün bie
iibeltetl)er, bie ^Miben, luie fie 1111 gott gerid)tet nnb luirtrieben liatt, fel)ub fie ™
botl) bel)ner funbe biener geloeft, nnnb bn bift iuarl)afftig, ber bind) fel)u fnnbc
gott fcl)ueu fun erluiiriiet nnb gecreutiiget ball , luie gefugt ift.
3i'nin nennben, luer fid) \\o l)art unb borre enpfinbt, ba-j l)n Ciliriftus
lcl)ben uit nlfjo erfdjrerft niuib i)n feiju erfeutuiy fnret, ber foU fid) fuvd)leii,
bau bo luirt uit aubero uiiv, beut Ü^ilb nnb lel)bcn (5l)rifti muftu glel)d)formig :-
luerben, e-j gcfd)ebe ijii beut leben abber i)ii ber l)elleuii, liiim lueuiiiftcn innftn
am fterbeit nnb l)m fegfenr l)ii bac- erfd)rerfeit fallen unb luttereu, beben nnnb
allcö fuleii, \mä C?l)riftn'j am (Sreutj Iel)bet. Tm ift es graufam l)m tobtpett
2 für mid) ÜT n iivimcii A i-ivniicii T 7 lai't Ai;r aiiri) iid)ii WVV
12 dtubev T 17 für A ^ux ftljtaftciui A is bo l)lju '1' l'J iiiUj A 2:J bcv
jimbcii T 2.") tiiniflä ll'l' 27 uov iiuii)l T 2S abfietc IST 2U bcbcndcft BT
•M flctidjlct i)abcn iiub UT :jii obbci; '1' luciiißftcii AU *
(Siii Stviiiuii uoii tier ^ctvadjtiiiig bci- Ijciliijcii l'cibcii-;- IMjvifü. I-jI'j. 139
,yt tuavtcii. Taviimb fottu c\ott (nttcii, bau er beijn I)cvij cvluetrfjc iiiib lafjc
bid; fnicl;tpiu-lid; l^"l)viftiiv Icijbcu bcbcurfeii , bau c» aiid) iiit mucilid) ift, ba-j
ßljriftitä Icljbcnu Dun unB felbev rniia, bebadjt locvbenn gvuntücf), gott imä cä
bau 1)11 iiiifjcv l)cvl',. Vlud) iiod; bifjc iH'tviidjtuiin, muf; fcl)n anbcrc lere biv
■•■ briiuUi acbeii U'irt, boy bii jolt fiiid; lum biv [clü bviiiiffalleii, baifclb 511 Uülii=
bvcngcn, fonbernn 311001' gottiö gnabeii fiidjcii unb begcven, bau bu c-j bind)
icljti giiab unb iiit buvdj bid) felb büliibviugft. Scittii bal)cr ift cä fmiimeii,
ba-j bic, bic oben üngc3cigt fcl)iib, (Sljviltuo lci)bcii uit ud)t l)niibcliHi, bniui
fie gott nit biumb onviiffcu, fouberitit auß l)l)vetm cljgcii bovmiigcii ciigciu-
1» Uicl)fec bav3u cvf iiiiben , ganlj iiu-iifdjlid) unh uiif iiidjtbailid) ba mit umbgcl)cu.
^■^ciim 3cl)ciibcii. ilk-r alfjo gottio Icijbcn djii tag, cl)tt ftuiib, ja cijii
oicvtct ftuiib bcbcdjt, üüii bcm )eUieu luoUcii imji fiel) lagen, hau e» befijev
fei), ban ob er eljn ganli jar faftet, alle tag el)nn pfalter bettet, ja baö er
(iniibert meffen l)orct, bann bifjeo bebenden loanbelt bcn mcnfdjen Uiefu'nlid)
»•'• iinb gar nal) loie bie tauffe luibbernml) neiu gepiret. ,s^ie loirdet bac- lel)beii
6t)rifti fel)n red^tec^ naturlid) ebelä loerrf, erlourgct bcn alten *2lbam, Portreljbt
alle Inft, freiib unb 3ulun'fid)t, bie man baben mag l'oit creatnren, glel)d) luie
(iljriftuC' bon allen, aud) bon gut luirUifjen loar.
3cum cl)lfften. Sie lueil bau fold; luerrf uit ijn nufjer l)anb ift , feo
2" geid)irf)t ec, bao Inir tu ]n loeljlen bitten, unb erlangen c5 hod) nit 3U bcr
ftunb, benuod) fol man nit uorjageu obber ablaffen. ^^u lueljlcn fumpt eS,
ba? lüir nit brum6 bitten, loie gott bau loel)« unb loill, bau eö loil frei)
fcl)n unnb ungefangen. Ja Inirt bau bcr meufd) betrübt l)l)n fcl)ucnt ge=
iBiffeu unnb luiffelt l)l)m felb übel l)l]n fel)iiem leben, Unb mag lool fel)n, ba5
25 er nit loeljß, ha-j Öl)riftii-j lci)bcn i)n l)l)iu fold)v loirdt, baran er billei)d)t uit
gcbcndt, glct)d) inie bic anbernu foft an (il)riftuö tcl)beu gebenden, unb bod)
nit l)l)u l)tir felb'j erfeiitui§ braiifj fiimineii. Uu-l) jlienen ift bao lei)bcn (5l)rifti
l)ei)inlid) nnb luarl)afftig, bei) biefjeii |ri)ei)ubarlid) unb betrieglid), unb ber
Jt)el)fec nacf) gott offt ba§ Uat umloenb, ba's bic nit baö lel)ben bebencteu, bic
30 c§ tebcnden, unb bie meffe l)6ren, bie fie nit boren, unnb bie uit l)breu, bie
fie l)6rcu.
3cunt jloclfftcnn, bifj l)er feljn luir l)l)n ber marter lüod)cn gcloe^cn nnb
bm fnrfrel)tag rcd)t begangen. -Jiu fiimmen loir 3U beut Cftertag unb anffcr=
ftel)ung Gt)rifti. ^-IIhiu ber meufd) alfjo fel)uer fniib geloar loorbcu unb ganli
äs erfrf)recft l)t)n l)l)m felber ift, muf5 man ad)t Ijaben, ba§ bic fuubc nit alßo
l)t)m gclniffcu blcl)bcii, (5 lourbe geloifj el)u tanter lior3lüel)ffclnu bran^. Suu=
berun gtel)d) Inie fie auf; Cf)rifto gefloffeii unb ertaub loorben fel)nb, f;o mnf;
mau fie luibber auff l)l)U fd)utten unb bau gelöiffen lebig mad)eu. 2arumb
1 Srunii ivr 3 tnug T 7 »olnOrcngft BT „c3" fc^lt liT 8 boä bic,
olicii irr 9 cl)9cnc liT 14 Ijörct BT lviegcnUic§ BT 2;) fictvütt B UtxM T
24 jcU)^ T 3U bic nit ^oicn, bic fie Ijotcn B ;!() bvQiiß, goiibcni T
140 P'i" Si'rmon lioii her S^ctviiriitimg hi'<- I)ciliiii'ii Seibcii?- Ptivifti. 1519.
fi[)c iyf)c 31t, bai bii iiit tljueft, Unc bic lunlcvetcn iiu'iiidjcn, bic fid) mit l)l)vcii
fimbcn l)m I)cvl!cn kDifcn iinb fiYlien, iiiib ftiTbcn bariiüd), ba« fic biivd) fliittc
Un-rt! abber ivnigtliuiing l)i)n iiiib l)cr Imiffon obbcr aud] abiai fid) cvaiif;
cr6al)tcii unb bcr fuitb lo^ Uicvbni muc\m . bac- unmiiglidj ift. Unb lcl)bev
lüel)t fliiiiia-ilii'u ift folrf)c fnlidje iinnn-fidjt bi'v ipiiifittiiiuiui iinb limlinrtcn.
oiiiu bm)t3cl)ciibeii. Sau Uiivfjcftii bcljii fiiubc lum biv aiiff C^lniftiiiii,
lunn bii fcftifllid) gicutift, hau Kl)iic tmiubcii iiiib Icljbcii fL'l)ii bi-l)n iiiubc, baS
3oi. ;3,«.cv fic trage iiiib k,;nlc, luic 3l'i: ''•"•■ i^iflt: Wntt liatt imfu'r allfv fiiiib nuff
i.-4.iftr.-,-.>4.i)(j„ gelegt, iiiib Sauet -^-u-tn:;;: (5t l)att iiiifjer iuiib i)l)uu felinem eorper ge=
•i.iiov.s.ji tragen auff bem f)otlj bcö C?mit>5, ©. ^^^^i"'"'^ : ®titt liatt l)l)n gemntfjt ,51t
el)uem iuuber iux unf], auff ba-J Iniv buvd) t)l)u vcdjtfertig Univben. l'luff
bifje uiinb ber glel)d)enu fprud; niuftu mit gauiilit'm mag biri) lunlnfieu, [50 Inl
mct)r, fjü l)ertev bid) bel)un gclinfjen martert, lau Ino bu bao uit tliueft,
füiibernn burd) bel)uc rctue uiib guugtl)unug bid) luniniffeft ]n ftilleii, fjo
luirftu uljmmev mefjr ,')U rüge fuuimeu uub utuft ,iu letjt bori) Hor^Uielifeleu.
Tanu uufeer funb, \van Inir fie l)l)u uufjerut geUiiffeu Ijanbclu uub bei) uufj
loffeuu tlcl)bcu, l)l)u iin^erm (jerlieu anfel)eu, §0 fel)ub fie \m% Diel 311 ftarrf
uub teilen elniglid). 'Jlber toeu Unr feljn, ba-S fic auff O^tirifto ligen nnb er
fie uberliiiubet burd) fel)u aufferftuub uub Inir ba-3 fedlid) gleubeu, fjo fel)ub
fie tobt unb .yi nidjte liiorben , bau auff (5[)rifto nuid)ten fie nit l)Iel)l)en, fie
fel)nb burd) fel)u aufferfteljcnb innfd)luugeu uuub filjcft ilit fel)ue Inuubeu,
rel)ne !ri)UU'rtjen an l)f)ni, bac« ift fel)ner fuube an^eligung. '.Jllfjo fprief)t
»unii. 4, 2;,. g. *J.^nu(ui', bau Pl)riftuC' geftorbeu ift um d nnfer funb nnb aufferftaubeu umt)
unf;er gercd)tidel)t, bac' ift, t)U fel)ueni leiiben uuidjt er uufjer funb detaut uub
eriunrget fie alt5ii, oder burd) fel)u aufferftel)n mad)t er unf] gered)t uuub lofe
lum ollen fuubcn, fjo mir aubcro baffelö glcnbcnn.
,')Um liier,\el)eubeu. !il>au bu uu nit niagft gleuBen, f;o foltn, luie imr^
l)i)nn gefagt, 05ott brumb bitteu, bann bifjer pnnct ift auelj allel)u in gottici
l)anb frei) nnb mirt and) glel)d) geben, ^u )iiet)len offeutlid), 3U lnel)Icu ()et)nilid),
mic non bem puuet be-ö leljbeuy gefagt ift. lliagft bid) aber ba ;,u reil;,en, ;3"iu
erften, nit bay lel)beu (5l)rifti mel)r an ^nfelien (bau ba-j l)att un ic\]\\ Inerd
get()au nnb bid) erfd)rcrtt), funbern burd) l)l)n bringen uub aufel)en fel)n
frnntlid) Ijerl;,, tuie boüer tic6 ba§ gegen bir ift, bic l)()u ba ,',u .lU'ingt, bao
er bel)n geUnffen uub bel)n funb fjo fd)lr)erlid) trcgt. 'JUiJo Inirt bir bav Ijcrti
gegen l)l)m fuffje nnb bie 3UUorfid)t beu glanbeuu gfterrtet. Taruad) lueljter
ftel)g burd) (iljriftuö l)cvl^ ju gottii? t)erlj nnb fet)c, baö 61)riftuv bie liebe bir
uit (jette inod)t erzeigen, man e§ gott uit bett gemolt l)u einiger liebe babeu,
bem (^"Ijriftuy mit fel)uer lieb gegen bir geliorfam ift. Xa Inirftu finbeu ba-ö
y mcvrf ober T -l arbcijtou T munoit I'. imißcn T iinmiialitl) '1' 1 1 icd)-
fcvtifl \ i:i niovtcv T lö uorijlucljfictn T 17 unjcvn T 20 311 iiidjtc luiivbcii A
21 biivd) jcljnc A 2'; alauicn T 27 Qlniiicn T 29 311 lurtjdi offfiitlid), ,',u lucl)[ii T
yo bat 311 1! batlju T :;2 jjoiibaii '1' :!."> ocftcvtfct T
§in Scrmoit uoii bev :i<c'tvad)titiifl bc?- (jciliflcii V'i'ibcu-:- 6f)vifti. 1519. ].H
ciotlitf) glitt Dattcv licilj minb, tuie (<f)vil"tii-j fugt, ali'o bind) Piiviftiiiit Inim
Oattcr gebogen, ba luirftii bnit lun-ftcen bcn jpnid) (il)vifti: -älio Ijat gnt bicJ^iK
hielt geliebt, ba-i er fcljncn cl)iiigen fuii iiliiv geben Ijat 3C. 2)a» f)cift bann
got vctf)t cvtcnnet, liuin man l)l)n iiit bei) bev geUmlt ober Uu'ijjjfjcit (bie cv
idjvcctlict) fcljnb), innbeviui bei) bev gnte iinb liebe eigveifft, ba hm bev glaub
nnb juOorfi(^t ban bcfteen iinb ift bev menfrf) alBo luavliafftig nein Ijnn got
gepoven.
3nm funf,iel)eubeu. älnin alfjo bcijn l)evl3 in O'ljvifto bc[tcttget ift uniib
nn ben fnnben feljiib lüovben bift auf] liebe, nit aiifj fiivd;t bev peljn, fjo fall
l)i)nfiirtev bas kleben t^ljvifti and) ei)n erenipel fel)n bel)ne-5 ganljcn lebenS nnb
nn aiiff ct)n anbevnicl)^ baffelb bebenden. Tan biß l)cv t)aben Iniv ei- bebadjt
al§ cl)u facvament, ba-j ijn iinfj luirft luib luiv lel)ben, ^Jhi bebenden liUjv e-?,
ba§ iüiv ond) loirden, 5}emlid) alfjo:
So biüi) cl)n tneetag ubev !vandl)el)t befdjUievet, bend'e, Une gvinge bao
fei) gegen bev bovnenn fvonen nnb negelnn C^bvifti.
Sjo bu muft t[)nn abbev laffenn, Waz- biv luibbevl, bend, U'ic (^t)viftii'J
gepnnben nnb gefangen f)l)n nnb bi'i' gefiivt mivt.
3id)t bid) bie l)üffevt an, fid), Une belju l)evv Uorfpottet imb mit ben
fd)cc^evn tjovac^tet toirt.
Stoft bid) iinteiifd)el)t nnb hift an, gebend, luie bittevlidj (^Ijviftiiö javte-?
flel)fd) jnvgcl)ffelt , buvd)ftüd)en iinb biivd;fdjlageii luivt.
5id)t bid) l)aB unb nel)t an, aber xadjc fnd)ft, bend, Une (?l)viftuv mit
Dielen tl)venen unb rnffen fiiv bid; unb alle fei)ne fel)nbe gpeten l)at, bei liuil
billid)ev gevod)en bette.
Sjo bid) tvnbfal abbev uiafjevlel) >uibbev1vicvtidel)t lel)plid) abbev gel)ftlid)
betiunmevt, ftcvd bel)n l)ev^ nnb fpvid): (yi) Unniimb folt id) bau nit and)
epn tlel)n betvnbniä lepben , fjo iuel)n lievv l)nt gavten bliit luu- angft nnb
betvnbnic' fd)Unljt, iitju faulev, feljeublidjev fnedjt lueve biv:}, bev anff bem bett
liegenn toott, toan fel)n l)err t)u tobtö iioten ftvel)tten miifj.
Sid), atßo Unbbev alle laftev nnb iintiigent tan man i)n (si)vifto ftevd'e
unb lobfalt finben. Unb bao ift ved)t (vi)viftnc' lei)ben bebadjt, ba-ö fel)nb bie
fvuc^t fcl)n§ lel)benv, unb loev alßo fic^ bavl)mien übet, bev tl)nt beffev bau
ba» cv oUc paffion l)6vet abbev alle meffe tefje, ^Jtit ba» bie meffen nit gut
fel)n, funbevn ba» fie an fold)c bebenden unb ubniig uid)t-5 belffen.
S)a» ()et)ffcn and) ved)te C^l)viften, bie t51)viftn» leben unb immcn alfo l)n
l)l)v leben ]t)i)m, tnie 3. !:^»anln» fagt: 3)ie bo O"l)vifto jugebüven, bie babcnsai.
l)l)v ftel)fd) mit allen fel)ncn begivben gecveuWget mit (if)vtfto. 'Sjcin (sijviftn»
lel)ben muß nit mit Uunten unb fd)ei)n, fuiibevu mit bem leben nnb Umv^
3 fetjncn eljacn T 4 obcv T '< joiibcvn 1' lieb T 14 geringe IVV
15 ncgell BT li; obber T benrfc ÜT 20 Stoft T 21 jur getjffelt A 22 ober T
29 fcl)nb gerieten BT 2.j obber T obber T 2»; toariimli T :J2 fcljne? leljbend BT
33 obber T 34 fonbcrn T
142 Pin Sermon »on bfv 2?ftrncf)tnrtfl bc? hctliticii Reiben? Pfivifti. l-"ilO.
AxDv. r.', ::. f)Qfftig gclinubclt nunbcn. 3',o iiormnuct iinf] 2ant '^niuct: Wcbnicft an bcii,
bcr cl)ii ioidjm lvibci-l"tvcl)t im\ bcii botjcn mcnfcl)cn crlt)bcn f)at, auff ba-5 l)t)V
i.-tfti— !. i.gcftcrcft iinb nit mai tuerbct in clucrni gciniitc, Hub fniict ^sctni«: SBie
(^"liviftuo t)n fel)ncm corpcr flcUjbcn l)at, fjo folt i)liv ciid} mit foldjcin (icbencfcn
vuitcti iinnb ftcrcfcn. '^Ibcv biBc bctvndjtiing ift miB ber lüclißc funimcn imb
fcl^am luovbcu, bcr bod) bie (5-pt)"toleu 5. '4>nnl iinb ^^ctru-J uoU fcljiib. ilL^iv
t)Qt)cn biiö luc^en ^n eljncn id;cl)n üoiloanbcit iiiib bas kt)bcn (Sl)riftt bebenden
(iiit\)n auff bie brieff unb au bie Ivenb gcmalet.
:! gcmutc A 4 ?otd)cn T tcbnnctcn I5'l' 5 tüftcn T i; bav bodj ÜT 7 cl)ucm
jdlrtjn l'.'l" -Jim Srtjtujif ji'igt '1' lU'rt) in cincv bcjonbfvcn ^t\U ftiiijn: „SdLI 1)H() CLOKIA.''
Ml
^^^j^Jt^M^MS&&(tjii'>tS(^S&i.Si^^^^
Sermo de duplici iustitia.
1519.
^n bcm „PntfltofluS ober ili'ojiiftcv ndcv iMicIjcr inib Scf)i-iftcn D. ^Fmvt.
Siit(;evö" ' ]o\inc in bcn ©eianimtaHSc^abon bev äöerfe bee ;)h'foviiiatovS luivb bcv
Sernio de duplici iustitia bcm ^aljre I.'.IH ,yi(;cUiic)ni. VUfciit (\cbviirft ift n fid)ev
cvft 1519. 8utl;cr fd;vct6t unter bcm l:J. Vlpril 1519 an 3iDl;ann l'ang: Si vcnc-
rint in nianus tuas duo serniones de duplici iustitia et de matrimonio , aller
Latinus, alter vcrnaeidus, age officiuni : exce])ti sunt mihi et mc inscio invulgati,
sed et mendosissime ac insulse tum collecti tum excusi: mea ignominia liacc est.
.^ieraui Iä§t fid; fdjitcfjcn, ba^ lu'ibc Ijifr emniljntc ©crmonc, „lion .vincfnrijcr
Worcdfitigffit" nnb „tion bcm cTjdidjcn Stnnb", in bcr öon i'nt()cr öcrtiuirfcncn
ßcftnlt nid;t lange ,5nöDr cr)d)icncn finb. 3" bev Ifjat finb fic nud; im (Vftn-nar
ober 5JJärj 1519 bei aSJolfgang Stiirfel in l'cip.yg alfo I)crnU'3gefommcn.
Sßann oter nnfer Sermon geljalten ift, lä^t fid) niri)t nndjiveifcn. äVljanbett
wirb barin ''^•'i)i[. 2, 5ff. : cä ift bie '^ierifope für bcn ^iHilmfonntag nnb für ben
log bcr .«rcn,',erfinbnng. il3eibc Inge fielen 1519 erft nnri) beni 3)atum bee
Qngcfül)rtcn i^ricfcg, nnb 15 IS (iegen fie p locit ,ytriicf. ÜieUeidjt ift bic Ä*eil)=
nac()tc^5cit 1518, üicllcidjt bcr ^Beginn bcr iL'ciben^.jcit 1519 anjuneljmen : in beni
Sermon feldft finbet fid) feine ?(nbentnng. (vbenfo feljlt es unS gän,^tidj an 'Jtari)=
ricf)tcn über Vntljer>3 eigene 'Jln-i-gabe: nur fo uiet anffen luir, bafi fie nucl) ans
au§ bcm Satjrc 1519 ftamnit. 2Bir glauben fie auf Cftern fc^cn jn bürfen.
Wcorg SVntatin nbertrng ben Sermon nac() )i.'utl)er§ ?(n«gabe in« !Scntfd)e
unb ücröffentlidjte feine \Hrbeit mit einem SBibninngsfcljrcibcn uom 21. "iJJiai 1520
an 9iitter .'paus Don Sternberg: l)icr a'irb Bon bem IHVformator gefagt, bnfj er,
„aict)l unb feo fern er bcm l;el)ligen (föangetiinn anl)cngig, öon üiU Siation, and)
in frcmbben fünl)grei)d)cn , Don ben frumften, gelartftcn nnb Ijocljuorftenbigften
ftatUc^ gerümt" luerbe.
aSgl. 2)e aB. 1 @. 256. .rioftliu I ©. 295.
') SEBir geben bcii litcl nnd) bcr ^luvgnl'c uon 15:3:3, bic l'utljcv fclbfl bcnovwortct ()nt.
144 Sermo do iluplici iustitia. 1519.
Satctniidjc 3luyga6cn.
A. „Sermo be biipüci iuftitia 3f. pa || hig Wavtini ''inii)n ytiiflu |1 ftiniatii
'^'inttciitniv^ 11 i^ciilis. || |9Bappcn] || Sipfi improffit il'iuilfc^iig' IUlhuiciTi |i"
Iitclvi'uf|Vitc Lu'hnuft. 4 'iMättcr in Cunvt.
Sriirf Don SGolfgniiii Stbcfcl in Seip.^ifl.
D. „Smno be Suptici ^nftitia [1 caftifliitn« p ;K. ']!■. i'iiiv^ || tiiui l'ntljev
,Hngufti= II nionn UMttenbnv= ' genfeni. ||" litelviiifieite lu'bvuift. -4 53(iittL'v
in Cunvt. 'Mi (vnbe: „Vuiltcninirgij. M.D.NIX. |['
Iviirf l'on :5cf)nnii Wviuioiiticvfl in 3i>ittentH'rii.
Vliivc^nluMi bcr bcutfc()cii iU)cv)cljuiit\.
a. „(S\)\i )t'ljv gute '^Ivebig Soct. || lllavtin' \.'utf)er 'Jtugul't. || Pou c.iliu'lji'vlrt)
Ö5e-- II x-ed)tirfept. || Sötttenfeergt. || ANNO DOMINI |{ MTD. XX. 1|" 8 ilMiittev
in Cuovt, lelüte iteite leev. ^'(m (?-nbe: ,.% «ebvutft ,511 ai^itteubergf
bnvd) ^oljanu. || Wvunenbevgf nad) 6l)vi)'t grpnvt || l.">20 ,|"
\>. „(vpnn ieliv gute || ^^'vebig ®Lict. iliin-ti= ]| tinus |sic| S;!iitf)er aüiguft. Du
c,5UH'p= II erlep geved)tirfel)t. jj" Siivnutev ein .*>Dl,iid)nitt. H ^Miittev in
Cnnvt, leWe Seite leev. 'am t^nbe: „«i ßSebvnrft tju Vel;pejig bnvdj
Halten II Srf)uniari nad) {yfjvifti gebuvt. || 1520 ||"
2itfl()D(,ifd)uitt: P()i-i|tiis Dor ^pilntii-;-.
(• U'ie ii, nuv int litel .,S. 2 f. vidjtig „l'iavti^ jj nu'j".
il. „Vlin £ri)Line || 'lUxbig Don ,?,Uial)ev(ap i| geverijtigfait Toetüv jj *.)31avtini
l.'utl)ev'j il l'lugnftine'v [.-^ir-l \n || JtJittenbevg || piniitldjenj :, M.D.XX. ;;'
l'iit liteleinfaffnng. 3;itelviir[)eite bebvurft. s ^.^lättev in Cnnvt, le^te
Seite leev.
'Sxnd Don ©ilunn Ctinnv in ^liiivjtniviv
3in A Ijnben luiv bic öon .l'ntbev genii^tiilligte, in I! bie nun il)ni felbft be=
forgte yiiiögabe. yine betben geniiftljt i|"t bev lert, ben bie Wefainnitan*5gaben
\\'itcl)(.'rg;ic 1515 1 4M. Lxviir' — i.xx'' unb Icnae 155G 1 4?!. i:i,xxviii" — CLXXXI''
bieten, lunl^vcnb in Lulheri opp. lat. var. arg. ed. Erlang. Ii S. 329 — 3U9 B ^n
©runbc liegt.
Spalatin? beutfdje iVbevfeiuing, nnd) D gefevtigt, finbet fid) oline ben aBib=
nuingsbvief an .'önne uon Stevnbevg in ben Saninilnngen bev illu'vte V'ntljevs
aßittenbcvg 1554 VII iM. 44'" - 48'', ' einleben I ^M. 17^'' 2()i' nnb \'lltenbiivg I
e. 391-:{95, mit bem Sßibmnngobvief l'eip.yg XII S. 455- 400 nnb 4Bald)" X
Sp. 1518-1535; in bem .Oaüitdjen Il;eil S. 409 f. ftel;t bev aüibmnngöbvief
allein, oI;nc i:!utf;evs Scvmon.
Söiv folgen bei nnfevm ^Jlbbvnrf I! nnb fügen nnten bie ,?e?nvten Pon A
I)in,5ii; bcnn luenn leljteve Vlnogabe nnd) ben iiDvanivf uevbiente, ben ^.'ntljev il)v
lundjte, luav it)v le^-t bod; tveu genng, bajj ev il)n nidjt gän,)lid) nmiulimnbeln
bvaiidjte. ^JJ{an fictjt übvigcne Ijiev nn einem 4n'i)piele, U'ie fLU-gfältig man tdjun
bnmalö bes iKefovmatov-J 'lU-ebigten imd))d)viel'.
Sermo de duplici iustitia. 1519.
145
Sermo de duplici iustitia
R. r. M. L.
rat res, lioc .-cntitc in \(il)is (|Uod vi \u%m2.br\.
C'liristd Icsii, imi, cum in toruui dei fssot,
uon rapinaiii arKitratus est esse se ae-
qu alein Deo.
Duplex est iiisticia Cliri stiaiioniiii,
sient et duplex ])eceatuni est hominnm.
'' l*riuia est alleiia et ah extra infusa. Haee
est (jua Christus iustus ('st et iustifieans per tideni,
sicut i. ad Coriu: i. Qui faetus est nohis a deo i.i5iu. i, 30.
sapientia et iustieia et sanctificatio et redeniptii)., Siquidem et ii)se, ut
loau: xi. Ego suiii resurrectio et vita: qiii eredit in ine, iion niorietur ina('t<'rinnn. ooij 11, 25.
Et itenim loan: xiiij. Ego suni via, veritas et viln. Haec ergo iustieia datnr:\oii h. g
'•'■ hominihus in liaptisnio et onnii tempore verae poenitentiae, ita ut honio cum
Hdneia possit gloriari in C'hristo et dieere^' 'memn est quod (.'in-istiis vixit,
egit, dixit, passus est, moitims est, non seeus quam si ego illa vixisseni,
egissem, dLxissem, passus esseni et mortiuis essem.' (Sieut sponsus hahet
onania, quae simt sponsae, et sponsa hahet omnia, q\iae sunt sponsi (omnia i-sotof. 2, 24.
so enim sunt cominunia utrinsque, siuit enim luia cai-o), ita Christus et Ecelesia (SiJd. s, 29 ff.
sunt iinus Spiritus. , Sic benedietns dens et pater iniserieordiaruni secnndum
B. Petriuu maxima et preeiosa donavit nohis in Christo, et Paulus ij. ads.'jieu. 1,4.
Corin: i. Benedictus deus et pater doniini nostri Ihesu Christi, pater miseri-2. (Sor. 1,3.
rordiarum et deus totius consolationis, (|ui henedixit nos in omni henedictione
25 spirituali in coelestibns in Christo.
Haee gratia et benedictio inett'altilis olim promittchatur Al)ralKie
Gene: xij. In seniine tuo (id est in Christo) hencdicentui- «muies trihus terrae. i.Wiof. 12,;!.
Et Isaie ix. Parvulus natus est nohis et filius datus est noliis. 'XohisV^'i- 9- ''•
iuqiiit, qnia noster est totus euin omnil)Us honis suis, si in illum eredinnis,
^^ sicut ad Ro: viij. dieit: Pro])rio tili() suo non pepercit, sed pro nohis Omnibus sHüm. 8,32.
tradidit illum, quoniodo non omnia nohis eum illo donavit? Omnia ergo
sunt nostra, quaecuncjue hahet Christus gratis et iudignis nohis ex piu-a
1 f. A ^at «II U6trj(^tift 6I06 : Sermo. 10 et iustifieans per fidem fc^tt A 1 1 i. ml
Chorin. Quia A 14 lohan. 17. A Inan : xvij. li 19 ficilie iUnmilicrii AÜ So litimo
in Christo sicut unus spiritiis A ftatt ita ('liri.>)tus et Ecelesia sunt unus Spiritus 21 .Sic
enim benedictus A 26 Et ista gratia A :jl illum. yuoniam non A 32 quecunque ergo
habet A indiguis uobis AB
»ut^et? Srßerfc II. 10 *
14G Senno de duplici iustitia. 1519.
misericordia donata, cum potius iram et daranationem meruerimup, paritor et
3oi). 6, 35. infemmu. Unde et ipse Christus, qui venisse dicit se, ut liauc piissiuiam
voluntateni patris sui faceret, factus est ei obediens, et quie(niid feeit, uobis
siic. 22, sj.fecil nosti-iuuque esse voluit, dicens: Eg:o in medio vesti-um sum sicut qui
siic. 22, 19. ministrat , et iteiiuu: Hoe est corpus meum, quod pro vobis tradetur, et
Sei- -13, 24. Isaias dicit xliij. Servire me fecisti iu peccatis tuis et laboreiu prebuisti
mihi in iuiquitatihus tuis.
Igitur per iidem iu Cliristuni fit iustiiia Christi nostra iusticia et omuia
(juae sunt ipsius, immo ipsemet uoster fit. Ideo appellat eam Apostoliis
9ipm. 1, 17. iustieiimi dei ad Ro: i. Iusticia dei revelatur in Euangelio, sicut scriptum i
$afi. 2, 4. est : Tustus ex fide vivit, Denique et fides talis vocatiu- iusticia dei, ut
jRijm. 3, 28. eiusdem iij. arbitramur hominem iustificari per fidem. Haec est iusticia
iufinita et omnia peccata in momento absorbens, c^uia impossibile est, quod
peccatmn in Chi-isto haereat: at qui credit in Christo, haeret in Christo,
est<ine uumn cum Ciu-isto, habens eandem iusticiam cimi ipso. Ideo mipos-
sibile est, quod in eo maneat peccatum. Et haec iusticia est jirima, funda-
nientum, causa, orii^o omnis iustieiae propriae seu actualis, quia vere ipsa
datur pro originali iusticia in Adam perdita et operatm- id, immo maius
quiun üla iusticia originalis fuisset operata.
561.31,2. Sic iutelligitur ilhid ]is. xxx. In te, domine, speravi, non confiindar
inaetemum: in iusticia tiia libera me, non 'in mea', sed 'in tua', inquit, id
est in iusticia Christi dei mei, quae est per fidera, per gratiam, per mise-
ricordiam dei nostra facta, et haec vocatiu* in psalterio per multa loca opus
domini, confessio, vnrtus dei, misericordia, veritas, iusticia. Onmia haec
sunt nomina fidei in Cliristum, immo iustieiae quae est in Cliristo. Undc
®ot. 2, 20. Apostolus ad Gala: ij. audet dicere: Vivo iam non ego, vivit vero in me
(£1)1). 3, 17. Ciiristus , et ad Ephe: iij. T"t det vobis Christiun habitare per fidcjn in
cordibus vestris.
Haec igitur iusticia aliena et sine actibvis nostris per solam gratiam
infusa nol)is, trahente intus sciHcet patre nos ad Christum, opjwnitnr peccato
originali, quod alienum similiter est sine nostris actibus per solam gene-
rationem nobis cognatum et contractum. Et ita Cluistus expellit Adam de
die in diem inagis et magis, secnnduin (juod crescit illa fides et cognitio
Christi. Xon cnim tota simul infunditur, sed incipit, proficit et perfcitur
tandem in fine per mortem.
Secunda iusticia est nostra et jn-opria, non quod nos soll operemur
cam, sed quod cooperemur illi primae et alienae.j Haec nunc est illa eon-
versatio bona in ojjcribus bouis, Primo in mortiticatione carnis et crucifixione
1 moruimu.s A 4 voluit et dixit dicens A (! dicit 53. A dicit liij. B 12 eius-
dem 4. A eiii.sdcm iiij B I4 et qui A Ifi primo, fund.imentuni A 20 iiitctligatur A
20 Gala: i. AB 27 Ciiristus liabitarc A 32 expcUat A 33 fides et adliesio ad
Christum. Noii .\ 34 et pnificitur tandem A et perficit tandem B
Sermo de duplici iustitia. 1519. 147
concupiscentianim erga seipsuni, sieiit ad (Tala: v. (^ni autem simt Cliristi, 0a[. ,-,, 21.
camem .suain eriioifixeruiit cxim vifiis et confH])iscontiis, Seciindo et iu cha-
ritate erga proxiimmi, Tereio et in hiiniilitate ac tiniore erga deiim, de quilni.s
plenus est Apostolus et omnis scriptiira, Brevitcr anteni omnia ad Titiini ij. -it. a, 12.
5 comprehendit dicens: Sobrie ((]uo ad seip:?iun in eanii.« crueifixione) et iusto
(qno ad proxinmni) et pie (quo ad deum) vivannts in hoc .«aeculo.
Haec iasticia est opus prioris iusticiae et fructus atque sequela eiiisdem>
sicut ad Gala: V. Frurtu* auteni >:pintns (id e^t spirituali.* hominis, qni fit ^«ai. 5, 22.
per fidem in Chri.'^to) eiiaritas, gaudinni, pax, patientia, honita.« tte. Spiritus
10 enim vocatur homo spiritualL« illo loco, quod patot, quia illi fructus sunt
ojiera honiinum. Et loan: iij. Quod natiun est de carne, earo e.st: quod 3oii. .1, •;.
natum est de spiritu, sjiiritus est. Haec iusticia ijci-ficit priorem, quia seniper
laborat, ut Adam perdatur et destraatur corpus pecoati: ideo odit se et
diligit proximum, non quaerit quae sua sunt sed quae alterius, et in hoc est
15 tota couversatio eins. Nam in hoc, quod odit seipsum et non quaerit quae
sua sunt, facit sibi crucifixionein carnis, quod autem quaerit quae alterius
sunt, operatur charitatem, et sie utroijue facit voluntateni dei , vivens si])i
sobrie, proximo iuste, den pie.
Et in hoc imitatur exemphnn Christi et conformis fit imagini eins. i-i'"c 2,21.
20 Nam et hoc ipsum Christus requirit, ut sicut ipse omnia fecit pro nobis,
non quaerens quae sua sunt sed tantiminindo quae nostra, et in hoc obe-
dientissimus fnit deo patri, ita vult, ut et nos idem exemplum ad proximos
exhibeamus.
Haec iustitia opponitur peccato actuali et proprio nostro, ut ad Ro. vi. 9fBm. e, i9.
25 Sicut exhibuistis membra vestra servire iniquitati ad iniquitatem', ita nunc
exhibete membra vestra servire iusticiae ad sanctificationem. Igitiu* per
iusticiam priorcm oritur vox sponsi qui dicit ad animam 'tuus ego', per
posteriorem vero vox sponsae quae dicit 'tua ego': timc factum est fimium
perfectum atque consummatum matrimonium, ut in Canticis: Dilectus mens .c^o^ci. 2, ic.
30 mihi et ego Uli, q. d. 'dilectus mens est meus et ego sum sua'. Tunc anima
non querit amplius esse sibi iusta, sed habet suam iusticiam Christum,
quaerit ergo aliorum salutem tantummodo. Unde per Prophetam minatur 3". J, 3*.
dominus S\-nagogae, quod auferetur ab ea vox leticiae, vox sponsi et vox sponse.
Hoc est quod thema propositum dicit: Hoc sentite in vobis tt c. -jj^ii. 2, 5 ff.
S5 id est, sie sitis animati et affecti erga iu\4cem, sicut videtis Clu"istimi affectum
erga vos fuisse. quo modo? qui scilicet cum in forma dei esset, non rapinam
arbitratus est esse se equalem deo, sed exinanivit seipsum, forniam servi
accipiens &c. Forma dei hie non dicitur substantia dei, quia hac Christus
4 Titnm i. AB 5 cnie ad A G seculo &c. A 7 Hec igitur iusticia A 12 Hec
igitnr institia A 17 sunt, ibi Operator A 21 nihil querens A 24 Et hec iustitia A
■ri. fe'^lt A 25 iniquitati servire A 29 perfectumque A 30 Tunc enim anima A
37 esse fel^tt A 38 hanc Cristus nuncquam exinanivit A
10*
148 Sermo de duplici iustitia. 1519.
nunquam se exinanivit, sicut nee forma senü dici potest substantia hnmana:
sed fonna dei est sapientia, virtus, iiisticia, boDita.«, deiude liberta-s, ita quod
Cliristus honio fiiit über, potens, sapiens, niiUi snbieetns nee vicio nee peccato
sicut sunt homines cuncti (talibus enini praestabat furmis, quae maxime deo
couveniunt), et tarnen in hae forma non superbivit, non sibi placuit, nee r.
alios fastidi\-it atque contempsit, qui erant servi et variis malis subiecti, sicut
Siir. IS, II. ille Phariseus qui disit 'Gratias tibi ago, quia non suni sicut ceteri homines',
quem delectabat quod alii essent mLseri, utique nolens quod'ei^sent ei siniile.s,
et haee est rapina illa, qua homo sibi arrogat, innno servat quae habet et
non refert pure in deum (cuius haec sunt) nee per ipsa aliLs servit, ut se lo
similem faceret eaeteris, et ita vohmt esse sicut deus in seipsis sufficientes,
sil)i phicentes, in seipsis gloriantes, uulli debentes &c. Cliristus autem non
ita arbitratus est, non ita sapuit, sed Ulam formam retidit in deum patrem
ae exinanixät, nolens illis uti titulis contra uos, nolens dissimUis nobis esse,
quin magis nobis factus est sicut unus ex nobis et formam sen'i accepit i'^
n£cr. 9, 19. (id est, Omnibus malis sese subiecit) et cum esset über, ut Apostolus quoque
ait, omnium se servimi fecit, non aliter agens quam si sua essent onmia ista
mala, que nostra erant. Itaque super sese accepit peccata nostra et penas
nostras, et egit ut vinceret ea tauquam sibiipsi, cum tameu nobis ea AÖneeret.
Ita cum esset re.spectu nostri talis, ut deus noster esse et dominus esse -ju
iRijiii.is.i s.posset, tamen ita noluit, sed .servus potius fieri voluit noster, sicut ad Ro: xv.
Xon debemus nobis placere: etenim Christus non sibi placuit, sed sicut
*Bi. fi9, 10. scriptum est 'improperia improperantium tibi eeciderunt super me\ quae est
eadem senteutia cum predicta.
Secjuitur, quod ista authoritas negative debet intelligi, quam multi »
affirmative acceperunt, scilicet (|Uod Christus non arbitratus est se esse
aequalein deo, id est, noluit esse ae(|ualis, ut tit per eos, qui id rapiunt per
suporbiam, qui (Ucunt deo 'si non dederis (ut ait B. Bernhardus) niilii gloriaui
tuani, ipsemet mihi usiu"pabo', non autem affirmative sie: Xon arbitratus est
se esse aequalem deo, id est, quod est aequalis deo, id non putavit rapinam: so
haec cnim senteutia non habet aptam intelligentiam, lotpiitur euim de Christo
fflor. s, 13. homine. Apostolus id \ult, ut singuli Christiani exemplo Christi flaut alte-
rius sei-vi, et si quid habent sapientiae vel iusticiae vel potentiae, quibus
eaeteris possint prestare et gloriari tauquam formis dei, non hoc servent, sed
in deum rcferant, et omnino fiant quasi non habeant, et efficiantur sicut unus 3'>
illiiruin (|ui iMiii iiabent, ut (|ni.--(jue sui oblitus et exinanitus a donis dei agat
5 .siipcrbiunt A 9 (iiiiiiii liunio A 10 iiec per ip.sa aliis servit fe^tt A 12 sibi
placentes, in .seipsis gloriantes, nulli debentes &c. fcljlt A 15 inagis factus A 2,'i Kx
istü seqiiitur A 29 alfirniativo fct)It A est esse eqiiali.s deo A 30 quod esset equalis A
:31 nullam habet A 32 homine, qua autlinritate apostolus A 34 non ea serveut A
35 habeant talia, et ideo illa relinquentes eftlcinntur A 30 habent tilia. et ita oblitus sui
((uisquo et exinanitus A
Senno de duplici iustitia. 1519. 149
cum proximo suo eo affectii, quasi sua sit propria infirmitas , peccatum,
stulticia proximi, non pjlorietur neque infletur iiecjue ikstidiat ueqiie triuniphet
adversus illuin, (juasi deu;^ illius et aecjualis deo sit: quod cum soli dt'o sit
relinquendum , rapina fit per talein superbanique temeritatem. Sic itacpie
5 accipitur fonua servi et impletur illud Apdstoli ad Gala: v. Per cbaritateni »ai. s, 13.
servite inviceni. Et ad Ro: xij. ac i. ad Corin: xij. per siiuilitudiuein inein-^''gjj'^,'jy'
brorum corporis docet, quomodo membra robusta, honesta, sana non super- '■'"
biunt adversus infimia, inhonesta, aefn'ota tancjuam dominentur et siut dii
eorum, sed econtra magis serviunt Ulis oblita suae honestatis, sanitatis,
10 potentiae: sie enim nulluni membnim corporis sibiipsi servit nee sua quaerit
sed alterius, et eo magis, quo fiierit illud infirniius, aegrius, inlionestius , et
ut verbis eius dicam, invicem sollicita sunt membra, ne sit Schisma in isor. 12,25.
corpore. Ex istis nunc patet, quomodo agendum sit cum proximo in qua-
cunque causa.
15 Quod si nos non volumus sponte exuere istas fomias dei et induere
formas sen'i, cogemur et inviti exuemur. De quo nota Luce \-ij. historiam, 2uc. 7, 36 ff.
ubi Simon leprosus, in forma dei et iusticia sua sedens, süperbe iudicabat
atque despiciebat Mariani Magdalenam, in cjua videbat fonnam servi. Sed
^•ide, invic<.'m statim Christus exuit eum forma iusticiae et induit forma pec-
» cati, dicens: osculiun mihi non dedisti, caput meum non unxisti. Vide,
1 eo effectu A 2 proximi sui et non glorietur A t'astidiat aut miuetui' quod
ipse triumphat et pro se habeat iustitiain adversus illum aut potentior sit super illuiu aut
gapientior quam ille et sie fiat quasi deus illius A .3 sit fc^lt A. «atb ja Qud^ ctft buic^
bte Snbetung bc§ %tilt? in B notftreenbig S adversus firma A 12 verbis eis A
14 ^intei in quacumque causa ^at A nod^ folgenbett Sufo^- ^t iH^ doctriua practicanda:
Quodcunque vultis ut faciant vobis bomines, et vos facite illis. £.\empli gratia: Si estis
offeusi a proximo, statim suggeritis, vindicta peteuda: sie enim sapit natura ex Adam. Uic
apparent illc due forme, scilicet iusticia in oftenso et iniustitia in otlensore. si hie natura
prevaluerit, quid fiet? Xempe sibiipsi placebit et inflabitur adversus offensionem [fo ftatt
offensorem] atque velut iniustum despiciens per sententiam et iudicat atque condcmnat et
temere omnia agit contra eum que dei sunt tanquam superior illo. Dei enim est gloria,
vindicta, iuditium ad Ro. 12. lohan. 6. [fo ftatt S.] sie dicit: Mea est ulcio, et iteruni: Et [fo
ftatk Est] qui querat et iudicet. Hie igitur fit homo sanguiimm iratus, invidus, impaciens.
Sed Interim obliviscitur quod et ipse in plurimis aliis offeudit deum et homiueni, in quorum
tarnen uno non vellet sie secum agi, sicut agit in isto unico cum proximo suo: nollet enim
vindicari, iudieari, confundi &c. Secundo non videt exemplar illud Christi, qui propfer hoc,
quod tarn multipliciter est offensus, non solum non querit viudictam iu eum, sed etiam velut
misero et insano compassus submittit sese forme eius ac pro eo peccato, quo offensus est,
ipse uon aliter agit oblitus forme proprie quam si ipse hoc fccisset. Tertio non videt, quod
proximus ille offensor est sicut membrum suuui egrotum, inhouestum et sanandum, quod
magis compassione raisericordie fuvendum est et sanandum quam rigore iustitie exasperandum
est et confundendum. Sic enim et nos a Cristo fovemur et non exasperamur, qui tamen
quiiigentis talentis (id est multo maioribus infirmitatibus et offensionibus) ipsum Icdinms,
nbi nos proximus noster vix quinquaginta (id est minoribus offensionibus) urget et irritat.
Ad hoc etiam oratio dominica cogit: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus
debitoribus nostris. 16 et ut inviti A 18 !>ed vide iudicem, statim B
15U Senuo lU; dui>lki iustitia. 1519.
(jiianta peccata , ([uao illc iinti vidfliatl \wc taiu tbt'da Conua sese putabat
(leionncni. Js\>n sunt in nuinuria nlla t'ius ln>na ojx-ra. Noscit Cliristus
tonuam dei in ijua illc sihi jilacun.s supi'rhivit, nun rccitat (|Uotl sit invitata-?
ab t'u, cibatus, imndratns: nun est Simon k'iinisus iani nisi pet'cator, qui tarn
iustu.s sibi vidi'batur, di'tracta est i^luria i'onnae dui, seilet eoniiisus in forma ■■■
servi, velit uolit. At contra Muriani honestat forma dei et siiam impouit ei
et super Simoueni exaltat, dicens: luiee pedes meos luixit, osculata est,
lachmiiis rigavit, eapillis tersit. Vide, (juanta merita, (piae nee ipsa uec
Simon videbat! nun sunt in memoria ulla eins demerita, ucscit Clmstus
formani servitntLs in illa, (punn magnifieavit forma dominatiouLs, uec est lo
Maria aliud (piam iusta, cxaltatii iu gloria formae dei &c.
Sic faciet omuibus nobis, (piotiens de iusticia vel sapientia vel potestate
iuHamur et irritamur adversus iuiiLstos, stultos, impotentiores nobis: tuuc
euim (quae est maxinia pervcrsitas) instieia contra iusticiam, sapientia contra
sapieutiam , potentia contra potenciam operatur. Nam ideo ]>otens es, nt '•'
impotentes non impotentiores facias oppriniendo, sed potentes facias exaltando
et defendeudo, et ideo sapiens, ut non rideas stultos ac sie uiagis stultos
facias, sed suscipias, sicut teipsum velles, et erudias. Sic iustus es, ut
iustificcs et excuses iniustum, non ut eondenmes tautuminodo, detralias et
Oiof). 12, 17. iudicos atque vindices. Hoc est enim exempluni Christi erga uos, sicut dieit : w
Non venit filius hominis , ut iudicet mundiun , sed ut nuuidus salvetur ])er
Sine, i«, .v.f. ipsum, et iterimi Lucae ix. Nescitis, cnius Spiritus filii sitis? non venit tilius
hominis animas perderc, sed salvare. At uatm-a vehemens contra nititur,
quia N'alde delectatur in vindicta et in gloria suae iusticiae atque in eon-
fusione iuiusticiae proximi sui. Ideo suani causam agit, quam gaudet esse ■.'•'■
meliorem quam proximi, causam vero proximi persequitur et oupit esse
'•^'J'j '^'^malam: quae perversitas est tota iniquitas, contraria charitati, quae non
quaerit (piae sua sunt sed quae alterius. Debet enim dolere, quod causa
proximi non est melior quam sua, et optare, ut sit melior quam sua, non
•Dioiti). 7,i2.minori gaudio quam quo gaudet suam esse meliorem: liaec est enim ]{'x et 3»
proplietae.
Sed dicis 'An non licet malos castigarc? non decct peccata punire?
quis non tenctur iu^ticiam defendere? hoc enim esset occasioneni prebcre
delin(juendi'.
JJespondeo: Non j)otest hie sinq)lex solntio dari : ideo distinguendum 35
de hominibus. Smit enim homines vel publici vel ]>rivati.
i jioccator t'actus, qui A ö forma ilci A 9 uius nioiitji A 1 1 iusta et cxaltata
est in gloria A 13 nobis, cum sit maxima perversitas, iibi iustitia contra iustitiam A
15 operatur fc^tt A 16 exaltando, dct'cndondo A 18 volles erudias, sie custos es A
19 et excuses fef|lt A detralias fctjlt A 22 Kt iteruni lolian. Nescitis A 24 in triumpho
Bue iustitio A in confusione sue iustitie A 2(i et quodam modd cupit A 28 sed alterius.
Debetur A "1 pioplieta A
Sermo de duplici iustilia. 1519. 151
Ad eos qiii suut publici, id est in officio dei oou.stitnti et in jiraesi-
deutia, nihil jjertiniuit ea (jiiae dicta 8init: ad ipsos enim ex offic-io et ncces-
tiitate pcrtiiR't j)iuiire et iudieare nialos, vindicare et defeudere oppressos,
<|uiu uiiii iprti, sed deus hoc facit, cuius sunt in lioc ipso soi'vi, nt ad Ko: xiij. 3ii'in. 13,1.
s late Apostolus prose(|uitur, dicens: Non sine causa trladium ])ortat Av.
Verum lioe est intelligendum in causis aliorum, non auteni projiria. Nullns
est euiin in viec^ dei propter se et sua, sed propter alios. Si auteni liahet
causam propri;un, alium dei vieariiun (juani seipsuin reipiirat: iaiu enirn non
est iudex, sed pars. Sed de liis alü et cüias dicimt: latior est eiiim res
10 quam uuac dici potest.
Privati vero et jiropriac causac homincs sunt triplices. Primi, qui
vindietam quaerimt et iudiciuni apud vicarios dei, et horum nunc est totus
inimerus. Hoc tollerat Apostolus, non autem probat i. ad Corin: vi. dicens: i- i^f»- «. 1-
Omuia mihi liceut, sed non omuia expediunt, imo dicit ibidem: ünuiino de- i^"'- ", 7.
i' lictum est inter vos, quod iudicia habetis. sed tarnen propter malus malum
tolcratur hoc minus mahuii, ne seipsos vindicent et vim alter alteri faciat
reddendii nulluni pro nialo aiit rcposcendo sua bona: attamen tales non
intrabuiit in rc^onum eaeloruiii, iiisi fuerint niutati in melius et lieeutia reliii-
quant setpiendo expedientia, quia afl'ectus ille siii comiiiodi extiuf^uendus est.
liii Alü sunt, qui non cupiunt vindietam, iiumo jiarati sunt (secimdum
Euaiifielium) tollenti ])allium et tunicam dare et nou resistunt idli nialo. Hü üJintio. .s«.
suut iilii dei, fratres Christi, haeredes futurorum bouorum. Ideo vocautur in
scripturis orphani, pupilH, vidue, pauperes, quorum pater et iudex deus >4äj. es, 6.
vocari voluit, eo quod seipsos nou vindicant, inuno si praesidentes [iro eis
5'' \nndicare velint, vel non cupiunt nee quaerunt, vel soluuunodo permittunt
aut si sunt perfectissimi prohibent et impediunt, potius parati et alia anüttere.
Si dicis 'Paucisshni sunt tales, et quis posset in hoc mimdo permanere,
si hoc facerct?' respondeo: Nou est iiovum hodie, ([uod pauei salvantur, et
quod angusta porta sit quae dueit ad vitam et ])auei inveuiant eam. Quodiuiaüii. 7, ii.
3« si nulli hoc facerent, quomodo stiibit scriptura, (piae pauperes, orphanos,
pupillos jiopulum Christi praedioat? Igitur isti magis dolent de peecato
ofieudentium se quam de suo damno et off'ensa. Idque potius agunt, quo
illos de peecato revocent quam quod iniurias suas ulciscantm-: ideo formas
iusticiae suae exuunt et illorum formas induunt orantes pro persequentibus,
3» benedicentes malediceutibus, benefacientes maletaeientibus et pro ipsis iuimieis
suis poenas hiere et satisfacere parati, ut salvi flaut. Hoc est Euangelium »ioito. .s 44.
et exemplum Chiisti.
1 id est offitiii A et je^Ü A 4 ipse A 7 J^i eiiiiu A 10 hie dici A
13 probat ad Clio. 5. A probat ad Corin: vi. 15 14 non omnia mihi expediunt A
16 malum, scilicctne seipsisA 1 7 bona, sed tarnen A 22 bonorum sunt. Ideo A 25 pro-
mittunt A 26 si sint A 29 ({\ioii »ov angusta fc^tt B angusta sie poHa quae A
inveniunt A 30 quae tales pauperes A , 31 predieant. oportet ergo sie fieri. Igitur A
152 Senuo de dupliti iustitia. 1519.
Tercü simt, (]ui sunt nffectu tak'^ qiuiles secuncli iaiu dicti, scd (.'ff'ectu
alii: hü suut qui uou repuscunt siia ant reildi viiulictaii) cupiunt , (|iiia «ua
quaeruut, sed per eani vindit'taiu vt redditimuin -iKinim (iiuifniiit enunidani
illiu.-;, qiii rapuit vol offeiidit c|Uciii vident *ine punitione iioii posse omeiidari.
Hü vocantiu- zt'lo.'^i et in ^eriptnri.s laiidem habent: sed hoc iion dehet atteu- :.
tare nisi qiii in secundo gradii iara dicto perfect^LS est et exercitatissimiis, ne
fururem pro zeio appreheudat et quod amore iiistieiae sese credit facere ex
ira potius et inipacientia fecissc couvincatur. SinüHs est enün ira zelo et
impacientia amori iusticiae, ut nisi a spiritnidissimis discerni satis nou possint.
Sot). •.', 14 ti- Huiusmodi ieeit Clmstns opus (ut dicitur loan: ij.), ([Uaudo factis flagellis lu
1. iioi.4, :;i. eiecit de templo veudeutes et ementes, et Paukis , (juando dixit 'in virga
veniani ad vos <tc.' ,^
1" i M ?.
2 null adeu repuscuut A ö Alii vocautur A et liuc in A lialiet A atteiitari A
ß pei-t'ectus fuit A 9 iiuu jel)tt A 10 loau: ij. fel)lt A
3^?.^'«*^^'**/. ü"^»^/.^'«*;'. J**»^/, J"«*?. J"*^/, J'«^/, J"<^. J**»^ J-**?. J'<*5
Disputiitio et oxciisatio F. Martini Luther
adversus criminatioues J>. loliaiinis Eccii.
1519.
ViitOcvs *.Ul'tfVt5fcii ijcgt'iiülu'r bcubaditctc CW tiefes £cf)UH'i(ien : il)r Vicl)t I)atte
i^m ,^u beutlid) ben 'Koft an feinen Cbeliefcn gcjciflt. So fonnte ber Streit beibev
5)tännev ,5u iHnfang bee 3af)ve>S 1518 für becnbet gelten; aber er "^atte ein
ti e r '^ ä n g n i f} ü 0 ( l e 5 'Jl a d) f p i e (.
yinbrea» i^obenftein, nad) feinem Webnrt-jürte nieiftens O'arlftabt genannt,
fonb burd^ Qd% i'orgeV" gi'gfn ben iHefovniator bie tf)eo(ogifrf)C ?Vofiiltät ^n SBitten-
bcrg Uertefet, nnb als beren Sefnn fii()lte er fid) in iljreni 'i'ürfänipfer bernfen.
Slm 9. llJai nnter,ieiri;nete er eine grofie Vlniat)! vim Iljefen, nn-ldje bei ben !Xi5=
putatiunen nnter feinem 5l>orfi^ a6fd)nittStt>eife bie Üorlagen bilben fnllten. '-.Ulit
einem 'Jtnbang tjerme^rt, üerliefeen fie nod) üor llfitte ^umi ^o'^ann örünenbcrge
'^^reffe unter bem ütel: D. Andreae Carolstatiiii doctoris et arcliidiaLoni Witten-
burgensis CCGLXX et apologeticae eoncliisiones pro sacris literis et Vuilloii-
burgensibus Jc'
@ericf)tet waren bie ©ä^c „miber biejenigen, iiH'lri)e bie beilige Sdjrift Uer=^
fefjrten, inebefonbere wiber I). (*rf, ber ein ansgeieidjnetee l'Iitglieb ber llniuerfität
SÖittenbcrg an,5ufd)ltär,5en geuuigt". (*cf erfuf)r bauon. ^n einem Schreiben an
C^arlftabt »om 28. fllai entfd)ulbigte er fic^ feiner Cbeliefen falben, bie er allein
für feinen iMfd)iif uerfafit Ijabe, nnb fndjte ben Eingriff bcm fiel) anf bie Arant^
furtcr, bie üffcntlid) rcibcr Vntl;er aufgetreten, namentlid) anf Ou'ljanu letjet, ben
.ftc^crmcifter, ab,5ulenfcn. Garlftabt antirortete iljm am ll.^nni, er U'oUe nid)t
mit einem (Sfet, fonbern mit einem ^.'ümen fämpfen.
') 3m iitet iinb Uioriüort bei Urbtiicf-3 iDctbcn .iltiat nur :^70 Ifjefcn nngegcbcii, in
2ßirflicf)fett aber finb il)rer 37!) auficv bem 'ilnhang, bot aus 2IJ ©ö^cn bcftctjt: fic fiiib futt
loufciib itumctitt, nur ift babci bie Ziffer f^T übctfprungcu; bal)ct id)licBt ber urfprüiifllid)c
3?c|taiib mit '•Jit. ccclxxx, unb bcu ®d)luf! alter bitbet *Jit. cxccvi. Gin fpötcrer 2riitf, Wo fic
mit C^atlftabtö Det'en.sio ailver.sus Eckii monomachiam unb feinet Epitome Je iiupii
iustificatione üerbunbeii finb, ,5äl)lt richtig 379 + 26 = 405 It)efcu. SSgt. l'öfc^cr II ©. 78-104.
SHSalc^ XVIIl 6p. ö.5tj— 704.
154 Disputiitio et excusatio F. Jlartiiii Luther etc. 1519.
Siit^linfc^en Ijattcn in aBittciibcvg bic ItSputationcu bcgoiiucn. 'iH'vtl)i'ibigcv
bcv rrftfu Snlje war yiicafiii'J Plaji aus .^''cv.^lH'rg , bcv bamit am 14. l'fai bic
aiMivbc i'iiu'c- bililiidjeii ^accalaiiri'ue criravb. 3u i[)ucii Uig füv Pcf iiucl) fein
Sdila^ ,511 Vcriönlicljcr 9lbn?cl;r. Sann aber n.'avi;u bic Iljcjcn Unbcv bic Cbcli'jfcii
an bcr 5Hcif)c, iinb al-j nnt 7. J^uli fid) U^avtbofonuiu-; 'i^cvnljavbi pro tomiatura,
bac> ift ,unn brittcn flfnbcniifdjcn 0>vabc in bcr It)cologic, niclbctc, madjtc fie 6avl=
ftabt niittcle '.'(nidjUig-j in ctmas nnbcrcr (Sovni nl5 juuov uod)nial'i bctnnnt.'
Scfet glaubte (5-cf nid)t länger mit Cfl)ren id)ircigcn ,^n tonnen. 3n nllcv .Oaft
cntli'avf cv ©egcnttjcfcn, unb am 11. l'lngnft fdjun gingen fie au« ber Cfpciu bon
Siegmunb Wrimm unb lluirr SlUrinng ,^n '.Jhigebnrg gebrndt licvBor in bcr Dcfcnsio
luaiiiiis Eikii coiili-a aijiaiult'iitas D. Aiidirae Budeiistciu (,lal■ol^;tatilli iuvoflioiies.
(£(f brang bariu auf (Sntfdjcib bee ©treites buvd} eine Siäputation: bae tpar ber ^oben,
auf bcm cv ?,n glänzen unifite. 3» Xribunalen fdjlug cv ben apoftDlifdicu £tnl)t
über bie .Oodjfdjnlcn .yi 'Jitmi, ^^Hivie, Wöln Dor, Stätten, an benen bic tbcologifd^c
')iid)tung bcr SÖittcnbevgev U'cnig Wnnft ju evliuivten l)atte.
'Jiüd) bcufelben lag, on Ircldiem ibni Cnf-S Sdjvift ^n .sjänbcn gefummen,
bcn 28. Slnguft, ging (nirlftabt an itjrc Sßibevlcgung; am 14. Septembev üollenbctc
er fie; aber luol)! erft im Cftober er)d}ieu fie bei 3ol>iw« ©rüncnberg im Srucf
al§ üefeiisio Andreae CiU'olusladii adversus exiiiiii D. loaiinis Eckii luonouiacliiam.^
C^arlftabt ua'^ni ©cfs eingebet einer üSieputation unter 3?ebingungen au.
Um jene ^eit T)attc fiel) bcr iHcfuvmatür in "Jlug-jbnvg Uov Gai'ctan \\i iicrant=
ii'üvtcn. (*cf fudjtc il;n bovt in feinev .(pevbcvgc auf. Sic Ucvljanbclteu miteinnnbcr
über bic Beilegung beö £treite-5. 'Kit bcr Sisputation ivar Sutl)er cinberftanben,
uicf)t aber mit bcn bou (frf bafür gcnniujd)ten Cvten: an itjvcr ftatt liuirben
jdjliefUid) Scip.^ig unb (Erfurt angcuummcn. O'arlftabt ftimmte nnd}tviigltd) jn unb
räumte bic äßaljl unter bcn bcibeu .^üdjidjulcn feinem Öiegner ein.
ted cntfd;icb für l'cip.^ig. 5(m 4. Seccmber ti'anbte er fid) au bie Uniücrfität
unb eigens uoc^ an bie tl^eolugifdjc (yafultät bafelbft mit bcm Öiefud), bie 2!i5pu=
tatiüu bei fid) j^u geftattcu. (5-l)e er aber eine l'lntmort, gcfdjioeige eine ^»f'iöi^.
cvljalteu, gab er ju (ynbe bes lUonate fd)ün ben üblid)eu ^^'ttcl in "lUafatform
l)eraug, ate ob bie £ad)e bereits in aller 5orm abgemad)t iräre. Unter bcr Über=
fd)rift: In slmlio Lipsciisi dispulabil Eckius proiiosilioncs iiUVa notatas contra
D. Bodenslciii Carlfstadiuiii, arcliidiacoiium et doclorciu Viiitteidiergi.'n!;fiii, folgten
l^icr 6cfe iörief an bcn Saljbnrgcr .Woabintor yjlattr;äusj ^'ang uom 29. Secembcr,
') Gä giebt boDon fotgeiibcn Soiiberbrucf niis- ^'ainpl)i[u^ ßJcngcndnc^i Cfficiii iuJBalcl:
„Goutvo 2". 3of"mc || Eckifi Ingoklftadienfcni. D. Andre» Boden 1| (lein Archidiaconi
tuittenbergenfis Apolo= ]| gotiea' iiropolitiones. pro Reueredo patre D. || Martino Luther. [|
[3ictU'iftc| ,; tvr lutttciilicrgf. VII. bic 1' Mcidis Inlij. Anno dnnnni. M. |1 CCCCC. XVIU. "
mit litrlcinfaiiinig, litcU-iirtii'ilc lu-brurft, 8 ^Mütter in Ciiiivt, l'tivU'tdc Seite leer, auf bot Ictitcit
Seite mir ein i&ot)iri)uitt. ,i>icrnue ift mit ctwn-j gcl'cjjtrtcm !i'ntein bcr 2crt in ber iBnidcr
Sammlung l'utl)ctid)ct Sdjttften üom Cttubct 1518 ®1. Ki'~ Mi' gcfloffcn unb ftnbct fid) aucf) in
bereu fpätcreit ^.Mu'jgnbcn, joloic in M. Lutherii lucubnitionuni pars una, Basileae in aedihiis
Adae Petri M.H.XX. Mon.se lulio. M. Miij"' — N» ol)iie Übctfri)rift unb bei i.'üirf)er II
©. 66—77 unter bcm Don iljm crfuubeucn iitcl: -A. Carol.stadii Theses contra lo. Ecciinii'.
berbcutfri)! bei äöaldi XVllI Sp. 668— 683. "-) %L i.'bfd)er 11 ®. 108-170 unb äßalri)
xviii sp. 704-7yi;.
Disputaiio et excusatio F. Martini Lutht-r ek. 1519. 255
in beut er üoii beut bislievigcn ikrlauf bt'5 etveitce bevtcl)tote, itnb Iciiic 12 Kjofni
contra novam doctriuain, bie er c(cgcn Garlftabt üertljeibigeii iroUte.
3(l5 X!ut:^cr bieg @d)riftftücf empfing, ivarb er (etir uugcljalteii ob bcr .Ocim-
tiide, bie it)iii Don (9ct luiberfaljren : bis bQl)in um beu ^rieben bcmül)t gnuejen,
fanb er in bcfjen Sd^eu I;auptidcl)lid) fid) angegriffen, (iarlftabt bluß obcnljiu ge=
ftreift. ^B}e{)r als offen fd^rieb gd felbff fpätcr on iljn : Vides ex sclieda dispulaloria.
nie noii laiii contra Bodenstein iiuani contra tuas doctiinas prupositiones posiiisse.
"JJun 'i)attc fidt) l'utfjer iHnfang Januar 151!» bem pnpftlidjen 'Jluntius Slaxi ■
toon llJiltiö gegenüber baju erboten, feiner 2ad)C ftiü ,5U [teilen, fofern ber 2öiber=
pari auc^ fd)n.Hege: baoou burfte er fid) jelit entbunben erachten. So trat er
ipieber auf bcn )\>lan. Sal} für Saij Ijictt er feinem öcgncr bn-j ätJiberfpicl : fclbft
bei bem fo Reiften ^^.'untte uom '^himat bce 5t>apfte-:, bcn iid gaiy im Sinne SJoniS
behauptete, fc^eutc er fidj nic^t „ber Siäputation Ä'eife nac^.^ufotgen". Seine
12 ©cgentbcfcn contra novos et veteres errores leitete er mit einem Briefe an
(Farlftabt ein, in treld)em er, »pie 3?eatu5 iKljenanns au ,^iringti fdjricb, „(9d
beffer abfonterfeite al« c« ein 5}ia(er oermod;t l;ätte". So entftanb l'ntljere
erfie öffentlid;e Streitfc^rift gegen (Eä. Söir tcnncn baUou nur 9{uc-gabcu,
in teeld^en beu Stücfen Pon Sutt)n Qäi S^ttfl borgebrucft ift, mit bem litet:
Disputatio D. lolianuis Eccii et P. Martini Luther in studio Lipseiisi fulura.*
Unter bem 7. Februar fenbet £utt)er pon bem crften Srucf ein &remp(ar an
Spalatin; in feinen Briefen an ,3o^ann St)[piu5 pom 2. nnb au ^obann Vaug
öom 3. bes ^Jlouatä gebcntt er ii'ol)t bes 3(ngriffs Don Seiten (*rf-j, nidjt aber
feiner 9lbmcf)r beffctben: Ijieran^ ergiebt fid) üon felbft bie abfaffuugsjeit feiner
öegent^efen nnb feine§ 5griefeä an Garlftabt.
2>urd) i.'utf)erg Üortrürfe fa^ fid) Qd blolgcftcUt. Um bereu öruub ,^u uer=
betfen, frf)ob er in bie iRcif)c feiner 12 Sä^e einen neuen Poin freien 93iUen unb
Bom ©tauben ein, ber allcrbiugs (s'ortftabt meljr berül)rte : es ift bcr ficbcntc unter
bcn fortan 13. So gab er fie mit einem an 3lbt ©aSpar Pon Söeffobrunn nnb
5propft Sodann üon 5poIIing gcridjteten Sdjreibcn oom 14. 53Kix^, in uietrf)cm er
fid) ju rcd)tfcrtigcn fud)te, abermals in 5J.Uafatform ^eraus. Sie« ift bie Dispu-
tatio et excusatio Domini loliannis Eccii adversus criniinationcs F. Martini Lutter
ordinis Eremitaruin.^ .^ier nannte Qd in ber Überfd)rift ]\i feinen Jfjcfen Sutl)er
on crfter Stelle alä feinen (begucr.
6ar(ftabt, anfänglid) fo f)ifeig, ^attc iid) feit längerer 3t'it mertmürbig ftill
Pcrl^alten. Qrvax loar eine flcine Satire in ilMIb unb SBort Bon it)m auc-gcgaugen,
aud) eine „3tu5(egung" boju, aber nur bcn aUgcnicinen OJcgcnfa^ ,5iinfd)en if)m
unb Qd beutete fie an , in ber i^orm ti'or fie oljne jebe per)i;mlid)c 33e3ie()ung.
Sic^t ftellte aucf) ßariftabt bie Sä^c auf, bie er in Veip,iig Berfed)ten RioIIte, 17 an
ber 3a^I, unb mit einem ^Briefe an M fetbft Born 26. 3(pril, irorin beffen Bcr=
njerflic^e iJampfeSmeife trcffcnb gefc^ilbert toar, erfc^icncn fie bei 3oI)aiin 6rüncn=
berg unter bem Xitel: Conclusiones Carolosladii contra D. loanneni Eccuni
Lipsiae xxvii. lunii tuendae.'
') ©. unten bcn l)i()tio9tap{)ifc^cn 3tbfrf)nitt. ^) Sgl. Söfd^et III ©. 559— 5ft3 unb
210 f. mald) XV ®p. 969-974 unb XVIU 2p. 861—863. ') 5Jbgebnidt bei Söfc^cr III
©. 284-291 unb Bctbcutfc^t bei SEBalc^ XV Bp. 978-985 unb XVLU Sp. 858-860.
156 Disputatio et excusatio F. Martini Luther etc. 1519.
l'utl)cv cvtribcvte auf C^-cf^^ jüngftc 2d)vift in bcv Disputatio et excusatio
F. Martini Luther adversus criuiiiiatione? D. loluuinis Eccii. .Oicrin ticvöffeut=
lichte er feine Öegentf)efen nod)malc- , bie er nad) bem ^-l'organge feine-5 (Gegners
buv(^ (5infci)ub eincS neuen Sa|ec' an cntfpred^enbcr ©teile je^t ebenfalle auf bie
'Sdi)l 13 gebvad)t, eingeleitet buri^ ein 4!prUHn-t boll fd^arfen Spotte«. 5(m 16. *]J}ai
tonnte er fie feinem ("vveunbe Vang fenbcn.
Samit enbetf ba-j 'i*orgefcd)t ^;u bev ©ciitevf d)(ad)t in Veip.yg.
3?in bcm Umfiiiiflc ^l'v■ Vitaatiiv iibfr bie ciitlrirfeltcii i'ovgäiiQO bcfdjiiiiifcn Iriv itiio in
unfen'v CucUininngat'c nuf bif ,iiiflniiglirt)[tcu Ä'crfo: bio Xarfti'Huiifl leibet aber iii allen an
5^ct)lern, bie beii ilietlauf be-> Streites Uerbimfcln. in^L ceibeiiwnii, Tie Seipiigcr liSViitoticiii,
Bresben inib i.'eipvg 18-t^ S. 21 ff. nebft ben Urfunbeii auf S. 111 ff., nod) immer bie Hcrläfi:
lid)lte 'DJionograptiic bnrübcr. :Jäger, Slnbrea« 3?obenftein »on Garlftabt, 2tuttc(att 18.5G ©. 11 ff.,
im 2ßertt)c meiftcn* übcrfctjätit. beim uielfart) ungenau. äBiebcmauu, Ix. 3ol)ann @cf, Siegcnsburg
18t!-5 S. 7ö ff. 489 ff., roid) nu Stoff, falidjeu "Jlngabcn unb idjicfeu Urtt)cilen. Sllbcrt, 9Ju-:-
lueldjeui t*irunbc bi^putirte ^oljniin tj^* geflO' llJartiu !L'utl)er in iL't'ipjig 1,519? iu „3citfii)rift
für bie hiftoriidie Ideologie" 1>'7:_'> £. :!8i ff., eine braudibate (S-rgäu.^uug ju Seibemniui. 2a,iu:
i}.Uitt, ('■iuleituug iu bie ".Uuguftona , (yrlaugeu 18(i7 I S. 120 ff. Jtat)ni-;', 2ie bcutjdH' Mcfor;
mation , l'eipjig 1872 ®. 251 ff. .ffotbe, .'L'utf)er'-} Stctiuug ju fe'oncil unb JÜrdjc, (jiütcrslol)
1876 S. 40ff. 'Sauffcn, (S)efd)id)te bei beutfd)en 2!olte?-, 8. ?lufl. II S. 80 ff. fiöftlin I S. 247 ff.
©clb|ttierftönb(id) finbet man in beu meiften au5füt)rlid)eren 2l*crteu über bie iReformatipu uub
über Sutfjers l'ebeu bie äSDrgefd)id)tc bcr ,l*eip;iger Tisputation be^aubelt. 3" uuferer (<^iulcituug
»g(. nod) befonbers: 58b. I £. 278 ff. Liber decanormu Facultatis Theologicae Academiac
Viteliergensi.s ed. Foerstemann, Lipsiae 1838 S. 21 f. Ic 28. T S. 125. »^öfdjcr 11 ®. (M f.
t)49f. i'uttjcre äBerfc, '^jma 1555 1 S8(. lU^. 164'' ober Joctor lliartin hibberä llubcrrid)t !c.
SL5ii»f- 2e SB. I <B. 171. 216. 371. Sc^eurt'ä iöriefb. II ®. 62. ©cibemaun a. a. 0.
S. 111 f. 128. 2c Sß). I ©. 207. 237 f. Zuinglii opera cur. Melch. Schulero et lo. Schult-
hessio, Turici 1830 VII S. 74. 2;c 2ß. I ®. 222. 216 f. 217 f. Sofdjcr II S. 104 f. Te W. I
S. 309. 274. 279.
Sou ben oben bc)pvod)enen Schriften fonnneu nur ,iiLiei für uue U'eitcr in
iPetrad)t, näniüd;:
1. Di sjMitati () D. lohaimis Eccii et P. Martini Tjutlicr in stuilio
Lipseusi f'utura.
l'lii-^ga ben.
a. „Xifputatto X. 3o:^anni# (fccij || et '^.V Martini Sutl^cr in || «tnbiu
l'ipfcuft. |] futura. '" 2itelrürffeite bebrnift. 4 iMätter in Cnart.
Xrucf uou i'iu()ann Wrüueuberg iu aiMtteuberg.
b. „Sifputatio bo= || mini 3oI;anni8 ©ccii et || ''Jßa. lUartini i.'utt)er iu || ftubio
l'ipfenfi fntnra. [|" SJorunter ein ^o(,^fd}nitt. lUit liteleinfaffung.
litelrürffeite bebrurft. 4 iBlätter in Cuort.
Iitelt)oliirf)uitt: 3''')'>nnC'3 bcr Käufer uiit bciu l'amuic. Trucf ron 'Miartiu
«nnbsbcrg in V.'cip,}ig.
c. „DISPV-- II TATIO ü. lOANNlS I'X; || CH, ET P. MARTI || NI LVTHER
L\ II STVDIO 1,1- li PSKNSl || FYTV || RA || AN. M.D.XIX. ' ^ '•JJlit
liteleinfaffung. <; iBlätter in Cnart.
So uad) älUebemauu , ®r. ^ofjnnn (Jcf 8.493. Sriirf bcrmutfjtid; von
"Jlnbtcaa (5tntnubcr in i)3njcl.
Disputatio et escusatio F. Martini Luther etc. 1519. 157
%üc Stüefe bovin, (Sd'i 2?vief an 9)}nttl)äii§ i'aiig Hom 20. J^ccemBev 1518
iinb feine 12 Iljefcn fomie \.'iitt)eve iBvicf an Cnu-lj'tabt Don l'lnfang iycbruav 1519
unb feine 12 ©egentljefen , finben fid) abgebvucft nod) in bev iBnfelev Sanunüing
l'ntf)evfd;cr Sdjriftcn Dom 'DJJäv,] 1520 iJ3I. Zz" — aa» unb in M. Lutheiü lucu-
biatiouum pars una, Basileae in aedibus Adae Petri M. D.XX. Metise lulio.
581. Aa S*" — Bb''. '^a n?ir aber t'ntfKV-J SdjvoituMi an Pariftabt in bcr Sammlung
feiner 3?riefe bringen unb feine Kjefen gegen C*tf l^crnad) in ber fpöteren (Vaffnng
folgen, fo begnügen loir nnS l^icr mit bem gelieferten bib(iogralil)ifd)en Oiadjioei«.
2. Disputatio et t-xciisatio F. Martini Luther atlxcr.sus crinii-
nationcs 1). loannis Eccii.
SluggaBen.
A. „Jifputatio et ercnfatio fv. Wnrtini $?ut^er nbuerfn§ |! criminationei
2. .3ol)anni5 (i-ccij. „" Sarunter folgt fogleid; ber lejt. (iin '.ölatt
in (?oIio, nur auf einer Seite bebrutft.
?Uiä ber Cffii'in Hon .^Dhnim ftrünciilicvii in älHttfubcriv Ci^itt, ineÜfitf)! bn--
ciiijige, ts-rcmplnv bcfiiibct fid) in bcv Uiiiufvfität'>bibliotl)cf ,511 .&ü11c.
B. „Sifputatio ;; crcufatio 5. 5]tar= 1| tini l'utljer abuerfu-j crinii= || nationes
S). 3ol^5ni§ II (?ccij. j" 4 iHätter in Cuart, letjte Seite leer.
2ruct Don 3ol)ann (iJtünenbcvc; in älUttcnbcviv
G. „2ifputatio et || eraifatio 5ratvi§ { '•JJiartini l'utljcr abuerfuö " (n-iminatione«.
2!. 3o= il Ijannis (Jccij. ,,■' 5)Jiit Xiteleinfaffung. litehiirffeite bebrntft.
4 Jölättcr in Cuart, le^te Seite leer.
Srurf Bou Ufnrtin l'nnbf-bcrg in l'cipiig, uidjt, lüic *|>nn)fr .\nn. typogr.
Vir S. 20i» y(r. 717 annimmt, Hon älnlcntin 2d)iimiinn.
Sa^ trir in A ben Urbrurf l}aben, bafür ,^eugt fc^on bic äußere fyorm. Jyiiv
B ifl berfelbc Satj Bevtoenbet Sorben. C folgt nevmutljlid) B.
1'ateinifd^ fteljt bie Disputatici ot oxcusatiu F. Martini Lutlicr in ben ße=
fammtauägoben Witebergae 1545 1 5St. ccxl^ — f;cxu'' unb lenae 1556 1 iM.
ccxxxix*— ccixl'' (in beibcn of)ne bie Stellen, wo Parlftabt enräfint U'irb) foirie
Erlangae, opp. lat. var. arg. III S. 12 — 17. i.'öfd)er giebt in feinen ^Heforniotionö--
9lcta bas ißornjort Tom. III S. 563-566, bie liefen S. 212 f. C^benfo getrennt
finb bie Stürfe unferer Sd)rift bei Söald) XV £p. 974 — 978 unb XVIll Sp.
863-865 beutfd) ,^u finben.
CTjnc bas 'iUirnuirt l)abeu l'iitl)cr-j 1-'! Sülje neben Prfe unb Garlftabts
2f)efen für bie Veip,iiger Sisputation folgenbe jlDci alte 2rucfe: 1. „(iontenta in
^oc öibetlo. 11 Erafmi Roterodami Epiftola, ad illullrifs. | Principe ac Duce Saxonia? &c.
Fridericü. || Pofiliones loannis Eckij , fcliolaftica'. || Pofitiones Martini Lntlifrij,
theologicae. || Cöclufiöes Andre» Carolofladij . tlioologica». !'" unb barüber nod)
19 3filcn. 9Jlit liteleinfaffung. 2itelrücffeitc bebnuft. 6 Slätter in Cunrt,
le^te Seite leer. 2. „Tifputatio || excellcntiuni. D. doctorü lohannis Efcij i*i;
Andrej Carolofladij q repta eil Lipfie || XXVII. lunij. AN. M.D.XIX. || Dirputatio
fecunda. D. Doctorfi loliänis || öccij iV; Andrec Carolofladij q cepil || XV. luiij. jj
Difputatio elufdem. D. lohannis Eccij & || D. Martini Lutberi Auguftiniani q || cepit.
IUI. Inlij. li" litelrütffeite bebrucft. 62 9?lötter in Cuart, le^te Seite leer, pr
158
Disputatio ei pxciisatio F. l\tnvtini Luther etp. 1519.
lid) allein fivingcn fic bic Samuilitngcn bcv Propositiones Lutlieri (l S?b. I S. 222 f.)
Yitembergae 15o8 3?!. D2''— D4* unb (mit fdfdjev 3nf)tcÄnnflntic) Witebergae
1558 5Pl. DS» — D6», unb '^intev CW-J I{)efcii bcutidi bic t'cipygev G5ffammt=
nuägok 5^. XVII ©. 24:3-245.
Söiv bieten ben Tert be* lhbvucf>5 unb nievfen cin,Kl"e l'eÄavten anbevev
Shiägatien nn.
Bisputatio et exeiisatio F. Martini Luther
adversus criiuinatioiies D. lohaiiiiis Eccii.
Frater Martimis lyutlicr optimo Icetori Salntem.
•iiLS inen.* iraseitur, mi lootor, oon.secravitque sedi Aposto- •■>
licao aliani tlispntatioiiis schcdain, plcnam irae suae et
i'iiininationis mei, adieeitque prioribu.s propositioinbiis
iiiiam, fortitor irasccntcni, hof est, nisi timereni disj)ii-
tationi t'utiirac iinpedimcutum tieri, pidciiram oceasioneni
maledicti.s suis semel respondeudi. Sed onmia temjnis id
lial)eiit. Hoc luiiie satis fiierit.'
QiKid addiu'ti.'« aliquot sanctoruiu patruni dictis nie liostem Ecclesiae
eriniLnatur, sie iutellige, leetor: per 'Ecclesiam' Eecin.s opiniones suas et
hei'ouni suorum, (|ui sndaverunt in indulgentiis signifieat. Nara consecrator
est Sedis Apostolieae et more opinatoriun heroum suornm loquitm-, qui is
scripturae et patrum verbis utuntur velnt Anaxagorae elementis, ut, quani-
primum ea consecrai'iut sedi Apostolieae, mox transsnbstanciata in eornni
arbitrium voeabida (niinnn dietu) quodlibet ex qnolibet fiunt, etiam id signi-
fieare idonea, qnae vel per febreni ipsi somniant vel per nndicbris iiividiae
impotentiani dclyrnnt: denique tiuii infelicitcr suae eis eednnt diseiplinac, ut jo
hoc ipsuni (juod bonnm didicernnt nun(|uani bcnc intelligaut, et iuxta
i.Xim. 1, 7. Apostoluni nun intclligunt iiequc (piid liKHiuntur iie(juc de (juibus ailinnant,
hoc est, nee jircciiratuni cum subiecto ncc subicctuni cuui ])redicato in pro-
positione Catiiegorica conijxuiere doeti. Spcrannis tiiturum, ut siuiili dcxteri-
tate et alia testiniouia nobis jn'oduetnras sit in f'utura disputatione, ne dcsit, s''
quod etiam pueri rideant. Speraverani, Eecius didicnsset ex epistola Erasmi,^
') 'JJlnn imifi bic Disputatio ct. oxou.salio T>. loannis Eccii tn'rglfid)«!, um SutT)cr3
9liijpicluiigcii l)ctiiari) in lu'vftftjcii. '') SJticf be« ©raStnu» nn Cfrf limii 15. *M)ai 1518.
Disputatio et exeusatio F. Martini Luther etc. 1519. 159
literariuii principis, tiun ex D. Carl,*tadii invicta Apologia ^ hobetiKlincni
capiti.s siii: veriuu patientia Ecciana vincit unmia, sati.s est, si cactoi-is
Omnibus displiceat, sibi saltem et heroibus suis placeat.
Quod autem me haeretioum et Boeraiuii couscclerat , (li<»eiis nie io;iiiro
:. veteres cineres &c., pro modestia sua fiioit aut ])ro officio conscHTationis, fpia
quictjuid consecrat consecratum est, uullo aiio u.sus ciirisinate <|uani veueiio
linguae suae.
Tu vero (ne hoc mali nomiiiis agnoscam) intorim scias, mi lector, nie
de Monarchia Romani Pontificis uon spernere vonorabileiu consensnm tot
III fidelium |>er Italiam, Gcrmaniam, Galliam, Hispaniam, Augliam aliasqiic
r^ones. Unum tantuni a doinino precor, ne nnquam sinat me dicere aiit
sentire, quod Eccio qui nunc; est jtlaccat, Ne forte pro lihero arbitn'o Cliri.*tum
filinm dei ostentui haheani et pro Koniana Eccle.sia Christum in Iiuha et
Oriente vivere et regnai'e negeni, seu, ut et ego quid enigmatizem festivo Imic
15 enigmatisti, ne cum Eccio cloacam Constantijiolitantmi denuo rcchidani et de
antiquis Aphricae hoiiiieifliis nova eelehrem Ecclesiae niartvria. Xaiii ut
venenati sui enigmatis scandalo nou hiedaris, scia.«, mi ieetor, inter articulos
Toannis Huss oenseri etiam a nonnnlhs hunc, quod Romani Pontificis jnipalcm
excellentiam a Caesare esse dixerit, quod et l'iatina manifeste scril)it. Ego
20 vero non Caesareis, sed pontificiis deeretis eandem monarchiam jirobari iiosui.
Ita sane ipsamet Ecclesia Lateranensis in urbe de frontis suae peripheria
cantat, dograate Papali simid et Imperiali se esse matrem Ecclesiarnm iScc.
noti sunt versiculi.^ Quid igitur? Necesse est, ut ijisa quoqiie Ecclesia
Eecio sit Hussita et igniat cineres. Deinde quia mandato Papae, consensu
85 Cardinaliuni, totius Romae et universalis Ecclesiae illa sie cantat, nihil niirum,
si Eceius fastidiat antiquos cineres et pro officio consecrationis suae conse-
crare anhelet no^^^m holocaustum sedi Apostolicae, semel Papam, Car-
dinales ipsamque Ecclesiani Latcranenscm in cineres novos redacturus. Deo
gratia, quod unus saltem Eceius reliqiuis est, qui Catholice sapiat, singula-
30 rissimus ille singularitatis persecutor, caeteris omnibus per virus Boemiae
perditis. Sed quid mimm, quod sophistae eiusniodi historias ignorent, quando
suas propositiones cathegoricas nou intelligunt? Ego quidem haue materiam
nunquam traetavi nee cogitavi disputare. Verum Eceius iam diu gravissima
in me exuleeratus invidia, has odiosas esse propositiones sciens, cum in
3i caeteris desperaret victoriam, hie saltem mihi conciliare speravit indignationcm,
') Sarlftobti in bct Ginteitung bcfptot^enc Defensio. 2) Sa bie Serff, auf tocidjc
Cutf)cr ■fjintBeift, einen n)irf)tigcn 'l'unft in iciner (Entgegnung bilben unb nidjt nief)r fo befnunt
fein bürften toic jut ^eit bes ;Keformatot-3, jo mögen fie fjicr folgen: Dogiuate Paiiali ihitiir
et simul hiiperiali Quod sim cunctarum Mater, Caput Ecclesiarum. Hinc Salvatoris
Coelestia Regna datoris Nomine sanxenint, cum cuncta peracta fuerunt. Sic nos ex
toto conversi supplice voto Nostra quod haec Aedes, tibi Christc sit inclyta Sedes.
160 Disputatio et excusatio F. Martini Luther etc. 1519.
dootib; catiüimi (ut dicitiir) terire poram leone et ex disputatione veritatis
facere Tragediam in\ndiae.
Sed cTiniiiientm- fjuantiiiii velint, oonseerent .sedi Apostolicae suas adu-
latioiics, cousecrent scamnio et seabello, oon.seereut etiani Cistae Apo.^tolieae
((|iiaii(l<)(jiiideni haec ad rem indulu:eutiarum et Monarohiam niaxime omniuni .■.
1 fiüii. 18,261. jjertinet), traiisiliaut ;iltare r^ni Baal, olanient voee niaiore (deu.'S enim e.<t,
f'orsitaii loquetiir aiit in itinero aut in diversorio e^t ant oerte dormit) ut
exeitetur. I^iifticit niilii, 4111 id Sede.s ApcKi^toliea neque viilt neque potest
(jiiic(|Uiuii ciintra Christum, Xec in liae re timebo .seu Papam .seu iiomen
Papae, multo minus pappo.s et puppas ista.-^. Unum ego specto, ne nominis 10
mei Chri.stiani spolium cedat in doctriuae Christi purissimae dispendium.
Xam hie nolo iiUus meam expectet patieutiam, Nolo Eceiiis querat nee .sub
nigra nee sub alba cuculla modestiam. Maledieta .sit impiae iUius clementiae
1. Soll. 20. gloriu, qua Achab dimittit IJenadad, hostem Israel. Hie enini vellem non
modo esse potentissinius mordeudo ((|Uod Eccio dolet) sed invietus quoque is
devoraudo, quo et Silvestros et Civestros, et Caietanos et Eccios, reliquosque
Sei. 9, u.fratrores Cluistianae gratiae impugnatores uno (ut Isaie verbo utar) ore
devorare possem. TeiTeant alium per adnlationes et eonsecrationes suas:
Martinas saeerdotes et consecratores Sedis iVjiostolieae oontemnit. Caetera
in disputatione et post disputationem. Sed i't P. Ajidreas Cai'lstadias, \-ietor 20
Ecciani ermris iam dudum, veniet non fugitivus miles, .sed mortnum hunc
et a se prostratum leonem cum tiducia e.xcipiet. Tarnen Interim gaudere
pennittimus miseram eonseientiam simulata spe triumphi et vana min;u'um
iactaneia. Igitnr addo et ego meis propositionibus terciamdecimam ' adver-
sariam Eecianae iracundiae. Dei fiierit ex ea disputatione liomnn promovere, a
quam lot maus iuvidiae et deti'actionis Eccius oimtamiuat.
Ik'iie valc, mi lieetor.
Contra Xovos et Veteres Errorcs defendet Martinus I.,utiier
ha.s positiones sequentes iu Studio Lipsensi.
T Quottidie pecoat oninis homo, sed et quotidie j)oenitet doeente Christo m
SKaiii). 4,17. 'poenitentiam agite', excepto uno novo (luodain iusto, ijui poenitentia non
indiget, cum etiam pahnites fructiferos quottidie pm-get agricola coelestis.
II In bouo ])eccare homiuem et peccatum veniale non natura sua sed
Dei niisericordia solum es.se tale aut in puero ))ost baptisnunn pec-
catum remanens negare, lioc est i'aiilum et Christum semel conculcare. r,
ni (^ui opus lionum aut poenitentiam a pcccatorum dctcstationc ante
dilectionem iusticiac inci|>i nee in co peccari asserit, liunc iulcr Pela-
11 iiurissimum ed. Wileb.. cd. Ich. imb ed. ErLing. 14 Bcnadiil) ober Heuliadab
bie fci^^erigcn Su^gaBcn 28 Lutherius ed. Erlang.
') ftcincint fctjctiit ber ()oriint() fü(f\fiibf bTcije()iitc Strcitiiit;; nlloiii ifjit t)nttf bif fviificro
^iilgnbc bcv Il)cicii iri;oii nl* .jroölfteii.
Disputatio et exousatio F. Martini Luthor etc. 1519. 1(11
gianos haercticos nnmcraraus, Sed et of)ntra sacniin smim Aristotelciu
de.'iipore proViainus.
im Den.*; mutat poenain acternam in tviiiporaleni, soilieet C'nieis portaiulao,
cniiis Cauone.s aiit .saoerdotes nee stattiondac noc aufereiidae liahciu
ullani potestateni, (niaiiquam id ab adnlatoribus noxiis scdncti prac-
sumere possiiit.
V Quilibet sacerdos debet absoh'ore poenitentcra a poona cf culpa, aut
ppccat: aecjiio peocat siiperiiir in't'latii.-^, si occulla sine cau^ia ivscrvat
ratiünalnli.ssiuia, (jiiaiitmnlihi't iisn.s Ecc-lcsiai', id est ailulatonuii, ivsistil.
10 VI Forte satLsfaciunt aiiiuiae in j)uriratori( > i>r<i pcccatis, Sed (|himI dcus
a moritnro jtliis (jiiani volnntariam mortem i-('(|iiirat, vanissima tomc-
ritate asseritur, quia nulli.-; niodis potcst pvolxiri.
Vn Neque quid fides noque quid contritio ueqno (piid lil)iruni ari)itrinni
sit, osteudit se no.s.'ie, Qui liberum arbitrium actuum si\-e bonorum
15 si\'e m;d<irum dominum esse liaibutit , aut non sola fide verlti (piem
iustificai'i aut fideni non tolli quolii)et erimiue somuiat,^
\'lll Veritati et rationi coutrarium est quidem in\ite morientes deficere in
charitate ideoque ])ati horrorcm pui^atorii, modo veritas et ratio sit
idem quod opiuio Tlieologistarum.
•20 IX Animas in purgatorio e.«se eerta.s de salute sua neo gratiain in eis
augeri seimus a theologistis asseri, sed miramur doetissimos viros,
quod huius tidei suae rationem uec stulto verisimilem reddere jiossunt.
X Meritum Cluisti esse thesaurum Ecelesiae et sanetoruni meritis iu\-ai'i
certum e-st, e.sse autem thesaurum indulgentiarum nemo nisi foedus
2.'. adulator, extravagantes a veritate et iietae (piaedam Ecelesiae praxes
aut usus Simulant.
XI Dicei-e indulgeutias esse bonum Christiano est iusauirc, sunt enim
verissime operis boni vitinm, et imjjvobare indulgeutias debet Christi-
anus ob abusum, ijuia dominus dieit: propter me deleo iuiqnitates on. 43, 25.
3" tuas, non propter jiecunias.
Xn Papani posse remittere omneni poenam pro peeeatis debitam huius et
futurae vitae, et quod indulgentiae ])rosint non criniinosis, sonmiant
secure indoctissimi sophistae et pestiferi adulatores, non tanieii vel
uutu possunt ostendere.
3'' Xni Romanam Eedesiam esse onmibus aliis superiorem, probat ur ex f'rigi-
dissiniis Romanorum Pontifieum decretis intra cecc annos natis, contra
quae siuit historiae approbatae MC annorum, textus seripturae divinae
et decretum Xieeui Coneilii omnium saeratissimi.
AXXO M.D.XIX.
22 stultae ed. VViteb., ed. lenae unb cd. Erlang.
') £ie(ct fiebeitte Safe fef)lt in bet erftcn SBetöffentli(i)Hng bcr tf^e^tn ^ii ^hifniig T?e'6runT.
SutI)eT§ SBcrfc II H
^^f^^^
(£nu 3cvmon Don bcm c(jc(frf)cu 3tanti,
1519.
ii^'on imberufcncv Sfito umv riiio '•lU-obigt, bii- 'i'iitfji'v niii .juiciti'u SoiintnQ
nncf) (fpipfianicn (IG. .Saiiunr) l-Mi» im 'i'liiiri)lH^ an bic "^Scvifopi- öon bcr Jpodjjcit
]n Siana flc()altcn,* nadiiicidjriebi'ii imb nie- „ein Scvnion Hon bem cl)ctid)en Stanb"
lu'vöffciitlidjt iiun-bcn. Ihi.iufvii'bi'n bniiiit, gab t'utbcv nadjninlC' beti Scvnion „Ucv
iiiibevt unb tovrigivt" fclbcr l;craue. Sieö mnfe im ^Jiai gcid)i"f)cn fein. Senn in
ieincni 5?riefe an Sot)'!"" )^ana, uont l-"]. 9lpvil ändert iCutljev ^)vax feineu t;cftigcn
llnU'iHen über jene üoreilige '-Beröffentlidjung, Bcrvätt) aber nod) nid)t5 bon bev
VUbfidjt, feine beffernbe ■'ilianb bavan ,',n legen, dagegen befanb fiel) bie nnigeavbcitete
£d)rift fd)on am L'l.lUai in 3üt)ann ftvünenbergv Cffieiii, luie an-j l'lelandjttjDne
Schreiben an Spatatin Dom Samc-tag üov Pnntate I)erüorgeT)t , nnb am 22. ^nni
erf^ien bereit-? ein ^Jiad)brnrf üon i()r jn 5(ug5burg.
5l!gl. Ic SL«. 1 £. 2.")il. Corp. li.-f I (Hp. S2. .Uöftliii I Z. -I'X,.
'ilii-jo^abcn be» nidjt Poit £utl)cv bciorcitcit Icytf?.
1. „C*iii Sermon öon bem etid)en ftanbt |i SJoctori-ö 'DJiartini Viitter ?(ii= ,
gnftiner ,yi mittcnbnrgf ge \\ prebiget im tanfent fünf || finnbert un
ncnnt^c 1' bt'iibcn ,3ar. \\ läBappen] |1 ©ctrueft ,iu Veppfigt burel) ai*olf= '[
gang Stoifel in tfr grünifcbi? gaffen jj" litchiirffeite bebrucft. 4 'iMiitter
in £uart.
2. „(nn Sermon Don bem elietjen ftanbt |i S^octoriö 'DJIartini Sutter ?hi= l]
gnftiner \n loittenbnrgf ge= |l prcbigt im taiiieut fimf li bnnbert Dn
nennty || Ijenben ^ar. \" Sarnnter ein älSappeu. litelrücffeite bebrurft.
4 inätter in Cnart. %m (viibe: „^ ßetrnrft ju -Veiipfjgf biird) ai«olff=
gang ]| Stocfet in ber fönjmiffdjen gaffen l'Ad. i"
J'ns Sajnppfii niif bev 2itc(feitc ift bnifclbe loii- iti Tix. 1.
') £icä erhellt nii'5 bcm 'Jltifnitg bf? o()iic Siit^ct? SLMfjcn crfcfjicncitcn le^iei, tüo c?
unter bcr Ülicrfcf)rift „9iiiptic factc fimt in Pl)oim ©olilcc k." f)cifjt: „Skn Jjflcflt l)fut in
bcm cluiingclio ]\i fngcu lion bcr cl)c, bnrnntti bn« Pfjriftn« nnff bic luirtjrfjnft gdnbcn löavt."
6tn Sermon Pon bcm ct)c(id)en Stanb. 1519. Iß3
3. „(5t)n Sermon |i öoii beni elid)e ftant || Soctorie lllattiiii Viittcv ?(iigu= !'
ftiiicr ,^i aiUttcnbuvgt gcpvcbi= || gct im tniifcnt fiinfiljübcvt || Un
neun^cl)cnbc 3iar. ;" 2^avuiitcr ein .C")Dl,^fd)nitt. 'DJlit litclcinfnffnng.
2ite(rü[ffeitc bebvutft. 4 Jötotter in Ouavt.
SiteUjoIiJdjnitt: Diaria mit bcm tü)rift(inbc niif einer "Dionbfidiel , in bev
unten .öonb bae Scepter ^nttenb, rings umftroI)ü. Xrncf Hon 3Jiartin \.'rtnb->lierg
in ßeipjig.
3n einem ber Stötfclicf)en Jvudfc f^ahcn wir bic Unntägalic , U'Q'^rfcfjeinlid)
in ^h. 1. '■JU-n atgcbnicft finbcn nnv bcn lert im fog. ■'pallifdjen Iljeil S. 341— ;M4
iinb bann in bcn neueren ^^hiägotien bor Sßerte !sjutI;erÄ ^t'eipjig XII £. 37(; - 379,
SBald^ X ep. 744-755 unb Erlangen, bentfd)e ed)riften, 1. ?(nfl. XVI £. 150-158,
2. 9(nfl. XVI £. 50 — 57. Sie älteren Wcfnmmtan§gaben Ijnbcn ben Sermon in
ber f)icr gebotenen fyorm nid)t nnfgenonimen, ba Vnt^er in ber i'orrebe ]n feiner
eigenen ißeavbeitung einen jegtidjen frommen Wenfrijen bittet, bcnfelben untergeben
unb junid)te »nerben ^n laifen. SBir )d)lieften ilin ebenfciHs nn^, ,^ninal in ibm,
tuenn er and) on einzelnen Stellen ben nriprünglid)en SBortlaut beloaljrt Ijat, bod)
ßutl^erS ©ebanten Oiclfac^ entftellt nnb li:rfenl)aft ei'fdieincn.
SlUögaBen be» bon 2utf)cv beriinbcvtcn 5cvinon».
A. „ß^^n Sermon öon bem C^lid^en || ftnnbt üorcnbert Pnb corrigiret. || bnrdj
S. ^Juirtinü !L'utf)er 'Uhu \\ guftincr t^u älUttenbergf. j;" darunter bie
„SöoiTl^cbe". litelrüdfeite bcbrurft. 4 ;i^lätter in Cuart. 9[m Pnbe:
„^ ©ebrudt 3n Söittenburgt '•Jfad) G^rift gebnrt || lanfent funfffjunbert
tinb im II 'JJeun^5el)enbcn iar. „"
®rud Don ^o^nnn (Ürünenbcrg in SBittenberg.
B. „6^n Sermon Pon bem ßlidjen || ftanbt Porenbert Pub [sie] corrigiret. ||
burd) S. ''Blartinü i'utber ?(u= j; gnftiner t^u SBittenburgf. |" Sornntcr
bie „l*orrl)ebe". litelrürfieite bebrnrft. 4 iMiitter in Cuart. *J(m
&nbe: „S Setrurft ju SÖittenburgf '•Rad) 6(}rift gebnrt || Inufent runtf
l)unbert Pnb im || Üieuuje^enben iar. y"
9(us bcrjelben Cfficin tok A.
G. „Gin Sermon Pon bem Gtid)en ftanbt 1| Porenbert Pnb corrigiret bnrd)
2)oc= II torem 'JJlartinü 'L'utt)er?Ingnftiner Ij 5u äöittemtnirg. " Slarnnter
bie „33or rebe". 'Jiad) berielben uod) bne ^Vnprefjum: „Gietrnift ,^n
l'eipfegf burd) n.'olff= || gang Storfet im iar 5)1. 2). jir. 1|" 2;ite(rüdfeite
bebrurft. 4 58(ätter in Cunrt, le^te Seite leer.
D. „(Sin fcrmon Pon bem j] öctidjen ftanbt. Perenbert Pub corri || giret. burd)
3). !))lartinü ^^uttjer. H SUignftiner ju älJittenbnrgt. ||" Sarunter bie
„l^orrcbe". litelrürfieite bebrurft. 4 5?lätter in Cnart, letjte Seite leer.
Triirf Don oobft (»5iittncri;t in 'Jiiivnberg.
E. „@in fermon Pon bem '| Getid)en ftanbt. perenberi Pnb cor= |1 rigirt. burd;
S. 5}iartinri Vntl)er \>lnguftiiun- ,ui SBittenbergt. | " darunter bie „i<Dr=
rebc". iitelrücffeite bebrurft. 4 'iMätter in Cnart, (eijtc Seite leer.
'21 II? berjclbcn Cfficin loic 1>.
11*
254 (^in Sermon soit bcm efielicficn Stnnb. 1-M9.
F. „5(in Sermon üon \\ bem C*clid)en ftoiib bevcnbcrt H önb corrigicrt. butcf)
S). '•JJlarti II ml !;?iitf)cv 3Iiigu|tiiicr ^u 'J Söittcnbcrg. , " S:aruiitcv bie
„i^orvcb". 6 5yiQttev in Cnavt, tdite« iJ31att leer. 'i(m gnbc: „@e=
bnirft ^ü Vhigipnrg bnrd) Silnnnnni Cttniav bei) |1 fant U'vfiila clofter
nm :i'cci). 'Jim XXII. tag ^imij, i'" II laujent 5ünffljnnbcvt öub
^icün^cljcnben jar. |"
G. „e-in prcbig ]| öon bc (Seltenen || ftanb; ucvcnbcrt || önnb covvigicrct l] butdj
2. maxii- II nnm Sut^cv jn || lUttonbcvgf. :;' 5Jlit litclcinfafinng.
litelvürfffitc bebvnctt. G 3?lättcv in Cuovt, Ictjtc« Statt leer. 9ün
llnbe: „ßftvncft ^ii 3?a)"cl bnvdj Ij bcn fürfiditigen -Jlbam "iH-tcr || 9(1*
man jalt nad) bcr gcbnrt ()^vi[ti j, lujcnt fiinn(;nntnt tmnb nün=
selben tav. j,"
H. „ßin Sermon öon || bem (Jlidien ftanbt DDren= ]| bert t)n corrigirct bnrd) jl
S). gjlartinü 8utt)er ]] lUngnftincr orbenä || 311 Söittenbcrgt. "," 'Mt
Sitelcinfaffung. tJ Slättcr in Cnart, (c^te Seite leer. 91m C^nbe:
„c ©ctrncft 511 StraBbnrg burd) 3olinnne-3 jj fnoblocf), nad) e^rift
gebnrt lonfent fünft j| bnnbcrt ünnb im 9ieiin^el)enben 3ar. |!"
1. „6i)n Sermon oon bem ©liefen jj ftnbt öorenbert ön corrigiret 1| bnrd)
2). '"Blartinum || i'ntber ^Ingnftincr || ,^u Söitten- || bergt, ji" darunter
bie l'orrebe. 4 i^lättcr in Cnart, lei.Ue Seite leer. 91m Pnbe: „®c=
brnrft ^n SBittenbergf bnrd) 3oI)anne ßn'inen^ || bergt 'Jiad) 0'l)rift
gepnrt Ianfentfnnfff)unber-t || ünnb 3"-''f"Öiflft''" ^^^- \\"
So nnd) '4-'fi- Sieh, aBörtcttuid) ,yi Dr. lliartiii i'iitf)crc- bcittfcfifu £ti)tiftfn,
\;i'ip3ig 1870, S. xxviii 'Jh. 9'>.
K. „9lin Sermon tjon || bem 6elid)en ftanb nerenbert || önb corrigicrt. bnrd)
S!. 5)krti II nü Sntber 9lnguftincr ]n \\ SBittenberg. " Snrnnter bie
„5Sorreb". C, iPlätter in Cnart, letjtc^ 9?latt leer. 9(m tfnbe: „6e--
brncft ,^ii 9lngfpurg, bnrd) Silnnnnm Crtmar [sie] || bel)fant iU-fnla
Plofter am l'ed). 3(m XXVI. tag || 9tpriliö, im iaitfcnt Jvi'mffbnnbevt
ünb 11 ■^nminljigften jar. j,"
L. „9lin Scrnum Uon || bem Gelid^en ftanb, Uercnbert || imb corrigicrt. bnrd)
3). 9Jlarti || lul Vutber 9hignftincr ,51"! |1 9}3ittenbcrg. " Xarnnter bie
„^üorreb". G S^lnttcr in Cnart, Icljte« -IHaü leer. 9(m (ynbc: „Gie=
brncft ju 9(ngfpnrg, bnrd) Silnanü Cttmar || bei) fant 93rfnla C^'loftcr
nm l'ed). 91m anbcrn || tag Cctobri-3, im (viinfflu"f)cnT)nnbcrt inib :\
,311'aintjigften jare. m"
M. „91in pvcbig Oö bem || (fe(id)en ftanb. Dcrcnbcvt Onb || corrigierct bnrd)
3). TOar-- II tinum l'ntbcr .511 aöit= || tenbergt <" Sarnntcr ein .Oolj=
fcf)nitt. 'DJlit litelcinfaffnng. litclriicffeitc bebrntft. G 'i^liittcr in
Cnart, letjtc* iölatt leer. 9lm C^nbe: „Öebrnift in bcr taiferlid)enn |]
ftat 91ngfpnrg bnrd) ^orge 9iablcr 1| bei) bem '|Hnrfnffcr Tor. || 911-3 man
jolt nad) bcr gcbnrt Liljrifti lanfent fiinffl)nnnbert «nnb .imninljig ,3ar. '/'
lex .^oljfdjnitt auf bcr 2ito(ffitf ftcflt bcn Siinbcnfnll bnv.
C^iii Sernipii iipii bei» c[)clid)cit Staub. 151!). 1(55
N. „6in luTbig u5 bcm |1 («'clidjeii ftanbt. 1| um-iibcvt üittib !; covvicjivt biivcl) ||
2}octov l'Uirti || uü X.'utl)cr ,511 jj ÄJittöbcviV j," '•BHt litclciitfaffiiiin.
6 Stätter in Cuavt, Ic^tcs iJ3(att tccv. ^Jdii enbe: „©etrucft in bi-v
!i?oblid)c 11 bn ,ftatfevlid;en ftat || aiugfpurg biivrf) || .finnlcn ?ixo= {] fd)aitcr.
M. II ccccc. yr. ü"
So imd) aBeHer ^(r. 1540.
0. „^1)11 Scriiiüii UDit bcm Plirf)!'!! || ffnbt üoveiibcvt bü corvigivct || biivd)
2;. 'OJhutiiuim li Ihitljcv 'Jlufluftiucv ;| ,^u SiJittcu- \] bcvgf. ; " 'Doniiitcr
bic Iforvcbc. 4 SBIättcv in Cuavt. 3(m gnbc: „öcbnirft ,511 aDittem=
ba-gt biivd) Soljaimc Covi'inen-- || bcrgf 'ilaä) CUjvift gcpüvt laufont fuiif'f
Ijunbcvt jl Dnb cljn Bub ^JH-'^itiiäftt-'" S^i^. ||"
So nod) fflScUcr *.Ur. 1801.
'•Jtoc^ füf)vt äßi-ücr 'Jir. 1241 an; „(fin Scviiiou üon bcm || ef)clid)en ftanbt,
loctoris ''JJlavtiiü Vuttcv || 'Jluguftiucv ,\u uuttcnbuvgf, gcbrcbigt im tau-- || fcut fuuff=
Tjunbcrt bnb ucuuljeljcubcu 3av. ' Xavuutcv bic iioircbc. 4 '.Blätter in Cuavt
mit Signatur '•R. l'tui (vubc; „^ifc ^^ircbig tiu-ivb gctrucft ,yi ^.'cipfigf burd) aüolff^
gang ]| etoctcl in bcr Wvi)miid)cn ©äffen, 1519. „" l'lllciu bic U-^ugcnbcjcidjnung
burd^ ben 3?ud)ftabcn 5Jl lä^t bicfcn Svurf al§ einen l'(u5fd)nitt ouä eincv Samm--
luug üon £d)rifteu erfdicincu. 3n bcr (frtaugcr 9(u*gabe, bcutfdje Srf)rifteu, XVI
2. 3(ufl. 3. 49, U'irb er ju ben Xrudcn bco mibcv l'utljcr-i SÖiÜcu er)d)iencncn
©ermonS geved^nct: bie§ üevbietet jcbod) bie unter beut litet befinb(id)e iluvrebc.
3n A crblirfcn )rir bie UrauSgabc: üon if)r befi^t bic üon Sdjcurl'fdje
3amilicnbibtiotI)cf in 'Jiürnbevg ein G-rcmplor mit ber ljanbfdjriftlid)cn älübniung
üon Ctto Sccfmann: „Diiio Cliriftotero Schowrl. v. I. doctori cöfiiltiff'' B ift
baoon ein üielfad) übH'cid)cnber Jtadjbrurt. 'D.llcrtiiiüvbig ift, ba^ bcrfctbc SBotf^
gang Stödel, ttjcldjcr bie üon t'uttjcr ücriuorfcnc Slu^gafae an^gct^en taffen, ofjnc
Shiftanb aud) ben beränberten Sermon nebft bcr fein Scvfaljven bvanbmavtenben
^Iforrcbc nadjbrurftc.
2)en beutfd)cn lert finbcn wix nod) in „lllartini i'ut[;ev§ mandjevlci)
büdfytiu jc." üom Wai 1520 ij?(. l.kxvii'' i.xx.xi'', unb üom Cftober 1520 231.
lAxiii»— Lxxvii'', foluic in ben Wcfammtauegabcn feiner Üijcrte SÖittenbcrg 1553
VI 33(. 170''-172», 3cna 1555 I m. 172''-174b, SUtcnburg I ©. 299—301,
i.'cip,5ig XII <B. 379-382, Söald) X Sp. 754-763 unb C*r(nngcn, bcutfd)c (Sd)riften,
1. Stuft. XVI ©. 158-165, 2. 9tufl. XVI ©. 60-67.
Vatcinifc^ fteljt bcr Sermon in ber oft angcfüt)rten 23afeter Sammtuug üom
IDläxi 1520 23t. U4'' — 1^4" folric in M. Lutlicrii lucubrationuiu pars uiia, BasileHt)
in aedibus Adae Petri M.D.XX. Mense lulio. 231. N 5'' — 0'', bann in Lutheri
opp. ed. Witebei-gac 1545 I 181. xu'' — xt;ii", ed. leiiae 1556 I 23(. a;cLii" — cccijii''
unb ed. Erlang., opp. lat. var. arg. III S. 446 — 453.
SGßiv geben ben 2ert nad) A unb ucrmcvtcn unten bic i.'c5artcn Uou IJ ; an
einzelnen Stellen jicljcn loir aud) F an. ijn bcr latciniidjcii Überfcljung bringen
wir ben Sermon nid)t : fic ftanimt jebcnfalt« nidjt üon l'utljcr t)er.
16(3
@tn Sermon Don bem cf)cliif|en Staub. Iöl9.
IS ü r r ^ c ö c.
ift dm icimon Poiii (>-(icf)eiin Staub ciuBflCivingcnii uiintcr
■Ss^' fca_iM-r i»fl)"fin namcu, ba-j ml)r Dill (ieber iitt gcfc^cen Iticre. Tau
?i n^^^ lin)c tiio( id) mljr beiniift, ba-J ii^ Don bcv matcrl) lypicbiget,
t30 ift cv bocf) iiit 1)11 bl)c fcbberun bvarf;t, al-3 luoU gleljd)
merc. Saviimb id) Oonuiadjt, ben felbciui 311 ciibcrn iinb §0
üiU iiuiv luuglid) tiu lietfcmn. iBitt cljiiu ijglid) fvinu mciiid), Inolt bcu erftcti
auBgiiiigcii ievmon laiicii iintcrgclin uub Im iiidjtc lucrbcii. 'Jüid; ßo ijcmanb
incl)u pvebiget fat)eii loiU, luciiig fic^ fcl)iier cljlc iiunb laß mid) aud) jii meiner
iiHirt nuprelitung vabteii. (ys ift ein grof] iiuterfd)ci)t , ctioa-j mit Ic&cnbigcr
ftijmme abbev mit tobtcr idjiitft nii tag ^iibriugcuii.
l.-nJoi.-.MSn
i&m Scrmun uon bcm (vlid)cn 3tnnbt
üorcnbcrt uitb covrit^irt öuvri) ^. *iOiartimnu ^utljcr,
\mn (i-iftcii. In gott Vlbam getd)atfeii l)ett iinb alle ticve i'
fuv l)lm biad)t, unter HH'ld)en ^Aham nit befanbt, ba-?
l)bm (bm unb glei)d) getellig Uu're 5um ee(id)en ftaub, bo
iprad) gott: ^« i|'t nit gut, bao IHbam aücljn ift, ^sd)
luiU i)I)m ei)u geljulffeu uuidjeu, bie l)l)m jur banbt fel)n
foU, unb faub el)u tiefen fdjlaff l)n '^Ibam, unb nam el)nc -'«
ribc üüu l)t)m, unb fdjtofe ba-j flcl)fd) luibbcr ju, Unb
baroet auf] ber ielben riben, bie er Hon X'lbam genommen batte, el)n Ineijb,
unb biadjt fic 3U V'lbam. 2o ipxad) X'lbain: bao ift eijn bcijn oon meinen
bci)neii Uub cl)n flebfd) lum mel)uem flcl)fd), fie foU l)Ci)Beii el)nc '!)Jiannl)nc, bau
fic üon l)l)rcm man genommen ift. 2arumb luivt ei)n man luitter unb mnttcv -'
laßen unb feijnem lueljb aul)angcn, unb füllen bluel) i)n eljneni fleifd) feijn.
Xa§ alU feljnb gottiy mort, i)n lüclri)en befdjrieben ift, luo man unb lnel)b
l)crfummcu, inlje fic ,3ufammen geben fel)nb, unb Ino ,]u ei)n lr)cl)b gefd^affcn,
unb luac' üor liebe feijn toll l)m eclid;en leben.
(5jum anbcrnii. 5l>au gott fclb nit gibt cljn liici)b abber man, §0 gel)! m
e§ 311, tnie c^ mag. Xan bas ift Ijie angcltcigt, bau 'äbam fel)nn celid^ gc=
4 roiclDol mir ingcbcnd ift, boä id) V ."> nis lool iipt wer 1" G Dor urjac^t A
ocrurjot^t 15 9 cmpfaljcn I" U aiMttcntmrBt I! 17 qlcic^formifl 1' 20 cljn ri6e B
24 Wänniii F 20 jcljnc jott A
6in Sermon uoii beut cf)elicl)cn Staub. 1519. 167
maficl fanbt, aber [50 halb qott (vDam iiricf)affcu hctt imb 511 l)f)m "övarfit, ha
cntpfüiib er ctjnc rcd;te cclidjc liebe ^u i)r, uiib crfennet, bac^ fte ieijn cclid)
flcmatjcl Ipcve. '-.Hlfjo folt man leren, bie bo junt eelidjen ftanb fid) geben
JüoUen, bas fie mit rcd)tcm crnft gntt bitten unib el)n eelic^ gematjel. San
5 auc^ ber loeljüe Dhin fagt, bae guttcr unb l)auB mugen bie eiteren t)t)ren sv" i'-'. "<.
finbernn Dorict)nn , aber el)n liiei)b inirt alielin Don got geben, nac^ bem el)n
iglic^er lutrbig ift, glei)c^ lüic (5t)a allein öon gott 5lbam geben i|t. Unb
Ipte tüoll bie leidjtfertige jngent an^ nbrigcr Utft be-j ftelifc^» tin blj^en fad)eti
fc^minb feret, ßo ift t-:- bod) eiin groß bingf Dor gott. 3^an nit umb iunit
10 bct Sllmcc^tig gott allein bem menfc^cn für allen tieren mit fulc{)em rabfdjlag
unb bebencfen fcl)nen reiferen ftanb cDnfctit. Xen anbern tirern fprid)t er
fd)led)tc': äi>üd)Bft unb meret end), unb ftet)t nit gefd;rieben, ba-5 er ba? mei^b ia«<.'M,L'i'.
ju bem man bringt, £rumb auc^ le^n e{)c bo ift. Slber ',Hbam bem mac^t
er eljn cljnigf' funberlic^s ttieljb non Dbm felbc', bringt fie ^u t)bm, gibt fie
»5 ^l)m, unnb Slbam Uorloilligt unb ni)mpt fie an, unb bas ift ban cljn el)e.
3um Tritten ift eljn lDet)b gefdjaffeu bem man |u el)nem gefclligen t)ulffen
l)n allen bingen, bcfjonbcrn, tinber 3U bringen. Unb ba-5 ift nod) bliben,
atlel)n ba^ mit boBcv luft nad} bem fall öormifdöt ift, Hub itjt bt)e begljrbc
be» man-j jum iücl)b, unb loibber umb, uit lauter ift, bann nit alleljn gefeU
i'o fc^afft unb finber, ba ju e» altcl}n el)n gefeilt ift, feonbernn auc^ bljc bofec
luft foft ftarcf gefud^t tnirt.
3um 2>ierben unterfdjeljt er btje lieb, bah man» unb treljbl lieb ift abber
fctjn %oil b^e aller groft unb lauterftc lieb bor oHen lieben. S)an er fprid^t:
3>atter unb mutter triirtt ber man laf^cn unb l)angen an fernem tneijb, unb la-Wof. 2,24.
25 loibberumb bas \vct)b aud), mi)e mijr ban für äugen teglic^ fel)cn. 9hi fetjnb
bre^erle^ liebe, falfdje, natürliche, eeltd^e. fyalfc^c liebe bie fuc^t bo§ ^^rc,
mie man gelt , gut , ecre unb locliber außer ber cell liebet loibbcr gotti-S gepot.
9laturlic^e liebe ift ^iDifdjen Datier unb finb, bruber unb fdjlocfter, frunb unb
fc^toeger, unb ber glel)d)en. -Über über bl)e alle gcl)t b^e ef)clid;c liebe, bah ift
30 e^n bratnt liebe, bie brinnet inie bau feiner unb fud)t nid)t mcl)r, bau ba§
eelic^e gcmatl), bl)e fprid)t 'od) wiü uit ba« betjne, ic^ mill loibber golt nod)
falber, loibber bt)B nod) bah, id) linll bid) felb baben, id) luil-j gan^ obbcr
nic^ty ^aben\ l'lHc anberc liebe fuc^en ctluac' anberö, bau ben fie liebet, blj^e
aüeljn toiU ben gliebtcn epgen felb ganlj liaben. Unb men vUbam nit gefatten
3-' loere, ßo loere C5 ba« lieblid)fte bing geloeßcn, bralnt unb brciutgam. '.Jlbcr
nu ift bie liebe aud) nit rel)n, ban m^e tooU el)n e^lic^ gemall) bah anber
liaben Icitl, §0 fuc^t bod^ aud) c^n Ijgltc^ fet)ne luft an bem anbern, unb bai
2 enpfonb U 0 Bovie^cn 15 S übrigem lufl F (mit einet 9liidnaljme ,tuft' in F
immci aU 'ilia^cuünum) le ^ülficn B ^ilffcn F 22 be» mon? B 23 gröft B
26 notutli^e B 27 ee^c B 28 Siaturtit^e B 29 fd^mogct B .31 ben cclic^en flcma^el F
iouc^ fonft in F .gcma^ct" a£-3 3Kaiculinunt, nur »ercinjclt olä 3Jcutrum)
lljg ©in «cvmoii uoii bciii c[)elid)cn £tanb. 1519.
fclfcf)t bicfec liek. Serliallicn ift ber cliltd) itanb mi lüt mcf)v rcijn unb an
)uiib, Unb bic flt'l)fd)licl)c aiifcd)tunfl fjo groß unb lüiitcnb luovbcit, ba-j bcv
cl)lid) ftanb mi tnjnfiuter fllelnt i'i)n fpitaU bcr fiecfjcn ift, auff ba-j fic nit l)n
fd)liicvcv funb fallen, law ei'V iHbnm fiel, ttiar cü (ctd)t iimpfvnlufdiiifft unb
fciifd)Ol)t ^u lialti'iiii, ba-j lui Uieiüft miicitid) iinb an funbcvc iiottio ivuibcn .■.
»iaiiii. r.' unmuglid) ift: barumb l)a\.m\ aud) liubbcr (51iriftuC' iiod) bic X'lpnftolnu fcufdjcit
1. Cm. ;. gerieten iDoUcii, iinb bod) biefelbcn gcvotcn unb ct)nem l)glid)cn l)cl)m geben,
fid) fc(b 5U prüfen, mag er fid) nit lialten, bao er elilid) lucröe, mag cv aber
uou gotti-j gnabcn, ift beffer bl)e feufdjeit.
-^iBo t)aben bie boctoreä brcl) guter unb nnti erfnnbenn tjm etjlidjeu i«
ftanb, burd] ineldie bie fnublid) Inft, bie mit nnterleufft, linbberftattet unb
nit norbamtid) linirbe.
63um erften, bao ei)n facrament ift. i^Vin facramcnt aber Ijctift ein
bel)(igiij tict)d)cnn, bac- bo bebeut etliuio anbero gei)ftlid), t)el)lig, lit)melifd) unb
emtg bingf, glei)d) wie bac' luaffcr ber tauffe, timn bac- ber priefter über boS ih
finbt geuft, bebeut bie f)el)ltgc, gottlid) unb ctüige gnabc, bie bo ncbeun Inirt
goffcn in bie feete unb leib beffelben finbe unb reijnigct auf} bie erbfunbe, bao
bo gotti-5 rel}d) Ijnne fei), lüeldje bing unauffpred)lid)e guter fet)u unb gar Pill
unmefjlid) großer, bau bas luaffer, ha5 bic fclben bebeutet. iHlf^o ift aud)
ber et)clid)e ftanb ct)n faerament, ein cu^crlid)-3 l)el)Iigi5 jel^djeu be-? aller groften, ju
l)cl)tigiften, Wirbigifteu, ebliftenn bingo, bac? nod) nie geluef^cn abber Inerben
mag, bac- ift ber Porepnung gottlid;cr unb uunifd)lid)er natur l)n (?l)rifto.
ÜDan ber tje^lig 'iipoftcl 5paulu5 fagt: Sßtjc ber man unb luelib Poreljnigt t)m
eelidjen ftanb feljnb Inoet) l)n el)nem flet)fd), alfjo ift gott unb bic menfdieljt
G)>i). ^. .Tj el)n 0"l)riftu-J, C^tjriftuc' aud) unb bic l^hriftcnljeit epn Icpb, ba-j ift Porluar ^h
(fprtd)t er) et)n groß facrament, bac- ift, bcr cclid)e ftanb bebeut Oorlimr grofjc
bingf. ^ift bac< nit grof; bingf, bao got ntcnid) ift, bac- got fid) beut mcnfdjeu
ei)geii gibt unb loill fei)n fel)n, glci)d) luic bcr nmn ftri) beut locpb gl)bt unb
fel)n ift? 6jo aber gott un^cr ift, feo ift ourf) alle bingf unfeer.
2id), umb ber cbr millen, bac- Pormifd)ung uuino unb mcpbc- el)n fjo m
grof5 bing bebeut, muß bcr cclid) ftanb fuld)-? bcbeutuif] gcnieficn, bau bie
bofie fleifd)lid)e luft, ber niemaut au ift, l)u el)lid)er pflid)t nit Porbamlid)
ift, bi)c fjonft außcrljalb ber cl)c alleticpt toblid) ift, Umn fic borbrari)t loirt.
'}[[\]o becft bie l)cilige mcnfd)cit gottic- bic fd)anbe bcr flel)fd)lid)eu bofjen luft.
Xrumb füll el)u eblirf) menfd) fold)c- facrament^ ad)t babcn, bav man bic s.-.
l)cl)ligc bingf el)rct unb fid) meffig l)n eblid)en pflid)teu bilte, auff baS nit
ber flcl)fd)lid)cu luft, loie bic tiere tbun, unpornunfftig folge gcfd)cd).
(V^um anbcrn, ba» C5 epn Porbuntunf; ift bcr trem. Xao ift ber grunb
unb gaiilu'5 tucBcu ber ct)e, bac? fid) cpnc bem anbcrn gibt, unb Porfprid)t
1 c()lic()c B 1 idjiucvc B iimcfjvQrojdjafit li (j '.Upoftclim li 10 %uti) tiabtn II
25 jutmat K (jo ouc§ joiift in F ftatt „uovloat") 28 jcyn [cl) AB .'il \oüd)n bcbmtnitfe F
33 tiolbrorfjt F 31 flcljjüdjcn A 37 unftornufftiB AB
C?iii k^crmoii l'ou bein cljcliiljcii ©taub. 1519. 1()9
tvclt) 511 hatten itub fel)n niibaim cim 311 hiffcn. 2ti" Incil bau diiiC' i'id) alfui
au ba-j aubcv tnnbct uub rtcfauiini f\ibt, ba-5 cv bem flclifd) alle aubere tuefle
lunipevret uub ftd) an eijueut bettflenoüen iiniHie'i left- S,50 fidjt flott an, bao
ba-j flcl)|d) alßo c^ebeuipft liiivt, ba-j uit cveul} lueiVö buvd) bie ftatt luutet uub
■' Icft fluebifl ,5u, hün ber lell'enu luft iju foldjev tvelu ettlim-5 uad) iviafien linvt,
and) mel)r bau juv frudjt uobt ift, bod) ba-j uuin fid) mit evufte uu'ifirte uub
uit el)ne mift uub fjalo pfui bvaufj uiadje.
.V)l)c füll id) faflen, >uatV'i1al) luovt man braudjeu folt, luau fid) .^luei)
uorlübeu, f;o l)att mau bao biue(f jjo tieff, lueljt unb ipilut^ fieuuidjt, bae idi
>" Ott ju geringe bl)u felbö baö ju Oorftcen, uub fjorge, ba-j biet el)eleut fitten
bei) einanbev, bie mir bov uuebltd) ()alten. Tau bie Uiel)( bev eelid) ftanb
giuublid) fteet t)n einem bovUiiUigen 3U einanbev uub gott lininbeiliri) i)t l)u
fel)ueu gevidjteu, Inill id)5 l)()m laf^en befoleu tei)n. Tie gemei)uc lüovt )ei)u
biße '^d) bl)n bcl)n, bu bift iuel)n\ uub mie Uml etlid) anffc' id)evpfl"t mel)neu,
1;,^ cä iel) tut guug, luau man fpridjt 'id) luilt abber loirbe bid) uel)Uicu', abbev
anbevle^ iDovt braud^ten, {30 loolt id) bod) lieber ridjteu nad) ber mel)nnng,
bie fie tuir ^el)t gel)abt l)ctten.
3tem. ilHin el)Uy bem anberun l)el)mUri) gelobt uub bavnad) ei)n anberi?
nl)mbt , offcutlid) aber l)cl)mlid), loelifä id) nod) uit, ob ic- allö red)t fei), bao
■..„ mau barbon )d)rel)bt unb rid)tet. Xas ift tncl)n rabt, hau bie cltcrun l)l)re
fiub gelücneii, ba-i fie fid) nit fd)emen, Hon l)lin ,^u bcgcrcu el)u e(ilid) geinaK),
uub fie fic^ mevcten lafjen, ba-j fie fie beraten liuillen, auff bav fie befite baf;
l)u lioffuung fid) eutl)altcn uub beharren mugen, nunb luiberumb bie fiub uit
an ber etbcrn miffeu fid) borlobeu , bau fd)enieftn bid) uit, el)neu rod abber
■..;, l)anij oou bel)neii elternn ^u begevenu, Uhvj narrftu bau uub bitteft nit umb
ba§, ba§ öiH großer ift, el)n el)lid) genmtl)^ *äl§o ttjet Sampfon, ber famsiuw. n.a
l)n el)n ftat unb fad) ei)u jundfratu, bie gefiel l)()nt. bo gingt er bor »oibbcr
l)Cl)ni unb fagt ^n fei)uem batter uubmuttcr: ^sd) l)ab ei)u jundfralü gefeljen,
bl)c I)ab id) lieb, lieber, gebt ml)r bie felBeu ,5uni el)lid)eu gemall).
3u i5]um britteu, Xaö es frud)t bringt, bau bav ift baC' eub unb furul)emlid)
ampt ber cl)e. Xa5 ift aber uit guug, hau bie frud)t geporcu loirt, uub alf^o
rebt mau nit baboii, loan mau fagt, bie et)e entid)ulbige bie funbe, Tau
fuld)c frud)t tregt cü auc^ beu l)el)ben, Sunbcrn ba» man bie frud)t l5il)c .^u
gotti'j binft, lob uub e()re, unb iiid)t-5 aubero barl)nuc fiid)e, ba« lepber felbeu
-.1-, gefc^idjt. 5Jiau fud)t nur erben abber luft an ben finbevun, gottiv binft
^161)66 njo er fanu. 3lud) fiubt man, bpe (uv el)e grcl)ffeu unb batter nbber
matter tnerbeu, ccr fie felb betten funben abber lopffen toac' gottio gepott fepn.
■Jlbcr ha-i foUn bie eljeleubt U)i)jeu, bac- fie gott. ber (.^"l)vifteul)el)t , aller
loclt, t)()u fclbö nnb l)l)rcn fiuberu fepn befjer loerrf uub un|t fd)affeu mugen,
7 jau lad^cn F 8 hjoä man füi- luovt 1' 2:5 mugen li '2<i flioftci- li :i'2 ciit--
jd^ulbigc B :t6 mo n mög F ober tmittci' B :i7 ec fie K tjo immor „ee" in F flutt
,eet") :i9 l)t)reu (inbcv A mugen B
170 t*'" «crmtin lion bfin cTicIidjcii Stniib. Iöl9.
bon baö fic l)t)rc finbev lool aiiff hl)l)cn. G'ä ift nicf)t-5 mit »oalfartcii a,m
9il)om, gen .»öicviifcik'm, ,511 \and ^sacob. (Y-i ift nidjte tircfjeu baliien, mci>
ftifftcii, abbcr »imfjcr luerrf ijeneiibt liicrbcn iiuigcn, gegen bifjem ct)nigen \vi:xd,
bog bt)c ct)lici)en l)f)rc tinbcr 5l)lieii, bau baficlb ift l)t)ve gevtc^tfte ftraü gen
I)l)mcri, mngen niid) ben l)i)meU nit nclir unb beffer erlangen, ban mit bDf^em s
Jücvrf. (J-3 ift and) l)l)v cl)gen Uievd:, nnb liui fie fid) be-j fetben nit flclifjen,
|o ift e-j gleljd} eljn Inn-feret bingf, alo limn fetuv nit brennet, luaffer nit nehet.
\'Uf;o ipibbernmb ift bie helle nit leid)tlidier borbienet, ban an fcl)nen
ctigen finbeni, lUngen aiid) feljn fdjeblidjev Un-rcf nit tbuii. bau ba-5 fie bie
tinb liorfeumen, laBcn fic fludjenn, fdjtueren, fd)anbpar Uunt nnb lieblin leren u»
nnb nad] l)l)rem luillen leben, T'artjn ettlid) fie fclb reiiüen mit nbrigem
fdjunirf nnb forbernng 5n ber Hielt, ba-J fie nnr bcr Inelt lüolgefallcn , Ijocf)
fteligen nnb rel)d) »oerben, nlljcljt mefjr Jörgen, totje fl)c bem leib, Juan ber
feelen gnngfam tiorfelien. C^o ift and) fel)n großer fd)ab ber (lln'iftcnt)eit, ban
ber fiuber Uorfenmen. Tan foU man ber C^lu'iftentieit luibber belffen, fjn mn^ y^
man furtuar an ben tinbern antjeben, »nie lunljeljten gefd)ac^.
Xi% brittc ftncf bnncft midj bai großer nnb nnlilid)fte feijn , bay an
|lDCbfcll nit ancl)n eelidje pflid)t, ^onbenin anä) alle anbere fnnb medjtig
ablegen fan. IHbcr bijc falfdje natnr liebe forblenbet bie clternn, hai fic baö
ftel)fd) l)t)rcr finber mehr adjtcn , ban bie feelen. S)rnmb fprid)t bcr tvit)^ 20
spr. 13. 24.-inan: ÜBer ber rntten fd)onet, ber hoffet fel)n el)gen tinbt, Uu-r aber febn t'inbt
svc. 22, lö. (ieb hatt, ber ftcnpt eo nili mall, oteni: (.^-o ift bn cl)n-j hglidjen tinbv hertien
2»v. 23, u. torlic^e tiornf)citien , aber bie rntten mag bao allc-J nn§ treiben. :^)tem
Satomon: fd)led)ftn behn tinb mit rntten, fjo U'irftn felm feel Hon bcr helle
crlofien. Serhalben ift c» hurt) t-nm noten cl)ncm i)glid)en et)lidjen menfdjcn, -'.^
bas er febne tinb§ fccl mebr, tieffcr, flebffiger an fct)c, ban baö flebfd), ba§
Don l)l)m tommcn ift, nnb fel)n finbt nit anbcr-j adjte, ban a(ä ebnen !oft=
lid)en einigen fdjalj, ber bhm Don gott befolcn fcb, ,^n bctuarcn, ba-s Ijhn bcr
tcnfclt, bie luclt unb ba§ fleljfd) nit fielen nnb nmbbringen, San er Unrt bon
t)()m geforbcrt incrben am tobt unb jungften tag mit gar fc^arffer red;nung. -^
bau \vo mcbnftu, baS tjcrfnmmen luirt ba-J fdjrcdlirf) hcnllcn unb ctagcn bcr,
siiic. 23, 20. bie bo rnffen tuerbcn: D feiig fel)n bie leljbe, bie nit finber geporcn hubcn,
unb briifte, bie nit gefeugt tjaben? "Jtnbuicbfell 'Sarumb, ba§ fic l)f)re Üub nit
luibber ^u gott gebradjt haben, Hon bem fic fie ^n behalten empfangen haben.
C luarlid) ebn ebler, grofjcr, feiiger ftanbt ber ehclid) ftanbt, fjo er rcrf)t ■'■•
gcbaltcn loirt! 0 luarlid) cbnn elcnbcr, crfd)rertlid)cr , fcrlid)cr ftanbt ber
chlid) ftanb, fjo er nit rcd)t gel)a(tenu Inprt ! llnnb U'cr bpfic biiig! bebcd)t,
bem lüurbe ber fntjcU be« flepfdjeo luol lunge[)en, nnb uillciri)t f;o febir nad)
U tood mcrrf !•' 4 flcvidjftc .\I! .'> inüflcii 1! G l)()vc cl)acii .\ li ''JJiüacn H
10 (criicii I' 11 unb noi^ >)l)i:cm A i:) Icljbc 15 1.5 folt moii U 18 ctjclid) B
21 fl)ii c^gcn A 22 bct fttaffct cä !•' tiiibcö 15 24 vi'iteu li 2.'. nolcii H •■!■"> t1)diäj
ftaiibc 11 37 ctjclid^ 15 .38 flcl)i(^!S 15
(Jiii Scrmoii Hüii bem clKlic()cn Staub. 1511J. 171
bem jimpfi-anilid)i'ii ftaiib alo luici) bciii cl)liri)cu ftaub ^mitfcii. Tic iuflcut
adjtct CO geringe , folgt nur bcii bcgiibcii , ober gott loirt co gar grof; nrf)leu
iiitb folgen bem redjteit.
(ynblid), äßiltu alle beljii fiiiib lool luifscii iiiib bcii l)od)fteii alUnfj l)ie
unb bort crlniigen, feliglid) fterbcii iinb bei)n gefd)led)t niid) ,Kl)ttid) iuel)t imb
ferne ftrecten, fjo fdjaui nur mit nUem ernft anff bifj britte ftiirfe, bie finber
iDol ju ^tl)en: fanftii eo nit, bitt unb lud) nnber leut, bie eo funnen unb
lofe bid) felm gelt, foft, mul)e unb erbel)t talinen, bann bivj iel)n bie firdieu,
altnv, leftauu'ut , oigilieu unb feelmefieu, bie bu l)l)nber bl)r lefjeft, bie bljr
auc^ Icudjten luerben i)m fterben, unb Um bu l)l)u tnmeft.
1 iundfrarolid^cii B S tialmcn AU
'i^'iM'iM'i^'ä^'iM'iM'ihM'^M^^
C£nu 3crmüii uon bcm OkDct uub '^.^rücc]ftüu
in ticr .^rcu5iuüdjc»
1519.
3lu5 bcm Sermon iclbft gc£)t I)crDov, baß cv in bcr ftvcujmod^e geljaltcu ift.
Sic .Wrcuäiuodje umfaßt bie 2age ,;)trifcf)cu Siogate uub .Himmelfahrt (litaniarmu
dies) uub fie[ 1519 auf 30. Slai 6i5 1. ^uni- Äircfjlit^ bafür ücrorbnctc 5J}cri=
fopcn finb 3ac. 5, 16 — 18 uub l'uc. 11, 5 — 13.
iigt. .ftöftliit I «. 29«.
■.)Iuü gaben.
A. „Ch)u Sermon üou beut gcpcct '] Dnb proccffion. i)u bcr „ Cneutj Riüd)cu
lli.i.'. " litclvücf feite bebrudt. 4 Stätter in Cuart. 3tm gnbc:
„^ Gicbrucft \\i aBittcubergf uac^ Plirift geburt |] iyuuftjcnijübert Dn im
ueunie^eubcn ^ax. "
Ixüd Von J(o()ünit (Sirüueiibctg.
15. „^i)u ScruiDu üon bcm gcpeet ünnb H proccffioii. i)u bcr dreufe >ood)cu.
Sind) fünft uou altem gebcet f burc^ ba« gan^ 3ar, U'ie fid) ber mcnfc^
bar i)nu fjalten folt , 1| alten d)rtftcn mcnfd)en nü(jlid) ünb ielig ju
ipiffen. i; ll{artinu5 l'ut^er. |i [.öolifdjnittl i; f ©etrucft ,}u Vci)pBgf buri^
aöolffgang Stocfel. l.JlD. " litelrürffeite bebnidt. 4 Stätter Cuort,
le^e Seite leer.
2itcll)uljict)nitt: Ptjtiftus om .«roiij uitb baruntct l'laria uub So'^onue».
C. „giu fermon oon beut || gebet uub proceffion in ber C5reut3= H njodjen.
X. 'Blai-tini Vnt^er '[ Stnguftiner \n roittenbergf. " litelrüdfcitc be=
brurft. 4 Slätter in Cuart, le^te Seite leer.
Stutf uon^obft Wutfnec^t in 'Jiütnbcrg : ganj luillfütlit^ fe^k 2BeUet9h. 1563
2a.>ittenberg aU Xtiirfott uub I-i20 aU Trurfjafjt.
Ü. „6in fenuou üon bem || gebet uub proceffion in bcr Grcutj || looc^en.
X. Illartini i.'ut:^er. |1 Stuguftincr ,)u mittcuberg. ■ " 4 Stättev in Cuart,
Ic^te Seite teer.
Xturf »on iobH &ut(nec^t tu Stürnbcrg.
6in Sermon oon bem (Siebet uiib tlroceifion in ber Hrcujttioc^e. 1519. I73
E. „?(tn ScvniDU !| öon bcm grfiect »fi prDccf= \\ fion, in bfv Prettfemoc^en ||
Wit ainev furzen aü%U= ,| gung bre i^attev Bnfere, fürfid) üiuib ]^in=
bcrfid), il 2octor 5Jkvtini .l'ii= || tl^erä Stuguftincr || jü Söittembcrg. 1"
2;anintcr 15 "^lunfte. llJit litcleinfaffung. IiteIvü(fHntc bcbiiiift.
ti Blätter in Cuavt, Ic^tc Seite leer.
Iturf Don Silüan Ctmar in Slugsbnrg.
F. „SJin Sermon \\ Von bem griiect önb procef |; fion in ber 5rcü^tt'oct)cn,
9Jtit ainer hirfeen au^Ic= ]| gang be-j iüitter ünfcr«, !| fürfid) ünnb
Ijinberfirf), Socfor ^Uartini 2\u t^cr» ?luguftincr 311 SBitten= berg. i|"
Saninter t! -;|.?unfte. lllit xiteleinfaffung. litclriidffcite bebrurft.
6 Blätter in Cuart, Ic^tc Seite teer.
SiudC tion @i[Dan Ctmar in 3(ug§bnrg.
G. „9(in Sermon üon \] bcm gebett unnb proceffton. in ber I| Preü|h?oci^en.
5)lit einer furfec ;i aufelegung tr4 'ifattcr ünn= [ ferj. fürfic^ on fjinterfid)
Joctor 'DJJartini Su= || t1)cx^ ?(uguftiner ^ü ;; aSittembcrg. " 9Jlit Iitcl=
einfaffnng. litclrüdtfeitc bebrnctt. C 2?(iittcr in Cuart, lel3te Seite (ecr.
Tnirf t>ermutf)licf) Don Ajan-5 i}rojct)nner in Jliigjbuvfl nnb nid)t, toie •Ü}üUx
'ilx. 15t» onnimmt, Don 3örg 5ioMer.
H. „6in Sermon uon bem || gebcet imb proceffion. t)n ber 1| (>reüJ5tiiDcf;eM.
9lud) fünft II üon allem gebet bnrdj bj |; gä^ ^cix iric fid) ber ij nicfd)
bor in l^alte || fol, allen d^riften i; mcfd^e nü^lid) || Onb feiig jfi ||
»iffcn. " Sanintcr ein .öoljfrfjnitt. ''Mtit liteleinfaffung. %HeU
riicffcite bcbmcft. 4 5?lätter in Ciiart.
Jitel^oljfc^nitt: gljriftus am .Rreuj, baruntcr 9J!oria unb ;)ot)anncJ. Jrncf
6on Sodann ftnoblouc^ in Straijlnirg, nidjt, W\c SiVIter 9fr. 15G9 meint,
Don 31. Gratonbcr in iBafcl.
1. „6in Sermon öö bem gebet |i unb '^^roceffion in ber (Friitjtrorf)en, Cnc^ j
fünft üon allem gebett bur^ ba§ ganfe || jar, Irie fid) ber menfd) bariü
i)aU II ten fiJE , allen QT)riftc menfd)c \\ nn^tic^ t)nb fälig ,^u roiffen. i|
!?. Wartinus [ £ut^er. " 'JJiit ^jalbn liteleinfaffung nnb .OoI,ifd)nitt
unter bem litel. (i iSlätter in £uart, le^tee leer.
So naä) Sß?ellet 5h. 1568, ber ^o'^ann ^ager in Süt'c^ für ben Sructer l)ält.
K. „6^n Sermon üon bem gepeet || tin proceffion. in ber (Smit] || itjoc^en.
S)octori5 'JJIor |! tini 2uti)iX 'Jlngnfti= \\ ner 5n SÖittcn- || bergf. |i ■:■ ;"
iitflrücffeitc bcbrntft. 4 ^Blätter in Cuart. i'lm (nibe: „*K ©cbrudt
ju SBittcnbergf burd) 3oan. ßrünnen= || bergt, nad) G^rift gepurt
lafent [sie] funff l^unbcrt H »nb 3tt?cnöigftcn ^ax. "
L. „G^n Sermon bon bem gepcet ünnb || proceffion. t)n ber Greu^moc^en.
%uä) fonft üon allem gebeet^ || burd^ baS gan^ Sfav, »Ptc fid^ ber
menid) bar ünn f)altenn foll, ]' allen d)riften menf^en nii^lirf) ünb
feiig 3\i mifien. || "JJcartinns Vut^er. 1| [^»oljfc^uitt] ,! ^ ßetrurft 311
!L'ct)p6gf burd) SBolffgang Stocfel. 1520. j" 2itetTÜdfeite bebrutft.
4 '.ölätter in Cuart, lefete Seite teer.
Iitelt)oI,5tci)nitt : fffjriftn« nm Aren,), barnnter DInria unb ;5ot)anne*.
174 (^'i» Sctiiion iHin bem Wel'ct unb ^>roceifioii in hex ßreiiitoodjt. 1510.
M. „Gljn Gcrnion Ben beiii gcpect trnnb || proccfficm. t)n bcv (?tcii^lrorficn.
Sind) fonft Don allem gebectl) || burd) bas gnittj 3av, iinc fid) bcv
mcnid) bav l)nn tialten foü, || allen d}viftcu tnenfd)en mt^lid) ünb fctig
,111 unfien, li lUartiiui-j l'iitln'v. I] [A>^fd)iutt| |1 % ©ctruift ,yi 2nvW
buvd) ^Uilffijang ^tüdcl. 1520. |/' üteU-ücf)citc bebnuft. -i iMiittcv
in Cuavt, le^te Seite leer.
litctfiotifdjiütt bcrffUic Itiie in L.
N. „@t)n Sevmoii Don || beut gcpet ün pvo= |i ccffion i}uu bcv H Cfvciicj iuü= i|
d;cii. II SD. «tort. Jiut^ev. 1| äöittcmbevg. |1 ^JJ.S.R-iij. ||" 8 «lättev in
Cftaö, le^teä Slatt Icev.
eo SßcUcv 9h-. 2545.
"üUi? bciii Uvbvutf A fiiib umiiittclbnv obcv mitteldav alle übrigen Slu^gaben
gcflüffcu; C5 laffcn fid) aber bcvcii bvci (Mviippcn luitcvfdjcibcn; 1. oljne i\\\]a\i im
litel inib im Icvt (CUKX), 2. mit oufot^ im litcl, jcbodj nid)t im levt (BHILM)
nnb 3. mit .iufatj im litcl uiib im 2ejt (HFG). 3)en 3"ffi^ "i 2;e!:t ber brüten
©vnvpc bilbct bic „fnv,u' ^(uologuiig bcö 'initcvuufcv'S Oov fid) unb t)inter fii-^", bic
nnr ols eine fclliftftänbigc Sdjvift ju bctnirijtcu Ijabcu nnb bnl)cv an einem anbrvn
Cvte (iefevn.
*-Iton ben Sammlungen entfjaltcn untcvii Scvmon bcutfd) „-JJlavtini Sutljer«
mand)erlcl) tn'idjtin «nb tvactetliu" l'hi'jgabc üom Mai 1520 SBt. c.xx'' ^ cxxiiii"
nad) bcv .pocitcn Wvuppc unb \'(uogabr luun Cttober 1520 iM. cxiiii''— nxviii-'',
bnnn bic „XXVil. '|!vcbig 5). ^JJiavtin Vntljcv-j" tum 152;) unb bereu fpätere M-
brücfe iöl. ryrj,'' — P"l'ö^ bi^ 5U)n £cf)luffe bec- fünften ipunftee andj einige 3lu§gaben
be« „iyetbiid)lcin§". 3u bcv fog. .fi'ivrficiipoftille finbet fid) bic cvftc .Oälfte untcv
bem fünften Sunntage narij Cftcvn, bic ,\nu'itc imm )cd)':-tcn 'l^nnftc nb om Sd)luffc
bc'3 ;?efttfjcilo.
Unter ben öcfammtanSgaben bringt ilju bic äöittcnbcvgev nuv inncrljalb bec'
„^ctbüdjIeinS" unb in bem Umfange, ivie bicö ilju bot; ungenau U'irb ev in bev
(?-rlangcr Vlnsgabe (bcntfdjc £d)viften, 2. Vlufl. i'b. XVI £. (3») Ijier für ein (fin--
fdjiebfcl in bic „fuv,ic ^orm ber ^icfju ©cbote k." evflärt. Slagcgen geben it;n
gan^ bic ^man 1555 I 331. 175^1 177" nad} bev .imeiten GivnVpe, bie 9lUen=
buvgev I £. :W1 rlOI, unb aufu'v an ben bctvcffcnbcn Stellen ber Aiivd)cnpiiftilte
l)at bic l'cip,5igev ba^ cvfte Stüd nod) cinnuil 21). XXII £. :U! 38, bic aBaldjfdjc
beibe .fiälften t)inter einanber unter jluei 'Jiummcrn 21). X Sp. 1712 — 1719 unb
fo nud) bic Chlnngcr, beutfdjc Sd)riftcn, 1. ^Hnfl. XX S. 200- 20(!, unifivenb
letjtere 2. ?hifl. XVI S. (JO- 7(i il)n in feiner uvfpvünglid)cn (^icftalt und) K licfevt.
Vateinifd) übcvfctit evfdjicn bic cvftc .Oölftc unter bcv iUnnfdjvift Goncio quo
jiiodo sil ()r:iii(liiiii ad DiMiiii in bcui Kncliiiiilioii piri iilioniini cum Passionnli
unb f)icrau>3 cutnomnu'u ,iuniid)ft in l.nilici-i (ipp. luiin. ri\. Wilclin-gac 1545 1
5?(. i.xx'' - i.xxi'', bann cd. louac 155(3 I iH. ccci.i-' - ccci.ir' unb ri\. Kiian.ü'ac.
Lutlioii opp. lat. var. arg. III S. 442 - 440.
äUir liefern ben bcutfdjen 2ert nad) A mit ftctev iievücffidjtigung Hon K; uon
bev latcinifdjen Überfetjiing fel)cn ii'ir ab.
&r\ Si'tmon uoii bfin 65clicl uiih '^Irocdiioii in bfv .5h-cii,iliiort)e. l-")!!).
I7r,
($i)n Sermon üüu bcm (\c\^cct mib ))rüccj)iou
i)u bcr (irciUj luodicn ^, Wartiiii ^iitljcr
hv^fr^'^fn
m
^^^
y
^^^^
5Uin elften. Sa§ cl)it fle))cct rcd^t flitt fei) unb ev()6vet
Inevbc, feljnb lüneii biiifl lion noten, bao ei'fte, Sa-5
iitnn Hon f^ott ei)ne lun'l)ci)fiiinti obber \n fnge l)aüc
iiiiiib bie felbc jutior bebencfe, gott ber felben tinr=
malte, iiiib fid) ba biivcf) tieliiegc tvüftlid) ,yi bitten,
ban ^0 flütt nit t)ctte l}cl)i;en pitten nnb cvlnninu^
jugcfüflt, modjten alle cvcaturen mit allen pitten
nit epn fovnletjn erlanc^en. Xaraufj bau folget,
bao uiemant ettiiiao uon i^ott crlaiii^et fepnev ober
fe^n§ gcpcetö Itivbirfcit f)alben, fonbevn allepn anf5 abginnb gottlidjer gntictett,
ber alten pitten unb begivben ]Mox fommen buvd) jepn finebig intagen unnb
l)el)f5en unfe belueget ,]i\ pitten nnb beiieven, anff ha-i \mx erlevnent, luie gav
tiiU met)r er fuv un^ ioifit, nnb mel)v beveljt ift ,yi geben, ban tuiv ^u nel)mcn
unb Jucken, ful)n Ineiben troftlid; ,^u bitten, fetjnte malt er alo unnb uu1)r
bar beut, bau mir pitten mugen.
ßjum anbern. ,3l"t »ott, bao man i)l)e nit ^Uieljfele on ber jufagung
bc§ luarbafftigcn unb getragen gottt-?. San eben barumb l)att er erl)ürung
^ugefagt, pa ,5U bitten befoleu, bao mau p()e gcluiljeu unb fefteu glauben l)ab,
e-3 Uicrb erl)oret, al-? er fagt ^JJiatt. 21. nnb ^JJkuei 11. M) m cudj, aUecvüiC'u'.'af:
baä t)ijx bittcnt gleubt nur, has ^^r§ cmpfaf)en luerbet, fjo gefd;ic^t es gchjife.
Unb Cuce 11. i^ittet, fjo Hurt end) geben, iud;t, jjo »uerbet pl)r finben, clopfet "i"' ". »ü
an, ßo U)irt man eud) auff tljuu. Xan luo ift unter cud) epu fol)n, ber
feljnen Datier pittet umbö brot^ äßen gibt er ptjm ba }i\x epn ftepn? aber
feo er pittct umb fifd), meldjer gibt pljm epn fdjlangeu ^ aber fo er pitt nnib
cl)n et), lüeldjer gibt pbm epn fcorpion^ 2o l)l)r ban, nit gut fepub, fnubet
bod) gute gaben geben elurn finbcrn, Une uill mct)r lüirt elnr l)l)mliid)er Datier
cl)n guten gcpft geben bcn, bie l)l)n bitten, äluff bi^e nnb ber gleljdjcn 3u=
fagung unb befeie uuif; man fid) troftlid) erloegen unb mit redjtem Dnrtvauu-u
betten.
3 „ju SBittcnbcrgt" fct)lt K 7 Bormaticn AK 8 ttofttidö K 0 crl)öiim9 K
11 fömteljn K 17 fi'i^n K troftüc^ K 18 mügcn K 20 cvI)ovitiiti K 22 cil)ovct K
Watt. 2. A mai. vi. K 2:! (ilaubt K :!1 tröftlirt) K
176 *^'" ©i'vmpii upii bfin &diti imb l'roi'effiDit in ber .ffreitjlODiijf. 1519.
Gjiim bvttten. So t)()jnanb nlBo bittet, baS er ^tt)el)fe(tt an ber erl)o=
niiiflc flottiC' imnb nUct)n ba hljn feüt niiff cdentclur fclin flcpeet, fi gefdjet)
obbev iiit, ber tl)utt ])vc\) lipfjc ftiicf, bao erft, biiv ev fel)n c^epeet felb? ]\i
iiid)t imidjt iiiib mnb fiinft erbeutet, bnn olfjo fpvidjt fanet 3ocobU6 bev
■'DlpofteÜ: 'it>cv Don gott bitten liiiU, bev bitte iil§o, baö er lüt lüinljfcll l)m
glauben, bnn ßo er Ijlneljfelt , ift er gleljcf) eiinev Inilgen bc-j mebveo , bic ber
ininbt l)l)n unb l)er loegt, unb ber felb menfd) net)m l)l)m lüt fiir, baj ev
ettlua-j tmn gott erlange. I^ao nielinet er alf;o, bao be-? felben nieniri)en beriien
nit [tili belt , barnnib tan l)bni gott nid)tc< geben , ber glaub aber l)elt bao
bcrti ftilt unb nmd)t enipbelig gottlidjer gaben. Sa» anber boßc ftudE ift,
ha-^ er feljncn aller getrctoeften unb Umrbafftigen gott für eljnen luguer unb
eignen loßen ungelnifeen man od)tet alc- eigner, ber feljncn 3ufagen nit muge
obber looUc guug tl)nn nnb alfjo bnrdj fel)neu .;;lrict)fetl gott bie eer unb bcu
nanieu ber treln niar()el)t beraubt, barl)une fso fd)1oerlid) gefuubet uiirt, ba-S
aud) burd) bie felb fnnb el)u Pliriftcn ^n el)nem bfijben loirt unb fei)uen cl)gen
gott oorlengnet unb Oovleuft, uub fjo ev barljuueu blel)bt, eluiglid) an allen troft
muf? öorbampt fel)u. loirt i)liut aber ettUiaä geben, ba« er bittet, %o tnirt es
i)t)nt nit ]ux feligfeit , fonbern ]u fdjaben geben tiebtlid) uunb eloiglid) , auä)
nit unibo gepete-? UiiUeun, fonbern auf? beni t3oru gottic<, bao er betone bie gute
loort, bie bo l)n fuubcn unb Unglauben uub gottlid)er iinecr gefprodjeu Uievben.
C^'juni oievben, Spredjen ettlid) 'l)a iri) loolt looU Oortraloen, niel)n
gcpcet Unirb evbovct, Umu id)-ö loirbig loere uub looll uuidjt'. \'luttUiovt idj:
äBan bn nit ebv bittenn loilt, bn miffeft bau abbev enpfinbeft bid) loirbig
uunb gefd)irft, feo niuftu tilimniev niebv bitten, bau, Une Oov gefagt ift, llnfjer
gepeet muB nit fid) grunbeu abber bnlteu anff unf^er obbev fepn Inirbicteit,
fonbernn auff bie unloanctclbare Inarbeit gottlidjer ]ufagung, uunb loo fid)-?
auff fid) fclbfl obber ettUm>j nnberC' grunbct, 130 ift es falfd) unb betreugt bidj,
ob e-j aud) Oor grofjer anbad)t bac- tjerlj j5ubred)e nnb el)teU blut tropfen
lnel)net. bau barnnib bitten irtv, hat- toir nit toirbig fel)n ]n bitten, unb eben
bn burd) tncrben loir loirbig ]\i bitten unb ^n erf)oret loerben , bac- Inir
gleuben, loir fel)no uuloirbig uub altcpn auff bie trelo gottiv iini? troftlid)
longcn. 8el), loie nnloirbig bn uingeft, fjo fdjalo bnrauff nnb mit gantieiu
crnft nl)in loal)r, ba-? taufentmnll mehr (ja alleC' aücl)n) barnn gelegen ift,
ba« bn gotti'? lonrbeit ebreft unb nit im belineui Ijlvepfel fepue tvelue ,]nfngnng
3U lugen uuid)eft, han bel)u »oirbirfeit bilfft bid) nit, beljn nnloirbirfeit t)l)ubevt
bid) nit, aber bie inifjtreln oorbanipt bid), nnb bie ;nöorfid)t Intrbiget unb
bebelt bid). Tnrninb butt bid) beim lebenlang, bao bu bid) ulmiuier loirbig
obber gefd)ictt ad)teft , ,511 bitten obber ]u cntpfaen , Po fei) bnn , ba-j bu bid)
finbcft el)ncn frcl)en toagl)aI«, nuff baö )üar()nfftige uub geloiffe ]u fngen bel)ney
1 er{)onm6C K :! böfec K 4 nvtic>)tct K ]0 boße K II lügiior K
IS vohüt K 22 crl)övct K rooll morf)t AK 2:i fnU'finbcft K 28 ,)u bxeä)e .VK
31 glauben K troftlid) K y.'i liigcii K
Pin Scvmoii uoii beiii (iichi-t iiiih ''4-'Torciiioii in bfv AhTnvuori)e. l.")19. ]77
gnebicicn (^ottio, bev biv icl)n tnnindt'iiufi'it nlfjo Unli offcnbarn, bnö ,^t
glctjd}, lüic cv biv iiiiliiivbicvnu , iiiuunbicntcn, au]] laiitev (^imbcu, iiitticpctcn
cri^orung ,511 gefaxt liatt, alf5a miU cv mid) bid; iintpivbigfii bettcv niifj Iniittcr
gnabcii ,}ii clivcn feDiicv Umvlieit iinb /iiifnfliiitg cv1)oitii, niiff bno bii iiit bcljncv
■. lüirbictctt, fütibcvu feljuev »navtieit, bn mit cv bic jniagiiitg cvfiiüct, iiub fel)iicv
barmtjcv^ifcit , ba mit cv bic juiagiiug tt)au l)ntt, bangt jagcft, bac- bcftclic
bev fpvud; p». 24. ^itUc gotti^ tiu'vd; fet)n Imitcv luivml)cvtudcit imb >viavI)eit,tM 2:. i"
iöarmficvtiicfeit t)n bcv .'iiifagiiiig , Umvl)cit im cvfiillung iiiib cvl)oviing bcv
ßuiagung. ^^tcm p-:\ 84. Tic bavml)cvlurfcit iiiib Umvl)cit I)alicii fid) mit cl)naiibcv -i-i. >■;., n.
10 tufjet, ha^ ift, [ic lommen jufammcii iin cliiicm Ijgtidjem Un-vrf iiiib gnbcii, bic
toir cvliittcn k.
6jum fiinfftcn, Solt mnii fid) Ijii bifjcm luivtvalocii a[\]o l)altcii , bao
man gott ntt elju Ijill fteef, tag obbev ftatt )tt)mmc, nod) bic lt)cl}f!C obbcv
ma^c fclicn icl)ncv cv[)ovinig, ionbcvn bae allcv? fcljucm Ivillcn, lucljtUn'it mib
i-' aEmcd)tigfcit t)cl)mgct)cn , ^Jhiv fvijd) unb fvotidj luavtcu bcv cvliovmig, bod)
ntt hJtffen luoUen, luic luinb luo, tnie batb, lüic lang, bnvd; lucldjc. "Dan
fel)ne gottlidjc ircljfjlH'it luivt ubivfdjlucnglid) bcffcvc Incljfj nnb maf5, Ijclit unb
ftatt finbcn, ban luiv gcbcnctcn miigcn, iinnb foltcn aiid) linnibcvfjctidjcnn gc=
ft^eljn, Itiic t)m alttcnn tcftamcnt. To bic finbev Hon ^Ü'ntl gott luivtvaluctcn, 2. wot. n.
•■;" cv louvb fte cvlofecn, unb toav bod) fcl)n muglid) lücl)t3 bov nugcn, noc^ l)n
allen l)l)vcn gcbanrfcii, bo tt)ct fid) bac- votbc mcf)r auff unnb gab bbn cl)ucnu
toeg t)l)nbuvd) unb bovtvcntt all l)l)vc fcl)nb auff cl)n nwll. VUfjo 0>i'bitl). 8.
3)ie l)el)ligc fvalu, ba fic bovct, ba§ bic buvger ju i8ctt)ulia l)n funff tagen susiths,« ff.
bic ftatt tnoltcn ubirgcbcn, lüau l)l)u gott l)u bc-J nit bnlffc, ftvaffct fic bic,
" unb fpvad;: Incv fcl)t i)t)v, bas l)l)v gott iHU-fud)t / Xiv:- fcl)n nit fuvncl)mcn,
bo mit man gnabe cvlangc, fonbcvn mcl)v ungnabe cvlnecEe. loolt t)t)v gott ct)n
,3el)t fe|en, fid) elncv ,5uvbavmcn, unb ftt)mmcu cl)ncn tag iiad) ctnvcm liiil=
fore? JC. Savumb l)alff l)bv aud) gott »nunbcvlid;, bai? fic bcm gvofjcn .S>lo=
ferneg fet)n l)aubt abfd)lug unb bic fel)nb alfjo bovtvicbcn loovbcu. '■^llfjo
30 fprid)t aud) fand 5^^auluC': Xa-i gottis Dovmugcii ift alfjo gctl)an, baS er npu. 3, 20
ubevfc^locnglid) I)ol)cv unb bcffcv tl)ut, Xan Unv bitten obbcv bovfteben.
2)vumb foÜ mau fid) evtcnncn .jn gcving ba ]u, bae loiv nennen, abcmalen
obber bavgcbcn mugen ^el)t, ftatt, \m\.)\i, mafj unnb anbeve unibftenb beö, bas
loiv bitten bon gott , fonbcvn l)()m gantj alle-? l)cl)mftcllen unb unbevvnrft
^■' feftiglid) gleubeu, cv loevb nn^ cvl)oven.
63um fcc^ften, ©ollen tniv nu Icven un^ rcd)t l)altcn l)u bt)f5er t^rentj
tt)od)en unb allen litanien obbcv pvoecffion, Xa-J fid) l)g[iri)ev alfio fd)irfe, ba«
er C3 ü)n litanien unb bitte fel)n lafic luid) febncni uauu'u, nnb bitte gott
8 CT^oning K 4 cvl)6vcn K n cvjulUing unb ctljuvnng K 10 tiiijet K 14 cv-
fjOTUng K l'> ftolii) K 18 muflcn K 20 cvlöficn K mugtirf) IC 22 »ottrcngt A
24 i)^m gott K tjiilffc IC 2s benn großen A bcn groRfn K :!0 »ornifigcn K :!1 t)fit)cr IC
.'i;! inügcn K :i:. glaufcen IC cilioicn IC
aut^erä aOexle. II. 12
178 '^'" Sermon Don bcm öit-kt nnb ^U-occifion in bfv .fftomlDOitc. Iöl9.
mit et)nem rechten cvnften glaiiöcn bind) cviiuntuni^ fcl)nev c(Pttiicf)cn, 6avm=
Ijcrljicicn tioiipicd)iing , iinnb lucv bn-J nit tliim h)iU, bev ölcijb ,511 IiaiiB »"b
ia-j bit' pvocefiion mit fvibc, ba^ nit c(ott mcl)V bind) fic cvjuvnet, ban biivd)
nnbcic Doriiiiict loctbe. 'Üllö nu lcl)bcv ct)n foldjcr Icfterlic^ev mißbraud) auß
bcii pvocefficin inovben ift, ba-- mau t}n bcr proccffion nur fcticn unb gcicfiu r,
icl)u n.iiU, ci)tcll uunuh gcidjlucti nnb ledjvci) tvcDb, ^d) mili gcid)n.u%eu
größere ftnc! unb iunb, bar ju bic borff proceffion alicrerft boU Irorben fcl)n,
ba man mit ianffen unb lin taberucn ^0 lianbelt, mit bcn lü-ciikn unb Tauen
ijo feret, ba-:- nit munbcr mere, bav unfe gott l)l)U el)ucm jar inn-tcrbeu lic-^,
Unb enblid) ba l)t)n tommcn, ha-i großer urfad) Dort)anben fel)n alle proceffion ui
clintci)tÄ unb fcprtag ganl;, ab ;,utl)nn, bann i)lie geliu-Bcn icl)u fie et)n.5ufc|icn.
.söic folten bie biidpff unb and) incltüd) ubirfeit ^u ielieu, ba-? iold) mißbraud;
abgetlian ober bic proceffion gau^ auffget)abeu mürben : mer Pill bcffer t)u bcr
{ird)cn Ooriamlet, gepett unb gcfungen, bau mit ioldjem frcd)cn mcßcn gott
unb jetjnc l)ei)ligc ]ei)d)en foripottet, unb merbeu bie ubirl)crrn gepftlid) unb !■■
trcltlid) gar fd)merc redjnung geben, bic fold) miBbraud) bulben obbcr, ßo fic
bcn mißbraud) nit mugen manbeln, Sie proccffion nit gar nibbcrlcgen: ift
oicU beffer feiinn proceifion han fotd)e proccffiou.
ßjum fiebeubcn , ^mei)erlel) iotlcn mir pn ber proccffion unb 6reu^
iDoc^en bitten, ^i't" erften, bao gott bie frudjt auff bcm felbe loott guebiglid) m
bct)uttcn unb bic lufft repnigen, nit allcpn, bac- gott epnen feligeu regen unb
gut gemittcr gebe, ba-? bic fruri)tc moU geratteu, fonbern uiel mcl)r, ba-J fie
nit Dorgifftet merbeu uunb mir mit bem fiefic brau effen unb tringten bic
peftilen^, frantjofeu, fiber unb anbcrc franct()rt)tcn. Xann ßo tpridjt lanct
j.iim.4,4i.5paulu5, Tai bie creaturcn merbeu gefcgnct unb get)el)liget burd) ba^ toort :■.•.
gotti» unb gcpeet. San mo fummen her peftitenfe unb anber plagen, bon ba-3
bic boßen gepft bie lufft Oorgifften unb bar nad) bic frurijt, locpu unb forn,
unb mir alfjo burd) luirbcngcn gotti-J bcn tobt unb plagen effen unb trincten
on unfäcrn epgenen gutern '. Scrl)albcn lift man and) bic C^oangelicn offcnttid)
auff bcm felb unb pn ber lufft, ba-j burd) bic crafft bc-? liepligen mort gotti-i m
bic l^cuffcll pn bcr lufft gcimed)t unb bie lufft repn bclialtcn mcrbe, unb alfjo
bic frud)t barnad) gcfuub unb feliglid) unfj gcbepen muge. Trumb foU man
mit evnft , anbackt unb allen cl)rcn bic proccffion unb ionbcilid) ba-j Inort
gotti-? l)anbeln unb tioreu mit fcftem glauben, ba-? mort gotti-? merb fcpu
crafft üben an bcn frud)tcn unb bcr lufft mibber alic bic furften ber lufft, ■<■■
e»(i. c. ra. baä fcpn bic 2cuffcü, bic pn bcr lufft monenb, Sßie ©. 5pauIu'J fagt.
(5]\[m ad)tcn , Soll nuiu bo-? anber oiU mcfir bitten , ba-? gott molt bic
creaturcn unfj gebcncbcpcn, nit allcpn \\i unp bc-? Icpb-?, mic iljt gefagt ift,
1 et tn<iniin(| AK 4 anbcrn AK (üicrfiaiipt nllc VluSgaBcnl 7 gvofjcrc K 8 mit
bcm (jrtiiijcn AK 10 größer K 17 mugcn K 21 bcl)i'ittfn K 22 früdfite K
2!) mit bem fcf)C AK 25 gcjcgncnt A 27 böftcn K 29 gutem K Gonngclij AK
J2 mi'ige K ;!4 ^pten K ^5 fruchten K :!(i „©. 5!etrii5" nUe SoiibcvaiiSgatien
©in Sermon »on bcm &cbH utib 'l^rocfiiion in brv .Urni,;ttiod)c. 1519. 170
Sonbcvu iinb iiu'l)v ',u mil? bev fcclcii, bn-j bic nrmc fect nit and) bic pcftilent.?
unb alle plage biaii crlaiiiie. Tm inel)n id; alfjo. S^cv feelcit pe[tilenli uiib
plage ift bie funbe. Äniii mi (\oü c^nna, c\\U auff bem felbe, feo fel)eit luiv,
»nie itnfj bie ielbeii gaben gebelieii. 1a feiifft mau fid; tegltd) noll, ba ift
r. muifiggang, ba folget unfeiifdjeit, eebnid), fliid)eii, fdjtoeren, morben, trieg
unb alle ungluct, bao bcffev \v(u bie fnid;t lüt 311 fere looU geraten, ba finbet
man ban, tüas lt)iv l)n ber proceffion gepeten liakn, ha gibt unf^ gott gnug
unb leftij aüe-j gefegnct fcpn beni lepbe, aber bev fecleii ift ec' alle-j totlid)ev
gifft unnb jiiv melirung grauBamev fd)vedlict)er funb, ban Doli fepn unb
10 muffig gctjn ift bie gvofte plag auff erben, ba alle anber plage t)cr fummeu.
"Jlber bifeer peftilenl? adjtet niemant, für ber lel)p(irf)en fleud)t man, bittet unb
mul)et fid) mit allen ertineijen. o" bifje gel)ftlid)e peftilenl.; faieii rniv frei)
^l)n unb begercn nur barumb gnug 3U l)aben unb ber leppüdjen peftileulj frei)
fcl)n, ba^ liiir pn bifser peftilenl', unb plage nur uuf; Unnibcn mugen. Unb
'■' gott, ber nu fidjt bac' l)cr^ unb ertennet epn fold) lioradjtung bifjer plage pn
nnfj, tl)ut bic äugen auc^ ,511 unb left pmmer cpner^ get)n, gibt gnug, öor=
blcnbt uniib luirfenrft unß f5ü tieff pn unfjern fnnben, bif; bae? funb gclüonl)eit
unb fittcn merben, nit mel)r bor funb geadjtet loerben.
S)ert)arbcn, !ü>ic Inol ju nnfjerii ,]eptcn not luere alle tag mit aller
••i» caftepung be§ lepbö proceffion ju gcpn luibber folci^e fcf)rec!lid} epnvepffenbe
finbflut allcrtep fuubc, fonberlid) pn bifjeu lanben bc-S freffen-i, fanffen-j,
muffirfeit unb Umo baraufj folget, bao got uufj genabe gebe fepner gaPen ]n
brausen jur fceß felitfeit unb beffcrung unßcrf' lebend, unb al§o bie frudjtc
urfad) Irurben be-S tepliC' unb feelen geiunblieit ]n bepalten unnb yi meprcn,
2.-. S30 blcnbet unnb fdjenbet unf? gott, bao mir beffelben fepn ad)t paben unb
ber gaBen gotti§ ju bc§ Iep6§ luft unb ber feelen einigem öorterPen braud)en,
unb bartju, ba§ plie foldj-r- nit getieffert, fonbern genieret Inerbe, unfe epnen
tiorferctcn fpn gibt, bac- Inir bie proceffion unb bete tag and) mit funben ,(u
nidjt madjen. *^ltßo jurnet gott unb ift niemant, ber fepncm jorn Iribberftcct,
30 bic lücpl baS gebeet unb proceffion, bie Unbberfteen folt, and) ben tjorn meret.
.Spclff unf5 gott allen, ba^i mir ;,u unf; felb Inibber fummeu unb fepuen
^orn mit redjtem glauben abebitten. Vlmen.
10 tni'iffifi K fltofte K 14 miicicn K i:. nu fictj A Iß »ovHenbet K
23 \xuä)tt K 21; tiift« AK cloifleS AK :ij ,'\n K ift nort) Ijiniuscfiigt „Si'JiiS"
') — einher.
12'
Resolutio Lutheriaiia
super propositioiie siia deciina tertia
de potestate papae
(per autoiTiu locupletata).
151',).
9)^it bcni ?(iißc cinc§ gcfc^ultcn JycdjtcvS l^attc M beii '^Uinft erfannt, tuo
or I)iiffcii biirftf feinem Cijcgncr einen tübtUcljen litveirf) ,^n öcrfetjen. Sutljevn \vax in
ber ö^vläutevnng feinc'J 22. JlBIafjfnijeä bic SluBevnng entfcfjlüpit, ,uiv 8"t Wvegor§ I.
i)ab( bic vöniifdjc Siixä)( nocf) nicf)t tibev ben anbern, liu-niiiften* nid)t über bcncn
fövieclKndinb'j, geftanben. Wibcx fie^ riri)tete Puf bie leiste feiner Iljefen für bie
Scip.ygev 2i'5pntntiiin: er bctianptete in il)v, fd)pn luiv eilBeftcv I. Ijabe bie vömifri)C
.Wird)e bcn i^orrnng üor ben übrigen geljabt, ja ber 3nl)aber beg 6tu^Ie§ ^Petri
fei ftet'5 allgemeiner Stattbalter Cibrifti genu'fen. £d bebent(ief) eö nnn anel)
erfd)eineu müd)te, ber barin ausgebrürften l)errfd)enben 5lnfid)t entgegcn,iutreten,
t'utf)cr tijat es: er erflftrte in feiner Öegenttjefe, nnr au« päpftlidjen 2)efreten, bic
inner()alb ber jüngften 400 3abre aufgcfonimen, gegen bic aber bie Iicilige Sdirift,
bie beglaubigte Wefd)iri)te ber frübcren 3nl)vf)unberte nnb ber ilx-fdjlufi beo "Jlicäifcben
Aioncils fprnd)en, laffe fid) bic Cbmad)t ber römifdjcn .ftirdjc beUH'ifen. .Oiermit
I)attc ber lUcformator bcn iU'ftanb ber brcifari)en .Üronc angctaftct.
SL.'ut{)er5 J^rennbe gerictbcn barob in Sd)rerfen: einige imirbcn irre an ifjm,
alle U'arcn um bcn 'Jhiegang bcfnrgt. (<^r felbft U'ar gctroft: es fdjien ibin ©ottes
SBillc fo. 'Jlbcr bec- (vrnftc-j ber Sadjlage fid) beunifit, bereitete er fiel] forgfdltig
auf bcn uoljcnbcn AJampf Dur. Wlcicb nacb bem (Empfang bes (frffdjcn ©tveit=
jettcis Ijattc er gcänfjcrt: Fict, iil fafiam (|iiap diu cogitavi. ut ali([uaiido liluo
serio in Romanas lcTna.>; invrliar. ^}3iitte lUär.^ luor er fd)un eifrig befd)äftigt,
fid) in 'i'crtljcibignngs.yiftaub ,;n felu'n: uon 2ag ]n lag untd)S ibm ber Stoff
') 9iod) beftinimtcr, lucitii niid) ()l)pütl)etifri) flffnfit, luiubr t)icvl)i'r ,(ii ,ucl)i'it fein i'iiii'
Stelle in bfii Acta .Au<,'ii.stana £. Iil, niif bie fid) ('rt in bi'v Vfi).iji(icv Sic^nitotiun niicl)
berief; nbct fic lunvb bfm|cUicii luo()l etft und) Slirriifffiitlid)img fciiiev sclunla di.-iimtatoria
befttiint. Sonberünrer SHeife luullte ©et barin, bnfj !i'idl)cv „bic l)oitigc ftirct)c" feiner ^eH
viduii CliriKti gcimimt (jnttf (il*b. I ®. (i20), bcn (ileid)on £inn finbfii, f. De inimatii Pntri
lob. Kckii üb. 1. cap. 1.
Resolutio Lutheiianii super propositione XIII. <li' potestiitc paiiar. 1519. Jg]
^um ScJ)u|c fciiice füf)ncn ©afecs. iBalb foiiiite er bcm äitgftlid) gclLiorbnicn
Spalatin feinen Borläufigen ^^[a\\ entluicfetn. Slnt 0. 3uui tl)eiltc er bann bcm
Siotjann ^v'ang mit: lülo inm probationes super odiosissiuiain i)ro|)Ositi()iKMii torliaiii
(Icciinam propter invidiaiii, (piac hoc agil, no Lipsiae adinittar ad respoiideiiduin,
unb: Slatiiii videbis prol)ationes propo.sitionis ineao xiii. de |)riniatu pa|iac, iil
spero, invictas. Sie ©d^rift, auf luc(d)e er l^ier Iiinbeutet, ift jcue^ „ernftc 5>Hid)
miber ben römifcfjeu Wiftpfuf)!", uuforc I'.csdiiitio Luthcriana super prüjKjsiliduc
dccima tcrtia de [lotestate papae. 3ic U'arb uod) l)üv bcm in'giun bcr Tiypu^
tntion, 27. 3fum, im Srucf üolleubet. (Scf bejeidjucte )ic in feinem '-Briefe an
.fturfürft Jviebrid) öom 22. ^uli 151!) als „2). 'J^fartinue' In'idjlin ucüm gc=
trucft" unb fügt babei Ijiajn: „als üi( mid; gcbaudjt, er Icfj baraufj in ber
bif^utation". 3a, Suttjer badjte fdjon g(eid) nad) feiner 9üirffet)r Hon fcip.iig an
erneute .'perauSgabc bcrfelbcn. Qiiia male disi)ulalinu est, fd;rciüt er beut Spalatin
om 20. 3uli, edam resolutiones denuo. ^u bcr 2()at Ijat er fie and) nad)mnlö
ücrmcfjrt reieber «crüffentlidjt, aber, li'ic au'3 bcm ä*DrUiürt bcr ,^U'citcn ?lnf(agc
Ijerüorgcf)! , erft nad; bcm lö.'iluguft. Seinem Wegner (Jcf gab bic Sd)rift l'tnlaf;
,5U beni großen Sßcrfc de priiiiatu Pctri, bas im 3ia^rc 1520 erfdjicn; uno gc =
luäljrt fie einen (?inb(icf in bc5 ^licformator-i rcicf)e IHMiftfammer für
feinen SBoffengang in l'eipjig.
Sgl. iinfcrc ftit. ©efamintQUig. 93b. 1 <B. 571. Söjdjcr 111 £. 91. Te Äl I S. 254.
2i;0f. 222. 232. 230. 217 f. 239. 2ti2 f . L'82. Xoctüt iJiottin liibbciä Uubenidjl ic. 3*1. 'JU-
ober t'iitljcr« SSJctfc 3nia 1.W5 I S8I. 148''. 2c 20. I @. 2K7. Scibciimmi, Xic «cip.jigcv
Xiiputation ©.37. «. Pitt, ©int. in bic ^luguftniin, (vrlaiigcii 1807 I ©. 142. II). .ftolbc,
Sut()ct'^ Stcüung ,yi Poncil unb Üixdjt, Wütcrälol) 1870 S. 42 ff. .(iöfllin I S. 2.53 ff. unb
bic txcfflid)cn 3<cmcttintgcn I ®. 197.
"ituögabcn.
A. ,RESOLVTIO LVTHERIANA SYPER PROPOSITIONE ! SVA TERCI.V
DECIMA II DE POTESTATE || PAPAE. H" litelrürffeitc bcbrnrft.
24 »tätter in Cuart.
StudE Don 3''l)ann ®tüncn()etg in aBittcnbcvg.
B. ,RES0LVT10 LV ]| THEl!iA.\.\ SVPEI-! PHOPOSITIO- || NE SVA DE-
CIMA TERTIA, II DE l'UTEST.V || TE PAl'AE. f ütelrüdfcite
bebructt. 4G iölätter in Cuart, (e^te Seite leer.
2vuct uoii Johann Jtobcniiiä in 33ofcI. Gonvab '^icdicou fdjrciüt nn SiiKjcv
im maxi 15-20 (f. .«olbe, .\nalecta Lutherana, «utljn 1883. S. 12): .8nli
auturano, Krobenio ab.sente, f'aniilia sua KesolutioiKMii de potostate l'apae
presserunt.
C. „RESOLVTIO LV || TIIERIAXA SVi'EP, PROl'O- || SITIONE SVA TER-
TIA- II DECIMA DE POTE-- [j ST.VTK PAPAE. |i ^ ' litclrücffcite
bcbrurft. 28 Slätter in Cuart, Ictjte Seite teer.
D. ,RES0LVT10 || LVTHERIANA SVPER PROPOSITI- || ONE SVA TER-
ClADECIMA DE || POTESTATE PAP.«, j," litetrürffcite bcbrucft.
20 »lütter in Cuart, le^teö Statt leer.
E. „SHefotutio lutfjc || riana fupcr pro || pofitione becTa || tcrtia: bc potc= || ftate
papc: per || autorc locu= i| pletata. ,/' ^JJtit litelciufaffung. liteU
182 Resolutiü Lutheriiuui super iiropositioiu' Xlll. dr poU'stale papae. 151'J.
vücffeite bebvucft. 28 iMiittcv in Cuavt, Icijtc Si'ite lecv. 3(iii (Juhc:
,Liplia'. ;ipu(l Alflcliiuruni LdtÜicniiii. Anno jl a naiali tHiriftiano
M.D.XIX. !-
F. „;Kf)ülutio II !i'utl)i'viiiiui iiipov jj pVLHHiiitimio h'na |i tovtia : h- piUcftatc '
pape: p nutovc ki= |i cuplctda. " 'l'iit litclciiifniiiiiuv litdviicffcitc
ücbrucft. 28 inättcv in Cnart, Icfetc 3ntc Iccv. V(ni (5-iibc: ,r Liplia-
ox Aeilibus Valentini Schiinian |1 Anno liDuiini Millelinio (|uin= || gen-
ti'linio vigolinio. jj"
'Jlnf bet crfti'ii Seite bes jlueiteii iMattc* ein ^''u'Mdj'ii't: tUjtiftu» tuäjcljt
ieiiu'ii ;)üiigcrn bic (yüfe'"-
i'oii bi'v .tiüvbt l)at int Tcmius lli. Autograplioi-uni Lutheri &c. <B. 14 bic
'Jiuegabc G uljnc lueitcvt' ^cnicvfnng iLuUtüviic^ untcv Anno M.D.XVIII. Pcr.icidjnct;
'iHin.^cv fügt in feinen Annal. typugr. IX S. 71 5h-. 37, nur auf jenen fiijjenb,
,\Villt_'nl)wgae, 1518" in .UlQuinicvu l)in,(n , Crl unb Saljr alfo lebiglid} (l^iev
fixiiicl) falfdj) Pevniulljenb; in [,nllien upp. lal. var. ar^-. ed. Erlang. III ©. 295
ipirb, ül)nc bafe ine^^v als Hon bcr ^ovbt unb '.^Umjer Uovgelcgcn ^at, licftiinnit
gefetzt: „1518 (sie pro: 1519)" fu luivb bie !i.'iteiatnv beveidjeit!
3(11 A Ijaben U'ir beu Uvbnuf bcr crften, in E ben bcr jlnciten 'Jluflagc:
B, C, D gelten anf A. i-^ auf E .^uvücf.
Unter ben Sannnhingcu Ijabcn nnfere Sd)vift bic 5Bafelev Uom ^Jiäv,^ 1520
ij?t. cc 2* — 113" füline M. |jiitlu'i-ii lucuhralioninn pars una, Basilcae in aedilnis
Adae Pelri M.D.XX. Mense lulio. 231. Bb 6''- Ec Ü" uod) B; in ben öefammt--
lücrfcn fmbet fic fid) ed. Witebergae 1545 I ^1. cccx'' — c;a;xx.\lIIl^ ed. lenae
1556 I i^I. cccxi'' ccc.xxxvi'' unb cd. Erlang., oi)p. lat. var. arg. HI ©. 296—384,
nnüerbeni bei !L'öfd)ev III S. 123- 200, Ijiev überall nad) E, unb in bcntfdjcr
iibcrfe^ung bei aiSalcl) XVIII £p. 930 -1048: i'bfdjer unb SiJald) liefern bie Jior=
rebe getrennt non ber Itcsoliilio.
S)a für ben unffenfd)aft(id)cn Webroiid) ec^ unbeiiucni nuire, unilltcn U'ir bie
,\unt Üljcü langen .'^niftt.u' in E nuter beut lert ücrnierfeii, fo legen luir E ,ju
Wrunbe unb geben in ben 'Jiütcn bie Xicäartcn bun A: bie übrigen 3lu5gabcn finb
fritifd) bon feiiu-r ilH'beutung.
Uesolutio LutlR-riiiiui super inopositioni; XUI. ilo iiotestuto impae. 1511). 183
IHESVS.
MARTINVS LVTHER PIO LECTOKI SALVTEM
IX CHRISTO.
ujiii- iiru])()sitiuuibiis tredeciiii resdliitidiies mcas
uii]RT tuniiütuai-io negotio ediili, iit ll-irbat et
U'iiipüris et occupatlomun nu'aruin ratio, ita cnini
cugor pene imparatus pessiim) iiumiui, quod inilii
a luultis intentatur, occurrerc. Quas tum \i(k'ani
niaiore fitudio ])eti (jiiaiii speravtram, visuni est
eas sub iiicudeui revocata.s aiigert- vtA umeiidare
saltem, si qua digniore facie iu publicum venire
})üssiut. In qua re, optime lector, te primuni oro,
ue stili mei vai'ietateni mircris. Sum plime ali-
quaado sordidior peuitusque mei dist-imilis, quod de iudustria facio, quod
1' mihi non sit spes nominis et memoriae dintui'uae, nee tale quippiam unquaiu
(juac^ivi, sed sicut vi in publicum tractus sum, ita oogito semper, (luani
possim citius redire in inemn angulum, salvo Chri.stiano nico nomine, liabei'c
enim puto Theatnim meimi suam horam. Post nie alius sequetur, si dominu.s
volet: ego tempori meo satisf'ecerim. Vidcor et multis pauIo durior in ad-
20 vei^sarios et velut modestiac tbeologicae oblitu.«. Hie .si qua et alia vitia mea
inveniantur, non magnopere deprecor culpam, quod hoc me alia causa facere
non simi mihi conscius, (|uam nimio publici taedio et odio, in (|Uod mc mergunt
illi, plurimum milii preciosi.«.<imi temporis sufiurante.< , Deinde quod tarn
praefractos et obstinatos oblatratores patior, ut e qua\is .syllaba mihi igno-
i-^ miniam, sibi victoriam nominis Clu-istiani iusidiosissinie et pertinacissimc
quaerant, ut malo nodo malus mihi cuneus uccessarius \'ideatur, quanquam
videor mihi stomacho meo multam semper fecisse vim, ne facerem quae
possem. Et nescio, si molliter simul et utiliter taugi queant, (jui invetera-
tissima iam diu consuetudine opprolirandi liaeretici nominis ita in iudieundis
30 aliorum seriptis obstupuerunt et ad audieudani veritatem obduruerunt suisquc
opinionibus obsurdueruut, ut vix caduceo divino quopiam excitari posse \ide-
antur. Ut id taceam, (juam intolerabile sit leviter arguere eos, qui e tenij>lo
dei speluncam latronum tecenmt et e scriptura dei negotium hominum.
abominationem eam e loco sancto et Cliristus flageUis pepulit et Paulus dureOd) 2,13 ff.
3:1 increpaudos censuit hos vaniloquos. Nani id coguntiu", velint nolint, confiteri Sit. 1, 10.
sacras hteras pa.ssim iu univers;ilibus studiis fuisse uegleetas penitus, quau-
tum\-is sese iactent scripturas intelligere religiosius humano aHorum scn.su
184 Kesulutio lAithei-iana supev propositione Xlll. de potestate papao. 1519.
(juaiu illanim proprio. Ego niilii nulo liauc oantari cantileuam, nee saltitabd
ad eam. volo noii iiuliee luiiuano die seripturam sed seriptura iudiee omuium
lioniimiin scripta, dieta, faeta intelligere. Postrenio omiiiuiii criminum nomina
modcst«' et patieuter tulisse laus estu. At spolium nominis Ciu-istiani, rapinani
glnriae dei, abnegatiunem Cliristi, qnod nK)liuutur qui haeretieum (am facile
(|uam temere pronuneiant, agnovisse ac nou potius usquc ad sanguiuem
(imnibn> viribus ri'clamasst', auatlicma sit. Proinde, ipii nie patientem desy-
tlerant, primum alii) ((uam iiaeretico, pei-tidu et apostatieo uoiuiue crimineutiu-
aut, quod debeut, talem nie esse prius eonvincant. Neque euim mihi
retaliasse videor queuiiuaiu taliuni criniiuatiiruni, etiam si sexcentis nominibus
malis eos ouerassem. Ilaeresis euim similia sibi uiDUstra nou liabet, cmn
sit peccatum in .spii-itumsauetum. Quan(|uam iututus onmium sauctorum
exenipla et impotentem illorum luiiuuun, (jui tam cclebre hoc crimen faciiint,
pene miiii persuadeo uoii minus fcrcudnm esse liaeretiei «piam cuius(|ue vitii
3oi) 7, -.'u. opprobrium. Quando et Christum habere daemouium ludaei insauicbant,
jot,. 16, •-' obsc(juium deo se praestare arbitrati. Verum, utut sit, nullius persona
uiKjuam mihi erit odiosa, qui spereni omnes nos tandem pacatos in reguo
Christi victuros iuaeternum. Causam vero scripturae saiu-tae, si coneitatiore
zelo egero, veiiiam mihi spero iustam uon uegari , quod non possit esse par
ullius lai'sio scu injuria, cum injuria djx'iiiae scripturae collata. Hie euim
vita uostra lacditur aeterna, iliic putridum uomen corni|)tibi]is hominis.
Dominus autein ipse liiesus regat et .servet nos omnes custodiatque corda et
iutelligcutias nostras Amen. Vale, optime leetor.^
'■) an A finbct jid) ftatt bcv uliftfl)ciibcii iol«oiibr älovrcbc: AI) LECTOltEM. Cog.n- cgo
snliis Hth mijiialiiini ilisimtatioiiibiis iiieis aiit iiulliim iiitcrsorere paraitoxmii aut mox siniul
cfl'mulisre toluui swiutiiin. .Xdeci caeten Diimes, cum aiuljulent in niirabililnis super so et.
luiu inoilo jiaradu.Nutala .seil et pseuduclu.xutata proposuorint , liuuc Ijubeut gratiam, ut longo
ilistiiiguatur iiiter ua i|uae sie (isteutaut et ea quao plane in pupulo docpnt aut domi t'abu-
lantnr. Unus est Lutherus, qui et pnivocatur et vi rapitur ad pugnam, disputjitiuneui , et
sinnil i'xigitur dicere et rationcni ante tcnipus reddere, aut ita dicere disputaturus, ut a cer-
dunibus quoque intelligi possit: quod si uon l'ecero, niox liaereticus, blasphemu.s, scandabisus
suui. sie luea liabet sors, mi lector. Sed non limco, donec Christus vixerit, qui siinili, imuio
niaiore invidia laboravit, eum suis divinis paradoxis superbos fallcret, ut qui vidcntes eraut
iviec.i fierent, (juae tanien nisi post ascensioneni suo tmnporc per siiirituni sanetum revelare
nuluit. Ita sunt islao ineao ad\<M-sus lohannem J'xciuni positae proposilioues, maxlnie
terciadecima de |)otestate I'apae, ut suporbiam invidissiniam lacio sua luderet, praesertim
cum mihi rem fore cum lubrico colluctatore intelligerem. Quare te, lector, iudicem eligo,
quisquis fueris: adeo nihil in hac propositioue periculi mihi tinieo, quantum ad veritatem
attiuet. Caeterum si invidia aliud l'ecerit, suum opus foeerit: tu modo caudide et libere
iudica. Vale.
Resolutio Lutlii'riana supor ])roiiositioiio Xlll. de iiotcstati' iniiiai'. lölil. ]P5
Gloria in exeeisis deo.
PROPOSITIO ECCIANA.
U Imiiiaiiaiii i'ci-losiain uou fui-sse .supcridrcin alii.- cccloüs
ante teinjiora Sylvestri negamu.«, Sedeuni, (jui sedciii l)cati>siini
• Potri habiiit et fideni, sucessorein Pctri et vicariiiiii ( liiisi i fjeue-
ralem semper agnovimus.
PROPOSITIO LVTHERIANA.
Klunuauam ecclesiani alii.s ecclcsiis fuissc su iicriorcin, pro-
l)atur ex frigidissimi.s dccretis Khomauoruiu ])i)n t if'ic-uin, cnnti-a
'" (jiiae fsuiit textus divinae scriptiirae, historiac approbatac iiiillc
centiimque aunoriim et dcc rct um ("oiicilii Niceiii oiiiiiiniii
Sacra tif-simi.
Priimiiu vides, lector, de re ipsa nos noii adiuodiiin dis.<cntire, sed de
caussis et origine rei : iiain nee ego iiego, Rluimaiium pdiititicciii esne, fuisse,
'* fore primiini, nee de Imc di.'^puto nee hoe (juaeritur, sed an prohationes
valeant, (piibus id asseritur. Milii sane, (juod fateor, niaxinie (inniinni displicet,
qnod in ecclesia aliqiiid assertuni studio adulationis vel mcudaeiis pruhatur,
quibus ecclesiam et fidcra nostram adversariis ludibrio expouanius. Xon eget
ecclesia Cluisti nostris niendaeiis. Super fidei petrani stabilitur. Xon ab-
•■;o horret diseuti et inquiri. Inde factum est, ut Ithomanoruni pontifieum adu-
latores in hoc primatu iam diu suspitionem tyrannidis passi sint, dimi velut
malae fidei possessores non permiserunt liuius rei veritatem libere inquirere
et dispntare, qnod tamcn in (minibus etiam divinis rebus (modo primatuni
liunc non tangerent) Hbentissinie permiserunt.
25 Omitto itaque Eeeianaui propositionem : I'riinuni (piod cam ut in\idiose
et subdole positam milii non capere videor. nam sine idla caussa liane in
publico mihi invi(ham movit, cum iianc materiam in nullo nieorum dietorum
tractarim. sed adulator sua quaesivit, etiam cum irati'is sui pcrnieie. Deinde,
quod homo suavis vicariuni C'ln-isti et Petri suecessorem non asserit, nisi et
3" fidem iiabeat. In quo ant insanit aut multos pontifices rhomauos uegat
vicarios Christi fuisse et fore posse, ut quos fidem habuisse nescianius, atque
quod oranium iutolerabilissimum est rhomanis pontificibus, sanctitate et pietate
necessariis eos onerat, cum apud nos ratus sit etiam eins vicariatus et j)onfi-
ficatus, qui sine fide et sanctitate sit.
*•■■ Sed age, lubricam haue anguillam diiferani et d u o in m e a p r o j) o s i t i o n e
faciam: Primo adducani firmamenta, cpiibus primatus iste stabiliri fideliter
1 Gloria in excelsis deo. fe^tt A 25 propositionem, ijuaui ut A 26 ine iiou
capere fateor A
1H(> Kesolutio Lutheriiina suiot proiiositione Xlll. de potest-Hte ijaiiae. 1519.
posse mihi videatur, ila iit per ipsa itiani haereticis et schismaticis eflicacitvr
resisti |)ossit. Deiinle ostondain, (|Ui)(l niiiil faciant docrota et iiroUatioiu's.
(|iiibiiH luiciis<nie nixi i'uerimt, rjui eumleui ])iiinatuin statuenuit.
Dt' priore prius.
l'riimiin, (piod me movct, rlumiauum pontificeiii es.se aliis umuihiifi, ■">
(jMi)S saltt'iu iioveiiiuus se pontirtces gerere, ^uperiorem, est ipsa voluntas doi
(jiiani in ipso facto videnius. Neque onim sine vohuitatc dei in lianc
MKinai-cliiani uni|uain vi'niiv potiiisset rlioinanus pontifox. At voluntas dei,
(|ii(i(|Uo modo nota fuerit, ciiin rcverentia suscipienda est, Ideoque uon lieet
Icmere rliomauo pontüici in sno jirinuitu resistere. Haec autem ratio tanta i"
est, iit, si etiaui uulla seriptiu-a, uulla idia caussa esset, liaec tarnen satis
esset ad eüni])eseendam temeritatem resisteutium, et liac sola ratioue glorio-
sissimus luartAT Cyprianus per multas epistolas confideutissinie gloriatur
iSnii. r.'. contra oniues Episeoporuni (juoruincunipu^ adversarios, sicut iij. Re. Icgimiis,
(Juod deceni tribus Israel diseesscriint a Koboiun, filio Salonionis, et tarnen, i''
quia voluutate dei sine antoritate factum est, ratum apud deum fuit. Xam
et apud tlieologos omnes voluntas signi, (juani vocant operatiouem dei, non
minus tjuam alia signa voluutatis dei, ut praceepta, proliibita &v. metuenda
est. Ideo non video, (jnomodo sint excusati a scliisnuitis reatu, (pii liiiic
voUmtati contravenientes sese a rhomani pontiticis antoritate subtralumt. 20
Ecee liaec est una ])rima mihi iusuperabilis ratio, (piae me subiicit
liiomano pontitiei et ])riniatum eins confiteri cogit.
ü'idtti). :.,2s. Seemida, si iuxta praeeeptum Christi cedere adversario inl)cumr, et <|ui
angariarit nos millc passus, eundum est cum eo et aliis duobus millibus,
(juanto niagis, si rhoin;nuis pontifex exegerit in suo prineipatn, cedendum, -■'
sive id iuste sive iniuste cgerit. Nam ineomparabiliter minor res est j)rin-
cipatus iste fpiani ul nnitas et charitas et Innnilitas propter ipsam per nos
dissolvatnr. Ideo non dubito peccare ei>s, qui in dissensionem sese traduut
et Spiritus aeternam unitatem propter haue temporalem terrenam excellentiam
fugiendam dissolvunt: ferenda iiiini sunt imniia, (piae peccata non sunt. :w
Tertia, (jnod si pmjjter peccata nostra nos deus volnerit ])remcrc niidtis
Slir. 28, 2. priucipibiis, sicut in proverl)iis dicit Salomon, \miqnid resistt'ndmn est
flagello dei? propter peccata, incpiit, popnli multi jirincipt^s eins. Proinde
(piando nostnnn non est diffinire, irata ne an proj)itia voluntate deus nobis
(pioseunque prineipes dederit, hoc nostrum est, voluntatem eius pio simpli- :'■•
cique timorc suscipere. Quo modo, etiam si sub Turca nos esse vellet,
Tm'cac subesse libentes deberemus.
!Höiii. i.t, 1 it. Quarta, Kho. xüj. Aj)ostolus dicit: Onmis anima potestatibus sul)li-
mioribus subdita sit: non enim est potestas nisi a deo. Qnaecmiqnc autem
sunt, a deo ordiuata simt. Ita(|ue (jui resistunt potestati, dei Ordination! ^^'
37 Turco subesse A 39 Quaeounque autem a deo sunt, orilinata sunt aüt Stu^gatjcn
Resolutio Lutheiiaiici supor proiiositiono XlII. de pok'sUite piipao. 1511). 1^7
resistiiut. qiü auk'ui deo rcsistuiit, ipsi diimnationem sibi acquiniiit. llac
t«rt<j oinniuiu robiistissinia, qiiantiun vgo capio, causn no.s Rhoniaiu» l'oiititici
siibiecti suimi.s, in (jiia daro a.^fierit, mülain [»itcstatcm iiec esse qiiidem posse
nisi II deo. Cum autciii KlHuuani pontiKcis potesüis iaiii sit robiistissinie
.' stabiiita, iit viilciniis, rcitf iioii nportet dei ordiiiationciii liauc iiiipugiiarc,
sed (|uaiita (|uaiita est Imiiiiliter sustinere, etiaiii si iuiu.sta esset, et iiidieiiiiii
deo reliii(|uere.
Quinta est beatus Petrus docens, ut subditi siiuus onmi luunaiiae civa- i *dv -•. i
lurae, ([uia sie est voluntas dei. At luimaiiani creatiu'ani vocat niafiistratiis
I" hoiuinnm arbitrio institutos, ut claruiu est ex sequentibus, ubi dicit 'sive
regi tan(|Uani pi'aecelleiiti sive ducibus tau(|uaiu ab eo inissis'. Cum auteiii
et Kiiumani puntificis potestateni arbitrenuu- iiumano decreto statutam et
ordiiiante deo sie roljoratam, sine erimine non est, (jui sese sua autoritate
subduxerit.
••'• Sexta, ad hoc (iieit unus ille consensus onuiium tideliuni, (pii liodic
sub Rhouiano pontitice sunt. Nain cum jxitestas iila sit res temporalis et
longe submittenda unitati fidclium, iion sine foedissimu crimiuc esse poterit,
si propter rem temporalem iumc tot lidelium CDUununeiu sensum despexerit,
hoc est, Christum uegaverit et ecclcsiam coiitempserit. An i)ossibiie est,
!i) Christum non esse inter tot. ac tantos ('hristianosV Si autem Clu'istus ibi
est et Christiaui, cum Christo et (üu'istianis standiun est in (piacuncpie re,
quae contra dei })raeceptum non f'uerit. Haec, iuijuani, ratio l'ortis est et
insohibilis. Et ex iis possunt nuiltae aliae formari, quin Iiuc i)otest luiiversa
scriptura duci, ut quae ubique (^haritateni , inunihtatem, unitatem spiritus et
;s timorem dei comniendet, non violandas esse pro uUa re mundi, nechnn pro
unius uno pontificatu vci primatu, etiani si soh) iure humano esset institutus.
Et hac ratione, ut uiilii vidcur, lnngo melius stabiliretur Khomani imutificis
monarohia, si Vdluntatcm dei et eonsensum fidelium non tantum subditi sed
et Khomani poiitilices atteudere et timere cogcrentur, ipiam, dum vcliit iure
'0 divino teneant, vi et terrore extorqueiit , non nisi ddiuui sibi acceudunt In
subditis et sese per seeuritatem in tyramiidem paniatim confortant.
De posterior e.
Quod probationes hueusque habitae niliil sint, lriplicit(!r ostendam :
l'rimo scri])turas adductas dissolvendo, Secundo canonum seil decrctaiium
'•'' inetKcaceni probationem, Tertio rationes robustissimas adduceiido.
Ad primum duae sunt autoritates scri|)turiu', quibus credituui est sta-
biliri primatum llhomanae ecolesiae.
Primo adducitur illa autoritas Matth. xvi. Tu es Petrus, et super iiancsKaiti). ib.
18 j
petram aediticabo ecclesi;un meam, et: tibi dabo elave.s regni coelonnn <tc.
3 ne esse quideni A 5 certe oportet dei Ordinationen! haue non inipugnare A
13 autoritati A 37 piimatus A
188 Rosolutio Lutheriana supiT propositione XI!I. do potestate papac. 1519.
Ex hoc eniiii toxtii ilanuint , IVtnmi soluni accepisse claves prae caeteris
Apostolis.
Sed ijuod luiec uiliil ad Iuk' taciant , probo:
Priiuum, quod ipsimet iiu-istae, primatus liiiius asscrtorcs, rec-edunt al>
lioc sensu et nogant hoc verbo Petro datam priuiitatem , coiiscijueiittn- et '
Rhomano pontifici, sicut glosa in c. consyderaudiim, dis. 1. et Panonuitanus
3oii L'i, 16. de elec. e. significasti, uude dicuiit, Xon hoc verbo, sed illo verbo 'Pasce
oves meas' Petro esse collatiim poutificatum eeclesiae. Si ergo ipsis iuristis
licet negare tot textus expressos decretoiiim et dissentire omnibus, quae
tb'sthi. xvij. xviij. xix. xxi. xxij. tarn copiose et pertinaciter ex hoc verbo '"
Matthaei statuimtur, Cur mihi noii liceat fi'igidissima decreta appellare theo-
higo, cum ea negare et auniliihirc liceat iuristis? persequantur jirimum seipsos,
maioris criminis reos, aut si veniam merentiu- decretorum negatores et cassa-
tores, sine peccato erit qui iuefficaces asserit et frigidas decretorum probationes.
Neque euim ego ea negavi, sicut illi, sed frigere tantum ad prubandum dixi, '■
sicut re vera f'rigent, nisi (juod ad locupletandum locum valent, exemj)lo
eorum, quae ])er vim dicuntur et in alieuani sententiani trahuntur. Nihil
ergo probatur hoc textu, a (juo ipsimet disecdunt: niiiil istis decretis pro-
batur, (juae ipsimet uegant ueutrisque conliduiit. Et moveutur ad hoc satis
forti ratione, quae adversarios reddat invictos, scilicet hac, quod Christus, ut -'"
etiam beatus Hicronymus eodem loco exponit, non tradit Petro claves, sed
promittit dumtaxat, Ideo cuiTenduni esse ad locum, in quo tradit claves.
3oii. 20, 22 f. Et timc invenitur illud lohannis ult. quod non ad Petrum, sed ad omnes
dieit: Accipite si)iritunisanittum: quorum remiseritis peccata &c. Ex quibus
verbis li(|uet non solum (juibus in Petro claves promiscrit, iieni])e toti ecclesiae, -'•.
sed etiam <(uid \)vv claves promissas intelligi velit, nenipe reniissionem et
retentionem peccatorum.
Secuiiilo, (|Uod idem verbun\ Christi male decreta a])tant soli Petro et
lihomano potifici. Xani a])ud sanctos jKitn's Christus hoc verbum ilixisse
ad ecclesiam et omnes Apustolos in pcrsdua Petri asseritur. Quorum primus :"'
est divus llieronymu.s, <|ui lu«' loco inter])retatus verbum Petri dicit: Petrus
ex persona unmiuni Apnstolorum eontitetur dicens 'Tu es Ciu'istus, filius dei
vivi'. Et in hoc se((uitur sumii, ut .solet, Origenem, qui idem eodem loco sentit.
Chrysostonms autem, etsi hunc locum totum in Petri laudem trahat,
dicens cum caput et pastorem constitutum ecclesiae f'uturae et toti orbi prae- ■•■'
jiositum, tarnen et ipse voeat cum os Apost«lorum, quod vice onuiium
responderit, dicens: Petrus oiiini\iin Apostolorum os et veiiex consortii totiu.s,
cum omnes interrogati esscnt, ii)se solus respondet. Ergo non ad solum
Petrum iste locus pcrtinet .sed ad omnes, etiiuii si primus et princeps inter
Apostolos ipse fucrit. '"
i; a.d liuu jel)[t A 9 dissentur .V i:! crassatores A 37 us, Vertex A
Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519. 189
Beatus Augustinus ps. A'iij. sicut quaedam (liciintur, (|uae, cum ad
Apostoluni IVtruin proprie pertinere vidcautur, nee tarnen lial)ent illnstreni
intellectuin , nisi euni referuntiu- ad eeelesiani, euius ille agnoseitur in tii^ui'a
gessisse personam propter primatum, (jucni in diseipulis hahuit, sicuti est
;. 'Tibi dabo claves regni coclorum' et si i|ua iniinsniodi: ita ludas personam
sustinet quodamiuodo iuiraieoruni Christi &c. Yides, quod claves ecclesiac
in persona Petri datas asserit. Idem lib. i. de doet Ciirist. c. xvij. has
igitur claves dedit eeclesiae suae, ut quaecunque solveret in terra soluta
essent et in coelis.
10 Et cur non no.s ipsi potius textum et verba Cliristi consyderannis, qui
nos clarius per seipsum instruet?
Dicit itaque: veuit liicsus in partes Cacsareae Piiilippi et inten-ogavit "'"i',|'!; '"•
discipulos suos 'Quem dicunt homines esse filium hominis?' &c. ubi sig:ii-
ticanter beatus Hieronvmus observat, aliter Christum interrogasse de se,
i:. quando homimini, aliter, ([uando Apostoloiiim senteutituii quesivit: illos vocat
homines, hos autem deos esse significat. Deinde de iiouiinibus (juaercns
filium hominis se appellat velut vago nomine. At ex apostolis quaerens
'me', inquit , certara et singularcm personam monstrans. Atque ubi de ho-
minibus quaerit, nuUus designatus discipulus respondet ad significandum,
io quod sine nomine sunt, qui indigna de filio dei scntiunt. Quibus adde et
hoc, quod opiuiones inconstantes sunt hominum de Christo. At ubi apostolos
de se inteiTogat, ibi signatus imus certus res])ondet et constantem absolvit et
pronunciat tidei confessionem , ut vcram Cliristi Cognitionen! in unitate et
firmitate consistere, non multorimi opinionibus velut arundinem agitari doceret.
ä5 Vides ergo adiiui^ niiiil ad Petrum ]iroprie pertinere, nisi quod conuiiune
oi^anmn est omnimu Apostolorum.
lam illud vide, quod et a laicis observatum ipse didici (est etiam in
laicLs Spiritus Christi), verbuni hoc Clu-isti non posse ad solum Petinmi dictum
intelligi, quia Christus uon solum Peti-um scd omnes apostolos requisivit
30 dicens: Vos autem quem me esse dicitis? non dixit 'Tu, Petre, quem me
esse dicis?' Nisi ergo per Petrum omnes discipuli respondissent, certe di-
scipuli non ftiissent, nee magistrnm audissent, nee satistecissent interroganti,
quod est impiiun de apostolis sentire. Relinquitur ergo, quod Christus
responsum Petri accejitarit non pro solo Petro sed pro toto collegio aposto-
sr. lorum et diseipulonmi. Alioqnüi et alios quoque dcnuo interrogas.set. Ex
quibus ulterius sequitur, Quod, sicut Christus personam respondentis Petri
pro Omnibus acceptat, ita sequenter (luoqnc non ad solum Petrum, sed ad
omnes, qnoruin persona Petrus loquitur, dicat 'Tu es Petrus, tibi dabo
claves &c.' Alioquiu scriptura non rectc intelligitur, nisi praccedentia et
1 cum fe^lt A 14 Hierouynins dictum nljservat A 17 At Apostolos iiuacrcns A
27 est cuuii rtiaiii A
190 Resolutio Lutheriiina siipiT pvopnsitinnii XITI. de potestate papne. 1519.
seqiicntia recte conferantnr. Atquc ut lioc po sit ccrtins, non soli IVtro
a Christo illiquid dictuiu esse, exponit seipsum Christus, eui loquatur et eui
tradat chives, dicens: Beatus es, Simon Bariona: caro et sauguis non i-eve-
lavit tibi, sed pater mens, (pii est in coelis.
Obseoro, quid liie ])otest eontra vel finoi, (|uid a])ertius dici, quam ■
quod Petrus in liae persona non est Petrus, non est earo necjue sanguis?
Sed est is, eui revehit pater: onuiino Petrus extra hominem ponitur, et iam
non est ulhi jicrsona per se sed revelantis jnitris auditor. Non Simon
Bariona liaee respondet, nun earo et sanguis, sed revclationis paternae auditor.
Potest ne hie eahuuniator idlus \erbuin Christi ad Petruni hominem torquere'.' lo
Quid ergo? is qui anditor est paternae revelationis, Iniie dantnr ehives, non
Petro, non fiho lohannis, non earni et sanguiui. qnod si ita est, pronum iam
sequitur, (jnod nulli privat" homini d;itae sunt claves, sed soh eeelesiae,
qnia de nullo privato liomine (-erti snmus , habeat nee ne revelationem
patris. Eeelesia auteni ipsa est, de (jna (hibitari non lieet, eum sit corpus i-^
Ciu'isti, una earo, eodem spiritu vivens (|uo (^hrlstus. Ipsa e.st Petms iUe
au(htor revelationis et aeee})tor elavium: quia hie .symbolum stat firmiter
'Credo ecclesiam sanctani, eoranuiniouein sanctonini', Non, ut lumc aliqui
sonuiiant, 'Credo ecclesiam sanetam esse praelatum' vel aliud ((uod fingmit.
Totus numdus eontitetur, sese eredere ecclesiam sanctani (-atliolieam ahnd -m
nihil esse (puim eonunmiioneni sanetorum. luide et antiquitus articnlus ille
'sanctornm eonuniniionem' non orabatur, ut ex Kuffini svmbolo exposito
videre licet, sed glossa aliqna forte eeclesiam sanetam Catliolicam exjiosnit
es.se Conunnnionein sanetorum, (|nod suecessu tem])oris in textum relatnm
nunc sinuil oratur. Sed o neeessarium et optal)ilissimum factum propter eos, a.s
qui eecU'siam liodie (piidvis voeant quam connnunionem sanetorum.
Sequitur auteni : Et su])er haiir petram aedifieabo ecclesiam meam. Si
per 'haue petram^ intelligimus potestatem papae, vide quid facimus. prinuun
sequitur, (|Uod eeelesia primitiva A])ostolorum non fuit eeelesia, quia Petrus
(ut solidis probem argumentis) anno dccimooi^tavo adhue fuit Hierosolymis :"i
»,ii. 1, i7i. ne<'dum viderat Kliomam, (|uod ex Paulo ad (ialatas clarum tit. (^ui seribit
se post eonversionem sui abiisse ])rinuun in Arabiaiu , deinde jiost annos
(Mal. 2, i.tro.s venisse Ilierosolymam, videre Petrum, ae postea post (|ua(uord('cim aimos
a.sccndisse et contulisse eum lai'obo, l'etro et Joanne enangelium praeputii.
Qui< antem ita insaniat, (piaeso, vel Orestes, ecclesiam Ilierosolymitanam et '■''■'
Catliolicam non fuisse ecclesiam, quia ))otestas Khomanae eeelesiae noudum
fuit nee forte lides eins. Nun ergo siqier pelram, id est potestatem l\liomanac
eeelesiae, sicut decrcia (|UMedam cxponmit , ><i't\ supra tidem a l'etro sub
totius eeelesiae persuna eoniessam aediticata est. cum et unixci'salis et Ca-
tholica eeelesia tanio tempore ante liliomanam eeclesiam fnci-il. ■>'>
3 I?m-Iiinu K 24 esso fct)[t A 2(i (piiilvls |iiitln« vocaiit I! -'W suIj fehlt .\
Resolutio Lnthcriana super propositione XITT. cIp potestate papap. 1519. 191
Ulterius Matth. xviii. in pliirali iiiimcni dicit noii ml Pctnini, noii acri"»ttiMS,is.
. . . . . "*. "•
Apostolos, pod ad occlesiani, dicens: iSi occlesiain ikhi aiidiorit, sit til)i sicut
Etlmiciis et publicaiuis. Amen dioo vobis : Ciiiaeciiii(|ne lij^averitis sii]icr
terram, ligata enint et in coelo. Aecede nunc, (|iii voles, et liunc cniu illn
i looo oonfer. Illc sonat, snli Petro datas elaves: liie negat et non 8oli datas
as.serit. Quoniodo utiinu|ue stabit? Concordandum iitique est utrinunu'
verbuni, quod idem Christus dixit. Si soli Petro oollatae sunt, nieudacinnt
est, quod hie dicit oniuibus collatas. (^uis autem non \ideat, hunc poste-
riorem loeuni esse interpretem prioris, et in lioc rem esse elaro ex|)()sitani,
11' ilii(^ vero in Peti'o uuitatem nuiltoruni in ecelesia conuucndatam ? i'erspicnnni
est itaque claves esse ecelesiae datas, nee est (|nod hnic Iik'd possit ii|)p(ini,
(piando dieit 'Die ecelesiae, Si ecclesiam non aiiditTJt', non dicit 'Die i'etm,
si ]\itrnm non auilierit' &c. (inin vide (juoddam niinibilc: iiiic incijiit ab
omnibus dicens 'quem vos mc esse dicitisV et finit in nnn IVtro dicens 'Tu
>'• es, et tibi dabo'. Hie contra inci|)it al) uno dicens 'Si |)cccavcrit in te tratcr
tuus &c.' et desinit in omnibus dicens '( ^uaecuniiue ügavcritis i\L'c.' Nonne
elai-um est, per unum Petrum iilic idon volui.sse quod iiic per nniversos, et
claves non esse ullius hominis singnlaris sed ecelesiae et comnumitatis , ut
firmimi sit sacerdotem non suo iure sed ministerio (qnia ecelesiae minister
•jo est) Ecelesiae clavibus uti, nee tanquam suis aut sibi sed ecelesiae traditis?
Credo iam haee ferme fidem factura , haue Matthaei autoritat<>m nc(|nc
ad Petrnm neque ad sueeessorem neque ad unaiu ali(|uam ecclesiam, sed ad
omnes eeclesias pertinere. (^uia, nt dixi, (piis poterit nei:;arc, illi esse claves
traditas, qui revelante ]Kitre Christiun confitetur? (^uo jiosito necesse est, ut,
■Ol ubi sit revelatio patris et cont'cssio Christi, illic et claves. At haee in (pia-
libet ecelesia est, non autem in ullo uno singulari et in certo homine. (^nod
nt Christus nobis eommendaret, statim ])ost gloriosam istam Petri conunen-
dationem, cum einn Petrus prohibuit, ne moreretnr, audi^^t : Vadc post me, iviiitih. ig,
Satana: non enim supis ea (juae dei sunt, (^uid hoc est? non sajiit Petrus
30 quae dei sunt? Nonne ])ater revelavit ei? Si haee ante connuendationeiu
Petri facta f'uissent, aliqnid monienti haberet, Petrum pro sua et suecessorum
ant unius ecelesiae jiersona fnisse eomnuüidatum. At nunc, cum jiost com-
niendationem vituperetni- ut ignarus dei, clarum lll. illum supcriorem l'etiMini
(|ui claves accepit non fnisse Pcti'um filium Pariona, sed (cclcsiani tiliani dei,
-■ (|uae verbo dei genita verbum dei audit et confitetm- pcrseveranter in linem,
non ali(|uando non sapiens quae dei sunt et retro abin! iussa sicut l'ctrus.
Aut, si hoc ad rhomanuni pontiticem et ecclesiam jiertinct (|M<id ad frlruni
dicitnr 'Tilii dal)o claves', iam irrcfragabili scquela ctiam ad candem et ilhid
pertinebit 'Vadc post me, öatana: non enini sapis quae dei sunt', qnia et
m Perspicmim est '6ii &c. 3' 1'j fff)" -^ '-' Imiiic, fulem A 22 iice .1<1 iiiiam A
2:i nt (li\i feljlt A 2'; et iuccrto A
192 Rt'solutio Liithpriana super propositione XIII. de potoslntc pnjiaf». löI9.
liaec ad Pctnini rhomauae ecclesiat' futurum Episcopum dicta sunt . Aut si
liaec non ad se pertiucre putant, iani nulla ratiiMie oonviucere possunt, ea
ijuae superius dicta sunt ad se pertinere.
Sed age latius, si oniniuo ad rigorcni istuni grammaticum so reoipiunt,
(|Uod soli Petro dictiuu est 'Tu es Peti'us, tibi dabo claves <tc.' quoniodo ■•
resistemus iiaereticis, si qui hoc nostro rigore verboruni nixi nos lu-geant et
dicant 'Esto, ad sohun Petnun haec dicta sunt, ergo lum ad successorem,
ergo ecclesiae claves cimi Petro venerunt et abierunt : ubi ergo nunc ecclesia ?'
Soll. 2i,is.Xon enim ad plures pertinere potest, quod ad unum dicitur, sicutillud: Cimi
iunior esses, cingebas te etc. quod ad soluni Petruni ita dictiuii est, ut ciun lo
Petro inipletiun et finitum sit, ad nulluni successorem eins pertinens.
Si antem ad successores et a]i(]Uam ecclesiani dictum est, iam nulla
ratione proliiberi potest, quin ad omnes dictum sit, immo necessaria ratione
ad apo.stolos onmes, qui praesentes erant, magis quam ad unius Petri suc-
cessores, qui nondum erant, dictum accipietur. Quod si ad omnes apostolos, i-'
iam etiam ad omnium apostolorum et non unius apostoli .successores dictiun
iuteUigitur.
Sed rcs))ondeat tarnen mihi qui potest, quisuam credendus sit habere
claves etiam in rhomana ecclesia? Au ipsa ecclesia, an papa? et attende
quod dico: t^uando pajia eligitur, au secuni affert claves an non? Si affert, -m
ergo erat Papa, antequam eligeretur. Si non aifert, a quo accipit? nimquid
ab angelo de eoelo? nonne ab ecclesia? Item quaudo Papa moritur, cui
relinquit claves ? aufert eas secum ? Si non aufert, cui relinijuit nisi ecclesiae,
a (|ua accepit? Quid igitur potest dici conti'a haue evidentissimam experi-
entiam, o])timam euangelii interpretem, Claves nee Petro ncc successori, sed •.'.^
soli ecclesiae datas, a (jua tanquam minister accipit usurus eis sacerdos? Ubi
nunc est, quod soli Petro dictum esse jnitatur 'Tibi dabo claves', iuuiio ubi
nunc est, (|Uod soli ecclesiae rhomauae claves datae sunt? Xecesse est, ut
in qualibet ecclesia claves sint, ut di.xi supra.
siöm. 4. Adhuc uiuim di«mi et utar apostoli Pauli argumento Kho. iiij. ulii :iii
probat e.x circmiistantia temporis et facti, Abraiiam non ex circumcisionc sed
ex fide iustificatum, nulla alia ratione usus quam quod Abraham ;uite circmn-
cisiouem fuerit iustus apud deum })er fidem. Si hoc eins argmncntum valet,
sieut necesse est valere, necesse erit et hoc valere, quod nunc produco in
hunc modum. Peti'us, quando claves accepit a Chi'isto, si onuiino jn'rsonam ;i'.
eins solam contendis accipere, nondum ei-at Episcopus urbis Klunnac (immo
proprie nunquam fuit Episcopus uUius civitatis, Sed apostolus, Episcoporum
institutor, maior omnibus Episcopis), Sed erat uuus infcr ajjostolos. Ergo
claves non siuit ei datae secundum (jMod postca vel factus vcl nuitatus est
vel loco vel otlicin, sicut Abraliae non c-t iusliria i(iiiilat:i (|uali--(nnc|Ui' i"
19 vel l'aiju A 20 vel imii .\
Resohitio Lutheriana super pvopositione XIIT. de potestato papap. 1510. Ip3
post fidem factiis est, Secl ])rout l'uit a])0¥tolus taiitum et pi'iuscrtiin liiihens
patris revclationem. Qiiair prursiis nihil iiaec aiitoritas ad rliniiminiin |)(inti-
iicem pertiuet, etiam si soli Potro dicta fuisset: (luaiito iiuik' minus pcrtiuet,
quando nee soli Petii persouae dicta convincitiir.
Addo et aliud siuiilis tiirniae ariinnuontuni , quo Paulus Rho. üij. etaunn. 4.
Gala. iij. utitur diocus, Quod sicut Abi-ahae ex fide reputata est iusticia, Ita oiai. 3.
et onuiibus (jui credimt rcputahitur iusticia. Quare et his sicut Pctro hahenti
revelationem pati'is et Christimi confitenti claves dantur, Ita necessc est omni
.similitei- confitenti et revelanteui habenti claves donatas esse, quod nullac
10 nisi ecclesiae, id est comuiunioui sanctoruni, convenire potest, cum nullus
siiigularis fidelis ('(uistanter et certo ac persevcrantcr habere possit haue
confessionem, quum nee Petrus ipse in eadeni perseverarit , (|uia non modo
aliquaudo, sed niox post accp])tas claves erravit. Kf tiuiien non sunt ei
claves rursum ablatae, (|uia non in sua sed ecclesiae ])ersona eas accc])it.
15 Quod si haec argumenta non conelndunt, nee illa apostoli I'auli, quae alle-
gata sunt.
Verum ut opinionem contrariam penitus iugnlennis, age, si ista verba
'Tibi dabo claves &c.' ad Petrum et successorcni eins pertinent, nccessewutiiinMa.
erit, nt et praecedentia et sequentia ac vi sententiae cohaerentia ad eosdem
w pertineant: non enim in saeris enaugelii ver'bis admittendi sunt, (|ui pro
arbitrio sensus sui pai-tem huc partem illuc torqueut et ra])iunt: sed ex
consequcntia sensus et verboiiun et ex circumstantiis intelHgentia referenda
est iuxta Ilüarii documentuin. Cum itaque Christus claves noluerit tradere,
nisi prius omnibus discipulis de sui confessione cxploratis, dcinde non nisi
25 accepto et approbato responso Petri ex revelatione patris lo([uentis, danmi
est, elaves non esse nisi eins, (jui talis est (|ualis tunc- Petrus t'uit. (^uo
sequitiu" absiu'dissima absurditas, quod malus papa vel Episcopus non i'sset
papa nee Episcojius, quia non haberet fidem, (|nae constituit acceiitorcm
clavium. Deinde sequitiu- conti-a tcxtuni et sensum eoruni, quod nee Petrus
30 claves aceeperit aut retinuerit. Quia Christus dicit, (|Uod portae inferi non
praevaleaut adversus vel eeclesiam vel fidem, (piam tunc Petrus tenuit. At
contra Petrum praevaluit etiam ancilla hostiaria. Hl itacjuc illoruni sententiaa»!atiii. 2c.,
staret, uecessaria onmino sequela se(|uetur, aut Khomanos et onuies pontifices
oportere esse sanctos et habere patris rex't^ationem nee esse carnem et san-
35 guinem, aut eos non esse ])ontifices nee habere claves. Nee \'ideo, (|uid
contra haec dici possit, cum stet tam clarus textus, (|Uod claves sunt datae
non nisi ei, qni carnem et sauguinem non audit sed patrem (;oelesteni, hoc
est sanctum et iustuni in spiritu. Aiio(|uin onniis pontitex est Satanas, non
sapiens quae dei sunt. At si hoc dicinnis, iani haercticorum novoruin et
Jiiantiquorum Donatistarum erroreni i'cnoxanuis, qni niaium Ei)iscoptun non
6 Gala. üij. alle Sonborbrurfc 12 pcr.scveravil quin non A 19 .secjnentia, hac vi B
Sut5er§ ÜBcrle. II. 13
194 Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
esse episcopum asseruemut: quod absit a uobits, qui sanetae et iiistae ecclesiae
niinistnmi impiiim et malum esse posse coniitemur. Ita fit, dum per haee
vcba voluiit ex Rliomano poutifice sohmi et oiuueni et universalem ponti-
ficem facere, ut uullum pontilicem nobis relinquant, ut videant, quo stipendi»
scripturas violentent adulatores et ambitiosi. Reliqmmi ergo est, Enaugelium 5
hoc loco nee ad Petrum nee ad successorem eius, nee ad ulluni Episcopum
aut ullum iiominem singularera pertinere, sed ad communionem sauetorum,
(|uae est eeelesia. haee deinceps potest claves committere tum digno tum
indiiriin, indigni), inquam, coram deo, quia nescit utriun dignus deo: alioquin
nou uisi digno coram hominibus committere debct. lo
C^uarc satis patere arbitror, ([uaudo dccrcta quaedam hunc textum ad
Rliomanam sedem et poutiiicem traliunt, non modo trigidissime (quod modeste
dixi) sed etiam contrai'ie sensui euangelico verbum Clu-isti tractare. quod
clarius faciemus, quando ea inferius examinal)imus. Interim de hac autoritate
satis sit in summa dictum, (juod si cui claves arrogantur, huie neeessariam 15
quoque esse fidem Petri. Quod si iides Peti'i necessaria esse negabitnr,
eadem ratione negabitnr et claves esse ei datas, cum utruuque eopulet et
exprimat, immo fidem magis et primo (piaerat Christus. (Juare nou nisi
de ecclcsia Christtun esse locutum clarc intclligitur, nee de una aliqua sed
de qualibet in qualibet parte mimdi. 20
Sccundo, adducitur ilhul lohannis ultimo: Simon, diligis meV jiasce
oves meas. Hoc enim, (|uia ad solum Petrum dictum putatur, i])snm super
omnes constitutum arbitrantur. A'crum quod et haee nihil etHciat, ostendo:
Prinui, (|uia ccrtissinumi est a Petro nulluni Apostolnrmn esse vcl
creatum vel missum, (juiu-e nee verum nee possiliile est, Petro onmes oves ■«
esse commissas, sed generali scntcntia omnilms dictum ']iasce oves meas'.
Non enim dieit 'cmmes', sicnt ad omnes Apostolos dicit: Tte in orbem
iniiversum et doeetc omnes gentes. Verum ego non possum satis admirari,
quod tot ac tanti viri contra tarn expressas scrijituras tam <>videntem ex]>e-
rientiam omnes oves Petro arrogant, qui tarnen uuanimiter confiteri coguntui-, 30
singulos Apostolos in sna.s sortes esse missos et Pauhmi de coelo in Aposto-
latum gcutiimi vocatum. In quibus omnibus qnomodo Petnmi adhuc omnium
pastorem asserere aiidenms".' (|ui nulluni illorum niisit, praesertim Paulum,
Will, i.ut ad (iala. i. multis verbis contendit. Sunt luicc (am a|)crta. ut confutationc
üJinrc. 16, 20. opus non vidcatur. Jili, iiK|uit Marcus, ])rofecti pracdicaverunt nbi(iue. -.a
»Sequitur ergo, ant Pctt'o et successori suo non esse omnes Christi
oves commissas aut oves, (pias non Petrus, sed Paulus et eaeteri Apostoli
pavemnt, ad oves Christi non jiertinere: quo (juid l)las))hemius? Ergo
Coriuthii, Galatae, Philippenses et aliac gentes, quia nee jiascente nee pastores
4 ul Bor nullum fc^tt in allen 9luS(lo6en l) utruni digims sit deo A 13 Kuaii-
gelio A 29 cviilentcs expeiicntias A .')(! vi'I l'etrii A
Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate pnpae. 1519. 195
mittente Petro pa.stae sunt, ove.« Cliristi iutcUifrondae non sunt? scd quid
moror in re tarn aperta".'
Si dicis 'at verbuui Cliristi ad .soluni l'ttruiii dicit: pasce oves nicas',
respondco: nou dixit 'ouini's oves mcas'. Alioqiiin peccasset Petrus, si non
r. omnes pavisset solus, siue caeteris Apostolis: peccaret etian» hodie RIioiiuunis
pontifex, quod non pascit nee pastores niittit ad Tnvcas et alias gpiitcs.
Qniii aliud dieam: Ex isto verlio nihil polest cogi aliud (piani ut
Petrus pascoret oves, c|uae f'uenuit ex ovili ludaeoruni, et sie nihil ad ciuu
pertinet nee ad Khonianuni pontificeni et successoreni eins, aut non ad soluni
10 eum pertinet. Quod ex Apostolo Paulo Gala. ij. probo, uhi Petruni voeat *'i'- '•!• J-
Apostohun circumeisionis et se Apostoluin gentium. Krgo si (|uis pertinax
esset, nuUa vi possit cogi lioc verbo Christi aliud iiitclligi (luam pasturani
oviiim, quae fnerunt ex eiroumeisione, ant si extenditur ad Rhomannni ponti-
ficeni, iam nee proliiberi potest, quin ad oinnes poitineat et extentli pari
li negotio ad omnes (pieat.
Secnndo, ego rogarem, ut adnlatores Rhomani pontifieis oniittercnt hoo
terribilissimuni verbum allegare pro statnendo priniatn eins, ncque eniin
terribUius ego verbnni in tota sacra scriptura legi, qnod Rliomanuin ponti-
fieem et omneni pontificeni niagis ten-ere possit: Primnni, (piia pascere non
20 significat id quod esse primnm aut iirincipem. ideo ex ipso niiiij aliml pro-
batur qnam qnod Rhonianus |)ontifex deb(>t praediearc doeereque verbum
dei. Quod si hoc debet, iam ei deponendus est totus iste primatns, die et
nocte in literis sacris versandimi , jiure orandnm, perienlis et morte pro
verbo laborandum, breviter tota Rhonia, iit hodie est, longe m aliam faciem
2s mutauda. Desinant ergo propter deum vorba Christi spii'itnalissima suis
cupiditatibus aptare. Haee enim si Rhomano ]iontifici a])tantur, seqnitur
irrefragabiliter necessarium esse, ut doeeat verbum, aut si non docet nihil
ad eiun pertinet.
Verum magis oliserva: Christus non imponit pastiirnni Petro, iiisi
30 prius diligat. übsecro te, <pnd hoc est? Nonne sequitnr, quod, si non
diligat, non sit audiendns? At quis nos certos faciet de amore pastoris?
Dubitabimus ergo, quemnam audiamus? Nam si andire nobis pastorem
necesse est, etiam illi amare Christmn necesse est, aut si amare Clu'istuni
non est necesse, nee andire jjastorem necesse est, eum utrunque Christus
35 copidarit nee pasturam nisi amanti commiserit. quid hie faeiemus? Scio,
quod, si rectc pensaret hoc verbum Christi, quilibet Episcopus despcraret
se mediiuu unius civitatis pascere posse.
Igitiir hoc effecimus, quod ista antoritate nihil probatnr nee valet ad
probandum priniatum: si autem aliquid fiicit, tiino hoc urgel^it, non e.s.se
G alias proviiicias A 18 in sacra tota .scriptura A 23 sacris ei versandiim A morti
aUc Sottbctauäflobcn 27 irrefragabiliter, doeeat A ac Christi fe^tt A :)9 alitpiid valctA
i;i*
19G Resolutio Liitheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
Episcopum in coclesia (lui mm doceat, iiec (Iticcre aliquem debere iiisi diligat.
Hoc, inquani, et nou aliud i.sta vcrba conoluduiit, ui.si uova granunatica usus
dicas: 'Si dlligis nie, ])asce oves nioas' idoni sit qudd 'si düigls te, cstd
primiis snper totam ecclesiani'.
Rectius ergo facies, si lioo verbnni Clu-isti accipias pro cxliortationc, 5
immo praecepto nou quo ovcs ad sul)icetioneni seil quo pastores ad dili-
gendiini Christum et pascenduni popuhun astringantm-. Porro, dilectio Christi
(ut heatus Augustinus hie exponit) etiam niori pro ovibus Christi recpiirit.
Atque utinam hoe verbum ad se pertinere erederent rhoniani pouti-
fices! Haec est enim totius orbis querehi, quod dileotionciu et doctrinani 10
aliis relegantes ad se niliil putant pertinere. üitelligunt enim haec verba ad
poj)ulum pertinere, nt per quae eogere ad subiectiouem onines volunt, et
tarnen paseua et auditum verbi ((juod verba sonant) nemo ex eis intelligit.
() fbelix ambitio, si quis nsquam in^'enu■etur, qui omnium pastor esse am-
biret, (piis hunc non libentissime admitteret? Nunc autem hbenter permit- is
tunt euicunque diligendi et pascendi ofSeiura, sibi vero tituhun diligendi et
pasceudi et (juae tltulum sequuntur, hiera scilicet et liouores, reservant. Desine
ita(]ue a verbis Christi torquen(h.s, quia ea, quae per hoe poutifici tribuis, penitus
auierunt et omnia ea iiupouunt, quae nou tribuis et ille quam miuxinie exliorret.
At dieis 'paseere non jwtest nisi sit superior: ergo licet non faciat 20
ofTicium pastoris, non per iioc superioris amittit locum'. Kespondeo: quid
hoc ad me? Quere ergo alia verba, qnibus locum potestatis asseras: haec
Ncrba aut amantem et jiascentem requiruut, aut prorsus nulli conveniimt,
nisi iterum nova latiuitate 'diligere plus Ins' accipias pro eo quod est 'prac-
esse eaeteris onmibus' et 'pasc-ere' 'onmium iura et opes possidcre'. Promde it.
nihil mirum, si primatum tanto aestu quaerunt: quem si verbis in suo signi-
ficatu accoptis gerere deberent, nee deum i|)suni pro praemio essent expectaturi.
vides no ergo, quid sit illudere scripturas seu, ut uindestius dixi, ex frigi-
dissimis docretis pi-imatuiu hunc probare?
Se(juitm' t'X iis, quod praeesse eaeteris, et nee diligere nee paseere, non 30
est enangclicnm necpie ("hristiaunm oflicium, sed nunidauum et hnmaiuun.
])!(• niihi, si subditi ereeti adversus pontiiicein dicerent 'nohunus te audirc
nee habere pro pontifice', quil)us velles eos verbis eompescere? Nuu(|uid
iiis 'pasce oves meas'? At ipsi dicent "qnaudo autem ])ascis? quando diligis?
ubi opus et res huius verbi?' Ergo alio verbo cogendi essent, non isto. i:,
Quare se(|uitur (pioque, quod his verbis uec ulla ))otestas, nedum primatus
coinmittitur, sed potestatem habeuti ollicium diligendi et doeendi ini])onitnr,
sicut Petro iam in a]iostolalum vocato haec dienntur. Et hoc est (piod istos
adulatores vorboriun Christi oscitautes et stertentcs lectores ab intellectu
4 Ecclesiani totmn A l:! uenio viicit. () loeli.\ A IS) .•ililiDirot A 27 Llcliont E
28 mnilcstiis ntlc Soiibcvbllicto ;!:i 00s ff()lt A :!S SSoil Ef. Imc- est \ni per veiliuni
'|iasce' ©. 107 3. 4 icl)lt A
Resolutio L\itliei-ianii super i>i'opositione XIII. ilc^ iiotostato papiic. 1510. 1<)7
sauo propellit, (jiiod non di.scorimnt verbuni officii ot i)()te.statis. Vocatio
Petri focit euin pi'iintini et (jualcin ipsi voliiiit statucn». Scd inipo.sitio ofVicii
jier verbuin 'pascc' iiulluin ei iiiaiorcin uradiim coiitnlit nee conforrc potiiil
nisi dicant^ Petrnni super .seipsiiin ctiam clcNatiim per \('rl)iim 'pasce'.
."i Dici.s antem 'Siifficit (puid per aliiiin doeeat et diligat: iion e.st neces.'^e,
ut per se solum i'aciat\ Respoudeo: adniitto, sed lioe isto verb« Cliri.sfi
non traditiu', et alio verlx) liane licentiam astrui oportet, lioc verbniii iiisnpe-
rabiliter coneludit, aut pa.stores esse debere, etiam ])cr seipsos aiiiaiites et
docentes, aut, .si non per seip.sos aniant et doeeiit, uüiil hoc verljuiu ad eos
1» pertiuere. Atque itii nihil probatur ex ipso j)ro Moiiarehia lihomana, .sed
potius contra pugnatur, cum tot aniari et pasci ab uno sit inii)ossibile.
Videmn.« quidein otfieiuni diligendi et ))a.sceiidi a pontificibus rhoinani.s
tradi Ej)iscopis reteiitij titulo jja.stori.-^ et aniatoris, et Episeo])i eodeni nomin(!
servato tradunt curatis, curati ea])ellani.s: iKinien jier onuie.s traiisit et liacnt,
'"' otficinni tran.sit et in nullo haeret. Sed et fratres niendieautes sumpto ah
illis ofHeio strenue eo.s iniitaiitur: Maiores et niagistri ofliciuiii doeendi
tratril)us tenniuarii.s iniponunt, i]isi nomine ofticii contenti. Adeo nidlcstuiii
est verl)mn dei doeere, diligere et ])ascere, ])riipter quod ununi filiu.s dei venit
in niundum misitque spiiituuisanetuui et oumia f'ecit, ut officium hoc esset
2» offieiosissimmn.
Quod si satis est per aiiuni doeere, quid anq>lius facit Episeo])us quam
laicus? Nonne vel Turca potest iubere aut jiermittere, ut aiius diligat a(^
pascat? Quid ergo necesse fuit Petro tot \-ieibus repetitis mandare hoc
officium et tam instanter urgere? Est iste modus euangelii interpretandi
•j.s 'Pasce oves meas, id est ])ermifte, iube, iit alius pascat'? Si ille alius item
per abum paseat et tertius per (juartiun, ac sie sine finc usque ad neminem,
ubi iiianet verbuni Cln-isti? Aut qua deecntia caeteri setjuaees pascent,
qiiando primores et qui ])lus iis debent non pascunt? Cur ('iu'istus non feeit
idem? cur Petnis non etiam otiatus per alios pavit?
3» Igitur si ista verba ad pontifieiam potcstatem cogas ser\ire, in ner\-nm
res tua il)it et conehides, a teni])ore (iregorii Magni non fuisse pastorem in
Rhoniana ecclesia. iiic enim fere idtunus est eorinn, qui sacras literas tracta-
vermit. Quare si gloriaris dictum esse Petro 'diligis me jihis iis?', bene, fac
lioc et \'ives, dilige pbis caeteris, pasce phis caeteris, Et induentur ariet<w '^f- fis, ii
!■ ovium, et vidles abundabunt frumeuto, clamabunt et h}iimmu dicent. Quod
si per 'diligere pUis liis' intelHges maiorem te aiiis esse, iam verbo Christi
alienam intradis intelbgentiam. Non enim aiiquid iubetur subditis per haec
verba sed Petro. Non dicit 'Estote oves sul) Petro', sed 'Petre, pasce oves'.
Et tameu ilhid volunt, iioc nohnit.
< ' Credo itaqne nianife.stissimum esse, has duas enangebi antoritatcs niiiil
ad rem facere et frigidissimum atque inetficax esse, quicipiid iuicusquc per
ipsas in hac re formatum est.
198 Kesolutio Lutheriana super inopositiono XIU. (Il- potestato papae. 1519.
Ex iis iam facilc ost decreta ipsa iudicare, (juam iiifiriniter
sua ])robt'ut. Qiiod iit olaruiii faeiain, ali([H()t adduco.
Primus est Leo <lis. xix. c. Ita ddininus iiostei-, iiujuit, Iliesiis Christus,
liuuiani geueris salvatnr, iustituit, ut veritas, quae antea legis et prophetaruiu
praecouio eoutinebatur, per tubam Apostolieain iu saluteni universitatis cxiret, s
l'j. 1'.', 5. sicut seriptimi est : In omueni terraui exi^•it sonus eorum et iii tiues orbis
terrae verba eorum. Sed Imius muneris sacrameuta ita dominus ad omuiimi
apostülorum officium pertinere voluit, ut in lieatLssimo Petro, onmium aposto-
loriun smumo, principaliter eollocaret, ut ab ipso, quasi a i|Uodam eapite,
doua .sua velut in corpus omue diffunderet, ut exortem se iutelligeret divini lo
niystem esse, qui a Petri soliditate reeederet. haec ille.
Quis, obsecro, uon videt, sanctura et eruditum himc virum humana
passuni? Nam si per soliditatem Petri intelligit tidem, cjua Petrus Clu'istuin
!»i(itti). iG,i6. confessus est Matth. xvi., recte et euimgelice dicit. Haec enim iides est
petra, a qua Petrus nonieu habet. A (jua (jui rccesserit, merito exors est is
divini mvsterii. A'eriun si per soliditatem Petri intelligit iurisdictionem et
potestatem Petri et Khomani pontificis, quilibet tacile capit, qiiod verbo
euangelii abutitur et t'allitur. Nonne omnes Apostoli fuerunt in soliditate
Petri? et tarnen sub lihomana ei'clesia uon fuerunt. Hanetus Stephanus et
alii, a Paulo persecutit)nem passi, in soliditate Petri fueruut, antequaiu Rho- -jo
maua ecclesia fieret.
Deinde eadem hiunaui att'eetus labilitate dicit in Apostolo Petro ])rin-
cipaliter collocatum munus docendi, trahens ad singularem Petrum, (|uoil
propheta plurali et indiscreto numero dixit: Sonus eorum et verba eorum.
Sed et hoc manifeste falsum est, quod Petrus ea])ut sit totius corporis, 25
a quo dona sua Christus in omne eorinis diffundat, nisi intelligat jiartem
ecclcsiae, tjuae do(«nte Petro erudita est, ut est latiiia et occidentalis ecclesia.
Xam etiam per alios Apostolos, ]>raescrtim Paulum, dona sua dilfudit
in nuilto plures ((uain per Petrum, ut mihi niiracuhuu sit tam prol'unde
hiiiiis pontificis iiiciitem fuisse occupatam. ut iiaee scribi'iis iion meminisse 30
potuerit Pauli et alinrum Apostoloruui. Si ergo dixisset "per (]uem dona
sua iu corpus ditfuuderel', recte dixisset, sed 'in omne corpus^ iiimium
dictum est.
Sequitur idem TjCo: Hunc (Petrum) enim in cousortium individuae mii-
tatis assumptum id ((uod i])se erat vuluit nominari dicentio 'Tu es Petrus, 35
et super haue petram aeditieabo ecelesiani nieaiiT, ut aeterni templi aedi-
ficatio mirabili numere gratiae dei in Petri soliditate cousisteret.
Iterum per soliditatem J'etri uon tideni universalis ecclesiae sed po-
testatem ]{homanae ecclesiae signilieat et verbum Christi sub ))ersona propria
Petri, non autem ecclesiae accipit dictum, ut clare ex sequentibus patet, ubi «>
dicit: Verum hanc firmitatem Petri istius sauctissimam, deo (ut diximus)
aediticaute constructaui, uimi> \ult iinpla [jraesumjitioue violare, quisquis
Kcsolutio Lutlieiiana suiut inopositiono Xlll. de potL'statt' papiie. 1511). 1<)()
eins potostak'in teutat infriugere faveudo suis cuijiditatilms et id (|uo(] a('cc|)it
a veteribus uou sequeudo.
Ecce seipsiuii exponit, .soliditatom IVtri esse potestatcni rlioniaiiac
ecclesiae, ideni jkt .secretissiiuaiu fiduiii spiritus et (-xteniaiu iurisditioiiis
5 potestateiu intflligciis, non sine verbi i'uaiigclici iniiiria. Non criro infriniiit
soliditatem Petri, qui sub legibus rhomauae ecclesiae noii \ivit, sed qui uou
id credit quod Petrus confessus est.
Protestor autem ego, quod decreta quidem huiusuiuili uou dauino. >\ilul
euim meae saluti deperit, si tolero alicuius violeutam scriptiu-ae interpreüi-
iw tionem, modo vera et legitinia iutelligeutia iiLxta salva sit. Sed hoc aduitor,
ut rem et fidem uostram coustauti et solida iutelligentia discanuis firmare.
Quam%as enim eiusmodi abusionos scripturae valeaut pro iis, qui iam credunt,
et tüleraudao sint, tarnen oportet etiani, si cmn coutentiosis oriatur belluiu,
habere simplicciu et germammi scusuiu Christi, (jui stare iu acie victor
IS possit, ne ecclesiaui et oumes uos ludibrio exponauuis. Xeque euim cuui
illis sentio, (pii riiomauos pontifices nou errasse putaut et apud eos solos
esse veram scripturae intelligeutiam, cum louge contrariuui hie it nudtis
aliis locis %'ideatur: houiiues fueruut sicut et caeteri Episcopi. Neque saue
grimde mh-aculum est, sanctos hos pontifices hiimana infirmitate sibi ambivisse
20 primatimi, (pumdo et ipsi apostoli ])raesente Christo non solum ambiveruut
sed etiam uou semel iuter se eouteudermit, quis eoriuu videretur maioi\
Sicut ergo Clu'istus benigne tulit eoriun humanitatem, ita et ecclesia t^dium
pontificum ambitionis reliquias fcrendas discit et decreta eiusmodi ideo non
penitus reiicit. Illis jjorro et manibus et pedibus resistendum est, qui non
-'5 contenti, quod huiusmodi decreta hiuuiliter ferimus, sed eo insauiuut, ut,
tanquam non sit aJius in scriptm-a sensus, ea pro necessariis articidis fidei
nobis sancire et omnem aliuni seusuni haereticum proclauiarc andeul, ouniia
sine uUo iudicio Icgentes: qua tcuieritatc neccssario taudcni fit, ut legitiuuuu
Cliristi sensum amittamus et in humanuni arliitriuni et areuam aedificemur.
30 Si enim verum esset, (piod hie Leo iste dicit et tanqnam divino prae-
cepto eius \-erbis obediendum esset, iam tota orieutalis ecclesia ab initio
sui usque ad finem fuisset exors divini mysterii, ([uia uunquam sub rhomanae
ecclesiae potestate fiiit. Tolerandus itacpie error huius I^eouis, non autem
propter eum alius et verlor sensus relini|uendus.
3'' Secuudus est Leo iiij. dis. xx. c. de libellis, dicens: Quam ob causam
luculentius et magna voce pronunciare non timeo, quia qiii illa, quae diximus,
sanctorum patruni statuta, quae apud nos Canonnm nomine praetitulantur,
sive sit Elpiscopus sive clericus sive laiiuis, non inditVcreutt'r recipere couvin-
citur nee catholicam nee apostolicam fidem nee quatuor euaugelia utiliter et
*" effieaciter ad eft'ectum suum retinere vel credere ])robatur.
Vere nimis niiiil tinies, uii I^eo, prouimciare, audeus hnmana statuta
ciiangeliis aequare, et audaeter satis affirmas, iis non servatis nee fidem
200 Kesolutio Lutht'naiui super propositioue XIll. de pütestate piipae. 1619.
catliolicam sorvari. Si de cdiittjniptoi'ibu.s et iis qui sub te sunt diccres,
ivrU' (licores: imiK' i'ontra, (juaiidu inoivs et tideiu, traditiones cum euaugelio,
verlnun Imiiiinuni cum verlui dei coutimdis, udime liomn es".' Quis ferat, ut
euangelium et fidem nun servare putetur, (jui sub statutis illis uon fuerit?
Tu cum tuis serva statuta ut cauoiies: illis, qui sunt in Oriente, alia simt r,
statuta, sed idem euaugelinui.
Tertius, dis. xxi. c. Clcros, (juod eapituluni cgo nuu(]uam eredam esse
ab alicjuo rhomauo puntifice cdustitutum, sed videtur Isidori comnientum
esse, qui Metropolim mensuram civitatis ' et Aeolytum cerofenu-ium aliosque
gradus egregia inscitia descril)it, et iuvcuit tarnen autoritatem. l'ontit'ex, w
incpiit, princeps sacerdotimi est vel esse dicitur quasi via sequentium. Ipse
et sunuuus sacerdos, ipse pontifex niaxinnis nuueupatur. Ipse euim efHcit
saeerdotes et Levitas: ipse omues ordines eeelesiasticos disponit: ipse, (pioil
mms<|uisque facere (lebet, osteiidit. Antea autem pontitices et reges erant.
Nam maiorum liacc cimsuctudi» fiiit, ut rex esset sacerdus et pontifex: uiide t'-
et pontificcs rlicuuani impci-atores appellabantur.
Hunc ilivinatiirem contemjitmii prat'teriissem cum erroribus suis, nisi
videreni liinc sumi liodie a nunnullis, (]uod papam impcratorcm n)axinuun(|ue
juintiticciu iactaut. Ideo non iutcr i'auoncs, sed iutcr cancs liuuc deputo, et
ne id sine iudicio i'aciam, upponam ei contraria (Iccreta, ([uae sinud sentcntiam •jn
nostram invabunt. I)icitur euim dis. xcix. c. prime: primae sedis E])isco|)US
lum a)ipcllctiu' princeps sacerdotuni vel suuunus sacerdos aut aliquid luiius-
modi, sed tantum primae sedis E[(isc(ipus. Vä sequitui': l'niversalis autem
nee etiam rliomanus ])()ntit'ex a])])cllctur.
Hie ego in iudicinm xocii ipsos canuncs et caniMiislas: diiccani me 25
quacsii, ijuid Jiic dicani. Islc canDU |ii'iibatus est, sed vidc, (|uant(i maiora
crimina c(Mmniüat in smnnunu pontiticcni (juam ego nnquani ansus esseni
cogitare. I'rinid non soluni irigidos asscrit , sed et ucgat cl iirobibcl ac
danmat cos canones et canonistas, <|ui rliduianiini |)(iiililiccni principcm, caput,
summum, niaxinunn appellant. Deindc primatum ei aufercus |)enitus cum :tü
reliipiis priniarum sedium Mpiscojtis, iil est patriarcliis, accpiat. Hbi sunt
ergo, i|Mi nie nova jiosuissc garriuiil, qui Irigidissima deereta dixi siqx'riora,
et, oredo, non ini<|ue'.' Nam liic canon Concilii ^Vpbricani eo plus illis prae-
(erendus est, ((Uo longius ab ambitione recedit et euangelicam mndestiam sapit.
(Jui ergo me liaereticum aeeusant, obsecro, parcant saltcm liuic canoni, 35
si mihi nolunt jiarcere. Ego onmia admisi, ([uaecun(|ue riiomano |)ontitici
liodie tribuuntur: rem non nego, l'acto non coutradico, sed de iure eins
disputo, et sentiü, quod non iure divino sed decretis hominuni talia tribu-
7 C'lero aüt 2Iu§9o6eu 12 ciiiin suinnius odc 9Iii5ijnDcii 14 ostciiidit fcfjtl in alten
?tlläßa(jcn 'M cum relinuis A
Resolutio Luthenana sui)er propositione XIII. de potcstatc papao. löl'J. 2(ll
antiu'. Quill amplius taelfiKluni milii ef«f.' An iioii soliim ilfbuo lactum con-
fiteri, seil i'tiaiu lueudac-ii.s et curniptioiiibiis scrij)timie ideiii stabiliro? Al)f^ii.
Igitiir daniuer, quautum volunt: liic Imheo oauoueiii, i[iii (laiuiiat
rhuinauuin poiitificeui uuivcrsaloin poiititiccMii vocari, (|iui(l ego tarnen nini(|uain
••■ ilaninavi. Sod addaniiis ])liira.
Ibidem IVlagius oninibus Episeopis .scribit in liunc UKulnui: Nulliis
patriareharum universitatit; vocabulo nn(|uani ntatni-. (^nia si nnus palriarclia
universalis dicitur, patnarchai um nonien eaeteris derogatur. Scd absit hoc
a tidellbus, hoc sibi vellc (juenipiam arriperc, unde lionoreni fratrum suoruni
10 immiuuere ex (juantulaeunque parte vidi'alur. (iuajii-optcr cliaritas \-cstra
neminem un(|Uani, etiam in epistolis suis, universalem ajipelU^l, nc silii de-
bitum subtndiat, cum ;dteri honorem infert indebitmn.
Vides, quod honoris f'ratcrni iuuuinutio sit, si nnus onniilius praelc-
ratiu-, etiam rliomano pontificc' autore.
I' Ibidem beatus Gregorius Eulogio patriardiae Alexaudriiio: lOcce in
praefatione epistolae, quam ad meijisum, qui jn-ohibui, direxistis, siqwrbae
appellatiouis verbum, universaleiu papam nie diceutcs, inipriuiei'e curastis.
(iuoil peto mihi dulcissima sauctitas vestra ultra non faciat, (|uia vobis
subtrahitur, quml aUeri ])lus(jnam ratio exigit j)raebetnr. Nee honorem esse
2u deputo, in (jun l'ratres meos houoi'em suum perdere coguosco. M(mis nampic
est lionor universalis eeelesiae, mens honor est fratrum meoium sojidus vigoi'.
Tmic ego hoiKiratus sum, cum singnlis quibustpie iionor debitns non negatnr.
Si enim imivei"salem papam vesti'u sanctita» nie dicit , negat sc hoc esse,
(juod me fatetiir Universum. Sed absit hoc: recedant verba, (|iiac veritatem '
?:. inflant et ciiaritatem vnlnerant.
Ob.secro, quid liie dicemus? An adhuc peceo, (piod t'rigidissima (Iccicta
vocavi aIi((Uorum rhomanorum pontilicum, loyta eoniictorum iiominum, (pii
ista secutus debueram ap])cihu-c verba veritatem inflantia (id t'st, levem et
vanain facientia) et eharitatciii vulneraiitia? Quid, si ego ista dixissem, esse
3" vidciicet non modo inellicatia, sed etiam iuimica veritati et contraria cliaritati '.'
His adde et scnas ii-rme cpistolas beati Gregorii in llegestis suis,
((uibus ad imperatorem (Jonstantinopoiitauum et i)atriarciuim eiusdem af^errimo
idem prusequitur, protestans, olihitum t'uisse a ('ouciliu ('haicedoiuMi>-l rlio-
mano pontifici liunc ]iriniatum et tameu a nujlo assumptum.
»* (inod si dixerint C'auuuistae novelli, esse haec abi'ugata vcl pei' con-
suetudiuem desiisse, gratias ago: lioc volui. Sequitm- ergo, quod non verbis
euangelicis et iure divino iste primatus stet, Sed iure iiominum et usu : iioc
admitto, hoc confiteor. alioquiu si iure divino staret, nniiijuam debuit non
esse et fuisse, et peccasseut mortaliter liic Pelagius et Gregorius sicut ca.s-
*> santes ius divinum et euaugelinm dcpravaiites. Quando ergo iura hmiiaiia
9 a fidelibus, sibi velle E 17 diceiis aUc »Jtuäßalicn
') .^ier muß Sutf)ct veritatem ftatt vanitateni gctefen (jafacn.
202 Kesolutio Liitherian.i siiiior propositione XUI. de potestate papao. 1519.
sie cum asseruut, iit per verbimi euangelii conentiu" probare, uoiine necesse
est, iit frigidissime et inefficacissime et \-iolentissime id faciant? sicut videinus
in praedictis et nunc ecce anipliu^ videaiuus.
Quartus j^acletus xxi. c. in niivo. In novo, inquit, testaraeuto post
Christnni dominum a Petro saeerdotalis eoepit ordo, qiiia ipsi primo ponti- s
ficatus in ecclesia Clu-isti datiis est, domino dicente 'Tu es Petrus &c\
Haec si intelligit, quod sacerdotaKs ordo coepit a Petro in ecclesia
latina, potest utcunque sustentari, quemadmodimi et beatus C\"prianus epistola
tertia Sedem Petri principaleni et unde sacerdotalis ordo coeperit appellat
aut sie coepit, quod Peti'us primus inter aequales Apostolos fuerit. Si autem i»
intelligit, quod a rhomana sede omnis ordo sacerdotalis primo et solum
\euiat, ex dictis satis patet, quam sit erroneum, nee hoc tunc Anacleti est
deeretimi, sed fieti alicuius Anacleti palea.
Quiutus, Pelagius eadem dis. xxi. Sancta rhomana ecclesia catholica et
Apostolica (forte (juod caeteras uec siuictas nee catholicas reputat) nullis is
s^Tiodicis constitutis caeteris ecclesiis praelata est. Sed euaugelica voce
domini et salvatoris nosti-i piimatimi obtinuit: Tu es, inquit, Peti-us.
Hie magis erumpit et audet uon tantmn contra praedicta dis. xcLx.
adducta decreta, Sed etiam quod verbmn Christi ad Petram omnino torquet
de fide ad potestatem iurisditionis et pompam primatus, deinde solam Petri '.'o
personam in verbis Christi acc-ipit reiecta persona eeclesiae, quam vere Petrus
timc gessit. Ergo uova graminatica 'Tu es Petrus' significat 'tu es primus'
et 'tibi dabo claves' id est 'soli rhomanae eeclesiae, caeteris ecclesiis nihil
habentibus'. sed piget me omnia commemorare. In summa (ut dixi), si his
\crl)is Christus rhomanam ecclesiam significavit, cum rhomana ecclesia vix 2s
vicesimo anno eeclesiae primitivae nata sit, sequitur, (juod ipsa primitiva
non fuerit ecclesia, et deinceps omnes, quae claves ex rhomiuia ecclesia iion
aceeperuiit, Cliristo inobedientes fuerint. Et ita s. Stephanus cum tot müibus
niartynim orientalis eeclesiae danmati censebuntur. Ut oniitt;mi, (piod, si per
verljum Christi ])otestas rhomanae eeclesiae intelligeretur, ut hie vult, et m
Christus su])er haue petram ecclesiam suam se aedificare proniittat, sequitur,
quod imiversalis ecclesia non super fidem sed super potestatem rhomanae
eeclesiae aedificata est: super «luam tunc ipsa rhomana aedificata est? non
super petram, id est suam potestatem, nee super fidem, ergo super niliiliun.
Quis ferat iiaec? Vides ergo, (|uam ])ossum invehi in istos hominum sensus, '■'■'
si vellem libere agere: nunc autem sufficit mihi ostendere, quod his deeretis
contra hostes et in contentione niliil cffici potest: sunt enim languidissima,
frigidissima et ])enitns ineptissima ad contentionem. Sat est, quod tolerantur
pro fraterna chritate, non etiam adoreutur ])ro solida et germana veritate.
Sed nee hoc ferendnni est, quod iniert: In üs omnibus ()uanto gradus '»
27 omnes qui A
Kesolutio Lutheriana super in-opositionc XIII. (It> polpstute paiiao. 1519. 203
celsior, tanto maior autoritas iuvenitiir. In maioribii.s siqiiidem est regeiidi
iubeiuliqiie pott'stas, in niinorihus (>li.-ic(iiu'iK]i necessitas.
Vide, iit iK'i'f.-i.sitatt'in iiuiiiibu.-; iiiijKinit et silji soli (("ontra cliaritati.s
officium) libertatem aiTogat, .«ed pessima conseqiientia. Xon eiiiiii iiKi.x maior
■i autorita.-i est, iibi gradus cel.«ior e.st. Petrus ciiim primus aposloloruin f'iiit,
sed uullam iii eos autoritatem habuit unquam, iumio coutra, Apostoli in
Petram habuerunt autoritatem, ut Act. viij. scribitur, quod apostoli niisenmtsuHicttii.s.u.
Petrum et lohaunem, (|ui tum- jii'iinores craut inter apostolos, et tarnen missi
smit ab apostolis tauquam maioribus ad Saniariae fideles. Labifnr ergo
1« Pelagius hoc loco satis aperte, (]uanquam ego credo, hos et similcs Canone.s nihil
jiraeter uomen de rhomanis poutifieibus habere, esse autcni compositos ab (;orum
officialibus et seribi.s, in theologia paruiu doetis. Ideo nihil euangclicum,
nihil ecclesiasticum spiraut, sed huiuanum aö'eetimi, c-u-nem et sanguincm.
Sextus, Nicolaus papa eadem dist: c. mferior, volens robusti.ssime i)r(i-
•■^ biu'c, (pKid inferior non potest superioreni absolvere (intelligit autcni C'onstan-
tinopolitauani ecele.siam inferiorem, Xam haec nmltimim C'anonum eaussa
fiiit pro isto primatu) inducit illud Lsaiae x. Nunquid gloriabitur securis 3tl- lu. is-
contra eum, qui secat in ea, aut exaltabitur .serra contra cum, qui traliit
eam? His, incjuit, ex divina .seriptui-a conmiemoratis, sole clarius exhibuimus,
20 non posse quenquam, qui minoris autoritatis est, eum, qui maioris potestatis
est, iudiciis suis addicere. Quis nou miretur? adeo iste autor sub nomine
papae scripturas tractat apposite : deum facit ex ])apa, eaeteros episcopos uon
fratres, non homme.s saltem, sed instrumenta facit. Hoc est nimirum sole
clarius exhibere, id est tenebras offundere.
2' Ut omittam, (|U()d lux; syllogismo ])robat, uon posse inferiorem superioris
esse iudicem, <iui pnibandum suscepit, quis esset superior et inferior, tam
apte et acute disputari dignus fuit iste primatus ambitionis foedissimae.
Deinde, in fine, Riiomanam ecdesiam matrcm vocat onmimn ccclcsiarum.
lii quo minim est, euius liliae et discij)ulac fucnmt ecclesiac Judaeae, de
3» quibus Paulus ad Galatas dicit: Eram ignotus facie ecclesiis ludeae. Et quae®iü. i, 22.
ecclesia tiierit, (juam Paulus vastabat, siquidcm Rhomana ecclesia tunc erat
adlmc in lumbis patris sui Pctri, (|ni Hierosolymis erat. Quid, queso,
Hierosolymitana ecclesia didicit a Rhomana? Cur mentitur Paulus Rho. xv.Siont. 1.^,251.
dicens, pauperes sanctos in Tudaea iuste aeeij)ere colleetam a Rhomanis et
'■' aliis gentibus, quod s|)iritualium illonnn participes facti essent? quo verbo
apostolus Hierosolymitanam ecclcsiam matrcm, matricem, radicem signat
omnium plane ecclesiarum totius orbis, etiam Rhomanae, quod et verum est.
Quis enim negare pot(>st, ecclcsiam gentium jtosteriorem esse ecclesia ludae-
orum et ex hac ijlam natam? cum tot in locis hoc de gentibus pn>piietae
*» praedixerint, cum in actibus discipuli dispers! solis ludaeis praedicasse verbum «vnci*. s, 1.
17 lsaiae xiüj. alle Slu^gaben 21 adiicere ottc Sonbetbrude unb ed. Erlang, subiicere ed.
Witeb. unb ed. leii. 25—27 Ut omittam Biä ambitiouis foedissimae fc^lt A :!8 ecclesiae A
204 Resolutio Lutheri;ina super i)rüi)Ositioiie XI! I. de potestate papac. 1519.
SiiMii. i.\ s. et de geutiiun salute stujniisse legautur, et Paiihis Rho. xv. ludacm-uni
ministnun fnis.-ie Christum et gentes miserieoriliam Cdii.sceutas ad ruinam
t«Mj. 4, ■.>•_'. ludaeonim doceat. Sed et Christus lohau. iiij. Wahis, iutjuit, ex ludaeis.
Modeste itaque disisset 'Matrem ecclesianuu', 'niatrem' vero 'omniuui eede-
siaruui' hjqierbole est nimia.
Septimus, Nicolaus iteruin dis. xxij. c. omues, de (juo textu nescio quid
dicani. Xam prope corrigo meam propositionem et dieo, quod rhomanaui
ecflesiam aliis esse superioreui probatur ex delyranientis cuiusdani ineptissiniae
paleae, nomine Rliomanorum pontifieiun ecelesiam Christi illudentis. Audi,
quaeso per Christum, (juid hie dicat.
Omues, iiiquit, sive patriarchii cuiuslibet apices sive metropoleon
primatus aut episcopatuum cathedras vel ecclesiariuu cuiuseunque ordinis
dignitates, instituit Rhomana ecclesia, Ilkuu vero ipse sohis fuudavit et supra
fi<lei ijetram mox iiaseentis erexit, (jui beato Petro, aeteruae vitae ehi\igen),
tcrreiii simul et euelestis impcrii iura eominisit.
Kugo te, leetor, de Rhomanis pontLticibus et ipsa Rliiiuuiua eeelesia,
tut inilibus martj'rimi in coelo et terra fulgente, aha ([uae potes sentias,
modo propitius tibi sit Christus, ne hoc decretum crodas editum ab ullo
Rhomano poutilice, saltem sciente.
Primuni, verbo Christi solam Rhoniauam ecelesiam limdatam garril
hie iinpius, quisquis est, Rhomani nomiiiis emeutitor. Caeteras autem, sequitur,
non Christus sed rhomana ecclesia fundavit, quia rhomanam ecelesiam supra
(Idei jietram erexit. Supra quam jietram, ([iiaeso, alias ecclesias erexit? An
sn|)ra harenam? N(in creduut idcm rhomana ec<'Iesia et aliac ecclesiac?
Non sunt ipsae etiaui ecclesiac? Si sunt ecclesia Ciu'isti, cur tu impiissimo
a'i(Utij.if,,i8. (ire resistis Christo dicenti: Super haue petram acdificabo ecelesiam meam?
(iiiid significat ecelesiam meam? Non est nisi una rlioniaiia ecclesia sua
ecclesia? Si aut<'m (|uaeiibet alia etiam ecclesia Christi est et Christus
affirniat eam aedificandam su])ra ])etram fidei, inq)io iam errore dicitur, ad
solam ecelesiam riiomanam ])ertinere et non ad alias onmcs. Tc mmc a])])ello,
leetor, ut iudices, an haec decreta modeste, an inunodeste i'rigidissima dix(M-im,
quae verius imi)iissima dicere dcbuissem, non quod rhomauorum ]>oiitiliemii
sint, sed quod nomine eorum vulgentur, et ]>cr ipsa iam luultis aniiis adii-
Icntur sunirais pontificibus , has insania.s nihil curantibu.s, quin et suavitcr
audientibus. Igitur euangclium hoc interprete sie intcUigcnuis et locujilcta-
l)inuis 'Ego supra fidei petram aediticabo ecelesiam meam rhomanam. Rho-
mana autem aedificabit supra suam sententiam ecclesia.s .suas, non mcas, (piia
meam sui)ra (idei |)etram acdificabo'. Ecee nunc eant adulatorcs et statuaiit
nobi.s scripturae saiK;tae iuterpretationem ad rhomani ])ontifieis scribas ]icr-
2 conseculos .\ in ijui liic E II palriaicliarum sive ouiusliljet apiceni .sive
inotropoles, primatu.s aUc ?tli§flo6cn 1.3 dignitates oöc 'JluSgoIJcil 30 solam fcl^lt A
•Jl vel iiriinodestc A •l-') iiitelligimiis K
Resolutio Liithoriiina supor propositione XIIT. clo potostatfl papap. 1519. 205
tinere. Deinde viele, quid sit in curia rhomaua iuristas doniinari et sine
theologis ac sacris literis de sola potestate et spiritu.ssaneti j)raeseutia prae-
sunicro, hoc est, per solam potentiani scripturas tractare. Caetenuii inxta
Augustini i-eguliun et rhonuiuus et onuiis poutifex subiaeet cuiuslibct lidclis
-, etiam iutlicio, niaximc in nuiteria fidei.
lam Ulud ((Uam euangelice dictum est, quod coelestis inipcrii et tcrreni
iura Petro conimisit, obsecro, non est liaec res onmibus laelnyniis digna,
(juikI haec non modo legere, sed etiani credci'c pro oraeulis spiritussaneti
urgcaniiu', et ita urgeaniin-, ut igneni niinentur, si contra (|uid inntiaiiuisV
10 Atque ita fit, ut iiaee niaiore tinion; et religione amplectaiuur quam \illuiii
aliud vel fidei vel morum praeceptum divinum, ubi igueni nemo minatur,
quin glorificautur, et adluic iKmum statum ecclesiae sonmituims nee Anti-
ehristiun in medio tenipli aguoseimas. Igitnr vox ista I)lasj>licmia est
im])iissima, quod Petrus im-a eoelestis inqierii teiieat, cum solum ministcrium
i:. verl)i teneat in terra, Christus solus sit dominus eoeli et terrae. l)c;iiule
imperium terrenum et (^hristus docuit et Petrus coutemiiere: hie non solum
noD habere, sed etiam iura eins in manu Petri constitnit. Hinc secutum
est maluni, ([uod adidatores rliomanum poutificc'm in utr(i(|ue regno dominum
eonstituunt, quod nee Christo (juidcm datum est, ((ui suiun regnum negat
:;o ex hoc mundo esse. Mirum autem, (|Uod Petrus Neronem principem passus
est, non modo in Rhoma sed etiam in sua cruce, (jui potuit ei iura teri'cni
imperii auf'erre, aut certe f"ri\'ohun et impium est, successorem Petri iioc
praesumere, quod in Petro non fuisse eernitiu-. Pereant ergo arrogantissima
vocabula ista imperii, iura imperii, coelestis et terreui imj)crii. Soli deo
2.-. haec eonveniunt: mmistro ecclesiae et sacerdoti, Clu'isti servo, modestiora
tril)uantm-.
Sequitur eadem palea: Non ergo quaelibet teirena seuteutia, sed illud
verbum, quo eonstruetum est coelnm et terra, jicr quod deuique onmia
condita simt elementa, rliomanam fundavit eedesiam.
30 Vide monstra: aut liaec; de sola ecclcsia rliomana dieuntur, et sequitur,
onuies alias ecelesias esse terrena sententia statutas et sine verbo dei, sine
(|U(> nüiil factum est quod factum est, et sie onmcs aliae ec'clesiae sunt niiiil:
aut simiil etiam de aliis eccle.süs intelligendum est, esse scilicet eas |)er
verl)um dei, ([Uod omnia condiilit, statutas, et sctpiitur liinc, iiiliil singulare
,i. de rliomana ecclcsia dici, nisi inauem pompam syllabarum, et ita deeretistam
lumc aut intolerabili inq)ietate ncgare eaeteras ecelesias ima cum Christo
aut seipsura sua inseitia maniiestissime irridere.
(iuod si de constitutione ecclesiarum inxta dignitatis gradus lo(|uitur,
non inxta sid)stantiam, ])atet ex praedictis, quam pcn-verse hoc verbum Ciu-isti
40 de fide totius ecclesiae universalis tonnicat ad potestatem uniiis hominis.
15 sohis est (l(im!nus .V Kj impenum et teiremiiii Christus A
206 Resoliitio Lutheriana super propositionc XIII. de potestate papae. 1519.
Christus suam eccle.«iain supra petram aedificare se dicit, liic vcro non, scd
(Imiitaxat rlioniaiuini, lux- est eaoteras ecclesias nihil facore et C'liristum negare.
Pori'o, si eaeterae eeclesiae sunt ten-eiia senteutia statutae et liano
sontcntiam rhomanae eeclesiae esse dixit, suo ore sese damnat, suam senten-
tiam esse terrenaiu, uou divinum, dieens. Et ubi maiiet, quod vooem Petri •,
tanquam divinam et non terrenam andire oportet? porro quis eonstituit
eeclesiain Hierosolvmitanam , antequani eeclesia rhomana esset? An non
Petrus verlio d(>i rhomanam ecclesiani eonstituit?
N'ernm si de dignitatis constitutione loquitur, non de sulistantia eecle-
siae, tunc arguo sie: Rhomana eeclesia est divino verbo aliis superior con- m
stitiita, ergo necesse crit, ut eodem verbo eaeterae eeclesiae sint ei inferiores
statutae, quia non potest statui su]ierior, nisi sint quibus superior statui ]>ossit.
l'bi i'rgo est, quod supra dixit. Inferiores eaeterarum eeelesiaruni oi-(hnes
a rhomana eeclesia institni? non verbo divino, quo vult sola constitui ipsa?
Xam quomodo Christus ]iotuit statui dominus, nisi simul gentes et termini r.
terrae sui)iieerentin', et mons Zion, eui rex praefieeretiu'?
Adde iiis, si quis dicat 'si i-honiana eeclesia divino verbo fundatur super
oranes, oportet ercro et eas certas nominari, quae \'erbo divino subiiciantur'.
Age, esto ergo haee sententia divina 'rhomana eeclesia est aliis superior',
die, ubi scriptum sit eius correlati\'iuu 'Eeclesia Mediolanensis est ea inferior, -jo
aut ulla alia'? Si nnlla nominatur, nulla subesse debet, praecepto saltem
divino. Quid hie melius dici potest, quam quod verbum C^hristi nee de
superioritate nee inii'rioritate ecclesiarum intelligi possit, sed de sola, eadem
invictaque fide et pot^'state onmiiuu ecclesiarum aequaliter. Vides ne, quid
sit sacras literas pro humano affectu et sine tiniorc dei traetare? ■>■,
Sei|uit\n': Jllius certc ])rivilcgio fimgitur, cuius autoritat«' fuleitur.
Vidc, (|uae conillaria iuti'rat: \crliuni Clu'isti i\o lide ad potestatis
sigiiiticationem deturtuni privilegium lit rhomanae eeclesiae in verl>o, quod
fflintti). iG.is. conuiiuniti'i' onuiibus ccelesiis convenit, ((uia Clu'istus dicit: Super haue
petram aedifieabo ecclesiam mcam, 'ineani', incpiit, 'meam'. Si eeclesia alia :ifl
(|uaclil)et est eeclesia Cliristi, i])sa certc aedificata est su])er eaiidem petram
et nulluni est iilli |irivilegium. Si non est eeclesia Christi et sola Klioma
est eeclesia, privilegium non stat, qin:i nulia est eeclesia cui Rhomana superior
esse possit. Itcrum dieo, prononien 'mcam' aut significat solam rhomanam
eeelesiam aut onuiem (^-clesiam. Si soiam, non habet privilegium prac :ir,
caeteris. 8i onmem, iterum non habet privilcgimn prae caeteris. Eligat
ergo quod vult, per iioe verbum Christi rhomana eeclesia aut crit sola aut
non erit prima. Alia ergo via probandus iste primatus, (piia illusioncm
hanc sui cuangclium Christi, ut vides, (|uam [)nlciu-e eludit et, ut proverbium
Spt. 3, ai.Salomouis iiabci, illiidit illiisores suo.s. 40
14 iiistituit K 20 cius iiit'criof A
Resolutio Lutiheriana super propositione XITT. ilo potestato papao. 1519. 207
Et sunt tarnen tarn niulti, qui ex hao misera palea Privilegium rliouianao
ccclesiae passim pro articulo fidci vcl onuiiuni prinio et iiiaximo iactitciit,
patieutiores , si Cliristuui ueges quaui si lioc privilcgium, vcrha Cluisti pcr-
vertens, non adores.
s Sequitur iterum corollarium tali tlicuiato (lis>uuni: T^udc uou est duhiuui,
quia, quisquis cuilibet ecclcsiae ins suuni detraliit, iniusticinni f'acit. Ciui
autem rhomanae eeclesiae privilegium al) ipso summo oniuiiun ecclesiaruiu
capite tradituui (vide liialuin istnni Stcutort'um) aufcrr(^ ('(iinitur, lii<' jinicul
duljio iu haeresim labitur.
1" Elcelesia rhoniana non habet ins sed privilegium. Quod? qu(i<l est
supra petram fidei aeilificata: hoc enim solius rhomanae eeelesiae est isto
autore. Deinde petram fidei intelligit ]iraelationem iiaiic ))riniatus tcrreni.
Xain iiae<' duo perpetuo miscet et eonf'uudit haec palea.
Obseero, quanta patientia est ista tolerareV Primuiii, siciit dixi, si petra
i'' (Ideiii signat, eadem est omnium ecelesiaruni, nullo re]i(|uo ])i'ivil('gio. f^i autem
non onniiuin est eadem, sola erit ecelesia Khoiuana, non liai)cns cui praei'eratin-.
Secmido, si petra fidei dignitatem significat, iam sibii])si coutradicit in eodcm
verbo verbumque Christi adiilterat, fidei significationem in potestatis signili-
eatiouem subvertens et spiritum in earneni, Christum ad mundum traliens.
20 Non ergo est haereticus, qui negat lux; privilegium rhomanae eeelesiae,
sed ille depravatt:)r est verbi dei, qui per fidei petram intelligit privilegium
l)otentiae tem])oralis.
Quod autem in fine Ambrosiuni addueit, qui se matrem eeelesiarum
asserit sequi Rhomanam, utinam et ipse idem faceret cum Ambrosio ! Eeelesia
1'.'. Rhomaua mater est, sed non onmiuni eeel(>siarum. Nam et Metropolis (juae-
libet est mater ecelesiaruni iuxta patruin statuta. Deinde, rhomaua ecelesia
nuuquam verbis Christi has contumelias feeit, (pias haec palea fiicit, sed ])er
petram fidem intelligit, non tvrannidis aml)itioiiem.
(Jetavus (ut finem faciamus horuni deplorandorum interjjretum seriptiirae
30 diviuae) est itenun Auacletus eadem dist. c. saerosaneta (sie enim ausus
est, quisquis fiierit iste barbarissinius Notarius, etiimi tanto pontifici tribiiere
tantam et inscitiam et temeritatem, (]uantam videbimus): Saerosaneta rhoniana
ecelesia ((juia aliae non sanetae aut non sacrosanctae sunt, etiam si eadem
fide, verbo, sacramento, sphitii prorsusque eadem sanetitatc sanctificentm-)
3s non ab Apostolis, sed ab ipso domino et salvatore jirimatum obtiiiuit, sicut
beato Petro dicit 'Tu es Petrus &c'. ».'ntii).ii;,i8.
Si aliqnis gentilium sie ex]}oni verba Cliristi audiret, qnando Christianus
fieret? Igitur et hie |)riinatum intelligit jier verbum 'Tu es Petrus' seu
per 'haue petram'. Eligant autem (ut iterum eadem repetam), utnuii voluerint.
4ü Petro hoc loco aut significat fidem Spiritus aut primatum exterius: utrunque
16 praeferet\ir K 19 subvertes AE
208 Resolutin Luthpviuna supor )ii-npo.«itioiio X!IT. dn potestate papae. 1519.
eiiim simiil ne(|uit sio-nificare. Si fidcni , iam nniiies ecolesiae super oam
vi'Jattii. is.is. simt aedificatae, qiiia Christus dicit: super lianc petram aedificalio ceclesiam
nieani. Ergo cuioimque oonveuit dici a Christo 'eeelesia rnca', ad eandem
pertinet petra et Petrus, super (|nani aedifioatiu-. ita nihil proprium rliomaua
ecclesia habet, sed omuia siuit eommunia, quia ubi eadeni fides, eadem '■
quoque potestas cla\-iuui: fidei euim et petrae datae sunt claves, ut patet.
Si potestatem, iam iterum omnes sunt aequales ecclesiae, quia cuicunijue
dieitur a Christo 'ecclesia mea', simul dicitur 'aedificabo te super petram',
id est potestatem. quare quaelibet ecclesia hoc \-erbo erit omnium ])rima,
quia habet eaudem petram, qua rhomana ecclesia gloriatau' esse se primam. i«
Ita quoquo te vertas, semper occurrit et resistit tibi Cliristus, dum ecclesiam
snam supra jsetram aediiicat nee sinit ulli particulari ecclesiae hane ]ietram
appropriari, ideo nee Petnmi. Vides ergo, (juod »micum illud ]>ronomen
'meani' tant|uain chnstallus coelestis omnes has decretales iufrigidat, ut ante
faeiem trigoris eins nulla sustinere possit, dum comnuniem j)etram, communeni u>
jiotestatem, communes claves, commimem Petrum et omnia connnunia facit.
Ita iure divino quic<|ui(l habet rhomana ecclesia, habet quaelibet ecclesia, qnan-
i.fc'ov.3.2itf. tumlibet parva, quia ad omnes dicit, et Paulus i. Corin. iij. Omnia vestra, sive
Paulus sive Apollo sive Cephe sive mundns, omnia vestra, vos autem Christi.
Esset sane ridiculum, quod onmiuni ecclesiarum idem est baptisnuis, jü
eadem encharistia, eadem confirmatio, idem verbnm dei, idem sacerdotium,
eadem pocnitentiae, imctionis, matrimonii et omnia sacramenta, eadem fides,
spes, charitas, gi-atia, mors, vita, gloria, et una haec temporalis pofentia
utii trihuta esset per verbum dei, quod commune est Omnibus.
(.^uare ubicunque ]>racdicatur verbnm dei et creditur, ibi est vera fides, -^r.
petra ista iiuniobilis: ul)i autem fides, il)i ecclesia: ubi ecclesia, ibi s|)onsa
Chri-sti: ubi sponsa Christi, ii)i omnia ()uae sunt sponsi. Ita fides omnia
seciun hallet, (piae ad fideni secpumtur, claves, sacramenta, jiotestatem et
onmia alia.
Quaero etiam, si soll sunt iVtro claves datae, et non universali ecclesiae, 30
cur non vocantiu- claves PetriV cur non voeautur claves ecclesiae rhomanae?
Cur ipsemet pontifex in suis literis vocat (uis ckiA'es sanctae matris ecclesiae?
Aut enim haec \o\ conununis totius ecclesiae ininriam facit rhomanae
ecclesiae in suo privilegio, sibi soli attraluiiti claves, aut rhomana ecclesia
Schisma (juaerit, dicens 'Ego sum Ce|)he\ et toti ecclesiae rajiit rem, quam 3:,
ipsamet confitctur coninmnem. i'atet ergo testimonio onminm ]iublico, non
Petro, sed ecclesiae esse claves traditas, imu rlidmanae, sed universali et
cuilibet. Praeter haect vide, (|uam rede per petram inteliigant ])otestatem.
Nani cum potestas esse non possit, nisi ecclesia sit prius timdata, ipiae
aecipiat potestatem, (|Moniodo eccii'sia super potestatem, id e>t jirins aedili- 4»
11 vertas tc A 17 (|iinutiiirililjol |i:ii'va sil. yuia A :!0 datai' ffl)lt A IUI iirlui'
fumlata A
Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519. 209
cahir super posterius? Dcnique potestateni non per petram sed per claves
Cliristus intellisrit, qiias ecelesiae super peti-am (itl est fideiu) prius aedifieatae
tradit, ut olare textns ordo prohat. Vides ergo, quam aniliitio excaeeet
ociilos mentis, ut clavium |>iite.state non contenta etiam ex petra fidei, quac
5 est ecelesiae substautia, ]i(it('stateni f'aciat.
Quod autem liie ^■\jia('k'tus rhoniauani sedcui priuiani voeat et Alcxaii-
dinnam secundam et Antiochenam tertiam, seipsum iterura redargiiit, non
soliun qnia iste ordo iam diu mutatus est, verum etiani (|Uod setpiiter hinc,
aut Alexandrinam esse iure divino seeundtun et Antiochenam t«'rtiain, aut
10 nee rhomanam priniam, quia eodem iure oportet esse jjrimam, quo seeundam
et tertiam. At manifestum est, quod seeundain et tertiam suo iure ordinal
Rhoma: ergo et seipsam primam suo iure ordinat.
En-at etiam in iiistoria, quod Ignatium serihit constitutum a i'ctro
Episeopuni Antiochiae sibi successorem, cum in ccdesiastica historia jiateat
Kl Euodium Petro et Euodio Ignatium successisse. Ideo non est crediliilc,
imius canonis autorem esse Anaeletum.
Iam audi iteruni seeunim aflinnatorem, id est temerarium: inter h(!atos
apostolos, inquit, quaedam fuit discretio jMitestatis, et licet i)nmes cssent
ajiostoli, Petro tarnen concessum est a domino et ipsi inter se voluenuit
ao idipsum, ut reliquis apostolis omnibus praeesset.
Obsecro, quae fiiit ista discretio potestatis? nunquid Petrus ordinavit
apostolos? nunquid misit eos? nunquid contirmavit eos? Ubi legisti, helua,
quod a domino concessimi est Petro habere discretiun potestatem ab :iliis?
quando hoc ipsi volncrunt?
25 Quin hie signa: Duplex est primatus, honoris et potestatis. Quod
Petnis primus fuit in orchne, nemo negat. Xani et inter cardinales, epi-
scopos, sacerdotes, doctores, principe.s, etiam si nullus alteri subiectus est,
tarnen necesse est in conventu ali<|U<'m primo joco sedere, cum tamcn nihil
habeat praecipere illis. Ita Pctrum fatemm principem apostolorum, priuuun
30 ecelesiae membnmi, caput collegii apostolit'i et alia quae de eo sancti patres
dixerunt. Ita videmus et rhomanos pontitices semper fuisse honoratos ut
successores Petri et primo loco habitos. Et in hoc recte et laudabiliter
actum est et agitur agendumque est sine querela.
Alter autem primatus, potestatis, nun(|uam fuit Petro datus, qnia qui-
35 übet apostolorum sine autoritate Petri praedicavit euangelimn, episcopos et
praesbyteros ordinavit in loeis suis: omnes a solo Christo sunt aequaliter
missi et immediate. Hunc primatum isti honestissimi canones ambiuut et
verbis dei abutuntur in hanc tvrannidcm stabilicndam. Xohmt cnim ullum
Episcopum in toto mundo iieri, nisi pallium et autoritatem Khumani pon-
3 excecat A 15 Enodium unb Enodid nße SonbcvbriiJc iomic cd. Erlang. 21 ita
discretio E
Sut^cTÄ aöcrfc. 11. ' 14
210 Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
tificis habeat. Et iihi Petnis sese iion extiilit super apostolos, ibi unius
apostoli successor, longe minor siio praedeccssure (siout Episcopui? apostolo),
uon eontentus honoris prünatu, ouiniuni apostolorum successoribus vult
dominari in potestate et violentia, sed non etiam ipse pascere &c.
Hauo rationeni invictam oppono omuibiis, qui Rliomano pontifici adu- 5
lantin- super totius mundi domiuio, et expecto euni fiducia, quidnaiu contra
possint movere aut gannire. Qua simid fi-etus tanquam ceitissima et omnibus
notissima veritate, cum fiducia prodamo, quod decreta quaecimque aliter
statuunt non modo trigidissima sunt, sed etiani contraria divinae scripturae,
euangelio et actibus, epistolis apostolonuii, in quibus tarn crebre, tam aperte 10
Apostolorum aequalis et in mimdo divei-sa commissa provintia describitur,
ut ego uon possim satis admirari, esse potuisse miquam tarn temerarios adida-
tores, (|ui conti-a haee fubnina scriptiu-ae funiunx suum terrenum levare aude-
rent, lioc successori Peti'i episeopo aiTogantes, quod nee apostolo Petro
praedecessori uuquam permissuni est. Xee tarnen mirarer, si id .solom aiTogai-ent, 15
nee hoc quererer, sed quod huic arrogantiae repugiiantes scriptiuas maluerint
cornimpere quam repugnantibus temporalem hunc potestatis primatiun cedere.
Addo ad haec, quod nee in hoc recte et euangelice fit a rhomanis pon-
tificibus, quod Episcopos e rhomaua ecclesia propagatos, id est ecclesiam
latinani, sie administraut, ut soU ipsi ordiuent et coufirment Episcopos omnes. 20
In hoc enim non Christo, sed sibi ecclesias Christi videntur arrogare, cum
apostoli Paiüi exemplo deberent etiam aliis conimittere constitntionem Epi-
scoponim, videlicet Archiepiscopis et vicinis. Deberent ergo illos deo coni-
mittere et nequaquam cogere, ut pro novo Episeopo ad urbem mitterent:
habet enim hoc specicm non levem avaritiae et t^iTannidis, tjua doniiuentur 25
I. Gor. 3. tidei eorum, quod Paulus noluit in Corinthios sibi usurpare. Sufficeret enim
semel Episcopimi detUsse et deinceps eos gratiae dei commendatos propa-
gationi propriae cos reliuqucre aut sohunmodo curam gerere, ne a fide degene-
rarent, sicut apostolus in Galatis monstravit c.xemplum. Ximc videmus
praetextu huiiis benefieii et primatus omuiiun episcopatus et sacerdotia in m
voraginem rhomanae avaritiae rapi, tot simoniae impudentissimae monstris
hoc uno operculo tectis.
Se(juitur: Et Ce|)has, id est caput et principiimi, teneret apo.stolatus.
Vel hie locus ostendit magis affectu potestatis quam veritatis studio hiuic
primatnm quaesitum. (^uomodo enim tot falsis argunicntis utereiitur, si semel 35
et solidaiu liaberent caussam? nmltis autcm egct mcndaciuni, ut verum appareat.
Ita<|uc tam inscius est istc Scenicus et poeticus Anacletus, ut Cephan 'caput'
intcrprctetur contra evid(>ntissinuun et apostolicum tcstimoniuni lohamiis
3dI). 1,42. apostoli, qui dielt loiian. i. Intuitus cum lesus dixit: Tu es Simon, filius
Johanna, Tu vocaberis Ccphas, quod inteqiretatm- Petnis. Pudet me, quod w
4 sed non etluni ipse pascere &c. fcl)lt .V :j9 I.ilian. ij. alle SonbcrauSgatcn
Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519. 211
super hoc errore cra.ssissimo tantum negotium struitiir, in quo simul indili-
gentes se fui.sse euangelii lectorcs: idoo nou iniruiu, <|U(i(l et fal.-^os intflleetorc.-;
se ostendunt. Melius Leo .supra,' ]u'ü-ani '.soliditatcur intelligent, vocahuluni
Cephe bene novit. At liie nee euangeliuni nee Canones i'ecte intelligit. ICst
5 autem Cephe, teste HierouNino, syrinn vocalnilum signifieans soliditatein, (juani
Graeeus petnun vel petrain, id est s;ixiun vel rupem tinnam, trau.stulit. At
noster nugator eephalen^ graece pro cepha Syriace accepit et taniffli inter
sacros eanones vel j)rinuis habetur. Xam in deeretalihus, quas (Jregorius ix.
et Bonifacius viij. congesseriuit, huic canoni suisque siniilihus autoritas tanta
1» tribuitur, ut vix una sit quae non totiim hune spiret,
Praetereo, quod deineeps hane formam suocessoribus ti'aditam fabulatur
sen'andani a caeteri.s Epi.seopis, oninino aliud nihil quam ambitiosissiniuiu
Spirans atfeetuni.
Sequitur pulehra similitudo: ¥a nou soluiii in novo testamento est
•* constitutum, .sed etiam in veteri ftiit, sieut scriptum est: Moses et Aaron in i'i. 99, c.
saccrdotibus eins, id est, primi inter cos fuerunt.
Quid audio? quam non frustra hos canoues lego! (|uam cgregic disco
scriptiu-a.s iutelligerc! Primnin, qui imuni solnm sununum sacerd()t<'iii in
veteri lege no\i, nime (hdici duos fiiisse primos. Seciuido, etiam granuna-
M ticam novam vide : 'in saccrdotibus eins' ideni est quod 'primi inter eos
fuerunt', ciun hucusque hoc versu psalmi intellexerim nihil aliud dioi quam
Mosen et Aaron sae^rdotes vel de numero sacerdotum fuisse, sieut Samuel
inter invocantes nomen eins, nihil de jjiimitate \-el cogitans. Tertium docu-
mentiun, quod siumnus sacerdos veteris legis fuerit figura rhoniani pontificis.
s.i Apostolus enini ad Hehraeos me mirum in moduni deeepit , cum universis ■f'rt'r- <. 2« ff-
ecclesiae doetoribus doreiis, non rhomauum pontificem .sed Christum solum
fiiisse per summum et lunun pontificem significatum.
Ut hoc oniittam, (|Uod illis omnia in figura contigisse .scimus, et in
novo testamento figuram ille donuo revocat, ut sit siniilis figura utriusque
30 testamenti, nihil iam utriuique ab utroque difi'erens. Uror ego, divmas literas
ab bis porcis tam imj>udenter concidcari, praesertim sub nomine rhomani
pontificis et rhomanae ecclesiae.
Quid autem hoc est, quod (hios primos sacerdotes in veteri testamento
statuit, magno sui primatus detrinieuto? imitare quod dicis etsi falsuni, stet
3i similitudo, et da etiam nunc- duos primos: (juomodo umun primuni probabis
per duos primos? Vides ergo, hos homines eos fuisse qui, siniplicitat(! fidei
nostrae abusi, ausi sunt statuere quicqmd vel somniare potueniut.
Li fine concludit et eadeni dexteritate rhonianam eccle.siam cardiuem
vocat, in quo omnes ecclesiae reguntur, domino disponentc. E)t tandem sit
2 intellectores ostendunt A 7 no.ster hie nugator A
') eben ®. 198. ■) = xufuhjy.
14«
212 Eesolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
fini.'^ liic. Xam caetori caiioiios (|in tadcin spiraiit, Imruin niniiniin iiifluxii
infeeti sie siiirant.
Nou pos-siiin auteni uniittere, (|uiii i-t tlecirtalfia vcl unam addin'ain,
ut appareat, quid prosit ecclesias regere et sorii)tura,s .sacras non intelligei-e.
Siint enim et deeretales quam plurimae f'rigidissiinae, hae maxime, quae r.
maxime sunt in usu. Transeo illam de constitutione c. tran.slato, quam puto
sie a ihe vindieatam antea/ ut neeesse non sit repetere. Assmno onus illud
c. signiticasti de elect. ubi Arehiepiscopus Panorniitauus ciun i'ege et regno
Siciliae iustissime mirati, quod pailium aecejiturus exigeretur iuramcntum, et
ubi pulehra modestia contra b.anc int'oelicissimam exactionem adducerct })rac- w
ceptum Christi et statuta conciliornm , talem accejiit responsionem et inter-
pretationem serijiturae sanctae a Pascliale rhomano pontitice, hoc est a Notariis
rhomanis :
Mirentiu', inquit, doniinnni nostriun lesuni (lii'istuiu, (jui cum oviuni
■JdI) 21, 17- .suanim curam Petro committeret conihtinucin apjiosuit, tlicens: Si diligis i.'>
nie, pasce oves meas &('.
Adeo perciüsi sunt ]«i)iae et rhomanac Curiae proceres iniius luiius
E])isco])i inteiTOgatione, ut qiiid res]iondercut non inveuireiit, donec Spiritus
dinniiii eos iuic rotaret, ubi omnibus ostendercnt, in lege domiui nee volun-
tatciii nee meditationem eis fuisse. Agam Interim partes Archiepiscopi. ao
Si exeniplum Christi placet et valet apud te, o Paschalis, cm- non
imitaris? Si non placet, curaddacis? cur tu quoque non contentus quaererc,
an (hligat Clu'istum , sine iuramcnto conimittis oves Christi? Cum placeat
exemplum, cur n<in sufticit et conditio? an melior et sanctior est conditio
inraincnti quam amoris? An plura speras (>um iaeturum, qui coactus iurat ■>:•
(|uam qui sponte amat? Christus solvit Petrum a lege et coactidnc voti et
iuramenti, solam libertatis et charitatis in eo quaeint fidcni, I'vt tu lihcrtatciu
tollcns lege iuramenti cogis: ul)i est excnq)linn Clu'isti ? ubi conditidnis simi-
iitudo? Est ]ier verbum Miligere' intcUigcndmu iiu'amcntum?
Nunquid Christus a Petro iuramentum exegit i>ro rimmana ccclesia? :w
Quid hoc ad oves Clu-isti, (|Uod tilii inratur et ecclcsiac tuae? Tuae sunt
oves an Christi? At tu, nptimc pat<'r, an Christum (hh'gat, prorsus nihil
curas: sordet liaec tibi ut vilissima conditio: tibi ut (idclis sit, iimunento
astringis. Adluic stat interrogatio Arehiejjiseopi: non satisleeisti.
Adluic (|uaeritur, cpio iure liane fidelitatem ext()r()ucas. Tua rcsponsio 3.'>
profundius te mergit et ca])it. Peiude cui, (piacso, tu inras tidelitatcm? (\u'
l'acis et iiiq)(>nis ultci'i onus, (|Mod digilo non vis mnvcrc contra et cliaritatcin
et legem naturacV
Deindc adhiw (piacstio ctiam illa stat: Cur pracccdcutes pontifices non
5 frigidissiraac, eae A quae nia.xiinac E 12 lioc est a Notariis rliomanis fcljlt A
') 3li bell Acta Aufjfustana, (. ()irr £. 19.
Resolutio Luthcrianii supt'i- inopositionc Xlll. dr jiotestate impao. 151U. 213
exegerunt iiiramentum? Cur alii iion piacstiteriuit? uiulr iiuva ista oxactio?
vis, dieam? Ex iiialae fidei possessa potcstate couscieiitia luetuit, iiistuia
non siiffi-agatur. Idco quacritur iitciinque solatium et firinamcntiiiii.
Itaqiie liodie poutiticari iimi licet, nisi iiires rlioinano poutitici lidclilatem.
5 lurata aiitem fidelitate mox digmis es poiitificari , .si\'e diligas sive pascas:
lias eniin eonditiones C'liristus re(|uirat, (juid de iis iiostro seculo? iiee lux-
ciu'etiir, au sauetus doetuscpie sit au minus: .solum .sit servus rliouianae
ecclesiae. Non licet Christo, libertatis Magistro, servire, nisi priniuni fias
iin-atuui inancipiuni vliouianae euriae. Satis est al) exeuiplo Christi di(h('issc
lu (puuiüibet coudiüoneui tratribus etiam iuiquissimam inipouere pro hhito,
ipsam vero Christi conditionem ne syUaba (juidem meminisse.
Sed respoude adhiu; semel, Pasehalis: tno te iudieio pet«. Si Ciu'istiis
eouditioneni ibi posuit, ut dieis, iani tuo ore definimus, Nulhiin esse rho-
manuni poutificem, nisi diligat ac paseat: quia paetiini et eoniuiissio eondi-
•■■i tionalis, si conditio uou stet, iiou valet. Tuo ergo euthymemate utar.
Arehiepiseopus Panoniiitauus sine eouditione iurainenti i)raestiti in facto non
est Episcopns: ergo nee tu Papa, nisi in lacto prinnini praesti'S conditiDueni
amoris et pascuae. Quae si vera sunt, iani in sexcentis annis non iiabninnis
]>apani. Xnllus enini doeuit nos verlium dei, nee snfHeit (|nod j)n>nnttas te
SU amaturum, quia tibi non sntüeit promissio inraturi. 8ed sicut tu a fhitre
exigis conditionem in f'aeto, ita nos nomine Clnisti maiorera hanc conditionem
exigimns in fact« ant tna autoritate jiapain negamus. Quid hie faeies? vides
ergo, quam impatiens sit sc'riptnra eorrnptionis, quam vanos ostendat cos qni
se maculant. Nohiit Pasealis vinci interrogatione nee male egisse videri, et
25 ignarus seipsimi toto pontificatu indiginmi redargnit, dumciue festueam f'ratri
eruit, trabes snas nobis ostendit. Ista est ergo pastnra, tpiod Kliomani onniia
sil)i iufleetunt, oinnibns onniia imjionunt, oninibus se siil)traiumt et, ((uod
atrocius est, non ad (,'hristum sed ad seipsos nos cognnt, non exignnt con-
ditionem, qua Cln-isti lil)ertatem jironiittannis, sed (jua sibi Servituten! inrennis.
30 Qnae antem maior misei'ia ecclesiae quam uou amore sed vi conglutinari ?
pontifices non benevolentia sed potestate imperare? subditos non amore sed
odio et timore coactos servire?
Sed seqnitnr digna apjilieatio similitudinis: Si couscaentiannn tactor
et eognitor seeretonim eouditione hac usus est, nee semel tantnni, sed et
35 secundo et us(pie ad contristationem, qna nos oportet solicitudine tantani
ecclesiae pnielationcm imponere fratribns, fpiorinn eonscientia« non A'idenms?
Nee minnn eerte, (jnia Petrus, Panlus et alii apostoli non erant tarn
soliciti tanta solicitudine, (|uanta nunc sunt Hhomani, deinde (j^iia cognoverunt
forte conscientias illornni, (pios sacerdotes constitnebant, ncc exein])lum Christi
40 adeo cnravenmt. Xonne hoc est seij)suni ridcrc".' Sed nee Christus, cuius
oves sunt jiropriae, licet pro eis se traderet, non tamen fuit tarn solicitus,
nt iuramentum a Petro exigerct, sed velut dormitans dilectionem tantummodo,
214 Hesolutio Lutheriana super in-opositione XIII. de iiotestate papae. 1519.
rem saue levissimam , excgit. Quaiiilinjuideni, nisi iiiramentiun Paseliali.s
charitati praepoueret, .sine dubio ('X('iii])li> Chri.sti coutentus esset, nee se
oportere uiagis solicituni esse (|uereretur ijuam Christtuii ipsinn, qui et ludam
praeposuit ovibus paseeudis, (|ueui m;Jiuu esse novit, at(iue id siue couditione.
Vides enirn, ut arguit a uiiuori 'C'hri.stus e.xegit, quauto magis nos', quasi .^
vero hoc ali(piid ad rem pertiin'at, (juod Christus eonseientias novit, viiomauus
pontifex iK>n novit, eum Christus exenn)lum in hoe omnibus jjraebuerit
imitandum. deni(jue et nos non nuvimus eonseientias rhomani i)outificis:
iuret ergo et nobis conditioneni, Clu'isti salteni.
Iteruni quaero: Si ignorantia eonscientiarmn sola est causa exigeudi i«
iuriunenti, Cur non cogis, ut iuret se recte iurasse, id(jue sine fine, cimi in
Mullo iuramento conscientiani eins noscas, recte ne iuret an secus? Si autem
ignorantia i.sta conseientiae non movet ad exactionem iiu'ainenti, (jua fronte
ignorantiani eouscientiarum pro causa adducis? Quae est ista mirabilis in imo
iu)niiue super eodem homine ])atieutia et impatientia ignoratae eon.scientiae? i5
Si aceepto iuramento tantam adniinistrationem ei cedis, cur non, quod levius
erat, iuranieutum cedis? An j)utas, quod niaior res sit iuranientum tibi
praestitiim quam tantae ecclesiae administratio?
Ad haec, ignorata conscientia debuit te quam tutissimuni facere ad
impouendam pi'aelationem, ut eo magis reliuqueres iuramentum, quo minus 20
eonseientias nosti, ne forte ad periurium eimi cogeres. Gaudendum tibi
fiiit, hane tibi a Christo relictam libertatem, ut possis eis oves corumittere,
quormii eorda non nosti. Nunc per itu-amentum secreta exploras aut in
periculum fratrem addueis, quoiinn utrun(jue gravissimimi est, Idque sine
causa nee propter deum, sed pro])ter fidelitatem rhomauae ecclesiae. as
Demum, si ignorantia est causa iuranienti, se(|uitur, si scires conscientiani,
male te e.xegisse iuramentum. At cum ijuiscjue de (piolibet debeat optima
praesumere et eharitatis sit omnia credere, haec ipsa fides de fi-atris bonitate
certlor est onuii scientia, (|nod ctiam si scires t\h\ scire non jiossis, credere
aut«m semjjer possis. 30
Ultimo: Nunquid post iuramcntuni nosti eins conscientiara? ciu- ergo
non toto t<:mpoic tibi iurat, i|iii toto tempore caussas inramenti tibi jtraestat?
Haec chxi, ut videanuis, quid sit verbo dei nolie cedere et scriptnras
suo sensui ajitare. (piomodo ego sperem a])iid rhonianos pontifices esse ins
interpretandae scriptiirae, <|ui tarn manifeste scrij>turas in alieno sensu traetant? 35
Vel, (|uid non obtineant in terra Kliomani? (Jnid non andeant eorum nomine
adulatores, si haec persuasio eorum nos coeperit et everterit, non Vuvn'
seilicet eorum dicta eum iudicio legere et eis solis interpretandae scriptm-ae
iura concessa es.se. Tunc enim (ut .\ngustini \-crb(i utar) vere siue periculo
:) f. (pii et liidiiin hiä iii sine eomlitiijiie ftl)(t \ 9 cuiiditiDiumi, (liristi saliitcm IC
3ä credere ]i 39 abiitav A
Resolutio Lutheriana super propositione XIll. <lo pok'state papao. löI'J. 215
primatiLS hiiiiL-; iu ccclesia luditur: sed inirimi, si non deo et iiubis illiulitiir.
Absit, absit i.-;ta plus quain Babylonica captivitas.
Sequitur niuic oppo.situruiu dissoliitio: Aiuiit, omiu' iusiiuaiidmii a
domino iu euaiigelio esse prohibitiun, uec ab apostolis post doniinuin iiec»''""!. •,11
5 in conoiliis invciiiri pos.«e statutuin.
His ictibus insuperabilibus prusti-atiis, (piid dicat, audiaunis: C-iiiid ost
ei^o, quüd doniimis subseqiieuter alt: Quod auiplius est, a malo est? hoc3K'iaii.i.37
enini amplius, ut exiganius iiiiduiH, uos illo pemiittente eonipeUit.^
Quod ChrLstus proliibet et negat, hie affinnat et pnieei])it. Christus
10 dieit: Quod auiplius est, a uudo est, id est, uou debet tieri. hujuitur eiiim
de pronitate iuraudi siue uecessitate frati'is, hoc est, de libidiiie iurandi : sieut
nuiliereni eonouj)iscere prohibuit, qui t;uiien debituiu cuDiuiribus reddciiduni
uon prohibuit, ita libidineni iiu-andi, uou iuranientuni debitiuu prohibuit.
Hie dicit 'hoc amplius cogit uos', id est, fieri oninino oportet. 8ed audiauuis
i'> hoc 'maluui', (piod uullus in verbis euaugelii eogitavit unquaui :
Jsouue lualiuu est, inquit, ab ecclesiae luiitate et a sedis apostolicae
obedientia resUire et contra eanonnni statuta pronunpere? quod niiüti etiani
post praestitum sacramentmu praesmupserunt.
Ego pntabaiu, quod hoc 'raaluin' esset iuterpretaturus uon diligei-e
20 Christum, uon pascere oves et harum solieitudiue exeuiplo Christi tor(|ueri
ad iuramenti exactionem. Yenuu haec Christus a Petro retpiirat: hodie
curauduni, ne ab obedientia sedis apostolicae resiliant Episcopi.
Timc ego: Episcopus uieus uondimi quictjuaui illorum nudonmi fecit,
ut quid ergo exigis iuramentumV Au quod ignoras eiuu uou facturum?
25 Cur non in onnii praecepto dei exigis iurauicutum".' cur hie te uou conqiellit
malum? an uon est uialum a praeceptis dei resilire? Quin ecclesiam reples
non nisi iuramentis. Si autem in dei praeceptis tarn patiens es, ut te tot
mala, qiuie iu prospectu dominauhu-, etiam in domesticis tuis, ad iuramentum
non compellunt, quoniodo in tuis praeceptis mala, nee praesentia uec forte
30 unquam futura, te compellunt".' Nonne perspicuiuu fit, (juod amor sui, quo
magis sese venustat, magis seipsum prodit? Prorsus nulla reliqua est ratio,
quin, si in tuis praeceptis im-amenta exigas ]>ro tuo commodo, nuilto magis
e.xigas pro dei commodo, aut si hie non facis, non siue culpa ibi facis.
Habes ergo malmn, quod Rhomani in euangelid intelligimt, quod est
'■'' suspitio mala de fi-atribus liouis: nam trausgressiones mandatorum dei au
malae sint, alii viderüit. ü oculus ambitionis et avaritiae!
Sequitm*: Hoc nimirum malo ac uecessitate compellimur im-amentiun
pro fide, pro obedientia, ])r<> unitate re(]uirere.
Nuuquid etiam pro fide Christi, pro obedientia dei, pro unitate ti-atrum?
20 honim A 27 iuramentis? A 30 perspicuum est fit E -iö dei fc^tt A
') Sut^etä 3nt"piiiif tio" > obgleich iiic^l ticfitig, ift beibehalten.
216 Resolutio Lutheriana suj)Oi- proiiositiono XlII. de iiotestate i)a[iae. 1519.
Non, f^ed hoc uiuun cfdesiae boiuuii et necessuriuin est, ut Khoma secure
^(iomiuetur et eaettn-ae omues serviaut eaptivitateiii.
Proüide Christiaiii in Iiidia adhiK- ma^no iiiali) laboraiit: itji suspitio
pessiiua de optiiiiis iratribus est oaiissa exigeudi iurainenti, (niaiii tauien
noii haljeiit in praeceptis dei, in qiiibus praesiimiuit omnia servari. s
Etiain hie uiiitateni eeelesiae fideni et obedieiitiani rhomauac t>eelesiae
iiitelligit, iion tidein, spem, eharitatem , sacramenta, verbiini et caetera quae
eadem sunt, sed hoc singidiu'e, quod nulli eeelesiae convi'iiire ^■()hlnt nisi
snae, et tarnen nnitateni vocant. 8<>la rlioniana eeclesia lioe liabet hodie vel
sunimum boniim, et tarnen eaeterae onuies in eo ipso conveuiunt, quod non lo
habent, et fiiint uniun in re non comniuni, sed siugularissima et uni homini
tributa. Sic enim discenda sunt nova vocabida uostiis temporibus in seriptiu"is
et eeclesia dei. Quanto rcctius Cvjirianiis nnitateni hanc eharitatem intellexit,
3fii. 17. 21. sicut et Christus rogavit lohan. xvij. ut slnt unum in uobis, sicut et no.s
unum suuius: 'ununi, inrpiit, in nobis', non 'in eeclesia Rhomana'. »s
In iine: Aiunt in coneiliis non inveniri statntiuii, quasi rhomanae
eeelesiae legem coneilia idla praetixerint, cum onmia concilia per rhomanae
cccle-siae autoritatem et facta sint et robur aeceperint, et in eorum statutis
patenter exeipiatur rhomani pontifieis antoritas.
Quis haec ferat, (piaeso? Nun(|uid Xicenum conciliuiu roliur aceepit '.'u
aut factum est autoritate rhomanae eeelesiae? nunquid et niulta alia per
Augustiiuün et olim Cvprianum in Aphrica habita? Deuique, etiam si
statuta exciperent i-homanum ])ontiticeni , tarnen ipse debet nolle exeipi pro
aedificatione eeelesiae. Hie autem gloriatur se nemini (piicquam debere, ut
et deus ei nihil debeat. l>.s
Ego saue Archie])iseopo Panormitano uou tani d\u'o et fragoso plenoque
eonteutlonis et tumoris res])ondissera sermone, quo furor et odiimi suscitatm',
.sed dixis.sem 'Sustine, frater, inteiim, res magna est, tua solius gratia haec
tarn subito cassan;, quae nos non statuimus'. Sic enim pax et charitas
aleretur. At ista deeretalis meram superliiani et jiraefractam tiduciam spirat. so
Adiicianuis et alteram decretalem, quo tii'miu» probeuuis, uou esse solis
pontificibus rhomam's ius interpretandi sacras literas uec oportere captivos
esse Christianos in eorum verba, sed cum libero iudieio omnia eorum legenda.
1 lioc verbum eeelesiae A 17 ullam alle Stuägofien 27 et timore .\ :!1 3n A
fc^U bcr ganje Slbt^nitt iiitx bie altera dccrefalis Bon Adiicianius l)ier Bi§ verbum dei, quod
iudicat omnia S. 22.5 B'-8; bofiir ^ot .\ folgenben 3i'ia^: i^""* |iraeter baue et aliae quaedam,
praesertim illa de iiiaiuritate et (d)edieiitia c. solitae, adeo sine tlieologia, ut nie niisereat eeelesiae
illius tautum in traditionibus huniinum ueeupatae, ut purissimum sensum Euangelü videre non
permittatur. Sed abstineo liöc tcmiioro, sat liabens ostendisse, cur ego me suffieienter honorasse
videar Komanum pontificem, si eius decreta tulero, uou autem eorum sensum tauquam soluni
et verum seeutus fuero, ne forte, si pluribus oa examinem, existimer studio delectationis tanti
vcrticis dicta carpsisse. Noio ea damuare, tiolo etiam eis cogi contra seripturae veritatera.
Kesolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestat-e papae. 1519. 217
De maioritate et obedientia Caj). ."iolitae, ubi, ciuu imperator ("oiistaii-
tiuO}»olitanu.< obieci.sset rhomaiin pontifici verbum Petri: .'^iibditi cstuto oiiiiii i l'cti. .ms.
liuiiianae creaturae &c. quo voliiit patriarcham Cuustantinnpdlitaiuim sihi
inferiorem facere, respondet Innocentius tertiiis .sive q»ii.><qiii.s fiu'rit lainiliaris
•■• eiu.si scriba, proi"siis i^iiani.-; sacrariim litfranim, diceii.s:
'A'enmi .'^i per.-;t>iiain loqueiiti.s et euriim, ad (piüs loquebatur, ac; viin
locutionis attendis.ses dUigentius, talem scribeutis non expressi.sses intelleetiim.'
Vide, qtiaeso, pa.-;t<irem hiiiic oviiuu Christi, (jui iiitfrpretatiiru.s verbiim
ilfi parat peiT>i)uiu'iuu ditl'ereutias atterre, cum verbiuu dei nihil aecpu; impufinet
1» atque respectum persouaruni. Non est enim acceptio per.";onanim apud diuin, siwi(*.iu,34.
sed ((iiicquid praecipit omnihus praecipit, uiajjnis et parvi.s. Sed age, videaniu.K, Som. •.>, u.
(juani loquentis jiersonam hie novu.« advehat scriptimie interpres.
'Scribebat enim Apostohis .'^ubditi.s suis et eos ad meritum huniilitatis
provocabat'
1'' Sic habe.'^ loquentis pei-sonam et eoruni, ad quos scrijisit, id est niaioi-is
et luinoris, deinde vini loeutiouis, quae est provoeatiu ail meritum huniilitatis.
haec ille.
Prindpio, quid novi, quaeso, haeo affert interpretatio? Qiiis unquam
praecipit aliis aut docet idios quam subditos suos? Quid ergo necessaria
•M est distinctio personaruni ad intelligendimi hvmc solum locimi Petri prae
caeteris eiiusdem et onmium doctorum scripturis? An in caeteris subditi
docent maiores, discipuli magistruni, gentes Apostolimi? Verum sie oportet
loqui ne taceant, qui vel pessimam caussam tuentiu- vel ignari sunt iiterarmu
sacrarmn. fallit autem huuc locutorem, ijuod verba Petri Interim arbitratur
55 esse iiu-Ls sui humani, in quibus aliquaudo maiores statuunt pro iuferioriUB
Salute quae ipsos non taugunt. Atque hoc uimirum est, quod ex divino
praecepto Petri nobis consilium facit, dicens, eum provocasse subditos ad
lumiilitatem, videlicet non praecepisse nee consuluisse, sed tancjuam ad humi-
litatis supererogatiuu (ut vocaut) meritiun pro\-ocasse. Hanc scilicet vim in
30 locutione dei inveniunt pastores oväum, ciun Petrus pniecipiat praeceptum
divinum et necessarimn, addens: Sic est volimtas dei. i.^ftt. 2,15.
Sequaniur tarnen sensima eius, qui est, hac locutionis vi distinctis per-
souis non Petrum, non successores eius, non rectores in ecclesia, sed subditos
tantum provocari ad subiectionem : videanuis, (juid sequatur.
3.S Primo, Petrus et pontifices sunt e,\empti a praecepto tlei: non decet
eos obedire deo sed solos subditos, et cum ins seu verbmu diviumn oiünibus
praefigatur, magnis et pan-is, nuUumque sinat exceptum, Notarius tarnen
papae potestatem habet excipere tpios volet. Ita vides, per decretales e.xtingui
euangelium, per verbiun hominis t( >lii verbimi dei : et hoc monsti-iuu adoramus
40 Chrietiani in ecclesia Christi pro verbo dei. Quis, (piaeso, non intitur?
Quis autem ita iusaniret alius, ut Petnnn haue subiectionem subditis
imposuisse sua autoritate crederet, quo se ipse ab eodem praecepto eximeret?
218 Resolutio Lutlieriana sujicr inoiiositiono XIII. tlc potestate iiapiie. 1519.
Hoc si fecit, aliud dociiit vcrbo et ;üiud moustravit exemplo, hoc est,
de.<tnixit (jiiae docuit. Au oportet suljditos Petri et successoris esse subiectos
Caesari, ip.so.-; vero euntrario exemplo ideni eisdem dissuadere? An iiou
Petrus fiiit subditius potestatibus , sicut docuit? Xou fuit Cliristus sub
Caesare? Xonne oinues Apo.stoli et saueti? An rliomano poutifici uon licet s
pro\oeari ad nierituni huinilitatis ".' Hiiic soll licet erigi in peeoatmu superbiae?
Itaque aliud iam poutifices suut quam Clu'istiani, (juoniam lex Christiauorum
eos uon ligat: idio eimt ipsi, alio eorum .subditi, alio pastores, alio oves,
alio duces, alio greges, uova certe ratioue ducendi, pascendi, regeudi. Neu
iam dicaut 'venite' sed 'ite': nou praecedant, sed tautununodo dimittaut i«
populmn in mandatis dei.
Quod si iu hoc loco ista sapientia valet, valebit et in omni alio prae-
cepto Peti'i, ubi docet fidem Cliristi, evacuabitm-que uuivei-sa autoritas Petri,
qnia ubi<pie dicetur, hoc subditis praecepisse, uon sibi nee succ&soribu.s,
quandoquideni nou nisi subditis loqui potuit. Dicamus ergo et hie 'si i-^
k)queutis persouam attendisses et eormu ad quos loquitiu', nou ita exposuisses
iutelleetum eins, cpiia loquitur subditis suis et eos ad meritum fidei, spei et
charitatis provocat: seipsum et uos exeniptos voluit.' Et recte: sie enim
hodie attendunt diligentissime Khomani loquentis sui Petri personiuu, ut eis
licere nihil eorum servare, quae ille locutus est, intelligant, ne Christo quidem 20
credere et Cluistianos esse ac vivere, ut reiecto verbo clu'istiauo Petii digni
fiimt hac decretali Christiani: qualis lex, talis et populits.
Ubi ergo nianebit, quod iu omnibus, quae docentur iu sacris literis,
oportet primos esse pontifices et lucem numdi, ut videantur eorum opera
ab hominibus"? Quid, si subditi dicaut 'aliud nee f'acere uec debere possimius js
quam a pastoribus nostris fieri videmus'? ubi tunc manebit verbum Petri?
ubi tinic eurum persona, ad i[UOS loquitur? (juando subditi maioreui caussam
liabent illud reiiciendi eo ipso, quo vident, ipsnni nou modo uon sen'ari,
sed etiam reiici ab iis , (juorum exemplo N'ivere tlebent. \ix nie contineo,
ne decretalein haue imj)iissimam et perversissimam dicam blaspheniiam. so
Sed iam cognita et persona loquentis et audientis et vi locntionis pro-
sequamiu-, quomodo haec exequatnr.
'Nam si per hoc, (juod dixit: subditi estote, sacerdotibus voluit iugimi
subiectionis impouere, et eis ])raelationis antoritatem auten-e, (piibus eos
subiectos esse monebat, se(jueretur^ ex hoc etiam, quod servus (juilibet in :i:.
sacerdotcs imperium accepisset, cum dicatur: omni humanae creaturae.'
Quam araanim verbum 'subditi estote'! unde et repetit (piam potest
odiosius, appcUans iugum subiectionis, contra antoritatem jiraelationis, et sen'i
34 eins piaelatiiiiiis ed. Witib., eil. len. unb ed. Kiliiiig.
') 5hit lucitii üotl)cr iitt'errc ftott autterre gcUjcn toitb, ift bot Sci)lu6 tidjtig: Sutl)Ct
aber (jnt in (einem Icjt beä Jus canonicum obige Se^att gefiinbcu, tnie fic beim oiid) in älteren
iiucfen tiottommt.
Resolutio Lutheriana super propositionc XIII. de potestate papao. 1519. 219
imperiuni velut querulans. Deinde 'moiiebat' inquit, exliorrens ])r:iecepti
vocabuluin, aliud nihil spirans (|uam m- cdfratur suIh^ssc iilli lidininiiin, scd
nt liceat omiiiliiis praoosse, aut sidk'iii ut coiü^iliuni rx pracccpto faciat.
Quäle antem est inconvenieus, esse sacerdotem subiectum servo? Is'onne
■■■ Christus iu nicdio tiniiiiuni veuit niiiiistrarc et furniain scrvi accepit ? An l'j',"''.;-"'''''*'
haec provocatio ad merituni humilitatis iKin nisi ad subditos Christi pertiuet,
cuiiis Rhomani pontifices nolunt esse subditi? Christus iussit uovissimo loeo l'uc u, lo.
sedere, et Petrus onines iubct insinuare huniilitatem, et Paulus: Superiores üU'm. 12, lo.
invicem arbitrantes et honore praevenientes. Verum haee subditis suis dixe-
1« ruut personae loquentium et alia secuta« sunt.
Quan(piani de hac subieotione Petrus hoc loco uon loquatui', i|uae
niutua humilitate Spiritus in Christianis reprnat, sed de ea, ((ua suljücieiiantur
prophanis niagistratibus, praesidibus, iudicibus, (juos potesta.s Riioinani iinperii
ordinaverat Hanc enini constitutioneni vocat Petrus creaturani liuniauani,
IS quod per honiines crceiitur ii niagistratus. At hie deei'ctalista nee vocaijula
scripturae intelligit, et audet eani iiiterpretari. Esse antem creaturani humanam
id quod dixi, potuisset intelligere, si tam sensum Petri quam suam ainbitionem
quaesivisset, ex raox sequentibus, ubi Petrus distribueiis per singjula, quae in
collectione dbcerat, seipsimi expouit: omni, inquaiu, orcaturae, sive regi sive
50 ducibus, q. d. 'Ideo dixi omni creatiu-ae et Omnibus horainvmi ordinationibus
subiici, ne qui vcstruin se adversus minores praesidcs elevent quasi tantum-
modo regi obtemperaturi : sed etiam missis ab eo date, facite, servate, quae
danda, facienda, servanda sunt'. Quo modo Rho. xiij. Cui honorem, honorem, «öm. i.i, 7.
cui timorem, timorem, cui tributimi, tributum. Non ergo de creatura dei
35 loquitur, quam Innocentius in suis opinionibus cogitat, Sed de creatura
luunana, ut verba expresse sonant, qualis nou est servus, (]uem timet imperiuin
accipere super sacerdotes, licet iiixta euangelium cuivis servo nos oporteat
submitti : quin totuni hoc verborum cahos Innocentii et nihil facit ad rem et
inscitiae suae durataxat testimonia sunt.
30 Sequitur: 'Quod autem sequitur: sive regi tanquam praecellenti , non i-i'cu. 2, 13.
negamus, quin praecellat Imperator in temporalibus illos dumtaxat, qui ab
60 suscipiunt temporalia.'
Hie si qnaeras, qua autoritate verbum Petri sie coartet et, quod omnibus
dictum est, ad aliquos dumtaxat depravatt)r aptet, respondebit aliud nihil
V' quam 'sie volnmus: nostro verbo credi fas est, etiam ])lus quam expresso
textni verborum dei'.
Primum, hie scriba laborat, ubi nun urgetur, et fugit nemine persetjuente,
scilicet mala fide et conscientia vexatus. Petrus dicit, ix'gi subdi debere
tanquam praecellenti, id est, qui sit primarius et jtlus quam duces ab eo
40 missi. At decretaJista vocabulo 'praecellenti' male tactus, tiniens, ne prae-
ceUentiam sonet imperatoris super pontifices, anxie i)ccurrit et de praecel-
5 miiiistrari qUc StuSgobeu
220 Rt'solutio liiitlieriana sujici- iiropositionc XIII. <lo poti'stii.to papae. 1519.
]fiiti;i regis et poutilicis loniic extra .seiiteutiam Petri disputat, noii advcrtciis
vcrljum Pt'tri, (jui non modo rcgi jiraecclk'nti sed cliaiii diicilius alj t'o miss^is
(il)tfiiipL'i'art' ])raecipit , ininio omni creaturao Immanae: de (jiiilms uiliil est
solicitus decretalista, (piia \erl)nm jiraecellentiac in ducibus et creatiu'a huniana
non sonuit terribiliter in auribus eins. Breviter, ne dietioiiem iiiiam (niidem ■■■
in Petri liae antoritate intelligit is, quis({nis est, scriptoieiüiis Khomauu.s et
eouteudit tamen omues oves Christi docerc.
Sed sequaraur eins fumum.
Dico: Imperator in temporalibus onniibus praecellit, etiam sacris, idcjiu'
iure (livino, nt liaee Petri verba eogimt: tamen (piia in arbitrio eins est et w
sunt creaturae hiuiiauae, potest haue praecelkuitiam ipse sponte vel retiuere
vel dimittere, et in utroque liabet ins divinum. Sic a Coustantini tempore
non antoritate poutitleum, sed imperatorum crcaturis hmiianis data est überlas,
l)ersonis et rebus ecclesiasticorum, nee potest ad hoc ulhis resjiondere aliud
quod \aleat. Unde si im|)erator vel duees rursuni haee revocent, (juae siia is
antoritate donarnnt, non potest eis resisti sine peecato et imj)ietate. Quare
nihil hie faeit depravator, dumtaxat eos imperatori subiicieus, (jui teniporalia
ab eo suscipiunt, aperte et temere verbura Petri discerpens. A quo, rogo,
habet ipse temporalia? A diabolo vel rapiua? Et ubi est, quod suj)ra dixit,
persouam loqueutis atteudeudam, quod Petrus haec scripserit suis subditis? au
(iui sunt Petri subditi? An soli laiei? Cur ergo omnes oves Clmsti sitii
conmiissas in Petro iactat? Ergo omues oves Christi, id est, omues subditi
papae sive laiei sive clerici, ac per hoc et ipse dux ac pastor et arietes
gi'egis, subditi sunt imperatori et ducibus. Sic enim ipsiusmet decretalistae
huius verba sibi eollata eogunt. Aut ergo non uisi clerici sunt oves Christi ■-■s
Petro commissi aut clerici subditi sunt imi)eratori sinuil cum laicis, quia
omnes Petro subditi sub(huitur a Petro inqx'ratori et ducibus.
'Sed pontili'X in sjiiritualibus antcccllit, quae tanto sunt digniora, (|uanio
anima ])racstat corpori.'
Et cur liic non additur 'dumtaxat illos, (pii spiritualia ab eo suscipiimt^? au
Nempe (juod in tem))t)ralibus cxcellere vult, ne imperatori idla parte cogatur
siibdi, (piem Petrus in totum subdit imperatori. ita cogitur saerum et tremendum
verbum dei postremo loco sedere et nostris aff'ectibus cedere. Sed dicito:
An Petrus ignorabat, s]>iritualia ])i-aecellere tcmjjoralibus? Cur ergo
seip.sum et omnes subiicit tenq)oralibus adnu'uistrationibus? Verum, illud :'■■
longe suavius: Subditi Petri et ))apae sunt s])iritualcs, ideo non snl)diti im-
peratori. ex (juo sequitur, qu<i<i laiei, quia spirituales non sunt nee subditi ^
Petri, non siut oves Christi, (juia has omnes Petro subiecit. Cum antem
Petrus, hoc autore decretalista, suis subditis hacc sci'i|)scrit , se(|ucns crit,
Solos elericos debere et nullos laicos subessc imperatori aut, (|Uii(i inaxinu; ■>"
horrent, non omnes oves Christi per ninTidnm siib l'etro sunt aut onmes
subditos esse oportet ae<jualiter spirituales, .si omnes oves et subditi sunt
Resolutio Lutheriana super propositionp XIII. ilo potestate papao. 1519. 221
Petro: ac jier lioo distinotio ista temporalium et spiritualiuin prorsus corruit.
Quid aliud nicrcatur, qui sacras litoras liuinanis traditiouilms tractare et
contaniiuare audet, quam ut in liaec moiistra confiisionis et contradiotionis
niat? Non ergo alii sunt subditi |)apae et iniperatoris, uisi (piautum donavit
5 imperatoris constitutio et creatura. lioc verbu Petri et iure di\-in() onmes
snbiicimur gladio et potestati muudanae sicut et Kho. xiij. et Tit. iij. seribitur. t,7"'!''i'. ''''
Omnis, inquit, anima potestatibus subliniioribus subdita sit. Non sine eausa
gladiuni portat, niinistra dei est, tibi in bonuni. Credo, qui 'omnis aniina'
dixit, nee aniniani pontifieis nee siuun ipsius exeeperit. Sed j>ei'pendainns
10 singida, ut videamius scripturae sacrae intt'rpretationeni Rhomanam liodiernani.
Si spiritualia tempondibus praecelhmt, qnanto aninia eorpori, idcocpie
spiritualia non lieet subili temporalibus , omnis autem homo habet aninumi,
id est spirituale, ergo nullus liomo alteri subdatur, nee oves Cliristi Petro,
eum Petrus sit liomo sicut et illi. Pa\ilus dieit 'omnis anima subdita sit',
15 quae utique spiritualis est. An Christus non erat spiritualis, quando cum
Petro solvit Caesari didrachmum? An pontifices exeepit, quando dixit 'date, Winttii. n,
quae Caesaris sunt, Caesari'? At hoc syllogismo oonchidenuis, quod magis Sfnitii. 22,21.
spirituale fuerit, praeeellat minus sjiirituale. 1'um virgo sancta aneilla domina-
bitur impio pontitici et pannosus mendieus imperatori: obsecro, quae tandeni
20 hine ludibria sequentur? Hoc saue verum: in vcrbo et saeraniento tradendo
(haee enim sunt spiritualia) pontifices sunt super onmes: veriun in tenijxi-
ralibus rebus, officiis, trilaito, censu, vectigali et oiimibus oneribus temporalis
rei publicae prorsus pontifices et clerici sunt niagistratibus subiecti iure
divino nee exem]>ti nisi l)enefieio hnius hnmanae creaturae.
25 Quod si dixerit 'Spiritualia non intelligo pcrsouas ipsas (nam volumus
omnes oves Christi nobis esse subiectas et spirituales) sed res ipsas spiri-
tuales, ut per teniporalia res temporales', respondeo: tno laqueo te capio.
Si imperatori tribuis temporalium omnium potestatem, cm* ergo tua tenipo-
ralia subtrahis et non \'is subdita? Kt quod maius est et inaestimabile
30 monstrum, cur tu imperia, regna, dominia tenes, aufers, confers, transfers?
Cur bis te misces? Est hoc imperatori temporalia permittere et tibi spiri-
tualia .servare? Quid hie dicent omnes de< rctalistae, nisi quod tarn ex verbis
quam operibus suis cognoscuntur ceu ex ibliis et fructibus, se nescire, quid
sit vel temporale vel spirituale, imino amissis spiritualibus soliim temporalia
35 amare, ut }>raecellentiam, opulentiam, voluptatem. !Si enim Imperator excellit
in temporalibus, non debet ea spiritualis pontifex usurpare, sed subdita illi
relinquere, tributum de eis ])endere ini]>eratori et ducibus ac rei publicae
temporali per illa sen'ire, quoties fuerint requisiti.
'Licet non .simpliciter dictum fuerit: subditi estote, sed additum t'iiit : li'cu. 2,13.
•10 propter deiun'.
Quid hoc? an iterum eonsilium fiet ex jiraeeepto? an non siniplitüter
persona lo(pientis attendcnda est? an non simpliciter subditos suos Petnis
222 Resolutio Lutheriana super propositione XITI. de potestate papae. 1519.
provocavit ad luiniilitatem ? Non simplieiter ini])erator praecellit in temporalibus?
( ) iiiLserum et aiixiuni effugiuni, immo de})loninda inscitia, quae nondiuii, qiiid
'proptcr deuiii' velit, accipit! Petri seusiis planus est, ut statini se ipse exponit,
i.iäftT. 2,1:.. Quia, inquit, sie est voluntas dei, ideo scilicet propter deiim subdi debere, nou
cjuia illi mei-eantiu' masristratas, .*cd quia deus ita voluit. At decretator forte =
eonatur hoc verbo non necessariani esse subiectiouem eiusinodi docere, quasi
Petrus indebitos obsecrarit, raeriti videlicet iuunilitatis causa. Ve tibi, qui
verbuni dei saluben-inuuu tarn audaoter corrumpis, misemme decretator!
i.iäctr. 2, lo. 'Nee pure sit scriptum: Regi praecellenti, sed iuteiiio-situm tiiit, forean
non sine causa: tanquam'. >"
Tot niendaciuni eget tiicis, ut \-erum salteni videatur: quam misere
torquetm- liic fugax autor, ut dei praeceptum illudatl Si hoc 'tanquam'
minuit veritatem vel regis vel praecepti, cur .«uperiiis nou similiter dLxit
'.Subditi estote tanquam omni hnmanae creatiu-ae"? Ciu- praecipit subdi sine
'tanquam'? Cur non dixit 'Estote tanquam subditi, simiüantes subiectionem', is
sicut ille simulat regem, tauquaui sit rex"? lusidsior e.st ista glossa quam
ut mereatur confutai'i. Petrus vult lioc 'tanquam^ rationalem esse con-
iunctioneni, ostendens, quare sit subdendum: 'quia, inquit, praecellit, et quia
duces missi sunt ab eo', hoc est, ipsa praecellentia et potesta-s, quia deo
volente geritiu-, est caussa, quare propter deum snlidi ei debeatis. 20
i.l'ftv. 2, 14. 'Quixl autein se(|uitur: Ad vindictam nialoruni, laudem vero bonorum,
intelligendum non est, (|Uod i-ex vel Imperator super lionos et malos aeceperit
gladii pote.statem, sed in eos solummodo, qui ntentes gladio eins sunt iiu"is-
ditioni commissi.'
() necessariam Khomanae curiae et cleri licentiae inq)uuitissime glosaml ;■
Hie sane opus erat oculos intendere, hie idcus tangebatur, sed frusti-a. Iterum
hie cum suo 'dumtaxat' prodit, verbum dei generale torquens in partem
populi Christi. Quare et nos ejidem absurda ])ro verbo dei contra vanitatem
hanc reducamus, et (juaeramiis, an onuies o\-es (Jhristi sint Petro subtlitae,
et an ad suos subditos haec scrip.serit, et an alii sint subditi Petri et regis. so
Haec enim tria necesse est (;oufiteatur vera, ut ex pracdictis patet. Quare
si suis subditis haec scripsit et lii alii sunt a sul)ditis im])erat<)ris , gladii
potestas verbo Petri solum super clericos in vindictam midormn et laudem
bonorum valebit, cruntque excnq)ti onmes et soli laici. Cur ergo conti-aria
vidennis Hori, adeo ut clericos tradant scc^ilari foro, non uisi exutos clcricatu? :'s
Sin omnes sunt subditi Peti-o et ad omues haec scripsit qui sunt oves Christi,
ergo vel clerici gladio exempti non sunt oves Christi vel haec depravatio
et distinctio verborum Petri prorsus inipia et veritati adversa est.
Denique haec glosa id praestabit, ut iam nulla sit potestas gladii,
(juando(|uidcm pontific'i totimi orbeni subiiciun't, subiecti vero ei uon sunt sub «
imperatoris iuri.sditione, uisi nova et hnmanitus instituta iurisdifio clericos
41 1iiiiiiaii!ta.s instituta K
Resolntio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519. 223
solos eximat ao laieos illio relin(|nat. Sed hoc non est verbum Petri oxpoiioro,
qui nmnps gladio siibiicit, qni sil)i subiecti sunt. Ita pugnant leges hoiniiiuin
cum lege dei. (.^uare niillus est cxeniptus a potostate gladii, sive lairus sivc
clerus, nisi quantum ipsa potestas gladii donavit ac permisit, siout olini
; haeretici- tempore Augustini punicbantur potestato gladii et etiani niiuc per
ignem. Quod uullo modo lieeret fieri, si eeelesiastiea iurisditio esset iuris
di\-ini, ea scilicet qua exempti sunt elerici a gladii potestate. Et sicut liodie
habet elericalis Status, melius esset, sublatis exemptionibus rursum gladio
subiici iuxta praeoeptimi Petri et Pauli onmes cleros, ut puuireutur: tuiic
10 eccle.sia melius haberet timore gladii peocatis coereitis, unue autem suis
legibus impune aluntur in omne maliun. Potest autem potestas gladii elero
gi-atuito concedere suum rigorem. A^erum si id noUet facere, non posset
cogi nee ullis pontifieum deeretis impediri. Xon enim habent potestatem
gladii coercendi, quem deus dedit solus. Nee venim est, quod in manu
IS papae sit iubere gladiimi eximi vel eondi: libera est potestas gladii a deo
collata, sicut et supra dixit, quod in temporalibus eam habeat imperator,
ubi 'in Omnibus' dicere debuit. adeo non potuit omnino negare gladium non
esse in sua manu.
'Potuisses autem praerogativam sacerdotii ex eo potius intelligere, quod
■jo dictiun est non a quolibct sed a deo, non regi sed sacerdoti, non de regia
stirpe sed de sarerdotali prosajiia descendenti, de sacerdotibus videlicet qui
erant in Anatot: Ecce constitui te super gentes et regna, ut evellas et di.s-3" i. lo-
sipes, aedifices et plantes.'
Quid hoc? an non est a deo dictum, quod Petrus et Paulus dixennit
ih 'subditi estote'? Non est sacerdotibus dictum, non est omnibus dietiun,
quando Paidus dicit 'omnis anima'? Quid, si imperator dicat 'Ego duosSHom. u, i.
apostolos primos pro me habeo, quibus plus credendtmi est quam Hieremiae,
eo q>iod illi veritatem revelatam novi testamenti, iste more ]irc >]ihetico occul-
tatam locutus est: ideo nihil probatur contra me'? (Juid hie dicetur? Sed
30 adde: Si haec vera sunt, ergo Hieremias est snmmus pontifex, ([uandoquidem
hunc eins titulum soli Rh<nnani pontifices arrogant, quod constituti sunt
supei» gentes et regna.
Igitur de propheta et opere prophetae locutus est deus, nihil de prae-
cellentia sacerdotali. Non est alia praecellentia in ecclesia quam \erbi
SS ministerium, quod bene sahnmi manet, si sacerdotes in omnibus temporalibus
subiecti sint ]iotestati gladii, sicut fuit in Christo et apostolis et primoribas
Episcopis.
Denique, cur non evellit, dissipat, aedificat, plantat, si hoc ad sc per-
tinere putat? Non sunt dignitatis et praecellentiae, sed laboris et officii
*» verba, quae hie ponuntnr. Et ubi snmmus sacerdos in lege, si Hiei-emias
29 3n E atfo inttrpungitt : Sed adde, si haec vera sunt, Ergo Hiercniia.s est sumrans pontifex.
224 Reiäohitio Lutheriana supev propositiono XIII. de potestate papae. 1519.
hoc verbo sacerdos constitiiitur super gentes et regna, super quae ille non
erat constitutus? Ulji e.*t et illud quoque, quod pontifieem iu spiritualibus
diuutaxat jiraecellere dixit, partitu.s ciuu Caesai-e imperium, si ,«uper gente.s
et regriia C(institutiis est ad luuie .sensiun?
i-inci. I, IB. 'Praeterea nos.se debueras, qiiod feeit deus duo luminaria magna in r.
firmameuto cocli, lumiuare maiiLS, ut praeesset diei, et luniiiiare niiniLs, ut
praeesset nocti, utrunque luagnuni, sed altenini maias. Ad fimianientimi
igitur coeli, id est universalis ecclesiae, fecit deiLs duo luminaria magna, id
est, instituit duas dignitates, quae sunt pontiticalis autoritas et regalis potesta.s.
sed illa quae praeest diebus, id est .spiritualibus , luaior est: quae vero lo
camalibiis, minor. Et quanta est inter .solem et lunam, tanta inter pontifices
et reges ditlerentia cognoscitm'.'
A quo cognoscitiu'? a glosa hoc textu digni.sshua, quae dieit, papam
quadragesies septies esse maiorem Kege. adeo eerti sibi simt de mensiu"a
utiiusque magnitudinis, et .solis et pontiiicis, uisi quod liie magna quaestio ir.
oritm-: qur>modo in veleri lege Reges erant super pontifices? uisi timc non fuis.se
ecclesiam, id est firmamentum coeli, credendmu sit, quando ima ecclesia dei
est ab origine nuuidi ad finem usque. Sed esto, ecclesiam christiauam
intelligat: quid dicef? quis certiores uos faciet, sol uovum an veterem
sacerdotem significet? Siquidem allegoria dubia est et niliil probat. Inun<i oo
(pia rationc coinpescetur Imperator, si snam ])otestatem dicat intelligi per
siöm. 13, 1. solem, maius lumen, ut ciii subiecta per Petri verbum sit omnis anima
quantimilibet spiritualis?
Quid, quod hac ratione sequitur, Iidiuni, Augustum et alios gentiles
impei-atores fuisse iu ecclesia, quia fuernnt minus lumen ecclesiae a deo -a
factimi? Et quod festivius est, lulius et Augustus erant minus lumen, ante-
quam fieret firmamentum, id est ecclesia, imnio antcquam Christus nasceretm-,
Caput et autor huius finnamenti, sed et miiversalis ecclesia thu fuit sme isto
maiori luminai'i et etianuuun est in Graecia et India. lUi fi)rte adhuc in
teuebris sunt, licet in finuamento coeli siiit. 30
Doleudum saue istis Indiens et nugis, verba dei in res (ut pntanti
tam .serias stabiliendas defurmare: facessant larvae, figura nihil probat.
Deiude allegoria honim verborum est haec: Sol est Chri.stus, Luna ecclesia,
Coeli Apostoli, Stell ae saucti. Pote.stas imperatoris nihil pertinet ad
ecclesiam, non magis quam quaecujique res mimdi. ss
'Nobis autem commissae sunt oves Christi in beato Petro, dicente domino :
g„(, j, ,7 pasce oves meas, non distingucns inter has oves et idias, ut idicnum a suo
ovili denioDStraret, (|ui Petrum et succ^ssores ipsius Magistros non it'coguo-
sceret et pastores.'
Hoc sane necessarium erat addere, quo ambitio aperte ostenderotur. 4ü
Quis autem hanc glosam accipict? (juo nervo finnabitur, quando dieis 'non
di.stinguens inter has et aliits'? Cuius oves Paulus j)aKccbat et alii Apo.stoli'?
Resolutio Lutheriana super iiropositione XIII. de potestate papae. 1519. 220
suas? Cur non jiotius diceiuliini, qnod nun tlistinxerit iiiter IVtmin et alius
pastores, cum iiiipossibile fiicrit, ;il) imo IVtro ])a.<oi oinucs".' Sin jut aliiiiu
potest pascere, quid refert et oves posse per alium aiulin ".' iil>i tunc cnint
tain pa.stor i|iuiin ove>«? Siodno vcrbum dei licet ludere? Cur aiiteni, ([iii
5 hoc verbum 'pa.sce' ad .se solos pei-tinere putant, non euut in Tiu-ca.s? inuuu
cur non in Boemos salteni? ^'erum quid hoc laboro? Cur non pavit hie
Paschalis hiinc decretali.<tam et suam curiam, ut verha Cliri.sti recte intelli-
geret pro animae cibo et non tain misere contauiiuaret ? An m Turcliia et
Boemia non sunt animae pascendae? An sohun pa.stas sibi credit coniniissa.s'.'
lu CiU' ergo Petiiis non conteutus pastis a Christo ovil)Us ipse per totuni
mimdiuu pasceuda.s ac doceuda.< quaesivit? Cur, in(|uaiu, |)ascere sibi usiu-
paut, et tiunen nou t'aciuut? nisi qnod cu])iunt nos scire, (juid intelliatuil ])('r
verbum 'pascere', quoties illi ad se oves peitinere iactant, scilicct doininari,
in otio tondere oves meracpte tyi-aunitle in e(>c]esia praevalere. Error ita(|ue
ts est, alienum esse ab ovili Christi, qui Petruni et successoi'es ipsius non
recognoscit pastores et Magistros: Primuni, qnod ipsi nee pascuut uec regunt.
Alioquiu iam omnes Christian! essent alieni a Christo, (juod nulhis eonnn
videat, ctiani si quam maxime velit pastores et magistros lihomanos pimti-
fices, vident autem eos et reeoguoscimt dominantes et pompantes, et tarnen
so liae recognitione non magis sunt de ovili Clu-isti, sed jiene eiiciuutur jjcr
\Hm: tarn efficacia sunt eoriun seandala. Deinde, quia .satis est, Paulnni,
immo quemvis saccrdotem recognoscere pastorem et magistrum, ubiubi l'uerit.
Hie enira pascit et regit: illi vero ])astas solum tondent et mactant. Sed
satis haec, ne videar studio reprehendi haec nioliri, cnni aliud non (juacrani
S5 quam ut illis os obstniam, qui nobis scripnu'arum infellectnni libei'riniuni
a Christ« datum captivare audent in sensimi et verbimi homhuun, pontilicuin,
volentes de verbis dei iudicare seciuiduni verbum hominum, cimi <'ontra
verba homiiumi iudicanda siut seemidum verbum dei, qnod iudicat omnia
Ad tertium, ad rationes, ubi illud primum tractandnm, (piod deci-ela,
30 quibus primatus ecclesiae rhomanae probari a nie dicitnr, dixi intra (pia-
driugentos annos nata et couti-a hoc esse historias mille et centum annoruni.
Primo, sciebam haec ofleusm'a et nianifestissime onininm falsa videri
Omnibus. Certum e.st enim, esse decretis rhomanorum ])ontili(iuii ante niillc
annos certatum pro hoc primatu.
3i 1^0 autem hoc spectavi, quod rliomana ecelesia nuiKjUam tiiit, iicc est
nee erit un(|nam, super omnes totius orbis eeclesias, licet suj)er piurimas sit:
nee enim fuit imquam super Graeciae, Apin-icae, Asiae eeclesias, nee earnm
episcopos confii'Tna\'it, sicut modo nostros conlinuat, ut satis probaut historiae.
Deinde simt sine dubio Christiani in Oriente, cum Christi regnum sit orbis
31 millo centum A 37 coruiu episcopos aÜe 'äluSgobcn
ßut^etS aBerte. II. 15
22G Resolntio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
-Si. 2, s. teiTanim iiLxta ps. ij. et tameu Epi.scopi eorum non iu.^titiuintur, iiou confir-
niantiir e Rhoma, nee est nccessariuni.
Deinde, ab hoc tempore coepeniut iiuiltiplican leges et iura. Xain
GregoriiLs ix., Bonitaciii.< octa\'iis, Clemens qiiiiitiis, uisi consareiiiasseut et
alias reeisa.*, alias additas epistolas scholis legendas ac docendas ti-adidissent, 5
.sine dubio tot maria glossarum et infbelicissimum iuris Studium non essent,
delituissent autem tarn decreta quam decretales magno ecclesiae lucro et
euangelii t'ommodo intra arcas Rhomani pontificis. Nunc autem quae sit
fiicies ecclesiae vigore istarum legum, plus satis videnuis, nee hoc satis:
indies augescmit eiusmodi libri et tarnen nihil faciunt, nisi (jnod plures ani- lo
niabiis laijueos pommt. Lide dispensationum, coniessidnalinm, indultoruni,
exemptidunm turpissimae nundinae: inde Episcopatuum , sacerdotiormn, ofti-
ciomni, palliorum, annatarum rapinae et venditiones impudentissimae : inde
ceiisurae, minae, fulmina, vis, frans, dolus et infinita monstra, quorum nulluni
aut sultcni rarum esset, si epistolae eiusmodi, sicut oportuit, intra aunales et i^
regestas mansissent sepositae et euangelio in pnblieo locuni reliqnissent.
Proinde traditiones Rhomanas nimquam ita sensit numdus, ut in annis istis
(piadringentis: ideo totum eorum pondus et omnem vim Gregorio ix. tribu-
cndiuii existimo, j)er quem velut natae sunt et ortae. Ab iioc^ enim usus
eorum rnbur accepit et invalnit, ut legibus istis et traditionibus ita sint w
iimniuni ofHcia, statuta ecclesiae, ordines in unum cahos confiisa intra istos
quadringentos annos, ut Balndone ipsa confusior sit hodiema ecclesia. Nemo
in suo ordine incedit, quilibet .sibi ex urbe legem emit qua vivat: ille
exemptus, iste privilegiatus, iste fann'liaris, iste ofHcialis, iste nescio quo
litulo, onmcs libertatem quidlibct esseudi, liiciendi, andendi liabent pei- has 2r,
l\iii>manas leges. Nee Rhomae aliud cirratur quam ut luu^ ecclesiae sunnna
(talamitate roboretnr potcstas et domiuatio sua in omni individuo suo sola.
Kt huuc ecclesiae occasum, si quando gemimus, si dolemus, si ((uerulamur,
haeretici sunms, irreverentes in Kliomanam ecdesiam sumus, seaiidolosi,
seditiosi, procaccs sninus, <|nia videliret querulari nun ])ossunuis, nisi Rho- so
mani jiontiflcis tum iura tum potestatem, immo taiitas iniurias populi dei
sinml tangainus. Nain hie tons est aut servandae aut perdendae ecclesiae.
Cum antciii liuilic uiiiiii:i sint in urbe iiii|iiiiialissinia et corruptissima et
agentibus inipiissiniis adulatoribus de i[)sis nihil liceat vel mutir(\ nisi (|uod
])<jrtenta isla landet, iustilict^t, glorilicet, (^uid mirnm. si sub venerabili Kim- •'■'
Mianae ecclesiae nomiiic tot mala inundaxcrinl in mmieni eeclcsiam pleno
imjH'tu et ])raeci|)iti , cui nemo rcsistere |iossit , gnrgitcV
Dcni(|ue co dcvcnit leguni Rlinmanarinn studinni et euangelii neglectus,
ut neces.se liaiiucrint statuere in iniicilin riovissimo,' .\niniam hominis e.sse
iMmiiiilaJi'iii. (^uid, |>utas, Imic decrctuni indicat? ■"•
9 satis plus vidvinus .\ l'.l .\lj liim- i-nhii .\ 2il iiiv.iliiiTiiiil A :!7 |)raoci])iti et ciii A
') yatevnii ,»!uiuil VjV2 l'tll.
Resolutio Lutheriana siipor propositione XIII. tlo potestate papae. 1519. 227
ItiKiuo iiini.'i(|iiisqu(' in .sensu .^uo al)und('t: niilii (lecrctonnn antoivs sunt
Gregorius ix., JJonii'acius viij., ('lenions quintiis et Extra vaganli um pontiiicfs,
quod his agontibus in puhlicnni sparsa et praecepta sunt et omnia stal)ilila.
Quae si instar epistolaruni (xregorii, Augustini, Hieronynii, Bernhardi et
5 alionim vel in Bihliotheeis vel arcis, pro euiusque arhitrio eonsulentla, eiti'a
ullum praeceptum relicta fuissent, foelicior esset ecelesia. Nunc vero, quandd
siunmis articidis fidei aequantur, al) adiUatoribus auteni et praeferuntur, frnetnin
illarum iiahemus, ordinis eeelesiastici eonfiisionem , eonscientiaruni lidrrendas
earnifieiuas, euangclii igunraiitiani, sceleruiu inipunitissiiiiaui licentiani, adii-
lu latoruni Kiidnianensiuni odiosissiniani t\ launideni, (Ioikm' id lucnicriiit, nl sni)
vasto eoeio uon sit nomeu odiosius et graveolentius nomine Uiionianae C'nriae.
Ex iiis credo iuteliigi, nie non l'nisse tarn ci'assae ignorautiae, ut ne-
scirein longo ante cccc annos decreta Kliumani puiiliiicüs nata. Aiioquin quo-
modo oertos ceee annos et non plus aut minus potuissem recitare? quomüdo
ir- iudicare, quod essent fiigidissiniaV quomodo iiistorias allegare? (luoniodo
tfxtuni seripturae contrariuni a.sserere? uisi diligentissime onuiiu pervidissem
et contidissem. Ex Ins indieiis volui uasuto leetori satisfaefuni, ut nie non
sine causa si(^ posuisse cognoseeret nee ignorantia sed de indiistria sie loeutnni
fiiisse, siniul, ut insidiosae et adiilatoi'iae propositioni Eeeii per onuiia })ar
2ü referrem. Qui euni astrnxisset, ante tenipora Öylvestri Riiomanain eeclesiani
fiiisse aliis .superi« irem, et ego ]iersnasissimmii iiaheivm, Eeeiiim non esse tani
inipudentem, ut pnhliee menlii-etnr, nee tarn ignannu liistorianim, iit iiaee Vera
crederet, insidias suspicatus sum, ut (|iii morem s()i)liistarwni et luhi-ii'itates
istonini Proteortim probe eallerom, qui si volent lalsmn lai'ianl verum et
21 verum iiiutent in t'alsuin, eum interim in aliis eiim ioquendi rigorem exigant,
ut nee verba dei tuta coraiii eis sint. Proinde vdliii aiiinidsiorem ae ante
diem triiimpliabnndnm reddere, sient ipse nie fbrmidabnndimi nisns est laeere.
Ciuu ergo niiln satis esse potuerit, quod seripturae sanetae autoritas
mecum est, qua probatur primatus ecclesiasticus iure divino iiullus esse,
30 tarnen ne solus et solas seripturas iaotare videar, iam <■( aliurMin sententias
audiamus cum rationibns.
I'rimus est d. Hieronvinus in epistola ad Euagrium si«^ seriliens:
Legimus in Isaia 'Fatuus l'atua liii|nilnr'. .\udiii (|iHM(Iain in tantam crupissesci. :i>, c
veeordiam, ut diaeoiies jiresbyteris antelerat. Naiii cum Aiidstulns ])ers|)i<'\ii'
35 doeeat, eosdem esse presbjieros (pios Ejiiscopos, (piid patiatui' meiisarum et
viduarum minister, ut super eos fumidus se etl'erat, ad (|U<iruni preces corpus
et sanguis ("liristi confieitur".' (^uarris autontatcnr.' Audi tesfiinoiiiiim :
Paulus et Tiniotlieus, servi Uiesn Christi, omnibus sauetis, qui sunt Pliilijjpis'üini. i, i.
euni Episeopis et diaeonibus. Vis et aliud exempluni? In Aetibus Aposto-
19 siinnl i|iiii(l .\ par relerro vdlni. (^nI.V 24 fiicient nüc ^luSflaBcil :i2 Eiiaginiiii At;
35 patitur A
15*
228 Resolutio Lutheriana super propositiono XIII. de potestate papae. 1519.
^iDnirti. 2(1,28. loruin ad luiiiis ecclesiae .sacerdotes ita Paulas loqmtm-: Atteudlte vobis et
univer.so gregi, in quo vo.s .spiritussanctus })Osuit episoojios, ut rogati.s ecclesiara
dci, quam acquisivit sauguine t^uo. Ac uc quis ooiitentio.se in luia eoclesia
jiiures fuisse episcojios conteudat, andiat aliud testimoniiim , in quo inani-
iit. 1, 5i. fe.stissime oomprohatur, eundem esse episeopum atque preshvteriim : Propter s
hoc reliqni te Cretae, ut quae deorant eorrigeres et eonstitueres Ejiiscopos^
]ier eivätates, sicut tibi inandavi, si quis est sine ci-iiuine, unius u.xin-is vir,
filios liahens fideles, iiou in aoeusatione lu.vuriae aut iion suhditos: oj)ortef
eniiii Episco])um sine criinine esse sieiit dei dispensatoreni. Et ad Tuiiotheuin :
i.jiTii. 4, 14. A'()li negligere gratiaiii, (|uae data est tilji per prophetiam et per inipo.sitioncm lo
i.iicir, :,,!(. nianuuni presbyterii. Sed et Petrus in cjiistola prima: presb^ieros , qui in
\((l)is sunt, ]>recor ego, eompresb\ler et testis passionum C'lu'isti et futurao
(juae re\'elauda est gloriac partiecps, regite gi'egem Clu'isti et inspicite, non
ex necessitate sed voluntarie iuxta deiun, quod quidem graeee signifieantius
dicitur episcopovntes, unde et nomen Episcopi tractum est. Parva tibi i'»
\ideiitur tantorum testimonia viroruni? Clangat tulia euangelica, filius
2. Soll, itonitrni, quem le.sus phu'imum amavit, (pii de peetore salvatoris doctrinaruin
fiuenta potavit: Presbyter electae doniinae et filiis eins, quos ego diligo in
:i. Soi). 1. veritate, et alia epistola: Pi'esbvter Gaio charissiino, quem ego in veritate
diligo. (^uod autem postea unus eletrtiis est, (jui caeteris praeponeretur, in 21)
remedium sebisniatis taetuni est, ne unus(|iiis(jue ad se trahens ceelesiain
Christi nimperet. Kam et Alexandriae a Mareo euangclista iis(pie ad Esdnmi'*
et Dionysiiiin S^piscopos presbvteri semper ex se uniini eligebant et in ex-
celsiore gradu eolloeabant, quem E])iseopum nominabant, quo modo si exer-
citus sibi imperatoreni taeiat. Diaeoui autem eligant de se, quem industrium 2.'i
uoverint, et arehidiaeonum nuneupeut. Quid enim facit exeepta ordinatioiK?
J*jpiseopns, (|uod presbyter non faeit? Nee altera llhomauae iirbis ecele.sia,
altera totius orbis aestimauda est, et Galliae et Britanniae: nam et Apliriea
et Persis et oriens et ludia et (mines Barbarae nationes uniim Christum
adorant, imain obseivaut regulam veritatis. Si autem niiloritas (juaeritur, 30
Orbis maior est urbe: iibicuiK|iie EpisiMipus f'iierit, sive Kliomae sive Eugubii
sive Coiistantinopoli sixc Riiegii sive .Mexanchiae sive 'Ihaiiis, eiiisdem mcriti
est et ciiisdcm saccrdutii: |iiit<'iitia disitiarmu et hiimihtas ])aii]>erlalis \'el
snbbmiorcm vel int'ci'ioi'eni liicit, eaclenini (imiies Apostiilorum .sueeessores
sunt. Ilaee d. Ilieronymiis. 3.')
Niiiil de mutatione temponmi li>i|U(ii-, niliil de iure ])()sitivo. boe eon-
tendo: Ki unus K|>ise(ipns iure divino eaeteris praefertur, mauK'este iiii- Hie-
ronymus liaeresim doeet, iioii solimi ipsc (nam ei 11011 erederem), sed Petrus,
Paulus, loannes, Ijueas, (|iios iiuliirit ii'ref'ragabiles autores. Quis, (juaeso,
2 V08 fefjU in nllcit "iUiÄftaOon et i-og.at.is nllc '.UuvrtaOcii :! Ac ne (|nns K
l.'i FTtinxoTTnryTSt: A 17 pictoro .snlv.itnris l'l 'il Eiiguliii \K
') Miad) bfiii Urlt'vt ift |iresliyterns pi Iffrii. ') SHoljl Voiofi'l)li'V für l'li-acliiui.
Resolutio Tiutheviana super pioiiositiono XIII. tte iiotestate papao. 1519. 220
his resistet? C'ur adiilatui' iicpit l\lu)maiiiiin poiililicem caeteris psse coepi-
st'opuni, cum priiiiMs Petrus sc cdtuprcsliytcruui appcllct? Si succcssnros sunt ii'oii. s, i.
Petri, quid cruhcscuut tituluni .sui pracdccessoris? Si iiomeu .sujHTl)issiuinui
.sauctissiiui , suiiuiii, inaxiuii poutificis haereditant ex recentibu.s, cur uou
5 notuen conipresbvteri et coepiscopi a ]inino? Ob.secro, an Petrus, Paulus,
loamu's, Lucas et oiniies apostoli ignoraveniut, quid verbuni Christi sil)i
voluerit 'Tu es Petru.s' et 'tibi dabo elaves" et 'pasce oves niea.s\ quod nun a'fatiii u\,
exliide Petro priniatuin divinitus datum ob.servaruut? Si nie onmiiio liacrc-^^oii. m, n.
ticum dainant, (]ui onuiia quae volunt tribuo Kliomano poutifici, soluui, uc
I" autoritalc scripturae, id est nieudaciter, faccre coi^ar, parcaut sancto Ilierouynio
tantis autoribus munito. proclamat ille longe inipudt'utiu.s, Episeopos potcutia
divitiaruni et liuniilitatc jiaupcrtatis iuvicem esse vel sul)liniiores vel inferiores.
Ego consensu tideliuni et tlecretis liominuni id astruo, cur non huue irre-
verentem, blasphemum, seditiosuni bi.ssepties comburunt liaereticae pravitatis
i-"» pravissiini in(|uisitores? Sinaut nie cum Ilierouymo Interim sapere. Siuaiil
cmn Paulo, Petro, Joanne, ]juca sentire. Si lioi- non est satis, age c(>nibu-
rant sua decreta primum. Nam haec; epi.ttola reeitatur in deereti.s dis. xciij.
c. legimu.s: legitur, anditur, docetiu-, approbatur Iiaec ab universis in ecclcsia
rhoniana. Cur ego unus prohibeor dieere et sentire, (piod i]isimet onmes
20 dicunt, sentiimt iubent(|ue sentire? Hieronymus non modo Episco[)os aecpiat
jnter se, sed et presbyteros Episcopis comparat, alterum aetatis, alteruni
officii nomen esse pronuneians. Ego longe revennitius locutus niliil ])eto
nisi ut contra hanc veritatcm non eogar seripturas et verbuni dei ijluderc.
Sit rhomanus pontifex quicquid voluerint, modo autoritate scripturae id mm
M astruant: sed et seripturas eoruni sensui ajitari jiatiar, modo ne hunc esse
germanuni et solum sensum conteudaut. Sat ergo est, «piod frigidissimis
deeretis primatus asseritur, qui ferventissimis dei verbis negatur. Sed audiamus
itenini eundeni in conuuentario super epistolam ad Titum.
D. Hieronymus in commentariis epistolae ad Tituui: Jdein est ergo
3" presln-ter «jni episcopus, et antecjuam diaboli instiiietu studia in religione
fierent et diceretiu- in popiilis 'Ego .sinn Pauli, ego Apollo, ego aiitem Ceplie', i- ^'" '■ '-'•
comniuni presb\-teroruin consilio ecclesiae gubernabantiu'. post(]uani vero uuns-
([uisquc eos quos ba])tisarat suos esse putabat, non Christi, in toto orbe
decretum est, ut unus de jiresbyteris electus superponeretur, ad (jueni omnis
^^ ecclesiae cura pertineret, et schisniatum seniina tollerentur. (l'utat aiiquis, non
scriptunnnmi sed nostrani esse sententiani, Ejiiscopum et presl)ytenim ununi
esse et aliud aetatis et idiud esse nomen officii: relegat apostoli ad Pliiii])-
penses verba et caetera (juae su])ra in ejiistola ad Euagrium iuduxit.) Et in
iine: Sicut ergo jiresl)yteri seiunt se ex ecclesiae consuetudine ei qui silii
<" praepositiis fiierit esse subiectos, Ita Episcopi noverint se raagis consuetudine
6 Christi voluit .V 7 f. quod non 6i§ observaruut fc^tt -V 29 I). liieroiiymus
in commeutariu opistolae ad Tiluni: fcT)tt A 34 omnes A 38 Euagrium AE
230 Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de iiotestate papae. 1519.
(Hiaiu dispeiisationis diviüae veritate pre.sb^-teris esse maiore.s et ia commimi
debere ecclesiain regere.
Vide ergo, an propositio uiea male vel beue dixerit, esse contra serip-
tiu'iUHim testiini, rhomanam ecclesiain e.?se aiii.s superiorem, cum etiain sit
contra ipsa decreta. Nam et liaec beati Hieronvmi verba recitautm' dis. xcv. •'■
c. ülim, atque si nou tibi ajiprobarentm', tarnen (juia solidis piignaut diviuae
scripturae armis, etiam si totiis mundus et angelus de coelo contradixerint,
nihil dixerint. At(pie ita satis puto et probatani nostram propositioneni et
dissoluta omnia argimienta, quae vel fiiigi contraria possiint. Stat senteutia,
nou dispensationis divinae veritate sed ecdesiae consuetudine Episcopos esse i»
maiores presbv-terii«. ,
Addo tertinm decretum eadem dis. xcv. c. Episcopus: Episcopus, in
(juolibet loco sedens, .stai'e presbvtenmi non patiatm*. Et iteriim alio c. epi-
scopus: Episcopus in ecclesia in consessu presbyteroriim subliniior sedeat,
intra douium vero collegani prcsb\'ter()riim sc esse cognoscat. Haec ibidem is
esse tlecreta coucilii CiU'tliagini'nsis (juarti dicmitm'. Quae certe haeretica
smit, scandalosa et seditiosa (ut vocaut), si Episcopi im-e divino presb\'teris
su])limiores sunt, quos esse collegas episcoponun statuunt: multomagis, si
unus Episcopus caeteiis subliniior est. Deleant ergo jjriuiiuu sna decreta,
quae uos cogiuit discere: ut quid damnant in uobLs, quod ipsi nos docent? 20
jiatet itaque, re ipsa aequales Episcopos inter se et presbvteros, solo usu et
ecclesiae causa alium alii praefereuduni. Ex quo ulterius se(iuitur: 8i pri-
niatus rhomaiii ])outificis vergere incipiat in ecclesiae detriincntiun, oniiiino
toUcndns est de ecclesia, (juia humana iimi et consuetudines pro ecclesia
servire debent, non contai ccclcsiam miJitare. Quod si non fiat, iam corani 2.^
deo traditio hominum irrita iacit inandata dei. Quare vide, ([luuii tenui
pcndeat filo Riionianoruiu adulatorum tyranuis, (|ua(', seipsani autoritate divina
couata stabilirc, scips;uii penitus ea rationc subvcrtit.
Huc et (yprianum voco, (picm et bcatus Augustinus allegat li. ij. <•. ij.
de l)aptismo diccntcm: Ncquo eniiu (|uis(|uam nostrum Episcopuni .«e esse 3o
cpiscopurum constituit aut tyrannico tcrrorc ad oijsc(|u<'ndi nccessitatcm
collegas suos atligit, (piando habet omnis Episcojius pro liccutia lil)crtatis et
potestatis suae arbitrium proprium, tanquam ab alio iudicari non possit,
(piomodo nee i|)se potcst altcnim iudicarc: sed expcctcmus imivcrsi iudiciiim
doniini uostri lesu Cliristi. Hie gloriosus niartyr palam confitetur tyniimidem 3s
esse ab uno episco[)o alios cogi ad obedientiam. At luuic tyranuidem velut
iusticiam peue onines dccretidiuni syllabae et statuunt et servaut tanquam
divinam autoritatem. Deinde uiirum est, quod beatus Augustinus non redar-
giiit C'y]>rianuni a se allegatum, si sensit cum contra ins divinum loqui, sed
potius cum CO consentit, oinnes scilicet esse Episcopos aequales. ■•«
2 §inler regere fügt A ^inju : llaec illc. 'J Beuteiitia fixa, uuii A 40 cum eo sentit K
Rcsolutio Lutheriana supoi- propositionc Xlll. ilo potcsUitc papae. 1519. 231
Setl vidcaniu.s et alia.
Ideni C)-priaiius libro episk>ianim iniino epif<U)la (|uart:i :ul Foelicom
j)i-e.sl\vteriiin, probaturus diviuis foslinioiiiis, ((iiod iu pok'.stato imii Kpi^co-
])orum st'd plebis inaxiuic .sit eligere aiit reciisai'e Episcopos, dicil: l*ri)ptt'r
s (jUGd plebs obseijiieus doniiuicis praeceptis et deum metueiis a peccatore
prat'posito scpai-ai-e se debet nee se ad sacril(^i sacerdotis sacrificia niiscere,
(juando ipsa iiuLximo habeat potcstatera vel eli^ciidi dignos saccrdotes vel
iudignos recusaudi. Qtiod et ipsiiin videiiui.'< de diviiia aiitoritatc desceiideiT,
iit sacerdos plobc praescnte siib oniniiiui oeiili.s tloligatiir et dignas al<nie
10 idoueiis publk-o iiidicio ae te.stimonio eoiiiprobetiu', siciit in Niinieris Moki
praecepit duiuiuu.< dieeiis: l'rehende AiU'oii li'atrein tuiun et Eleazaruni liliiim issioi.-ju.as.
eins, et impoues eos iii montciu eoram omui Synagoga, et i'xue .Varou stolaiu
eins et iudue Eleazaniiu filiiuu eiii.s, et Aarou appositus nuiriatiir illic.
Corani oiiuai Syuagoga iubet ileus cou.^titui saeerdotcai, id est, iiistniit vi
n osteudit ordiuatioues sacerdotjiles, nou nisi sub popiiii a.ssistentis eouscieutia
fieri oportere, ut pk'be praesente vel tletegiuitiir nialoruni criniiua vel boiiuruni
uierita praedieentiir, et sit ordinatio iiista et legitinia, «(luie oniuiuni I^uü'l•agi^
et iiidieio fnerit examinata. Quud j)o.stea .secundiiin ili\-iiia magi.steria (jb.ser-
vatur iu Aetibus Apostoloriini, ijuando de ordinando in loeiun ludiK' Episeopo
;o Petru.s ad iilei)eni Uxpiitur. Siirrexit, in(|uit, Petrus in niedin diseeiitiuni, •'''i>';i* >•
fuit autem tnrl)a in un«>. Nee lioc in EpL^eoponun tantuni et sacerdotnni,
sed in diaeonoriuu ordiiiatione observasse Apostolos auiiuadvei-tiinu.s, de quo
et ipso iu Aetibus apustulornm scri])tuni est: Et eonvoeaveruut, inquit, illi «tinrid). 6, 2.
duodecün tt)taui plebeui discipuhjrimi et dixerunt eis. Quin! ntitpie icoiiro
25 tarn diligenter et caute eouvoeata jdebe tota gerebatui-, ne ipiis ad altaris
ministerium vel ad saecrdotaleui kx'iuu indignus obreperetr. Propter qnod
diligenter de divina traditione et apostoliea observatione .sen-anduni est el
tenendiuii, quod ajiud nos quoque et feie provintias universa.s tenetiu", ut ad
ordiuationes rite celebnmdas ad eaiii jJebeui, eui prde])ositus ordinatur, Epi-
30 seopi eiusdeni provintiae j)ri)pin()\ii qnique eonveuianf, et Episcopus deligatur
plebe praesente, (juae singuluruni vitani pleuissinie novit. Quod et apud \'os
factum videraus in Sabini nostri eollegae ordinatioue, u( de nniversae frater-
nitatis snfiragio et de Episeoporuin , qui in praeseutiani eouveuerant, (|ui de
eo ad vos litera.s feceraut, iudieio episeojjatus ei deferretiu' et niiuius ei in
35 lociim Basüidis iiuponeretur.
Hüne rituni et per nmltas alias epistolas ideni CS'jirianus eonnneinorat,
seiuper suä'ragium pupuli et iudieiiuu propinqu(jruni Episeoporuin ita alle-
gans, ut haue ex deo ordiuatiouem esse eiun fiducia pionuneieL Qui ritus,
quid sit ad eum, qui hodie ex urbe petitur, in quo non modo exelasus est
*o populus, sed nee saeeriiotuni eleetio satis e.st, aliis reliiujno. Nee refeiTe est
16 vel malorum merita AK ."iO ritum per mullas et alias A
232 Ret;olutiü Luthoi-iana: Kiipor propositioni- XIII. de iiotestatt' [üipae. 1Ö19.
iiect'sse, qiiautn foclicius liodic is ritus divinus .servarrtur, pi-aesertim tot
sacerdotibus malis rofinantilnis et iiivito pojnili) inipositis. Nain videiniis
per Klidinaiiam ouriam per ^ratias siuis expectativas passim in numduni etiani
iiitnidi sacerdotes. Transcant luifc-. Hoc (jucror, (|iiod liniic ritiini sacra-
tissimum et vetustiim iuriinic divino per omuia coufoniK'in lii nostri haere- 5
ticMiii et damnatmn lialicri voluiit prae ritu .suo receutiore, eiim certiun
omiiil)iis f^it s. Nicolauiii, s. Martiuum, s. Augiistiiniiii, s. Ambrosiiini oiiuiesque
priscos patres eo modo fui^se ordinatos. Sit itaque ritus liodicrims, qualis
esse iiotfst. Jiiodo Hlioiiiaiiiini pouliticem iioii iure divino id poss(^ putenuis,
ne tot seculorum sanctos et martyres eoutra ius divinum egisse danmrMius. lo
(iregorius primus li. iiij. registri, epistola xxxij. licet per autoritatcs
j^^l',',,-',';; 1' illas 'pasce oves mcas' et 'tu es Petrus &(\ Petro ajiostolorum principi
totius ecclesiae curam a duniino eonimissam dicat, tanicn in Iku- cura nulluiu
e|)isco|)iun ei successoreni patitur, sed nee Petrum apostolum luiiversaleiu
a))pcllari dicit, scrihens ita Mauricio Augusto de Joanne Constantinopolitauo: i"'
Cura totins ecclesiae et princi))atus Petro coniinirtitur, et tanien universalis
apostolus uon vocatur, Et vir sanctissimus , consac-erdos meus, vocai-i uni-
versalis Episcopns conatur. Exclainare compellor 'o tcmpora, o mores!' Et
infra: Si nomen illud in ecclesia sihi ((uisquam arripit, universa ergo ecclesia
(()Uod absit) a statu suo eorruit , (|uando is ijni appellatni- universalis cadit. so
Sed absit a cordibus ('lu'istian(jrum nomen isfud l)las]iliemiae, in quo omninu\
sacerdotum honor adimitur, dum ab nno sibi dementer arrogatur.
Ecce liabes, ((uod blasphemiae nomen sit 'universalis Episcopns'. (^uid
pntas de nomine Sununi , maximi, sanctissimi dixisset?
Se(|\iitnr: Certe pro t)eati Pctri apostolorum principis lionore per venc- ss
randani ( 'lialcedonensem svnodum riiomano pontifici ol)latimi est, sed nuUns
eoriun im(|uam hoc singuiaritatis vocabnlum assnmpsit nee uti consensit, ne,
dum jirivatum aliquid daretur uni, lionore debito privarentnr sacerdotes nniversi.
i'erspicunm est hiuK^ Ciregorium, (jui sc cnnctornm sacerdotum servuni
potius quam dominum vocat et serviun ser\-oruni dei, non credidisse, solum »n
rhomanum ])ontificem Pctri successoreni esse, ut (|ui abliorreat princeps sjicer-
dotum et Kpiscoporum dici , cum iilnm principem a])ostoloruni dicat.
Iiii'ni in sc(|uenli epistola ad ( 'oustantiam cundcm loamiem iiUcil'ero
comparat diccns: qiiia illum videlicct imitatnr, (|ui spretis social! gaudio
angelorum legiouibus ad culmeu conatns est singuiaritatis crnmjiere. :'■'■
Idcm epistola xxxvi. ail ilnloginm Alcxandriniuu et Anastasium .Vnti-
oclicmnu Kpiscopos: Sieut novit veneranda sanctitas v(^stra, per sanctani
(Jhalcedoncusem Synodum pontifici scdis apostolicae (cui dco ilisponentc
dcscrvio) iioc univcrsitatis nomen oblatnm est. Sed nullus un(|uam praedc-
casHorum meorinu Imc lam prupliaiio vocabnlo uti couseusit, (|uia videlicct, ■•«
11 legistro AK 3'J Uecessoi um lueurum A
Resolutio lintlici-iaiiii suiicr pi-0|io.sitionr XIII. ilc iKitcstiiti' ii:\]iiu\ ir)19. 233
si iinus patriarclia universalis dioitiir, ])atriairliariiin hoiirmi wu'toris (U-nifraüir.
Sed al)sit lioc a ohristiana mcntc, id sibi vi'lk- (|iR'ni])iaiii an'i|H'n", imdc
Iratrum siiormn honorem iminiuufi'e ex qiiantiilat'uiuiue parte videatur. Sed
nonne, si ins divinum est priniatns |)ai)ae, tarn i])si ]K)ntitiees rliomani iiae-
5 retici fuerunt (juam concilium? illi, (jnod ins divinum nun assnnipserunt,
sed couculcaverunt, hoc, quod obtulit, ((uae nun erant sui iuris oll'erre.
Et infra de eodem: Uuiversa teutat sibi adscribere et oninia nienilira,
(juae soll luii eapiti cohaerent (videlicel ("lu'istu), ])er elationeni poiHpatii'i
sernionis, eiusdem Christi sibi studet subiugare. Oliseero, ([uid nieieictur,
10 (jui hodie sie loijneretnrV iiie Gregorius, rhomauus pdntii'ex, j)erse(|uitui- (an-
(juani jiroplianum, ipiod nostri statuuni (juasi sit ins (hvinum.
Et epistuhi xxxviij. ad ipsummet luaimeni Episeopuiii praecheta ileians
et copiosius explicans (heit: Gerte Pauhis apostohis, eum audiiet quosdam
dicere 'Ego siuu l'auh, ego Apollo, ego vero Gepiie', haue dilacerationem i i^i» i.i-'i-
IS corj)oris dominiei, per (]uam membra eins aliis sc eapitibus ((uodanmiodo
eociabant, vehementissime ])erhorreseeus exelamavit et dixit ']Sun<(nid Paulus
pro vobis crueifixus est? aut in I'auli nomine baptisati estis".*' Si ergo iile
membra dominiei eor)ioris eertis extra Christum ijuasi ea])itibus et i])sis
<juidem apostolis subiiei |)arlieulariter evitavit, Tu, <|uid Christo, imiversalis
2u sanctae ecclesiae capiti, in exlremi iudicii es dictnrus exaniine, i|ui euneta
eins membra tibimef eonaris universalis appellati(ine sup))i>ucre? AI nnune
et hoc summo impetu i'aciunt et eouantur, o (iregnri, tui sueeessores?
Et infi'a: Gerte Petrus apostohis prinunn nienibrnm sanetae et uni-
versalis ecelesiae est. Paulus, Andreas, loannes, ijuid aliud <|nani singularium
25 sunt plebium capita? et tamen sul) uno ea])ite omnes sunt membra ecelesiae.
Sed haeo satis. Audiamus iam ipsum cai)ut omnium, i|uid super huius
Älonarchiae statu diffinierit. Natu hie praeseius futurorum (luaestioneni haue
primus omnium et dedita opera dissolvit et tot adhue secnlis sn|)er ea eer-
tatur, quasi verba Christi fiunus sint et inanis fabula.
.so Dicitiir itiique Lucae xxij. Facta est autem contentio, ([uis enruni \ide-i.'ui. 22, jiif.
retnr esse maior. Dixit autem eis: ]?eges gentium dominant ur eorum, et qiii
potestatem habent super eos, benefiei voeantnr: vos autem noii sie. Sed (|ui
maior est vcstrum, liat sieut minor, et qui praeeessor est, sient iniiiislrntoi-.
Et exemj)lum sunm subiungit: Xam quis maior est, (pii ixeunibit an ((ui
3h ministrat? Nonne qui reciunbit? Ego autem in medio vestrum sum sient
qiii ministrat. Vides, quod Christus aperte prominciat esse reges gentium,
non pontifiees, qui volnnt esse maiores, et ])otestatcm illam nnmdanani (iil
est sine verbo et dileotione) prorsus damuat. Verum ego ere<lo, (juandoquidem
ecclesiam Decesse fuit semper a gentibus opprimi, ut Ezech. v. dicit: Iiiiicj. 5, 5.
3—6 Sed nonnc üil offerre fc^It .\ 7 membra fc^tt A 21 f. .\t noinie Ibiä tui
sueeessores V fcljtt .V 39 Kzech. iiij. alic ilusgatjcn
234 Resolutio Luthi'riana super propositione XIII. de pote.stiito papae. 1519.
*i. iu>, -Muediü geutium posui cain, et p8. cix. Dominare iu mediu ininiicdrma tiiümni,
ideo, (juaudo desimt geutes aliae, ut scriptura inipleatur, in ecclesia Reges
geutile.s fieri oportuisi^e et potestatc dominante super ecelesiam tvramiisare,
diligeutli et doeoudi officio ad alios trau.slato.
2?üuc.io,:!5ff. Item Marci x. iibi filii Zebedei ad potestatem aspiraniut, iit uiius ad ■">
dexterain et aliiis ad siiiistram sederet, acceperiiut sane respon.siun dignum,
scilicet ut ealiceni l)ihereiit, nee tarnen eerti, nl)i sessnri essent. Haue ain-
hitionis infiiinitateni, (|uid niiruni est in pontificibus (jUiH|ue Riiomanis fuisse
(^uantiunlibet sauctis, etiain niartyrilius , quaudo in apostolis eam Christus
pertulif? Denique, euni illi duo apostoli luie arroginitia caeteris iiidignationeni '"
eoniniovisseut et iteruni oriretur contentio de maioritate, lesus convoeaus eos
dixit eis: Scitis, (juia ii qui videntiir gentibus priucipari dominautm- eis et
pi-incipes eonim liabent potestatem eornm. Nou auteni ita est in vobis: sed
(juicimque voluerit lieri maior, erit vester minister, et qnicunque voluerit in
voliis jiriraiis esse, erit onmium servus. Tterimi exemplum sui addit: Nani '■''
et filius hominis non venit, ut ministraretur ei, sed ut niiuLsü'aret et auimam
suani daret redemptionem pro nudtis. Quis antem non videat, quod hoc
ministerium nee pontificcs nee eorum adulatores quaeruut sed potestatem
solam? Quia Christum ministratorem ardiuini est imitari.
TOnic.9.33ff. Item eiusdem L\. Et venerunt Capernaum. Qui ciun donii essent, interro- 20
gabat eos: Quid in via tractabatis? At illi tacebant. Si(|uidem in via inter
s(\ disputaverant, quis eorum maior esset. Et residens vocavit duodecim et
ait illis: Si quis vult primus esse, erit onmium noHssmius et iminiuni minister.
Et accipieus puermn statuit eum in niedin eonmi, quem cum complexus
esset, ait illis: Quisquis unum receperit in nomine mco, mc recipit. 25
Suc.a, 46n- Kadcni Lucas ix. Intravit antem cogitatio in cos, (juis i'orum maior
esset. At Icsus, videns cogitationes cordis iüorum, a[)i)re]icudit puerum et
statuit iliuni sccus st' et ait illis: Quicunque susce])crit puerum istiun iu
nomine meo, me reci])ii, c( ipiicunque me receperit, recipit eiini, <jiii me misit.
Nam ((iii minor est inter \os omnes, liic maior est. 3«
3iotif).is.iff- It<'m Mattli. xviij. In illa hora accesserunt ad Icsum discipiili diccnics:
Quis, putas, maior est in reguo coclonim? Et ad\dcans lesus parvulum
statuit cum in medio eorum et dixit: (iuicninjiir liuiiiiliavcrit sc sicut par-
viilus iste, hie maior est in reguo coelorum.
Nunc vide, (|Uantis vin'bis, quot exemplis, (puinta diligentia Christus 3.1
praevenerit et prohil)ueril ambitionem iilam, (juam tanto tuuiore iactiuit decrela
et decretalcs ac ita repetmit et inculcant, ac si hoc sit j)aseere populum
Chrüsti, quod est potestiitcm iactare et ambire. !N'on ergo potestas, sed
0 alius 11(1 fc^lt .\ 17—19 (Juis autcui tiiu iuiitaii fctjlt A USif. Nuu ergo potestas
bis si vellent? fc^tt A
Resolutio Lutheriana super propositionc XIU. de polestale paime. 151U. 235
servitiis imponitur Episcopis. Quis aiitwii non lilx-ns patietiir cos senüre,
si vellent?
Unde meo iudicio, sinit apostoli iisniic ad tiiicm vitat' Cliristi «)nton-
(leruut nee tot exemplis et verbis Christi al) liiimana ista affectione tompc-
5 ranmt, et tameu nulluni permisit obtincre primatiini, donco onnics (lisjx'rsi
eiun relinqueront, ita in ecclesia tot iam spculis contenditnr de priniatu pro-
hibito, nee auditnr Cluistus interini tot V()cil)us resistent nee iilli (ihtiiicri'
pennittens, doueo forte et i])si adveniente Anticliristo dispergautur et
Cin'istum negeut.
10 Nain apostoli primuni Iiaee pulehrc servabant, (|iiando lacohum niinorem
episeopuin Hierosolymis eonstituerunt, et Petrus, laeobus ac Joannes a se
suos priniatus reieeerunt. Post illds autem niox tani Christi ipiani apostt)-
loruui exeniplo negleeto sine fine coutenduut non pro verbo, quo plus doceant,
sed quo latius niandiu-e, ligare, solvere et hicrari (paant. sie cniiii et nos
15 infinnitates pontifieuni nun sine multis scandalis f'crre eoginiur projiter
Clu'istuni. .Si eiiini iuris diviui erat priniatus Petri, inipiissuue feeil una
cum loanue et lacobo, (juod minorem laeubuni sibi Episcopmn praetuierunt
in eeelesia Hierosolyniitaua, eiiius oniues erant inenilira: uude et Paulus (ial. ij. »ni- s, »•
laeobuiu praefert Petro in eeusendis eolunuiis ecelesiae.
20 Nunc ex historiis et rationibus.
Prima est ipsa Aetuimi apostoloruui, ubi Petrus aecpialis scril)itur
eaeteris apostolis, denicpie sui sernionis e. xv. eonfinuationeiu a lacobo aceepit. •'Wi* is
Deinde nulliun apostoloruin ipse ordinavit nee uUus sub ipso fiiit. t^uijinodo
ergo successor Petri omnium apostolorum suceessores sub se habere potest?
25 Quid, (piaeso, ad liaee dici ab ullo potest ".' Item Matthiam nee ipse nee '^»nd*- i,
omnes simul ausi sunt in apostolum ordinäre, sed ex deo postularuut tantum,
quod est evidentissinium argumentum, millum apostt)loriun alteri iiiisse prae-
latum, sed a solo deo quemlibet eaeteris aetjualiter voeatiun et institutum.
Secuuda Gala. ij. Antioehiae Petrus a Paulo repreheudebatur, in (pio öni. 2, iitf.
30 patet rhonianum pontifieeni subesse euilibet melius sentieuti, nee ideo vertun
esse aut bonnm, quia ipse si(! dicjit aut faeit, sed rationeni redderi- tenetur,
immo non seraper jiotest reddere, sed cum Petro ali((uando eirat.
Tertia eeelesiastica liistoria li. v. Victor priiuns, rhomanus jHiulifi'x,
Asiae Episeopos voluit excominiun'eare: redargutus autem est non a l'aiilo
35 sed ab Hyrenaeo Lugdunensi et eoereitus etiam a eaeteris omnibus, uionitus
et iussus pacciii liabcre et ecclesiam non conturbari', (piibus sicut dccuil
cesslt. Item ibidem: Anieetus quoque eessit Pohcarpo iSmyruco cpiscopu
neo, eum cogere potuit in sua deereta. Item bist tripart. li. iiij. lulius
16 — 19 Si eiiim iuris diviui big coluiniiis ecelesiae fel^U A 27 — 28 quod est evi-
dentissimum 6iS et institutum (ctjtt A
2.'{() Rosolutio Latlit'riaiiii. super jirniio.siliijur XIII. di' potL'statc |>n)iac. l-MO.
])i'iiiuts t'iiuaüis ])riiliil)ci'i', iie i'ilra siiam autontatoiii i'diiciliiiiii cDji'croiit
oricntalt'.« t'pisc()|)i, iuanitcr i'jiit, i|iiia lüliil illi lidc ciirarunt et aciitis^iinic ei
rc-cripscruiit.
Quui'ta, Klidiiiaimiu pontifieL'iu cs.'^e wmiibu.'' .supcnoinu luimaiui dLcri'U)
saiicitimi e^:t, ueuipe Coustantini quarti, Graeconun ini|)oratoris, iit scTil)it. .s
l'latiua in Beuedicto ij., nee sie tarnen ob.servatuiu Episecipis aliis.
Quinta, XiuKjiiid Cvpnaiium et Augustinum alioscpie AöVieae opiscopos
(•<iiifirma\it papa, (jui tarnen de latina eeelesia erant? Nunquid eorum con-
rilia inijK'divit"? aiit concUiahnla fiicnint, (piia sine rlmniani pontifieis auto-
ritate gi'r^ta .sunt, nl in eorum libris i'lare habetur? lo
iSfxta, (|uandü Alexandrinuni, Antiuehonum, Hieni.suh'uiitannni et alin.s
Aegypti, Arabiae, Syriae, Asiae t()tiu.s(|ue orienti.s Epi.-^eojxi.s iustituit? Tli
(innie.^ ergo liaeretiei fuerunt? al)sit.
St'ptinia, nee hodie snb rhcmiaud poiitiHcc sunt, qui iu Pcividr, Imiia,
Scliitia ' totaque oriente .siuit. An putas, nullos il)i es.se C'hristiaud.s ".' et i'>
■l'f.'j.s. 2i',ia. regnuni Christi in Rlioniani cnaetnin, cnius .sunt onnies fines terrae, l>s. ij. et
xxi.? Au nun sunt Episeopi, (piia non induunt vestes, non habent palatia,
e(|U()s aliasque pi)nipa.s rhonianas".' Sufficit, quod viTlnnn dei doeent, (piod
dilignnt ae pascunt, quia sir nee apo.stolos confiteberis Episcopos fuis.sc, si
laciuni rerum, non res ipsas eonIenn)lari eoeperis, innno co nieliores Pjpiscoi)i, jn
(juo a larvi.s faeierum remotiores, et co minus Episeopi, (juo ])ropiores.
Octava, scribit Hieronynui.s de iihistribus viris, quod Aehaeius Epi-
seopiis (^aesarien.sis, diseipiihis Eusebii Pampliili, Impcrante Constantio,
[jibcriuni ))apam deposucrit et Foclicem constitucrit. Item lohannem C'hry-
sostonuiui non rlmmanus poutifcx, scd Tiicophihis AJexandrinus et Epiphanius -2:^
fy])ri Episeopi, ut in trijiarlita, dcposucrnnt. Iden\ E|)iplianiiis Cypri, minor
E))isciipus lolumne Hicrosolvmilauo Episcopo, eundcm t'xeomnnmiiavit et
priiitiiit i-diimumicasse cum illo, ut d. Hicronynuis scribit contra cuudem.
Va si historias consyderes, qnomodo nmu- imperatores j>aj)am, nunc contra
l)apa imperatores, item papa Episeopo.s et (episeopi jtapam nuitarint, statucriut, :iii
dcposncrint, eredas te Tb'ada (piandam videre. nee mirnm: ipiia (1n-istmn non
audicnint ambitioncs proiiibcutcm, idco toties colliihmtur et turbautur.
Xoua, (^uid ad hoc diccnms? vera nc est illa scut<'ntia, (piam tota
eeelesia, omuia, etiam deeivta, onmes doctores tenent, esse vidclicct cpisco|)ds
aposfdlorum succcssorcs, ut dis. xxi. c. in novo. 8i est l'alsa, (|uid iactatiu' iis
tanta autoi'itate? Hi vera, qnomodo sohis i'hdmanns pontif'cx est snccessor
8 oiiiisilia iiii|ieil!vit .V IS ildccnt, et (lilif;aiit. ac jiasc-jiiil .V 2'J i|iii](l Acliamis .V
2.'i 11011 I!o: |iuntificeiii A 2(> minor ]".iiisi'ii]ius A 27 — 2S et pouituit bis i'oiitni uiiikIkiii
fct)lt A 29 contra |>aj)ain n(Ic XUu'jijalicil :12 tnrhantnr, et penilnit coninmnicasso cum
illo, ut (1. Ilicronyniu.s scribit contra oiinclcin. A :).') c. fcf)U V,
>) = Scythia.
. o:ov. II.
I-', II.
Resolutio LiitliPi-iana siipor pvo]iositiono XIII. ilo iiotpstato paimo. 1519. 237
uniu.s apciistoli Pctr'i et caeteri oiune.s rliomaiii jiontifk'is .sunt .siihditi? Cur
non et alii apo.stoli hal)ent successore.s? iniiu fiieriint caeteri apo.stoli .■^ucces-
.soms unius Petri? eur caeteris a])o.<tolis aufertur .sua gloria et tril)uitur soli
Petro? Cur non quilihet Ejiiseiipi Iiabent, ([uod ai>ost<>li eorum liahueruiit,
.'. cum Rhomanus liaheat, quod Petrus .luu.s jiraedeeessor lialmitV Muta erfio
vcrhinii et die, (|U<i(l Epi.scopi sunt a])iist(ilörnni .sueees.sores , sed uiuis cpi-
seopus Pliouianus est unius apiistdli sueeessor. Istji ratio, t'ateor, nisi e<iu
suiii iuseiisatior trnueo eotrit et oiuuiuni iihstruit os, esse Kpiseopos oniues
aerjual&s et sicut rhomanus pontitex a ueniine ordinatur, ita i|uilil)et per
1" solani electioueni sicut ipse ordinari dehet iure divino. 8tat enini firina seu-
teutia, nulluni upostoloruni a IVtro missuui e.s.se, sed onuies eadein a Clu'isto
(lomino aequalia accepis.se in .sua.s sortes: ergo ediuin episeo])i succes.sores
aequalia halient cum rhoniano ])ontifiee e.xeepta praerogativa iionoris seu digni-
tatis, sicut Paulus ad Corintliios clare scrihit: Quid enini minus f'eci a niagnis'.
ir. Apo.stolisV
Deeima, Responde: Si rliomanus pontif'ex praeeepto dei c.st vicarins
generalis in tota eeclesia, scquitur iuevitahiliter, peccare cos, iiumo esse liae-
reticos qui non sub eo tuerint. At tunc eeclesia tota prinütiva, saltem ns(|ue
ad cecc annos, cum tot martyribus et sanetis haeretici ernnt. Obsecro, quid
•.>i] ])rodest tantani blaspliemiam in eeclesia pro tumidae j)otestatis pouqia sta-
tuere? deni(|ue etiani sanctus Petrus erit liaercticns, qui ante rlionianani
eccle.siam cum apostolis fnit Hiero.solymi.s. Vineit ine iiaee ratio invieta.
T^ndecima, Si uUa eeclesia est prima et niater finniium, non est alia
nisi Hierosolymitana, ut dixi supra. Quid enim taeeret Rlionia, si Iiaberet
» liaec pro se quae habet illa? Xempe ipiod Isaias et Miehea.s et onine.s |[j^ '^' ■'•
prophetae pronuneiarnnt, de Zion exituram legem euaugelii et de Hierusalem
vcrbum doniini. Jtem (|Uod dominus ibi dedit gloriam in domo sua novis-
.sima, nt Haggeus dicit. Quod Christus ibi pontifex, aj)ostoli autem velut vnmi. •.;, 9
praesb^-teri , ((iiod Christus IM oblatus spiritum.sanetum misit. Et breviter,
no hinc iu omncni tcrram cxivit verl)um dei, liiue omnes ecdesiae. Nee e.st
nllius tarn impudeus f'rons, ipii possit negare haue esse verc matrem ecele-
siarum omnium, Ibntem , radicem ac niati-icem, etiam rhomanac eecdesiac.
Linde li. ix. tri]>art. c. xiiij. E|)iscopi concilio Constantinopolitano congrcgati
significant Damaso e])isco|)o rliomano inter caetera, (juae ordiuarant, iu hunc
3.^ niodum: In inatre cunctaruin ecclesiai'um, Hiero.soivmis, constituta reveren-
dissimum et deo aniabilem Cyrillnm Episeojinm esse significamus, f|ui regii-
lariter olini a ])rovintialibus ordinatus &c. Hie claret, matrem omnium
ecclesiarum tnn<' iuibitam Hierosolymitanam et concilium (iiisse citra poutificis
rliomani autoritateni liabitum, quod esset liaereticum, si iure divino iiitcrctiir
4u rliomani epi.scopi jiotestas. Si ergo haci' non habet primatmn, immu \i.\
2 aiit l'noniut A 211 jiniinuiciarint .\1'. :!:! — 40 Unde tiis episciij)! potestas. fflilt A
238 Resolutio Lutheriana super propositione XIII. de potestate papae. 1519.
qiiintum ^ ei dedenmt, qiiauto minus Rliomana habet, quae est eins discipula !
Dicat adversus haec aliquid qui potest.
Duodecima, conciliiun Xicenuni, ut scriliitur li. x. c. vi. liist. occle., statuit
artieuJo vi. in liunc modiuii: Et apud Alexaodriani vel iu urbe Riioiiia
vetiLsta consuetudo servetui-, ut vel üle Aeg\-})ti vel liic subiu-bauarimi eccle- 5
.siarimi solicitudineni gerat. Responde: Hoc conoiliimi orauiiun fere sacer-
riiuimi est, et ei:ee, nou modo nou primatum et mouarchiam Rhomaiio dat
pontitioi, sed ex vetusta con.suetudine, nou iure divino, tribuit .solicitudineni
Italicarum et .suburbanaruni eecle.siarum. Atque haee iu propo.sititJUe mea
tetigi, c|uand() dixi, quod coufru fngidi.ssima decreta staret deeretuni liuius lo
0()nfilii.
Si ergo simi haeretieus, age, toUaut primmn hoc couoilium, cui me ipsa
quoque decreta tanquam euangelio eogunt oliedire. Non po.ssum duol)u.s
dominis servire contraiiis.
Decimatertia, idem Nieenuni cnueiliuin statuit, nou a rhomauo episcopo 15
omnes episco])os ordinari, sed a pruviutialibus episcopis, dieens: Et ut, si
forte in ordinando episcopo duo vel tres pro alicpia eoutentioue disseutiant,
reliquorum autoritas et praecipue MetropoUtani cum caeteris finoiior habeatui'.
Obsecro, (|uid ampHus facerc debeo? Non satis est, quod rhomano pontitici
oimiia quae sibi arrt)gat libeus cedo? debeo iusuper probare, (juod haec decreta 2u
.sunt coutempta et irritata humano uuius Episcopi arbitrio?
Decima(juarta, idem JS'icenuni concilium Episcopo Hierosolyniitano, uou
riiomano tribuit honoris primatum, dicens ibidem: Et ut Episcopo Hiero-
s(jhnioruni autiquitus tradita Imnoris praerogativa servetur, maueute uihilo-
minus et Metropolitaui ipsius proviutiae dignitate. Doce me, lector, quid 25
facicndum sit, (|uaudo nou satis est me liodieruo tem[)or(' (•(lufiteri, rliomanum
jiiintiticem i'sse jiriuuun, nisi mentiar (|UO(pu' et uegem alium autiquitus i'uisse
prinuuu et tanti concilii autoritati resi.stam. Deiiicpie iu cducilio Niceno primo
loco si^disse s('ril)itur Eustaciiius, Antiodiena»' ecclesiae Episcopus, non Rho-
manus nee iegatus Khomani Episcopi Vi. ij. tripart. c. v. {piod esset intole- 30
rabilc liodieruo iuri Rhomani Episcopi, nee tarnen idco haeretieus fuit aut
Nicenuni concilium contra ins divinum egit.
Dcciniaquinta, si Riiomaua ecclesia est prima pro|)tcr piimum aposlolum
Petrum catlcm uecessitatc coufitebimur, et ( -ompostclianam ecdesiam esse
.swHuidam pro))ter apostoluiu .sanctum lacobum et Hphcsinam tcrtiam propter x,
apostolum tertium loannem, et sie per ordiuem aposti)loiiuu. .'\t iste ordo
uun(|ui(l scrvatur".' quo iure ergo solus Petrus priiuam f;u-it ecclesiaiu nisi
biiniano'.' Cur ergo (konstant iuo| ml ilaua, quae unlluiu li:il)ct Apostolum, |>rae-
15 Terciudcciiiiu A 'JO liljc-iis creiln A 22 yuartadeciina A 28 Deiilijue
h\'i coiitr.'i ins (iiviiiuin cirit. ff()U A :;:! (^niiitnileciiiiu A
') ^rgölljc loenni.
Reaolutio Lutheriana super propositionf XIIT. ilo potestate papao. 1519. 230
fertur .«eouiKlo loco Conipostellanac ? Cur Alcxaiulrina, ijiiac et ipsa nnllum
habet apostolum, praefertur Epliesinae? Cur Aiitiddiena .sine ai)Ostol() jirae-
feitiir P]dessenae, quae apo.stoluni Tli<nnani hahet? Cur Hierosolyniitaiia liis
oinnibu.s qninto loci) postpoiiitiir, quae Christum, Petrum, lacohuni, Joanueiu,
.', item laeobum eohminas (ut l'aulus Gala. ij. .seribit) habuit et universos (li-(»iii. 2,9.
scipulos? vide.*, quam sit nuHa ratio, (|uani Christus studiose huins priuiatus
ambitionem praevenerit et eau.ssas eiusdem penilus eonfuderit.
Deeimasexta, .si ad soh)s Petri suecessores pertiuet verbuin Ciu'isti "l\i Winttii. ii;,h
es Petrus' et 'pasce oves', pari sequela educludctur, sulius Inamiis ,succi's-3oii -'i. h
10 sores osse filios Mariae in eruee eonmiendatos, scilos plus eaeteris dile<'t(is, 5i'ii. ij, jü.
quia hunc solum iu cruce allocutus matri eonuaeudavit: ergo ab Jüjjhesini.s
Episcopis aecipiunt caeteri, ut sint filii eccle.siae et Mariae. Item soli sue-
cessores lacobi et loannis e.ssent filii Toiiitnii, et soli suecessores laeolii
minoris esseut fratres domini. Et omnino omnium, ad (pios Christus semel
li loeutus est, suecessores, haberent eadem iure divino. Quo (piid \aiiiiis
dici potest?
Decimaseptima, Si papa esset iure divino super omnes fideles eeclesiae,
nullus posset eum absolvere nee eoiititentcni audire. (.^nia (]uic(piid iuris
(liviui est, immutabile est nee ulla ratioue potest se alteri submitterc et
20 potestatem super se pati sine iuris divini iniuiia. Xon enim potest inleiicji-
superior fieri idlo pacto nisi hominum arbitrio; ins divinum stat fixum in
eo quod est.
In fine dieo, rae nescire, an Christiana fides jtati jiossit, in terris aliud
Caput eeclesiae universalüs statui praeter Christum: sunt, ((ui Christum in
r, ecclesiaiu triumphantem reiieiuut, ut Rhomanum pontifieem militantis eeclesiae
Caput coustituant contra expressum euangelium Matthei ultimo: Eeee ego Wiitti)-'9.--iii
vobiseum sum usqne ad eonsunnnationem seeuli, et ilhid Act. ix. Säule 'Ji^ni*. 'j, i-
Säule, quid me persequeris? Ideo enim regnum fidei eeclesia voeatur, (|Uod
rex uoster non videtur, sed ereditur, sieut i. Cor. xv. dieit: Oportet illum ' ^~";;
:iu reguare, donec ])ouat iuimicos suos scabellum peduui suoi-um, et tunc tradet
regnum deo et patri. i\t lii regnum rei'um praescntinui ÜK'iiuit, dum visibile
Caput erigunt. Nam et moi-tuo pontifiee Eeclesia non e^l sine ea|)ile, cur
ergo vivo pontifiee Christus uou pi'o capile solus iialietur".' Au vivo pon-
tifici cedit et mortno suceedit \-elut <|iii(lam alternus pontili'X? Si autem et
jj vivo pontifiee eaput est, ut <|ni(l iluo capila iu eeclesia staluiuuis?
( ' o u c 1 u d o.
Onmis sacerdos in articulo mortis et necessitatis est Episeopus, est
Papa, habens plruissimam plenitndincm potestatis super conlilcntem, ul Icnd
3 Edisseiiae AE 7 praevenit A confiidit A 14 sint fratres A 17 $cr
gansc abtafinitt Decimaseptima !C. fcl)lt A 23 possit, (luml in tcnis aliud ca|>ut ecclesiao
uiiiveisalis statiütiir praeter Christum A 20 cniistituunl A
240 Rpsoliitio laitheriana super propositione XIIT. de potestate papae. 1519.
seuteutia comnumis totius ecclesiae et ex beati Cypriaui epistolif; evidenter
«ranvincitur. Ergo nee Pajia est Episcopis, iicc Iilpiscopns e.st .sii])erior pres-
Inieris iure divino: tenet «■onsef|iientia, quia ins divinum est innnutabüe tani
in vita quam in morte.
Ein IS.
Si quid reqnii'is aniplins, alilji invenies.
Et in terra pax hominihns boue voluntatis.
Ö-7 Stntt bicjev 3eilcn l)nt A niiv: SOLI IJFX) (iLORIA.
V V V V V V vv'vvvvvvv vvvvvvvvvvvvvvvv
(£'iu 3crmüu ncVicbint 511 l^ci^.vn auf bcm 9rf)lu|)
am 2a(\c "!)5ctrt uub i^auU.
^n bic erftcn laflc ber Siöputation .^ii Vi'ip.yc] fiel bns Ai'ft bcv Vfpoftcl
^Petniä unb ^4-*aiiluä am 29. 3lU"i- .finiüc; '43nvnim Uou '•^puiiuiicvii, bi'v ,'^cit
Sh'ftov bcv niiiiH-rfitiit Söittinibrrt^ , (^eOeiiUnirtiR, um bcm ßciftigen Iiunicv bfi=
,)iilrp()iieu , forbi-vti' l'utljcr auf, Uüv it)iu in bor £d)lüfitapelli' ,iu prebiflcu. *Jluf
hau Wcvüd)t baüüu ftrünite aus ber Gtabt eiue fo (\rofii' lUnu^e Hpu .Oövovu unb
•Öovcl)iTU Ijcrbei, baft .ju bcv gottcsbieuftlicljeu (Vi'ior bcv ficviiuniiflcvc S^ieputiviaal
(|fU'ül)lt tücvbcn uiufetc.
1a^ Jycftcüauiiclium , lUattf). IG, i;V 19, bot uuc^'furtjt l'lutnü, gcrabc bic
5vagc ]\\ bcljaubclu, bic bcn .Ucvu bc4 Stvcitce .iU'ifdjcu Vutljcv uub Gd bilbctc.
„^ä) faf; iiiic^ gcnött)igt, fc^rieb S*ut§cv fpötcv an Spolatin bavübcv, bic Summa
bcv gau.^cu ^i-Hnitation bnvjutcgcn." ^-vcilid) cvntctc cv bei bcn i'cip.ygcvu , bic
mciftcus bcv ^KcTovmatiou abbülb limvcu, H'cnig 5ant. .ficviog Oicüi-gc- ;lfatb (^"iifav
!:}}flug iiufecvtc, aU cv baüon üevnabm: „Sd) UiuIItc, Joftuv '•JJiavtiuu« l)ättc feine
i'vcbigt gen SBittcnbevg gcfpavct". 6cf uatüvlid) fdjvic bcn ;ii'cfovmatov U'icbcv für
einen Aicfecv am unb l)ielt am 2., ,'J. unb 25. ^"\u(i Cikgenpvcbigten, um bcii Cin=
bvucf, bcn bcvfclbc genmd)t, ]n Dcvunid)en.
'Jiad)malö gegen iljn nusgcftuficnc Wiftevungen beftimmten l'utf)ev, feinen
l'eip.jigcv Scvmon (^evnns.jugcbcn : cv moütc bnnitt nid)t nur fic() idbft vcd)tfevtigeii,
fpubevn and) \?lnbevn biencn. Um jcbod) mcitcvcn Vlnftufi \n lievmcibcn, Uubcvte
cv ifjn in 5uvm unb 3"()ltU. So cvtliivt es fiel), bafi ihi in bcv Xi'jputation
nm 5. 3uli ^ladjmittage fid) auf einen Sa^ in \?utl)ev§ ^pvcbigt bcvufen füunte,
bcv in bcm gegennnivtigen Xert bevfclben nid)t üovfümmt. Hatiimciilain. tjcifit c^
in bcn Elften, adiecit |Lutlieriis] etiam luiper in vulgari sci-iiioiii' dissemiiiatain
'Si super petram, quomodo super Petruin ecclesia aedificari ixiliiil. (|iii ad imiiis
aricillulae vocem Christun) et. iklem cliristiaiiam abnegarel?'
3lm 2!vucf evfdjicn unfev Sevmon cvft nad) beenbigtev 2)i6putation.
SDgt. Sc 2LV I ©. 288. (Jcfa Söticf an .^loogfttatcn Dom 24. 3uli 1510 in Tom. I.
Olli lium oiiermn M. Lntheri, Witebergae 1545 SBl. cccxxxv'-. ecihcmanii, Tk «cipjiflfr
S:-i«putntion, e. Wf. SLMcbcmann , ^x. 3ol)ami M, ©. lOi! f. «öftliii I S. 2(i0 f.
Siut^cr« SBctfe. II. lÖ
242 5in Sctmoii i^fprcbigt jii 'Jcipjig niif bm Sdjlog am Iiiflc ':).H'tri iiitb 'iniiili. l-'iin.
'^hic-galicrt.
A. „&n Sfvmon tifprobi(\ct t,iu VeipBgf |i öffm £cf)(p?! am iaa, 'Ipetvi mi
pau ' li im laniij. Snv, biivd) bcn tinvbigiMi Unter TLictLivom \\ 'lliiu'tiuri
V'iitlifv aiiauftiurr ,511 Sßittcnburgt, mit |1 cntfcljulbigung et3lirl)cv articfd,
^0 1)111 »Dil ;i ti3lic()eii feiner nbgunftigen 5ugeineffen \\ feDii, in bcr Ijeit
ber Sifpntacion ,yt || l'eipBgt gel)nlten. |j [.söot^fdinittl ü S Wetrntft yi
l'eiipßgf biird) äÖolffgang £t6cfel im iar. 1510. " litelrürffcite lu-^
brucft. 4 "Blätter in Cimrt, Ic|tc ©cite teer.
In .s>t)l,iid)ritt .^cigt Siit()cv in ijaibn jV'fl'ir '"it bcr lu'rtctjvt gcbtiirftcii
llmjdjvif t : ,l)(»CTOi;"- M ARTIN VS • LVTTEK ■ AVCVSTINKK: WIT-
TENB:- imb ieincm 2Bappcit, in loctctiem fic^ jcboci) nnr bic IHoit fiiibel. (y-s
ift bie iilti'ftc bilblidje SarftcÜung bc* 9iefovmator*, ofinc £intftlcriicl)cn aiH'rtl).
B. „(>-in Sermon gcprebiget t.yi ^cipftgt ]| bffm 3d)to§ nm tag '^'ctri Bn
pnn= li li 1)111 .ruiiij. '^ax, burd) ben iinrbigen Dater Toctoreiii [j lUartiiui
l'iitl)cr nngiiftiner .yi äßittentnirgf, mit \\ eiitid)i'ilbigiing eljlid)er artiitel,
fjo i)m bon |] c^lid)en feiner abgunftigen ^ugemeffen ü fepn, in bcr ijeit
bcr Sifpntacton ?,\i \\ l'cip^gt gebntten. || [A^iolifdinitt] |1 1 ßetriirft ]\\
Vepp^gf biird) älUiltfgnng Stöcfel im inr. 1M9. " litelriiiffeite be=
brucft. 4 i^lfttter in Cimrt, te^te Seite leer.
Ter .fiatifcfinitt ift berfclbf luic t'ci A.
C. „(h)n fermon geprebi= || gct ju Sctjptjig! aiiff bem Srfjlo^ [] am tag 'In-tri
unnb '4>anli im .rir. || 3ar, burd) ben lüirbigcn Dnter Sücturem 'JJiar--
tinü II Vutl)er 'Hiigiiftincr ju Si.*ittenbergf, mit cnt= || fd)nlbigüg el)lid)er
artirfel, fü jm Hon ll ctjtid)en feiner abgunftigen ,5ugc= 1| meffeii fein, in
ber ,^ept ber j| bifputation ju Vel)p= || ^igf gebalten. ]" litelriidfeite
bcbructt. 4 i^lätter in Cuart, le^te Seite leer.
Triirf uoii ^ol'ft 6jiitfnfd)i in '•Jüirnberg.
D. „(fiu fermon gepre || biget ]\i Vciptygf |1 auff hnn Sd)l[)fi am tag 'iH-tri
»n 11 '^Hiuli im .vir. ;i\nr burd) be loir ;; bige imter Soctore lUartinü '\
^v'utbcr yiiiguftiner ^n äüit || tenberg. mit entfd)nlbi= || gnug etjlid)er
artiifel H fu jm nö etlicbe fci= \\ uer abgünftige ,511 || geineffen fein, iu
ter ,ieit ter bifpn= ]] tntiö .yi l'epp |1 t.ug{ ge= \\ balte. j" ''JJtit liteU
eiufaffung. (! iMrttter in Cnart, leljte-j iMatt leer.
Xviirf UOII .'öiiu-> ('yvojrtjoiiev in '■.'liig-sbiivg.
1;. „Vlin SerniDii geprebiget jn J^eiptiigt |1 onff bem fd)lDfi am tag '|n'tri Unnb ||
*|!anli im .rir. ^ar, burd) ben luirbigen öater Soctorem 'JJinr I| tinum
l'ut[)er ''.Hiignftiner ,y'i SBittenbergt, mit cut= |1 fd)iilbigniig e{jlid)er ar=
tiifel, fo im öon el5= || lid)cn feiner abgunftigen .iugemef || feii feiub, in
ber ](\)i ber bi= \\ fputation (i'i i'epp 1] tjigt gebal ]| teil. | " litolrücffeite
bebriuft. 4 "iniitter in Cuart, le^tc Seite teer. '
F. „Cfin Sermon geprebiget ]n Seipfegf || bffm Sd)lD§ am tag "l.n-tri tmb l|
■:^!nuli 1)111 .ruiiij. '^ax, burd) ben Juirbige üater Socto || rem ':)JJartinum
^'nt()er anguftiuer p SUitten-- ]] bürgt, mit eiitiri)iilbigiing etjtid)er ar=
(5in Scrinoii flcpvebigt jii ^vcipjig mit bfin Sdjlof! niii löge 'jn-tti uiib '|<aiili. 1-")19. 243
ticfcl II {JLi 1)111 öon ei^liclien feiner nbi^i'iiiftit^e ]j .^ufleiiieffeii )e\]\\, in bev
ljel)t bev 2i) ]j pntnciün Ij" v'nipBflf iv'linlten. Ij [■Ouliiel)Mitt| [j ^i Wetvmft
,',u i'ol)pft(if bnvd) älHilffnafl ftinfel im iav. 1520. [" litelviirfieite
bfbnuft. 4 ilMiitter in Ciiart.
In .f>oljitl)intt ift bcrfflbc tnie bei A.
G. „C*in tvoftlid) pxe- || big öon bcr gnabcn got- || tcS uiib fvl)cn lüilleu. j]
i'nb Don bem gctpalt bev fd)Iüffel jant I| '•^^dxi. '-i^efdjviben bnvd) '^.
''JJJar= II tinnm *^.'utf)ev. || | ,'5HHn .OoU)el)nitte neben einanbcvj || Webvnift
3Ü U3niel, bnvd) ^Ibcim |(etvi. || M.D.XX. ]|" litelviictfeite bebviuft.
4 S3lättev in Cnavt , hijte Seite leev.
Ujon bell .'pol,;id)iiitti'ii ftcUt ber Dom SiV'jrtjniu'v nii-j liiite St. *1.5rfviiö, bev
Tcdjtc £t. *4.niiiIii-S bnr.
^>an,]ev'j j^nf. £. 157 ''Jiv. ii;i2i!d tpngen Iviv nid)t füv nieT)j nf^ eine f)i.ief)fi
nngfiiane *.i^efd)veibiing Bon A ,^ii l)aüen; foiift inii^ten U'iv iiud) einen bvitten
£föcfelid)cn Xvnrf nun 15l!i anneljmen.
3n A ()aben ii'iv ben llvbvnif: I! nnb F nieiel)eu balnm nnevf)et)lid) ab.
G 3eid)nct fid) l)in nnb luiebev bnvd) .Uovvcftnv bev 3;viuffel)lev in .\ iin-J. (I ent=
flält nnv bie 'ISvebigt ielbft, nid)t JL'nttjev« iuiviuovt bn^u.
'•}laäj G, budj flüdjtig nbgebvnif t , l)at bev Sevmon ü()ne bao iun-Uiuvt "Hnf^
nal)me gcfunben in „"JJüivtini Vutljevc- mand^evlel) budjlin Unb tvnctetlin )C." Vlnegnbe
«oni '•Mai 1520 'i^l. cl^'-cmi'' nnb iHiiognbe unin Cttübev 1520 iM. r.xi.ii" c.xi.mi''.
'Jind) £tep()aii ;Kobt5 i8eavbeitnng ftol)t ev mit bem 'üovluuvt im iyeftttjeil bev .ftivd)en=
po|tille nnter bem 2age '^'etvi nnb ':pauli.
5Die cvften Oiefninintanc-gaben bev SBevfe 'l'hÜiov-j, älMttenbevg 1554 VII
931. 8»'-ll^ 3ena 1555 1 ^431. 177" 180" nnb yiltenbnvg I S. 270-278, bieten
ben lert nad) einem bcr Sonbevbvntfe, bie fpätcven, isicip^ig XIV S. 61(5 — 019, äöald)
XI ep. 3072 .'5081 unb (Mnngen, bentfdie 2d)viften, 1. -idifl. XV £. :!0G 40;{,
2. Wufl. XV ©. 4::57 444 nod) (lueil innevljnlb) bev .Wivd)enpü)"tille. Vüid)ev IM
©. 516—521 jc^cint, ül;ne jebod) bn« 'ÜDVluovt ,yt bviiu^en, bev 'Jlltenbnvgev %m=
gäbe unb tC;m iriebev M. 6. (^5. Jöüfmann in feinev „'Jluefü^vlidjen 'JJefovinntiuny^
.^iftorie bev Stobt unb Uiüuevtität Veip^ig, 1739" ©. 123 — 130 ^n folgen. yioet)mnl5
bringt ben Sevmun allein bie C^vtangev 9hi§gnbe, bentfefic Sdjvifteu, ^^*b. IAV
©. 269 — 274 ale angcblid; „int 15. 513nnbe feblenb".
2ateini)d), nad) bev Äivd)enpüftil(e übevfctjt, finbet fid) nnfev Gevtnon in
Tom. I oniiiiuiu oiicnim M. Luthori fd. Witchcrg:»«' 1545 I 5BI. ccxci''- - f.cxciii'',
ed. lenae 1556 I iM. ccxcii"— ccxciiii" unb in M. LutliPii opp. lat. var. arg.
cd. Francolurli et Erlangae III ©. 217 — 224.
Sßiv feben bon bev Söiebevgabe bev tateiiüfd)"' Übevfetjung, bie ficbevüd) nid)t
öon t'uttjev bfrvül)vt, giin.ilid) ab nnb legen füv nnfevn Xevt ben llvbvnd A ^n
övunbe, bcvütfficbtigen nbev an eiiiielnen Stollen nuel) C.
16<
244 t^in Sermon c^eprcbtgt ,iu ^^^eip.^ifl auf bcm icd)lof; am Inge 'l^etri iinb '|HUili. l'ilO.
iä£ -^^
3 C f M ^'.
0 ift (111 ,',li.H'l)ifel faft l)bi'niuiii liclinifjt , UU) bao id), b. ''J3Jar=
tiiiuo l'iitliev, ,yiv .5rt)t "^cn iiitiiproud) iJUimifcl)« nblau aii(^c=
fndjti'ii, biiv]ii iiu-j (sliviftlid)cv trclu unb liHihiu'ljiuiiiii lu'Uu'iit,
bno id) !Vlt1)cn, luic biivd; fold) ^iiuil iiiitn-c^lidji'm iimicl)iiu'!i ■
ctlid)ev 5^*vebigcr bns arm flcmeliu tmlcf iimtitvct loavt uub in
feiucv ct)iifelttcfcl)t unter bi'in fd)i'iii bfo abla\] in fcrlirfn' l)vtl)iun, und) Im
fdjLibcu feiiicr iiotbiiritiivn miniiui fiiiiiini'ii. »Hu-:? Incldjcr mciiu-r iiitti'ii iiu'\)=
mmi^ iiiib c^Miiclincin biiift [)üb id) uil iinliifjt unb fcrlidfel)t erlittou, nn'iln'
unb fnft Lvliiibt, baucbcn id)UHn1id)e idjinad) uub Icftcriinci nicinor d)ri|"tlid)cn ■"
ecl)r Hon ctlid)en Uieiljcn unb l)cl)licicii niif? ber canliel, in Uiinrfdu, flafji'u
unb allen orten bnlben miifäen, unb baS ntt) faft ^Uicl) jar lanc\ an auff=
t)ürcn loeret.
ll'oä) l)nn bem allen inid) am ineljfteu betrübt l)at, bac- burri) fold) ^^Ut--
bic^e unb lefterniuien [50 üil d)rii'ten ineuid)eu tieUietyn uub ncruriarijt fein ]u '■■
t)a^, nei)b, uad)reben , frefel nrtei)l, uub ber cileid)cu fd)lüere fuub, f^ü bod),
loan ber In-rbampte geljli nit Uu're, ''Kbiaa an l)m felbv nit Inirbic^ ift und)
lüerbcn mag, bao unib feineu luillcn ein l)erl! folt bergifft aber ein gepot
gottiy geprod)cn Incrben, fel)ntemal '-Üblav Inibber gott nod) nienfd) gepoten
l)at, uub an abluv bie felirfeit Uml unb bao beftatt. '^Iber bnrd) gottio giuiben i'»
unb l)ilff bie Uiarl)el)t uub gvnub beo ablao iilo dar an tag tominen ift, ha-i
uit mct)r not ift mein Unbcrpart lügen ,^nftraffeu, bann ba-j liel)t pre finftere
HH-rrf felbft ftrafft, ba-j man fel)en nnb grepffen mag, loie fp fnld) geplerr
uub anffrnpr mer ,iu nad)tcpl ber marpept unb meinem luirbampnif; getriben
I)aben, unb tuic kuil id) bißer pprer nntngent pcnbtmepfter uibd)t mit redjt -■■'
angreiffeu nnb mid) meiner eer an pn erpolen, pab id)-? bod) uad)laf5eu, on
gefepeu , ba-J gott alfeo gepoten, Xer mir Oil tanfent mal niepr nad)gelaffeu
unb nod) Uiprb (alv id) poff nnb glalob) uad)laf;en, bo ber rerpt abhvJ per
fleuft, mir aud; baran genüget, ba-j id) erfaren pabe, loDe ber uepbpart mag
bie Uuirpept aufcd)ten, aber er mag uiminer niepr obligen. ■•"
5o nlü bav luetter faft über ift, erpebt fid) ein ue)ii fpill, unub anc- ber
uepften gepalten bifputation ^ii Veppfjgt man furnpnipt, ]n berfeu nnb fd)murfen
olle üorige freOel nnb nntngent, bringen anbere fturtleiii anff bie pau, nnnb
2 Soctor 'JllavtimiS (' 15 üclBegct C rmögtiri), tnifi imjfvo 2cvtlO'-'nvt ein SiMicIfcljUr,
jnöflticf) ndcv nitri) , bnfi fif bio mittel()Otf)bciiiicl)c Aovml 'J(i luol baft (' 2\i l)Vfv fiiiftovov
IMcvcf jcllift A ijo niirt) bie iiluini'n Sonbi'vbniifi', lunlivfiib bie Vlu-3(inbcn bcv Mivrt)eiil)uftille Unfinii
Sicten) 2:! flrljffen A 24 „mir ,iii" alle Vliioönben
Sin ©crmoii gcprcbigl ,}u Scipjig ouf bciii ©djlof) nm 2ngc "Jii-tti uiib ^ioitli. Iöl9. 245
geben mir idjiilt , id) luoU bcr '■i:el)emen fcljcrd) luivtcdjtcn , uiib ba-j fie baö
1)1)0 vedf)t öerfiflctcn , Inic foW) lugen ücrfiglet foüen fein, fcljcn ftc bn.jn ln(
iinbevc leidjtuevtigc fiiibtlri)c punct: bifeeni linlt iri) feinen pabft, bem luib id)
patev noftcv fövnlciu abvitjeu, bem l)ab iri) giitbene ring tragen/ bißcm ein
•. fvanli, unb ber glcid)en, bie nit locrt fein bor veblid)en leuten ini-,]elen. ','11)0:
bcr elenb biirftige neibbart, bie lue))! er nid)t grünt ()at, InirtS l)m bil feurer
lugen jn crtid)ten, bann mir 3u leiben, mie bann luirbin l)mm ablao gefd)efft
nud) gefd)eben ift.
S)aö ift l)t)e einem iglit^en bibcrman leid)tlid) ^u ermeffen, ba-5 ,5n lHir=
III muten fei), li'ie fl) mid) lun-mal-:' mit nnred)t belogen l)aben , fjo lucvben fii'
iljt and) nit bie nun1)el)t fageu, fnnberlid) fjo fie fid; mit foldjen finbifrijen
fabelnn merrfcn taffen , ttiic geren fie toottcn , loan fie modjteu , nnb i^dh iä)
iHHinalv (Fl)rii"tlid) gebanbelt unb bin tnibcr alle l)l)er Icfterung uufd)ulbig
erfnnben, ift lui boffeu, id) luerb aud) il!t nit anber-ö bann d)riftlid) bniibeln,
i'i ob id) f(^on bem ueibbart ein ^eit fein-J mntltiiUeuv Ineidjcn unb mirf) frblid)
ergeben mu-?, bie Icfterung meiu';? d)riftlid)en nameuo ju tragen.
(v.j inil mir aber ibmcn, ba-J id) fia-j mein bar.iu tl)n unb ein l)gliri)
frum d)riftcu menfd) marnc unb Oormaue, feiiu- fcele ^u be()uteu öor beu
Icftcrjungcn, unb fid) mit freOcl urtcl)l obber nad)rebe nit gegen got bor=
•jii fd)nlbc. larnmb mil id) mit bifer meiner fd)rifft l)ber man mein uufd)nlbt
bctunbigct l)obcn, bann anff mein gelinffeu jn fagen, lue))v id) nit anbcrS bann
als, bo§ ic^ ju £cl)pf5gf gebalten l)ab, fei) d)riftlid), alfo ba§ idj and) bariiiuen
ftcrben mill mit gottiö bilff nnb gnaben. ^sA) traln nnb InilC' aurf) ^u feiner
3el)t an tag bringen unb luol erl)alten, 3^1 bil bae bann idj be» ablaä gefd;cfft
•.■:. crl)altcn mog.
©y ift aud) !cl)n frum man, bcr mir ,^ufagen muge, ba« id) el)nige§
fet!erifd)cn punetc-, er fei) bebinifd) obber loclfd;, uberlnnnbcn fei), Unb loill hm
felbcn geren fcl)en obber böi'cn, er fcl) gelcret obber nngeleret, bcr bas biirffc
an ba5 lic^t unb auff ben plan bringen. Sarumb luil ic^ mid) cntfd)nlbigct
an [)abm, luil l)cmonb mir anberc' nac^ fagcn, bcr luirt mir nit id)aben tbun,
er lüirt ober feineu rid)ter lüol finben.
'Jluff bau id) mir nit alleljn bicue, fjunbernn and) ein nut^ l)ab, ber bifj
lifet, Inill id) ben 3crmon bargeben, beu id) ^n l'cbbfjgf tiuffm £d)lof? tbau
l)ab, bou tucld)em faft bao feiner auffgeplafeu ift, Xod) alfjo, ba-ö id) liubern
3.S loill, toas mid) bunrft ]\i nat)e fein bem borbrnß, nnb lücl)ter in ben grunbt=
liefen öorftanb gel)en.
ö }uv ,}clcii A 21 Dcrfunbigct ('
') Sgl. ©cibciiiQiiii , 2ic Seipjigcr lijputntioii ©. (13.
24G ^'" Sftii'oii ge^itcbigt jii i^cip.jig nuf bcm Sdjlüfj am lagt' ~|H'tvi luib "Iniiili. 1")1'J.
i&'m 3crmon Uüii janct ''^ctcr'? uuii *!|>nuli< fcft
^octoric^ tVinrtint l*utl)cr.
X'nS ciünugcliiim 'J.lJattlict 16. lautet nlfto:
ift Oicfu-? finiiiitcii in bi) flt'iu'iit bcr ftab
(fejarca, bic '4>MlippuiJ crbaluct i)at, uiib ■■
albo fragt cv feine iuitgcv: loa» lagen bic
tont öon bemfun beo menfdjcn. Xo l)aben
fie gefügt: Gtltct) fagcn, bn fcljeft ;ADl)annc-j
ber tcuffer: etlic^, bu fel)cft .'öctias: ^-tlid),
.Söicrcmia-3 abber fünft einer an-j bcn pro= i"
p()etcn. £a fprad) ^i-'f«'^ 5" i)'i: l"ti'-' fagt
bann i)l)r non mir? Sa antluortet Simon
'^'etruä unb fprad): Xu bift C5f)riftnö, ein
fun hc-i leben b igen gotti-j. Xo an tm ort et lim Otffii--^ unb lagt:
lüol bir, 0 Simon iBavjona, bann fleifd) unb blut l)at bir ba-j >■•
nit offenbaret, ßnnbernn mein oatter, ber l)m l)l)mel ift, Unb id)
fag bir andj: Xu bift 'l^etru-:? (bac- ift ein felo), unb anff bifuMi
fei» lu i 1 1 i d] b a In e n m eine f i r d) e , n n b b i e g e \v alt b e r l) e 1 1 e n i o 1 1 e u
nit fie über miigen, unb birlnill id; geben bie fd;lnffel beo l)l)mel =
rcid;ü: Inas bu loirft binbeii auff erben, bac- füll gebiinben fein ■_■'
Ijm t)l)mel, unb loae bu lüirft auflofen auf erben, bao foll auf =
geloft fein tjm lnimel.
1a-i eluangelium begreifft alle materiell ber gankn bifputation, bau (•:■■
Hon lUDeijerlci) materieu fnrnemlid) rebt: 3"'" erften boii ber guaben gotti-j
unb unferm freien Uiilleu, ;]iim anbernn lum ber gelimlt fanet 'JH'tero unb ■.••.
ber fdjluffell.
Xqs erft gret)fft an bi) grofjen lueiffen unb l)el)ligen, unl fie gar ju
uidjt inadjen, fjo fie bod) meljneu biird) l]rc fünft unb Incrd: alle bing auf] 311
rid)ten. »'Iber l)ie leret ber berr, bao alleS nmb fünft fei), lini-^ fleifd) unb
Hut ift aber Uorniag. Xann (ü'iftum mag nimant erfeuuen (fdjliu'ig bann m
folgen) auf; fleifd) unb blut, fiinberu ber Oater l)m lUimel miif; l)ii offenbaren,
UH) bie fanet '4>etro gefdiebeu. Xa-J ,iel)gt and) an, bo er fragt, loac- bie lent
öon l)m fagten, unb feiju geloio beftenbig antliuntt geben loart, fjnuber
mand^crlei) unb loanrfelbare uiel)nung unb inabn beo l'olcfv erleid, am ]ü=
»Dciffen, ba-j an guabe gotti-j man bin iinb btr luancf nnb iinbefteiibige Inalju :i:,
6tii Scvmon flcptebigt ,}u !>.'cip,iig ouf beiii Siljlufi iiiii Iiigo ~j.H'txi iiiib 'lUiuli. ITilii. •J47
lum i]ütt l)at, bijj bao bei uattcv offcnünvt, bo tvfeiiiict bfv iiu'nfd;, ums
61)viftii'ö icl).
Xavniifj iolcid, bo§ bi'v fm) IniH bc-ö iiicnidicii, man toO iiitb ()c6 l)n,
lüic mau toiU, gav iiidjty bevmag auä l)m idbc-, iiiib nit in icincv loilt'i'iic
frei) |tcl)t, gut§ jucvfenncn abbcr tt)nn, innbnn allein in bcr gnnbcn gottiv,
bic l)n frei) mari)t. an midjc er in funbcn nnb ivtljnnUi gefangen ligt nnb
nit l)crauJ3 Don i)m fclb-J fnmmen mag. '^Uy and) I5l)riftn-j fagt Otu')'!"»- i^- -^""^■■'-•='''-
aBann end) bie UHn-l)el)t fiel) mad)t, fo fel)b l)r red)t frei): äÜer aber fnnb tl)nt,^»ii. \ :ii.
ber ift ein £ned)t ber fnnbe. v'Ufu' and) fanct ^^.HiulnC' fagt yh). :i. (5ü ift feiniKöm. :i, mit.
menfd) auff erben, ber bo frnm fei) nnb gottiv tiorftenbig, luol tl)ne, fnnbevn ''''*'
fie borffen alle gottio gnaben. XHuel) fo un)r Uoii \im feil) gnteo anfallen
mod)ten: uunnmb l)cift nno bann (Sl)riftuö bitten nnib gnab nnb leret nns
l)ni a.H-iter nniier fageit 'bein loill gefcbel), ak- l)m l)l)mel nnb aiiff ber erben'?
ba mit belnevt mirt, ba-j luir gottio loillen nit miigen t[)nn antj nnfjerm
frcl)cn linlleii. äl>el)tcr folget, bac? man ben frei)en luillen nl)mmcr red)t
nennet obbev ln'rftel)t, er fei) bann mit gottic- giiabeii getueret, an liield)e er
meer ein el)gcner bann freier miU l)el)ffeii foU: bann an gnab tl)nt er nit
gottis lüiUcn, funbcrn feinen cl)gnen Inillen, ber nimmer gut ift. i^x ift luol
frei) gelnefeu in 'Jlbam, '^Iber nln burd) fel)nen fall Derterbet uub in fnnbeii
gefangen, bod) ben uanien bei: frel)eu luiEenv bel)alten, barnmb bav er frei)
gelueft nnb bnrd) gnab Inibbcr frei) loerben foU.
Sßauu man nu begcrct .yiluiffen, Inie man fvnm luerben nnb Umltbun
folT, liiel(l)-ö bann bic geinel)n frag ift, l)ab id) gefagt, bac' ba^ erft nnb fnv=
iiemift fei), bac- einer linfi, luie er lum l)m felbC' nit mag frnm luerben obber
tüol tbnu, ürumli er muffe an i)m felbc- uer,i>t)el)fetn , l)enb nnb fnf; gen
laffeu, firf) alc' einen nntiid)tigen menfd)en luir gottiy angen chigen nnb aibo
feine gütlid)c gnab anrnffen, i:i iueld)e er feftiglid) bertraiuen foll, nnb Iner
einen aubcrnn anfaug leret obber fnd)t bann nad) bi^er Ineis, ber irret nnb
Uorfuret firf) nnb anbcre, lüie bann tl)nn, bie bo fagcn '(Vi) bn l)aft einen
frel)en lüillcu: tl)ii fo bil in bir ift, got lüirt ba-? fein tl)nn' uub mel)neu,
man fol bic Icnt nit oer^iucifeln l)cl)f5eu. ^s« frel)lid) fol mau fie nit ber=
3locl)felu l)et)ijeu, 'Jlber bas berlUneljfeln luüft man red;t aiif)ftreid)enn. Vlu
gottiy gnaben foll nl)mant l)er.ilDel)felu , f5nnbern loiber alle luelt nnb alle
funb feftiglid) anff gottiy l)ilff fid) OerhiBen, aber au l)m felby foll man gav
öcr^agen uub in fel)uen Ineg fid; bcrlafjen auff feinen freien loillen, bay aller
loenigft inercfleiu ',u tl)uu.
2rumb fprid)t luol fanet .Sliierünl)mu5 über bili eloangelium, bao ju
merfcn fei), luie l?l)riftuy feine junger fragt, Uuiy bic mcufrf)eu Don l)m fagcn,
uub barnod), luay fie oon l)m fagten, fam fie nit menfd)eu loeren. lanu luar
10 luol U)im .\ 11 fccbovffcn C li.'i nu i)u A 29 aiibctim .\ :i- oiifi=
rcid^ciin A
248 Öin ©crmoii gcpicbigt ^u Veip,iig niif bciii SdjUiis am ingc ''4>i'tii uiib X'aid'i. 1519.
ift CS, ba« ber nu'iijd) mit fluabcii (icl)olncn iiielir ift bniui ein mcnfd), ^sa
bic gnab gottto mad)t l)ii gotfurinig uiib lu-rgottd Ijit, bao t)n mid) bic fdjrifft
got iinb gotti'j Jim t)cift. '^Ufo iituo bcr menid) über fleiid) iiiib blut aiiß=
gebogen lucrbcii imb luelicv bann menid) liu'iben, foll er frum tuerben. 2)aö
gejd)id)t nu anfenglid), »wann bcr mcnjd) bay crfennct aU Ijm fclby unmüglic^ s
nnb bemntiglid) bie gnab gotti-S bar]n fnd)t, an l)in ielb-? gant? bev,;Uu'ifelt.
Tarnad) aller erft folgen bie gnten loerrf: limnn bie gnab aljo erlanget ift,
bann liaftn ein frcl)cn h)iUcn, bann tl)n um-5 in bir ift.
(i'y ift nit mnglid), ba-j got einem menfd)en fein gnab oerfag, ber ber
maffcn auo gantjent l)erl;,en erfeniu't fein nnüorniiigen nnb an l)m felb^j lauter w
Dcrjagt. S^as ift bie beft nnb iiel)ft bercl)tnng jur gnabcn, luie bl) innttcr
siuc. 1, .=.3. gotteö in l)rem lobfang leret nnb fagt: (fr Ijat bie l)nngerigen nnb burftigcn
erfüllet mit allen giiternn.
3)au folt man prcbigen nnb bie lent bor lebig madjen bon brem cbgncu
falfd)en bortraloen nnb bann füllen mit gnten Inerrfen. 8o leren fie un« '■''
bit guter Inerrf tl)un nnb gar luenig bon bem anfang gute toerrf jn ttinn, ba
bod) metjr angelegen ift, bann an ben gnten Uierrfen: bann luo ber anfang
nit gut ift, li'irt felben ein gut enbc folgen, lim aber bie gnab gottio erlanget
ift, Iru'rben luerd faft bon \]n felbcr folgen.
lii ber,iU'el)ffeln nnb gnab fud)en foll nit ein ftnnb obber ebne jebt -m
loereu unb bann auffbinen, funbern all nnfser liicrcf, Uuirt, gebanäcn, bie lucbl
mir l)ic leben, nit anber^ geridjt fein, bann bo Ijin, ba^ man aljebt in fein
felbo ber^luebfeln unb in goto gnaben, begirbe nnb febnung blebbe, loie ber
*i- ■•-•■■- i-5propt)et fagt ;)^. 41. ^JJiein feel bat fid) gefel)net nadj bbr, mein got, alfj ber
l)ir^ narf) bem brnnneuloaffer. 'JJiein feel bürftet uad) bem lebenbigen ftarden «
got. 0 manu luirt (•:-, ha-j id) fumme nnb erfdjeine bor bem angefid)t gottic- ?
fjoldjy berlangeu nad) got unb frnm Iju fein l)cbt bie gnab an nnb lueret bifj
in tobt, barumb fso muü and) baneben Uuneu bao ber^agen an bin felbo unb
uad) bleiben falftl) ebgeu bertralven.
2)aö anbcr tct)l uou bcr getualt foitct ^^Jctcr-:«. so
{9-:- ift bem gemebnen nuin nit not bil \n bifpntiren bon fauet 'i^k'terä
obber bet)ftlid)er getualt: ba ligt mer an, bao man luiffe, luie man ber felben
feliglid) gebrand)en füll. ^5 ift Uuir, bb fri)lüffel feinb fant ''IVter geben, aber
uidjt bin filf! feiner perfou, fjnnbern in perfon ber d)riftenlid)en !ird)e, unb
feinb eben mir unb bir geben ,5U troft nnficrin geloiffen: fanet 'l^cter obber ^i''
ein bvicfter ift ein biner nu beu fd)liiffeln, Tue fird; ift bie fralo nnb bramt,
ber er fol bienen mit berfd)lnffel gemalt, alf? »vir bann fcl)en in teglid)em prand),
ba-5 bie faeranumt gereiebt Uu'rbeii allen, bie fie bon beu bi'iftcrun begeren.
2 Bo'f'itmifl -^ •' ^'>"C" iiH'iiiiiji'u A Hi flantjcn \ V> „iiiiii nit uil" alle
®oubcrauägal)cii :14 cljviftciUidjc A :i7 li'nU(l)''ii A
C^iii Setinou geptcbigt ju t'cipjig auf bcm Sdjluü am Inge X'dxi uitb X-aiUi. lölU. 249
9hi, ba-j man uontcdmc, Unr mon bev fcI)lufKl fclic^lirf) bvaud) , [)ab iä)
broben gcfac]!, luaiiit man fnim iciii Ihh^cviI luib biivd) uuiciv luniniu-icu üov=
,5Ctl]ung uns ber gnabcn cm^fcl)ig gciimrijt : |ü ligt mi bran, bao manu luiffc,
ob man gotti-j giiabcn erlanget liab. bann mann mn-ö Unijen, mic man mit
.•• got bran fei), foU. anbero bao gemifjen fvolirt) fein unb befteen: man fo jemanb
baran ^loeljfclt nnb nit feft barfnr l)clt , er l)ab einen gnebigen got, ber l)at
l)u aud) nit. liüe er glanbt, fo l)at er, barnmb jo mag nl)mant miijen, hac-
cr in gnabeu )cl) inib got Ijm gimftig fei), ban burd; ben glauben: glanbt er
cä, io ift er felig, glaubt er co nit, fo ift er öerbampt. bau ein fold)C ]u\30x=
1" fidjt unb gut gclniffen ift ber rechte grunb guter glaub , ber gottis gnabe in
unc' mircft.
5it)e, l)ie yi binen bir bic fri^liiffel , ba ,yi fein bie prieftcr cingefetU.
umn bu füleft bein l)er^, bac- co InancEt obber ,^lücl)fc[t, bu fel)eft nit in guaben
öor gottig ougeu, ba ift l)od)e ](\}{, ba-J bn Imm priefter gel)eft nnb begereft
i"' ein abfülution über beine fnnb nnb fudjft alfo bie gelnalt nnb troft ber
fd}lüffct. tüann nu ber priefter fd)tenft ein nrtel)l nnb alifoloirt bid;, fo ift cö
alfo liil gefagt: bein funb fein l'orgeben, bu l)aft einen gnebigen got. bao ift
ein troftlid^c rcbc unb fein toort gottio, ber fid) baljin üerbnnbcn [)at: er lüiUsmoni). is.ia.
lafeu lo-j fein l)m t)l)mel, tnan ber prieftcr los gibt.
■M So fibc bann ^u, boä bu l)lic nit ,imei)felft, e^ fei) alfo nnb folteft \)u
ein" öil mal fterben, ce bu folteft 3itiel)feln an be-s priefterC' urteljl, bann ca
ift (5l)riftn-5 unb gottiö urtet)t. ,«anftu ba-5 alfo glauben, fo muij bein licrlj
öor frcuben lad)en unb bic gemalt beo prifter-5 lieb bakn unb got loben unb
banrfcn, ha-i er inixi) mcnfdjen alfo bein gemiffeu trbftet. .Uanftu aber nit
■-'•. glauben unb meinft, bu fel)ft nit tnirbig foldjy uergebene, alfo baftu uit gnug
tljan, feo bit got nmb ben felben glaudeu: bann ben muftu l)aben obber mnft
ehiiglid) nerterben, unb ift ein gelnif; \nd)(u, ha-:- bu jn menig unterridjt bift
i)m glauben unb 3U oil in ben luerrfen. taufient mal mer ligt baran, mie bn
feftiglic^ glaubft bem urtel)t beö prifters, bann Iwie bu loirbig fcl)ft nnb gnug
3u t^uft, 3a ber felb glaub mad)t bid) mirbig unb l)ilft bir ein red)t gnngU)nnng
mad^cn. 'Jllfjo liiifft bie gemalt ber fdjliiffel nid)t bie prifter alo prifter,
ßunbern allein bic funblidjc nnb blobe gduiffeu, bic ba gnab burd) ben glauben
empfangen unb l)r f)erli ju fribeu unb guter ,inoorfiri)t gegen got gefet.?! mirt :
baran-5 folget bann, bns aüe-^ leben unb leljben leidjt luirt unb ber nu-ufd)
3-' mit frcuben feinem gnebigen got bpuen fan, ber fünft üor unrt)u feine l)erlicn
nimmer fe^n rechte mercf ttjut. bas l)cl)ft bann bi) fuffc Burbe unfero IjcrrcuMa 110.1 1,30.
^efu 61)riftt, 3lmen.
'iiauc' beo et bonor.
2 »oräcigung A ö julid) jeiu A joldj iciii C :!u mad) bidj
Disimtatio loluiiiiüs Eccii et Martini Lutliori
Lipsiae liabita.
1519.
AOcv.jog WcLHii wn 3ad)ii'ii cvliofftc uuii bcv Sioputatiint ,511 'L'i'ip^iiii 61)vc
iiiib iKu^m für feine bovtigc .'pi:)ri)frf)iilc ; es id)iitcid)cltc i{;in, bnfe fo gc(el)rtc '"Biäimcv
li'io (^if iinb Cütvlftabt „an? fvcmbcn Uiüiicrfitaten" in iljvcm Streit fiel) gcvabe an
fie geumiibt Ijattcn. Um fu meljr üerbroji i'5 il)ii , tun iljr felbft iinb iiniiieiitlid)
lu'i bor tl)eolD9iid)cii Jafiiltat auf äBibemnllcn bngefleii ,^ii ftofeen : er iuitf)igtc |ie
aber, obmot)! |ic (^di unb O'avlftabt« Wefiid) bereite abgclcljiit battcii, nad)träiilid)
uod) i!^re ;^u]timmimg ,yi bcr S^ieputation ,511 crfloren. Tcm tpntcrcit in-rlud)
'-i^iidjDi iJlbDLfä Oon lUrrfcburfi, biofclbe burd) ein obcvljirtlidjeö äScrbot ]\\ l)iiiberii,
trat er mit feiner tanbeöfürftlid)en -JJladjt entget^en.
©obalb (id bic ^ufiflc aus feip^ig erljalten, fetjtc er, lim-J il)m Cüirlftabt
|ir(i|iliT itineri« loiigidris laborciu ,^ngcftanben Ijatte, bell '43egiiiii ber Sioputiition
auf ben 27. ^uni 1519 feft, ,!eigte bie>3 audj jogleid; am lü. (1-ebruar ben ^.'eip.jigevn
unb ilöittcnbergern an. Unter bcmfelbcn Saturn ivaubtc fid) J^utlicr on ■t'cv.jog
(^)eorg mit bcr i^itte, ibm, ba er lunneljmlid) rum (^d angegriffen fei, ^n PergL'mncn,
feine ^ad}e bei ber Si'jpntatiDU and) felbft \n Uertreteii. Vlüein er befam bic
Vlntii'ort, er foüc fid) barüber erft mit (5-cf Bereinigen, l'utljer bead)tete ben SÖinf
unb crfudjtc (JcE um feine iiermitttung, aber otjue th-folg. '^(ud) ^ivei meitevc
Sdireiben an •?>cr,5Dg ©eorg frud)tcten nid)t'3. So mnfite Viittjer „unter ben (\it=
(igen (Hirlftobte", beffen Welcitsbrief biejenigen, bie er mit fid) bringen linirbe,
einbegriff, in l'eip.^ig eridjcinen.
(^d traf am 22. 3uni, nur ihui einem jungen lUbnclie begleitet, auf ber
SÜal)lftatt ein. lags barauf Umr bai is-ronleidjimm-'feft ; in priefterlicbem Sd)miufe
luiljin er an ber J^-eftproeeffiLHi Iljeil unb trug lUutl) unb Arbmiuigteit ,inr Sdjaii.
Ten 24. fanicii bic SBittenbcrgcr an, umgeben üun einer Sd)aar beuiaffneter Stu=
beuten: ein Unfall, bcr bcni (<arlftabt (uftief;, umrb für iUirbebeutung feiner
'•Jiieberlage geiuimmen.
Sonntag, ben2t). ^uui, luurbeu bie iiampfregeln ,(U'ijd)en Cht unb O'arlftabt
feftgcftellt. Ta fie für ben Wang ber Üieputatiou und)tig fiub, fo laffen loir fic
l)icr im äöortlaut folgen: „yiemlid) bas boctur (frfinö crftlid) loiber bl)e (5üit=
clufiones 2;octoris .Harlftnbto, jo uil er nm ber brii aoeiib ,\n\}vixn ,^ufel)rel)bcu
Disputatio I. Eccii et Jl. Lutheri Lipsiae hubita. 1519. 2öl
unrbct, opponiven, Tnraiiff Soctov «Havlftabt veipoiibivcii fal, iiiib Polgoiibeii tni^
fal boctüv .Havlftnbt iviibev Soctovi» Prfii concliilimiO':-, fo n X)m bcii nbenb u'Ui.n-u
and) ,\ufd)vol)ben unrbct, oppoiiiiTti, Tnvaitff ToctLU- (v-rfiu-j n-iponbiveii, unb alfo
fuvbcv ctjiu'ii tag iimb bcn aubcvn biß ju ciibo bev bifputatioit pvoccbivcii". ä*}citfr
warb bcfc^lofffii, betbcr I^cile argumenta unb Solutionen joUtcn pon Pier ^Jiotaricu
üufgcirf)riebcii unb ^u Pubc bfr Ti?putation Pfrglid)i'n, aurf) icbciu ciu (freuiplar
cingcljdnbigt unntcu, bodj mit beui in'biug, bio ^^Iftou pur crgangeuoiu ;h'idjter)prud)
nic^t ,5U ticröffeutlid)cii.
i'ut^cr füuute oluu- (h-lauluiiü .Oeriog (^Sforg« firf) au bor !Si§putatiüu uid)t
t^ätig betl^eiligeu : y^cf, bcr Por in-gimbc brnuutf, fid) gmabi uiit il)m ju uii'fjcu,
i-ririrttc fie if)ut jc^t. Sfn ^4-*nft iU'ncJ)''" thf unb (farlftabt, in Uicld)ciu er eiiuni
i^rud) früf)ercr iicrabrebung crblirftc, unter5eid)uete l'utf)cr jebod) crft am 4. 3uli
unter beut i*orbe()alt, bajj icine 'Jlppcllation an ba« Moucil yi 'h'cd)t beftefjen bliebe
unb über bie 2:i5putatiou uidjt bie päpftlid)e .Hnrie ba« Urttjcil f,u fpred^en l)abe.
9iin 27. Suni nat)ni bie Disputation tfjren Einfang. 3n ber Q-rülje
be§ iogeä öerianimelte man fid) in bem großen ilolleg , )i'o Simon ^^-^iftoris naiucu5
ber Uniperfität bie Wäftc feiertidift begrüßte. Saun begab man fid) in bie
St. 21)oma« = ,Wird)e, um ber lUeffe bei.^uu'otjneu. Um neun \\l)x ,50g mau in bac-
t)er3oglic^e Schloß, beffen gerduniigfter Saal für bae feltene Sd)aufpiet t)ergerid)tet
U'orben. 6ier I)ielt 'iH'tru« 3J!oielIanu» bie Cn'öffnung^Jrebe, ' freilid) in ber fouber=
baren SioHc eines .Wtmbeu, ber nioi-inu iiuiocentia et liahilu einen Jbeologcn bar=
ftellen follte. i'tit bem Sefang Veni Sancte Spiritus fd)lof5 bie '-l^orfeier. "Jiadj^
mittag* um jiuei lU)r begann ber Äampf.
,Suerft traten (^d unb (nirlftabt auf unb ftritteu am 27. unb 28. 3!uni,
1. unb o. 3uli über beu freien äöilleu beä '•JJlenfd)eu. i'om 4.— 14.3uti Per=
tt)eibigten i.'utl)cr unb (5-cf rciber einanber i^rc Söljc Pun bes ^^^apftcs '.^U-imat, Pom
(Fegefeuer, Pom 9Ibla6, Pon ber ^i^uße unb Pon ber 3tbfohition. ?(m 14. unb
15. 3uli ftanben fid) Carlftabt unb Pcf nod) einmal gegenüber, bie in^binberung
bes @uteu im 'OJienfdjen unb ben Sal}, baß ber Wered)te aud) nod) in guten
äöcrfen fünbige, bef)anbelnb. Jöcfonbcre Uinftänbe perboten bie weitere ("yortfctjung
ber Siäputation.
W\t einer SKebe bes Sieip.jiger ^^rofefforä Sol^aun *Jange,- in U>cld)er er einem
jeben ber .Hämpfer l'ob fpenbete, unb mit bem lebcum cnbcte bie bcuf=
UMirbige öciftcrfd)lac^t.
Über bas Sd)icb5gcrid)t l)atte uuiu fid) fd)on am 14. 3uli Perftänbigt: i.'utt)er
unb (*cf iriüigten in bie Uuiucrfitäten '4'flii'-' "i'b t^rfurt, (*rf unb O'arlftabt allein
in (Erfurt; in (h'furt foUtcu aber bie iHugufttner unb bie '-l'i'i-'bigermüudjc uid)t
mitftiminen bürfcn; ob 5lnbcre als Softoren ber Ideologie unb bes geiftlidjen
;H\'d)t5 ,5Uiulaffen feien, ii^rb in .pcrjog öcovgs ©cfallen geftcllt. ^unöd^ft fd)rieb
fid) jcbc ^Inirtei ben Sieg ^u.
') De ratione disputandi. praesertiin in re theologiia, Petri Mo.sellani I'rote-
gensis oratio &f., Utbtucf uoii liii'ld)iDr i.'ottl)cr in l'cipiig 1519, neuerer Slbbnitf bei CiJid)i'r
III S. 567—578, bcutfc^c Übcrfe^uiig bei Wald) XV 2p. 998 -1015. ') l)ratio loaiini.s
Langii Lembergii, encomium theologieao disputationi.s Doctonini lo. Eckii, A. Carolo-
.«tadii ac Jl. Lutherii complectens &c. . Urbruct Oon OJJctdjtot Sotft)cr in Scipjiq 1519,
neuerer 9lbbtu(f bei 2d\d}n III ©. 580 590, bculjdjc Übcricjung bei ai«nld) XV ®p. i:Ml -i:>5t;.
252 Disputatio 1. Vax-ü ot >1. Lutheri Li])si:ie luibita. 1519.
gut bic fitcvatur bei Xioputatiuii ju iieipäig, bovoii iimcrev Woiifl nm licfteti am bcii
•ätttcn ic(b|t ettaniit loitb , ucrtufiieii loir auf S. 150, mir ift Saiijjcii lucgcii gL-flifjciitlidjcr
Xüvftigteit l)icr ju ftvcid)eu. ^ii uiticvet (Einleitung ögl. nod) bcfunbcv?-: Sribcmnnu a. a. 0.
S. 1-20 f. 2e a5. VI ©. 058. I 2. 171. Scibemnnn S. 127 f. 2c 21}. VI ®. 11. Süibcnianu
2. 1211. Sc aS. VI g. 10 f. i:'üicl)ci- 111 £. .^08ff.
'Jiorf) c'^c ein Uvtljcilsfpnid) fcitcns bce Sdjiebegeridjto evgaugcii mar, evfd)iciuni
bic 3tfteii fd^on in folgcnbciii Svuif:
„üDifputatio li excelleiitiuiii .D. dottorü lolianuis Eccij it Ij Aiidrue Carolo-
lladij c| cepta eft Lipiie || XXVII. lunij. AN. M.D.XIX. |1 Difputatio
fecunda .D. Doctorü lohänis || (Sucij & Andrej Carololladij q cepit ||
XV. lulij. I! Difputatio i'iiifdein .D. lohannis Eccij & [[ D. Martini Lii-
tlieri Auguftiiiiaiii q || cepit .IUI. lulij. jj" litelvücficitc bcbvucft.
62 iBlntti'v in Ciiavt, tc^tc Seite leer.
Über bic i^cviiifc^tlid)unll fprid)t fid) baö SJjormovt fclbft an«, haä linv baija
l)ti'v beifügen: AD LE(.rr(JllEM. Habes hie, lector (piisquis es, disputatioucni
iilam celebrem, quam Lipsiae vidinius et audivimus. inter insignes viros D. lo-
liaiinem Eckium, Andream Carlstadiuiu et Martinuni Lutlierum habitam. Erunt
l'ortasse {|ui nollent editani, alii veio et damnent excusaui, (juod comniuni con-
<ilio partes utrinque coiivenisse dicuiitur, ne tpia via disinitatio eiusniodi disse-
luinaretur. Verum in Iiis sermonibus nihil movearis, lector. Si enim serio
voluisseiit occultatum iri hoc pelagus et cahos verboruni. noii utique permisissent
publico conspectu a (piovis libitum esset excipi et in literas referri. Nani cum
plus triginta exeniplaria sint illic excepta et in diversas orbis partes emissa,
salis palam est voluisse ouniia invulgari. nisi forte Notariorum, qui ad hoc
ipsum seorsim designati erant, exeniplaria bis legibus suis subiacere curarint.
Nos , siquid utilitatis in ea pio lectori afferre possemus, solliciti fuinius. Sunt
in ea sane pleraque talia, quae hucusque aut non novinuis aut non ausi sumus
nosse. Quae si bene cedunt (|uid veritatis sint allatura, vidcrint ii, quorum
interest: libertatis certe non nihil paritura sperantui-, (|ua de rebus Ecclesiae et
christiam'smo audenlius et lo(|ui et audire contingere putatur. (^)uan(|uam midta
(|uoque sint in hac sylva. (piae exti'a propositum dicta sint, noluinuis tamen
quic(piani inminuere, seil simplici lide, id dicta et gcsta sunt, |)lene omnia
redderc: porro nostrae opis non ignari nee ininiemore.s neutri partium quic(|uam
ari-ogare aut dei'ogare possumus, nee iudiciuni tenlarc, (pio solct vel allici vel
retrahi lectoris ail'ectus. l'iclin(|uiiiiiis aulcni (iiiini.i in oiiiniuiii et singidoinni
iudicio, quod, ut varium futunun non dubilamus, ila iil opliiiiuiii i|ii(m1(|ii(' pre-
valeat optamus ad laudem dci et communi rei Christianae incremcnluiii. Vale,
lector pie, et ])ie jegas, quae pie ininistranlur a noliis : (|uod l'acies, si nostrum
Studium boni consulas.
C^ne 3^cifel I)at bent .6evQU«gcbev eine Dun ben "Jindifdjviften bev ''Jiotave
lun-gelegen : bafiiv ,^fngt bie 'i^eidiaffenlicit be? lei'tcc- funne bic Übeveinftinnnniig
mit beni üun V.'ö)d)ev bennljten lUnnnjfvipt. 'Jiuv in bev Vlnovbiinng bcc- ctoüe*»
ift im Üvurf, luic frijon aui bent litcl cvfidjtlirt), eine l'inbevnng luirgenommen :
bie lu'ibcn Sic-pntationen .iunfeben (hf nnb (^nvtftabt finb .infnnunengefteüt "i^. 'Jlij'' (v''
nnb iM. (^ij" SP'. Sieo iinvb und) ^M. b''' nuobviirfliri) l)evUL)vgel)iiben, inbem eS bort
Ijcifjt: Vohiinuis cnini has duas |dispiitationes| corunilem coniungci'e non sine ralione.
Dispiitatio T. Kcoii et, M. I.iitlii'ri Liiisiac haliita. l'A^. 253
3Bcv ift nun abov bcr .öeraiiegcbev? 3" beiii „(yntaloguö ober ;)icgi|ti'v nllcv
5öiid)Ci- tinb fd)vifftfii S. '•JJlnvt. l'utl)." Uom 3af)ve 1533 ftct)"t »(. Av'' >jcv,ind)iu't :
Disimlalid Lipsica excepta a mitaiüs |lr>|lli. lUnil finmti' bcnilind) VMtl)OV in
'in-rbad^t Ijabi'u, bafe er bic iH'vöfffiitlidjinu^ bev 'Jltten Di'vanlnfjt iiiib )üiiiit bni
i*evtvng gebrodjeu Ijätte. 'JUlciii jcnc§ i!er,5cid}nif5 ift iiidjt überall jiiDerliifiifl,
rüljrt nud) iiid)t bon if)m l)i'r, ,'^umr (itMiHibrti'it bie Söittoiiberflin- bcm Spnfatin
(^inblirf in il)v P-remplnv, aber nur, um fid) ein llrtficil über bie Di^putatiLHi ,',u
bilbeii. Söie U'enit^ ftreng übrigen^ (*rf in beni '|hinfte badjte, ertjellt ani feinem niub
bon l'cip^ig aus unter bem 24:. 3iüi 15l!i an ^atob .^luügftraten gericl)teten IH'ief, wo
er fagt : Coiuinisi ego Fratrihus liii Onlinis, ul ourent oxcinplar ilispiilalionis
pxscrilii et ;ul Ic (|uaiii |)riiiuiiii transniitlant. Sie rid)tige Spur ,U'igt Seibenmnn,
in Sut{;ers Söricf au 3of;nnn V'ang boni 18. Secember 151!» bie SBurte ,l)ispu-
tationes impressas cura, iit (|iiaiitociiis liabeanius'' auf unfercu Srud be,5iel)enb.
^ang in Ofrfurt fonnte fid) bei feiner T*erbinbung mit ber bortigeu llniberfität leid)t
eine Vlbfdjrift Don beut an biefelbe gefdiidten (vremphir uevfdiaffen , nnb er Umr
burd) fein iHn-fprcd)en geljinbert, bic ^^Ifteii bann ]n Ueriiffeutlidjen. !3:amit ftimint
and) bie 'Üorrebe, in uu-lelier fiel) ber .&erau'>geber ak' l'higen^ nnb Cl)ren,ieuge bei
ber l'eip.yger Ti'5pntation befunbet: Vang aber l)atte if)r beigemol)nt. 'Mtit ;lu'd)t
bermutt)et Seibenmnn and), bafj bic 1'lften in (h'furt gebrurft finb: itjrc 2l)peu
»ueifen entfd)ieben bal^in. '•Rad) obiger Stelle bürfen trir tvol)! ,^ng(eid) oiinel)men,
ba§ fie im Secember 151!) bie '^^veffe berlaffen Ijaben.
3im Cftober 151!i fanbte Aieriog Weorg, luie beftimnd mar, eine beglaubigte
Slbfc^rift bcr notariellen yiui,ieid)nungen an bie Uniüerfität 'iHtrie, loaljrfeljeinlid;
um biefelbe ^cit aud) eine anbcrc an bic Uniöerfitiit (Erfurt; (Erfurt Ic()ntc es ah,
ein nrtf)eit ju fällen; ''|Un-i« liefi fid) fpäter bernebnum. '•Jiad) längeren rM-tdren
marb für Cvd «on bem tvremplar ber Veipjiger Uniberfität eine t'iopie angefertigt,
über bereu @efc^id uid)t5 locitcr bctanut ift. i'ijfc^cr I)at für feine i)fefornmtionä=
*Jlfta ein Wanuffript bcnnijen tünnen, bas il)m „an« ber J\rel)bergifd)en Uilili(]tlicca
pulilica" jiugeftellt UHuben, utib oermutl)et, baf{ cä bei bem .\ilii Dispnlalidnis felbft
berfertigt ift. Jlinild) fagt ot)ne näl)cren 'JiadjU'ci'j, ba^ „bergleid)en and) nod; in anberu
:!öibliotl)efcn anzutreffen finb". llne ift feine bcrartigc .'panbfdjrift borgetonimeu.
Hgl. Corp. Ref. I <Bp. 107. lo 2B. I ©. 30(i. Liitheri op]). omn. ed. Witobci-ffao
154Ö 1 m. (xr:xxxvi'. gcibcntnim n. n. 0. ®. 74 f. (»gl. 1( ÜÜ. I S. :!80) 151 f. «Ibcrt n. a. 0.
©.412. l'bfd)ev III ®. -iillf. 'Maid) XV äiotbcvirf)t S. 109.
Söicber abgebrurft finb bic bitten bcr t'cip.ygcr 2)i4putatiou boUftnubig nur
bei SDfd)er III ©. 292 - 507 unb fjiernad) berb"eutfd)t gegeben bei aOaui) XV
Sp. 1015 1340. 3n bcn öcfammtauegaben ber SÖcrfe i'utf)ero finb bie i!cr--
^anblungen jUnfdjcn (^d unb (^"orlftabt fortgclaffcn. So finben fie fid; inj. Wite-
bergae 1545 I iBl. ccxLii'' — ccxci", ed. lenae 1550 I i^t. ccxi.i'' — ccxci'' unb
ed. Erlangap, Opp. ]at. var. arg. III S. 23 — 217, überall boUcr JVc^ler.
SBir befc^ränten uns auf bcn 2()eil ber Sitten, ber \;utl)erö 2)ieputation mit
6ct entt)nlt, geben bcn lert nad) bem Urbrurf mit iBerüdfid)tigung bcffcn, loa§
Söfd)er ans bcm (?reibcrgifd)cn '•JJianuffript nnmertt, unb iveifen t)in unb »oicbcr
auf bie übrigen lUnegabcn I)in.
254
Disputatio I. Eceii et M. Lutheri Lipsiae habitii. 1519.
liieipit <lisimtati<> ExcolU'iitium thoolosorum
lolianiiis Eekii et Martini Luttlieri Auaustiniaiii,
que eepta fuit Quarta die lulii 3I.D.xix.
hora septiiua.
Protestatio jiatri-^ M. Lutlifii. 5
In luiiuiiK' (loiuiiii (uii r.
rotestatioueni utriu:<ijiie egregii domini et Audi'ee
Carolostadii et lohaiini.s Eecldi ' amj)lect<jr et
s(<iii(ir. lioc uiiiiui addd, (jimtl pro revereiitia siinuiii
l'iiiitilicis et Kdiiiano Ecdesie libens liaiu; luateriaiii i"
iion necessariaiii et iniiv invidiosam pretermisisseiu,
nisi per propusitinnem egregii d. d. loannis Eeokii
in eani pertraetus fuissem. Doleo etiani, eos non
adcsse quos niaxinie ojiortuit, qui, cum et privatim
et j)iil)liee toties me erimine hereseos profanainint, '■'
miiic, iiiiu iustet eoguitit) eause, se siihtraxeruiit: lieretice pravitatis inquisitorcs
dico, (pii fi-aternam monitionem et doetrinam postposuenint eriminationibus suis.
') SBit (offen l)ier t^'arlftabfä unb ^di Prftäviiiici t'oiin ^^i'i-gimt bft JilputotioTi om
'27. 3liini um jluci \\i)x iincf) bem Utbnirt 3*1. '.Uij-' folgfn:
Protestatio Carolstadii jier responilentem sibi a latere.
I'riiuo ilhicl testaiiiur et ubique te.statum e.sse voliinnis. misrjuam ab ecclesia
Catholiea ad latnm digitiini nos velle discedere: qiiod si einsmodi quid deprehendatiir
non dcdita opera sed Immana inscicia elapsiira, iam nunc pro reeantato habere Tolumus.
Ncc eruditoruui iuditio preimus nee publicarum seholarum auetoritati preiudieamus.
Miineat incolume .suum ouique Judicium, dummodo scripturas non per nebulam .sed ex
integro tractat. Sacri.s autem scripturis hunc honorem im])endiraus. quod nihil sine
iis uut a,ssererc aut recipere volumus: in ceteris autem, que non liquide liinc doceri
po.i.iunt, .soli.s ectlesiasticis primas damus, Nee ab ii.f discedimus, que in epistohi ad
D. Eckium que est 'Nisi sanctissimum in Christo patrem' [— Conclusiones Carolostadii
contra \). loanneni Rccum Lipsiae xxvii. lunii tuendae] testati sunius, sed ea nunc
quoque perinde nt antea testamur.
Protestatio Eckii.
(Invocavit auxilium.)
Protestor pro siniplicitate theologica: Sicut lioc onus ad laudem dei, eccicsie
honorem, animanim salutem et ad veritatis dilucidationem suseepi, Ita non est animus
mihi quidquam dicere vel asserere, quod vel sacre scripture vel sancte niatri ecc.lesie
esset adversum. paratus comgi et emendari a sede apostolica et ab ii.s, quorum iuditio
hanc nostram disceptntionem iuxta conventionem heri fact^im sumus subiecturi. de
quo protestor ut suitra.
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habitv. 1519. 255
Scopus.
De potestiife, imino de primatu Roiiiuiii poii4ilk-is.
Ecckii jirotestatio.
In nomine tun, diilcis Ihesn.
Antequani in arenani desocudam, protostnr corani vobis illnstrissiinis,
nol)ililnis, niatrnifiois ot oxoclioiitissiniis dominis, onniia \u'r nie dieonda et
diota inpriniis esse snhiecta indicio prinic scdis ot doinini in ca scdciitis,
deinde (inonimlibet alioniin, (juorura ost orrantos corriiix rc et ad vciitafis
eognitionem rodueere. Et ([iiia revorcndns patcr in ])retati(in(' sua (jiiasi so
10 oxcusando tcstatiu', se libonter iiano oniisissc niateriani pro sinnmi pontiticis
reverentia, nisi per meain pertractus fiiisset propositioncni, at nicminorit re\ o-
rendn.s pater, nisi ]>rin.s ipsc in rcsolntorio * ante toiui)()i~a SyKestri ncyassct
Ronianuni pontitioeni aiiis superiorcni, nun fnissct nccessarinni iiie ticdociniain
illani posuisse propositioncni, et qnod in actis coram Icgato scdis apostolici' ^
i'' beatuni Pelagiuni poutificcni Enangclica scripta torsissc ransatnr, qui tanicn
maxime omnimii ad sanotornm patrnni intentioncni vcr1)a Cln-i,«ti ac('(>])it.
fhistra ergo Keverendns patcr in nie causam torqnerc nititur, cui ijisc nun
scmel occasionem prestitit. Scd iam ambagibns resectis |irinii|ialc iii-fitntnm
dco dnce aggrediamnr.
20 Kcverendc jiatcr, vcstra coiiclusio trcdccima nicc contnidiccns fatctnr,
Romanam ecclesiam esse aliis snperiorem iiL\ta Irigidissima Komaiionun pon-
tificum decrcta intra (|nadringeiitos aunos nata, quibus obstair dicitis tcxtnm
sacre scripture et historias apjirobatas niillc et ccntnm aniiormii. Contra
qnam sie ojipono:
2.'. Monarciiia et niuis principatns in ccclesia dei est de iure divino et a
Cliristo institntus. (juaro textns sacre scripture \el liistorie apjirobatc ei non
advci"santur. Qnoniam ecelesia illa niilitans, que est velut unum corpus
iiixta divi Pauli scntentiani, est iustituta et facta ad iniagineiu eeclesieiSDii. 4,ii;.
triuniphantis, in qua est uiia nionarchia oninibus per ordinem dispositis usque
30 ad unum capiit, scibcet deiini. quare et tiüis ordo a Cliristo in terris est
eonstitutus, cum tateatur loiiannis qiiinto, iilium non laeerc quid(|uaiii nisi Jon. 5, i9.
quod viderit patrem facientem. Quai-e non de celo est qui capiti subesse
recusat, sicut non de celo sed de Lucitero est qui deo non vnlt subiici.
Que omnia latissinie confimiari possmit, niaxiinc per sacram illam
3'' aniniam lieatnni Dionysium Areopagitaiii üb. de ccdesiastiea hierarcliia, iibi
ait: Nostra enim liierardiia a dco traditis ordinibus sancte disposita sanetis
') <S. SBb. 1 S. -^Tl. p[{ füt)rt bic Stelle ,^u feinen Öinnften ungennii nn. ') ©. l)iet
S. 19.
2 50 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiao habita. 1519.
ot cclestibus hierairliiis confoniiis est. Ita Grcgoriiis Xazanzcnus in Ajjo-
logetieo .saerosancta luystoria ait ad instar colostis inuigiiiis cck4irari, per ijiie
uli(|iu' in terris oelostihus iinlinii)n,s assofianiur. Xani <|UO(l nionstnuii esset
ecciesiani esse acepiialanil ' ijUdd onuies fermi' lieretiei nioliti sunt, ut sanotus
( yprianns ad Iioiiatianuni et Puppiannni innuit, ut sie debilitato eapite errores :■
Silos et virus inipuue i)0ssent nientil)us hdniinuni inonleare. Et hee fnit ratio
]irincij)alis ouiu aliis annexis, propter ipiam l'arisiense t'elix studiiun lohannem
rdrnaceusein danuiavit neganlem primatum Eeelesie Romane. Sic et eiTor
liu't \\ ikletViticus , Ronianani oeelesiani aliis u<iu esse .superiorem de lege
Enaugelii. lo
Martin US r^ntiierns.
(^uando d. d. ai-guit, onniino esse oaput ecwlesie universale, oj)timc facit.
Et si est aliquis (|ui privatu j)aeto i-ouvenerit eum dominatione sua ad defen-
dendum eontrariuiii, surgat in medium: ad me niliil pertinel.
Eckius. 15
Quia i'everendns pater dicit, nihil ad se pertinere de contrario illius
i|Uod intendebam probare, de iure diviuo esse Monarchiam in eeelesia mili-
Cffi'. 21, :.'. taute sieut et triunipliante: in quo eum eojlaudo, (|Uod et in hoc divo lohanni
in A])oealypsi eonseutit: Vidi eivitatem sauetam novam descendeutem lic.
at jiropins ad rem acccdentes, si eeelesia niilitans nun t'uit sine monai-eha, 20
vellem audire, quis esset iste monarelia alins aut un(|uam f'uisset nisi Romanns
poutilex, aut que alia prima .sedes nisi sedes Petri et eins suecessoruiu,
iiixta illud beati Cvpriani, qui in epistola 3. ad Comelium Romanum ponti-
fiocm .scribens contra Novatianos subdole Romani aeeedentes inquit: Post
ista adhuc insu]>er ])sendoepiseopo sihi ab iiereticis constituto Romam navi- 25
gare andent et ad I'etri eathedram '^ at<|ue ecclesiam prineipalem, nude sacer-
dotalis unita.s exorta est, a schismati(n.s et profauis literas ferre uec cogitare,
eos esse Romanos, quoruin fides ab Apostolo laudata est, ad quos pei-fidia
iiabere non possit aecessum. Et Hieronymus idem testatur contra liUci-
feriauos: ecclesic .«alus, ait, in sununi saeerdotis dignitate pendet, cui si non m
excirs (|uedani et ab onmibus eminens detiu' potestas, tot in ecclesiis eflieientur
Schismata (|Uot sacerdotes. Et quod iile sunuuus sacerdos sit Romanns,
li(|U(t a]iud eundiiii beatiim iiieronyminn in duabus epistolis ad Damasum
paj)am, (uiius ferme singula verba ad institutum fa<'iunt, verum brevitatis
studio illa signemus: Cam successore piscatoris et discipuli Christi loipior: ^'>
ego nulluni premium sequens nisi Christum beatitudini tue, id est cathedre
5 logationum 23 epistola 2. ad Coniplinm 2."> ^m UrbrudE fte'^l cedci P])!soop<)
ftatt pseu(loei)is<',opo: c§ liegt fjicv oficnBar ein ■t'övfcljlcr bcr ''Jiotave »or, bcii alle ©efammt=
ouSflafccn »on Üut^erS SBcrlen unbeanftanbet oufgcnommen ^o6eu Uumani fefttt 27 110 cd^'itare
') 9Iin IHniibc: hl est, sino eapite. ') ?liii ^Haiibe: Xon ad Pctri scabelluiii.
Disputatio I. Eccii et M. T.iith>n-i Ijipsiao haliita 1519. 257
Petri, consotior. Super illam pctrain l'uudaümi t'cclcsiam scio. Et inlVa : s'iiutti. i2,.io.
Quicunque tecum noii colligit, ille dii^peririt. Ex quiljus quisque l)omis
Cliristianiis facile coniicit unitatein sacerdotak'in a Romano fluore jiontifico
et illani fui.«se seniper cathetlram jiriiioijialeiii t't omnihas aJiis prclatani, et
1 qiiod illa sit petra, siciit Hieronvimis dicit se soire, super quam f'uiidala sit
ecciesia, vel reverendus pater assionct aliuiu iiKuiarcliaiu occlcsie ))ns('is
temporibus.
^rartinus Luttlicr.
Mouarchiam eoclesic militantis prorsus coufitcor oiusquc caput nmi
ui hominem sed Cliristlun ipsum, idque auctoritatc divina. Prima aclCoriu: 1"). i.gor. i,'.,-«.
oportet illum reguare, douec ponat omne.s iuimicos sub pedibus eins, et paulo njor. i.',,24.
ante: Deiude finis, ciun tradiderit regiium deo et patri et evaeuaverit omiieui
principatum. quod Augustinus üb. 1. de trini: ult. cap: e.xponit de regno
Christi presentis temporis, ita videli<'et, quod Cliristus caput ecclesic per
li fidem transferet nos, qui regnum eins sninus per speciem. Sic Matliieiaiintiii.as.ao.
ultimo: Ecce ego vobiscum suni us(iue ad consuramationom .seeuli. Item
actiium 9. audivit Paulus de celo: Säule, Säule, quid me pcrse(|ueris? Ubi •äivfloid). 9, i.
iterum Augustinus dicit, caput l()(|ui pro membris suis. Quare prorsus
audiendi uon sunt, (|ui Cliristuni extra eeclesiam militantem trudunt in
20 triuni|)liantem, cum sit regnum tidei, lioe est, (juod caj)ut nostrmu iioii videnuis
et tameu habemus, iuxta illud psal. 121. illic sederunt sedes in iudicio super -yj. 122, 5.
domum David. Malte scilicet sedes, in quibus unus sedet Christus: sedes
videmus, non sessorem vel regem.
Proinde ad auctoritates Egregii d. d. veniendo, (juando asserit in ecciesia
2r. militante esse imiun principatum di\ino iure et a C'hristo institutum, sua
dicit sed nihil probat. Xam prima eins auctoritas, Pauli nimiruiu ad Eplie-
sios 4. que Christum caput ecclesic dicit , pro me contra emn valet, cum s»ri. 4, n.
cert.issime loquatur ibi de ecciesia militante et Christum appellct eius caput.
est etiam eadem sententia coutrai-ia huic 1. Corin. 3. Quid est Apollo? quid 1. gor. 3, r..
M Cephe? quid Paulus? divisus est Chi-istus? &c. nbi manifeste proliibct aliud
Caput quam Cin'istum.
Seeunda eius auctoritas lolian: 5. nun polest tilius t'aeere (|ui<liiuaiii ,"^oii. d, m.
nisi (|Uod viderit patrem facientem, ne(]ue de ecciesia militante ne(iue trium-
phante locpiitur, sed omnimn doctorum sententia de e([ualitate sua cum patrc,
31 scilicet quod nihil facit aut possit facerc pater, quin idem jiossit et tilius.
Omitto rjuod dixit, non esse de celo (|ui caj)iti subesse reeusat, et esse
de Lucifero qui deo non vult subiici. (iuia sicut preccdentia male sunt
a-ssunipta, ita et hec male illata.
Tertia, que est Dionvsii, nihil contra nos. non enim negamus Hicrar-
<u chiam ecclesiasticam, sed de capitc disputanius ^lonarchic, non Hierarchi<'.
21 psal. 119. 2C ad fet)lt 2K a|i|iollal ;).'j seil .jii.mI :rJ 3m *J)lnniii(ript
^intet contra nos nodj ^injugciüst: inducit
Sutl^erS SBerfc. II. 17
258 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
Quaita, que Gregorii Nazanzeni adducitur, quod per saorosancta
mys^teria sociamur saiictis ordinihus oekstilms, a (jiunis i;raiiiiiuitiro iuU'lli-
ü;itur nihil sonarc iicque de ^Monarcliia iieque de eapite.
lain quod addidil, esse munstniin, si ecelesia aee))liala esset, i'ateor:
sed liüc eapiit neqiie ipse dominus doetor aliud dare possit (piani Christum, 5
quod probo evidenter. Quia si suuni eaput, quod Eomauiun pontificem
appellat, moritur, ut est hoiuo, iam ecelesia est aeephala: si autem Christus
interim eaput est ecelesie, donec alius eligatur, iiou minus nionstrum e.st,
Ciiristuui eedere vivo pontitiei et sueeedere mortuo.
Quinta Ijeati C'vpriani, qui heretieos inseetatus, quod dehilitato eapite lo
moliti sunt eiTores suos impune honiinihus inenleare, prorsns niiiil faeit ad
propositimi. loquitiir enim non de Komano eapite, sed de quolibet eapite
euius(|ue episcojtatus. Et .«i egresius d. d. voluerit stare auctoritati CViiriani,
liae liora finienuis dispntationem.^ i]ise enim Conielium jiontitieem uunquani
aliter salutat nisi eharissimum fratrem. Dcindc docrihens episeoponim i-i
ilectiones et confirmationes per nuiltas ejnstolas, e.\ divinis jiteris eflieaeissinie
prohat ad plebeni jiertinere et vieinos duos episeopos vel tres, (piemadniodum
et saneitum est in sacratis.simo Niceno eoncilio. Ciuiii ideni lieatns martyr,
ut heatns Augustinus allegat lih: 2. ca: 2. de haptismo, sie dieit: Xecjue enim
<|uis(juam nostrum episcopum se esse episcopornm eonstitnit ant tATaunieo ■•;"
terrore ad obsequendi necessitatem eollegas suos adigit, i|UMnd<i hahet omuis
Episeopus pro lieentia libertatis et potestatis sue arhitrium proprium, tan-
(|uam ab idio iudieari non possit, quo modo nee ipse potest alterum indieare,
sed e.xspectemus uni\-ersi iudiciuni doniini nostri Iliesu Christi.
Qnod autem dieit, c Romana et Petri cathedi-a ortam esse sacerdotalem -^
unitatem, libentissime admitto, qnantnm pertinet ad ecelesiam oecidentalem.
Xam revera etiam Homana ecelesia orta est e.\ Hierosolymitaiia: liec est
niatri.x proprie onminm ecclesiarum. Sed ncc valet eonse(|uentia 'ex Romana
ecelesia orta est saeerdotalis unitas, ergo ipsa est eaput et domina onminm
])rima^ ;dioquin insuperaliiliter coneluderet, Hierosolymitanam esse eaput et •'"
dominam omnium.
ntima anetoritas divi Hieronymi non recte indneitur ab egregio d. d.,
etiam si per omnia esset vera anetoritas Hieronymi, <]uia d. d. intendit pro-
l)are ecelesie Romane potestatem Monarchicam iure divino a Christo insti-
tutam. hoc vorba Hieronymi non habent, quia dicit: cui si non exors quedam ^•''
ab Omnibus cminens detur potesta.s, tot in eeelesiis cfficüentur Schismata quot
sacerdotes. 'Detur', inquit, hoc est, iure humano posset fieri eonsentientüius
(■eteris onniibiis fidclibns. nam nee ego hoc nego, si conscnserint totius orbis
fideles in Ronianum vel Parisiensem vel Magdebm'gensem vel qucmcuuqne.
1 Qiiaito 21 crrore 09 parienscin
') Hin Siniibc: Kcckiiis dixit 'non fii>t'.
Disputatio I. Eccii ot M. Lutheri Lipsiao habita. 1519. 259
ut ef;?et primns pontifex ot -jummus, liiinc propter revereiifinm totins ooelesio
tidelium sii- consentieiitis liahcndiini esse siinimiiiii iiKiiiarclunn. hoc aiiteni
neque factum est unquani necnio fit neque fiet, eiim nsqiie ad nostra tenijxira
greca ecclesia non consenserit noqne tarnen sit haliita lieretica. Et liaiie esse
5 sententiam divi Hieronymi probo ex epistola ad Euagriuni, ubi dioit: Ubi-
eunqiie episcopus fiierit, sive Rome sive Eugubii sive Constantinopoli sive
Regü sive Alexandrie sive Thanis, eiusdeni meriti et eiusdeni saoerdotii est.
Potentia divitiarmn et huinilitas panpertatis vel subliiniorem vcl inferiorem
facit. Ceterum omnes Apostoldrnm suceessorcs sunt.' Heeitatur iiec epistola
10 in decretis non frigidis dis: 93. ca: legimus. Idem super epistolam ad Titum:
Idem est ergo presbvter qui episcopus, et antequam diaboli instinetu studia
in religione fierent et dioeretiu- in populis 'ego sum Pauli, ego suu) (\'i)li('\ i.isor. i, 12.
eommuni presb^-tcrorum eonsilio ecclesie gubernabantur. post<|uani vero unus- •
((uisque eos (pios baptizarat suos esse putabat, in toto orbe deoretum est, ut
»5 uniLS de pre.sbvteris electus superponeivtm-, et iuduetis auetoritatibus scripture
dicit in fine: Sicut ergo presbvteri sciunt, sc ex ecclesie eonsuetudine ei qui
sibi pi-epositus fuerit esse subiectos, ita episcopi noverint se magis eonsue-
tudine quam dispositionis ^ dominiec \-eritate proslnieris esse maiores. Ideo
quod d. d. addidit, a Iheronymo intellectum esse summum poutificem Ro-
OT manimi, dum dicit 'cum successore piseatoris et diseipuli Cluüsti loquor, et
beatitudini tue, id est eathedre Petri. consotior, super illam Petrimi fuudatam
ecclesiam scio', nihil facit : non sequitur 'consotior huic ecclesie, ci^o bec est
sola prima', nee sequitur 'e.st fundata supra Petram, ergo sola est fundata^.
Aeeedit ad hoc decretnm concilii Affricaui dist: 99. cap: prime. Prime,
« inquit, sedis episcopus non appellctur ])riuceps sacerdotum aut sunuuus
.sacerdos aut aliquid huiusmodi, scd tantum ])rime sedis episcopus: univer-
salis autem pontifex nee Romanus appelletur. Quare si divino iure starct
monarchia Romani pontificis, hec omnia essent heretica, quod est temerarium
asserere.
39 Et in fine audiamus ipsum dominmii, qui Luce 22. dicit: Facta est s-m. ai'.siff.
autem eontentio discipulorum, quis eorum videretur esse maior. Dixit autem
eis: Reges gentimn dominantur earum, et qui |)otestatem halient super eos,
benefici vocantiu-: vos autem non sie, sed <|ui nuiior est vestrum, fial
sicut minor.
3i Eckius.
Reverendas d. jiater satis instructus descendit in aniiani, niatcriani
snam habens bono ordine contextam in libello impresso et per cum composito.-
;i
14 baptiz:il)at 21 consotilis
') 3lm DJnnbc: Martinus 'Jal fie bcii ipicrtinl)miil nidjt lang öerfatont ()aben'.
') SIBflljxic^einlic^ f)at Sutf)et dispensationis gefagt. DieUeid)! a^xd) bic ^JJotarc dispesationis
geic^rieben. Sgl. S. 229 f. ') fftf meint bic Kesohitio I.iithoriana super jiropositione
sua tertiadecima de poteetate Papae. f. S. 18:3 ff.
17*
20O Disputatin I. Kocii et II. Luthori Lipsiao hiiliita. 1519.
(juai-e illu.stris.sime doniinatiout's vestro, magniticentie et doniiiiatiniios veiiiaui
dahuut Eckio luulto iaiii tempore alii.s iiegotiis oecnjiato, si noii tarn rotuude
et accurate evestigio tanta eiunnlaiH' jioterit, (jiiaiituni Ixeverendu.s pater iani
eongessit: venit enim disputatiiru.-^, nou lilmuii cdituriis. verum (piid reve-
rendus pater dixerit, per ordiuem dispiciamus. ^
Primo cmiiiiuni, caput esse ecclesie Christum probare iutendit, quod
tameu fnerat su]ier\acanemii, cum nullus hoc uegare presuniat iiisi cjui auti-
christus sit. miror tarnen vehementer, quod hoc nou perpendit, sicut pollicetur
in actis eoram legato sedis Apostolice ' posse se prestare quendani iurista-
tlieuioguni, plnra esse pos.se capita suhordinata, in (pio mystici capitis ratio m
aut svnil)olici a ratione capitis naturalis deficit. (|nare preter caput Christum
i't alind oportere queri caput in ccclesia statim probabitm*. Neque ei suffra-
1. Gor. 1, lü g;itur, quod Apostolnm inducit jirima ad Corinthios 3. 'divisus est Christus?'
Nam etsi Pauhis ibi Petri nieminerit, non tanicn falsum dixit l)eatus Hie-
ronymus lil). 1. contra lovinianuni, mihi- cohun. 18. unus ehgitur (locpiitnr ir.
de Petro), ut capite constituto schismatis toUatur occasio. Cläre ajjpellat
Petrum caput in ccclesia es.se constitutum. Sed liec missa llicinnis, solutiones
ad nostra inducta rcpulsiuü.
Soi). s, 19. Primo, cum respondet ad illnd lohannis .">. 'neque enim filius potcst
faeere quidquam nisi (]ue vidcrit patrem facii'utcni\ dixit secmulum sanctos 20
patres exprimi hie e(pialitatem patris et filii. verum legat attentius, queso,
revereudus pater beatum et inadulabilem patrem Bernhardum lib. ;]. de coii-
sideratione ad Eugenium. IJbi de forma ecclesie lo(juens et cam esse de
iure divino probans uostram rati<inem formavit, miiii colnni. 7. nee vilem
repute.s formam haue quia in terra est, exemplar liabet in <;elo. Neque euim •.>.'.
filius potest faeere ((uidquani nisi que vidcrit |)atrem fiieientcm, presertim
a.imci|.25,4o. cum ei sub Mosi nomine dictum sit: Vide, omiiia facias secunihmi exemplar,
cftb. 21.2. quod tibi in monte mon.stratum est. viderat hoc qui dicel)at: vidi civitateiu
sanctam &c. Ego enim propter similitutlinem dictum reor, ((Uod, sicut illic
Seraphin et Cherubin et ceteri quique usipie ad angelos et archangelos :to
ordinantur sub uno capite deo, ita hie (|UO(|n(' sub imo sunimo Pontifice
primates vel patriarche, Arcliiepiscopi, episcopi, ]ircsl)yteri vel abl)atcs et
relii|ui in hnnc inodum. Tunc snlxlit Bernhardus: Non est parvipendendum,
ijuod et dcuni habet auctorem et de celo ducil originem. (Juis iani uon
intelligat lianc ecclcsiastlcain liicrarchiain .«eciiudnm Bcriiliai'duni a Christo x.
institutain, et velut dcus caput est in celo, ila sunmuis pontitl'X caput sit in
militante ccclesia".' ncutiqnani Christum e.Ncltidcndi), cuius sc liitc(ui- vicarium.
Scd ad ratinncnhnii |ilcl]<'iani ({iiaiii indnxil , ecclesiaiii iiianrrc acephalam
25 repiitjii[.< alle Vliivflalu'ii 28 diccbar :J0 ceteri ipii nsimo nllf "Jluviiaiicn
:!4 li!il)c;it nllf 'ÄU'jfln'Dfn
') Irixex S. IH. ') iiiilii in |\Ui1)rv MiniMiibiuiii in mrii i'ililHjnc.
Üisputatio I. Eccii et M. Lutlicri ljii)siae liabit«. 1519. 261
pajKi UKirluo, iiisi ridiculc tliccrumu.^, ('Iifisiiiiu ccdciv pa]».' vivo et .--uccüik're
pape mortuo: ridiciüa proi-sus ratimiciihi , (|uc in rc taiii scria iiiter tot
prestantes viros vix est digna ciiarrari, cuin ab iiiitio dixeriiu caput illiid
svuiboliouiu a vcri capitis naturali.^ ratione in aliipiibus conveiiientiis duKcere.
.■> ueque Cliri.stus, cuius regnum mauet iueteruum et cuius sempiturnuni est
sacerdotium, cedit pape vel succedit, cinu ei sit data oninis potestas in celo
et in terra, Matthei ultimo, et dcfuncto pa])a modo cetus ('ardinalium, sicutimiiiii) as.is.
defiincto cpiscupo capitulum, iura illa toieat, usque quo iiovus pontiiex
deligatur.
III Quod vero secundo loco reverendus pat«'r dicit, Cyprianum loqui i\v
qiiolibet cpiscopo, non de Romano Pontiticc, pluriinuni niiroi', cum iiitcUi-
geutia dictOTuni ex causis dicendi sit acci|)ienda et Cyprianus in locis per
me addnctis eos increpet, qui n Cornelio defecerunt, (pii certc Konianus fuit
poutifex. üb id sciat Keverendus pater, me non nudis v('rl)is satiari, nt
i-"^ sophistas pascere solemus. Quo ex CVpriano pro se attcrt, opjjonendo,
arbitror, curaulatius ctHciet. Nam quod C"v])rianus Coriielium fratrcni appeiiat,
et apostolos fralres fuisse nemo nescit: attamen Petiais sicut et eins suc-
c&ssor (,'onielius ca)>ut fuit a])ostolorum, a[)cx et Vertex, iiuxta beati Dionysii
ca: iJ. vei 7. de diviuis ndniinibus scntentiam. Pc electione et concilio
s» Niceno et a Cvpriano rouscrip(a iicc promovcnt nee inipediunt negotium, et
multo minus .Augustinus Hb: 2. ca. 2. de l)aptismo parvulorum dcbcbat addtici
post Cyprianum. Nam Augustinus lUTOgantiam et t«meritateui eoriun, qui
per ambitionem et sui>erl)iam ad ccclesiasticas ])relaturas se ingei-unt, lepre-
hendit, ((uod non dcbeant se con.stitnere ihh; alios cogere ad sc constitucndum,
5s cum quisque prelatus exspectare debeat, ul vocetur, sicut Aaron. a.avoj. 25. «.
Tcrtio, aliam (Vpri.'uii scntentiam ex 3. E])istola ad ("oniciium dibi-
timis respondit, uuitatem (juidcm sacerdf»talcm in occidentali ecdesia a
ErOxuaua exortam, non in oriciitali: obticuit iiic iieverendus pater, ((uod
Gyprianus precedent<'r Koniauam ecclesiam apj)eilavit I'etri catiiedram atijue
30 eccle.siam priuci))alcni. Scd (piid sua solutio possit, medullam verboruni
insj)icicnti est manifestarium. Natu Revcreudus ])atcr more grannnatico
ortimi unitatis sacerdotalis intelligil i|U(i ad aus])iciuni et initiuni, cum pro-
fecto C'y|)riauus volucrit cxplicarc ortuiu commissionis, subordinationis seu
influxus, ut ab lum Pctro vciiit a capite in cct<'ros omnes iurisdictio sit
as derivata: alioquin non (lal)it unum sacerdotem, nee Hierosolymis. Taceo,
quod emu nun relevat glossula adiecta de occidentali ccclesia, cum l)eatus
Hierouymus ab initio sue epistole ob id orient;dem ecclesiam ex Oriente
scribens schisniaticam dieat, (jue indisci.ssani domini tunicam et desuper con-
textam minutalim per fi'usta disceiiiit. Christi vineam, in(|uit, vulpes exter-
40 miuaut, deootans seilicet Hieronynius, ([uod sponsa in canticis cou(juerebatur:.6o()ci. 2, is.
2f) ex 2. Epistola :!9 per IVustra ade 6E(animtou^go6cu unb Sbjdjct
262 Disputatio I. Eceii et M. Lutheri Liiisiae habita. 1519.
cajult' iiohis viilpwulas, (|Uc (IciiKiliuiitur vinoaiii. Taceat eip), (jueso, Reve-
rendii.s pattT, et nobis iiaii iiisiiltet ciiin (ireuis et orientaliltus, ([ui a Rnmiina
(lefifientes ecclesia a Kile i|iui(iiie C'liristiaua facti sunt cxiilus. CDiisectariiuu
est, quo pacto aeeipienda sit illatio. Est radix, ergo doniina. Nou enim
de radice loquimur initii vel temjioris, sed de radiee iutluxus et princi- s
palitatis.
Quarto loeo iiititur reverendus })ater se evolvere ex verhis Hieronynii
et illa vitare. Xani suiniuo saeerdoti ti'iluiit ijuideiii et daii suamiaiu (li|i'iii-
tat<'in, sed lioe tiat iure huniano. Sed eur tuue beatus Ilieronyiuus I)aniasuin
piscatoris appeUat sueeessoreui et eathedre Petri vult assoeiari? illud divinum i»
Sfniti). icis citans Matthei Iti. 'super illani petram fundatani eeelesiani seio^ (^uod ita
reliquis eeclesiis apprupriari nun putest, ut Berniiardus ratioeinatur et proeh
dolor cum suiunia C'liristianoruoi iuiuria suiiius cxperti portas iiit'eri)ruin pre-
valuisse ecdesie Hierosolyiuitane, Antiocheue, Alexaudrine, addo quoque
ßoeiiiiee, quod taineu de ecclesia (jue fundata est supra ])etrain veritas iucor- i"'
rupta Ciiristi nou patitur. 8ed N'erissinuuii est in iis que sunt fidei, quod
lUiuti). 24,^8. Hieronynuis iu eadeui epistola affirniat: Ubicumque fuerit coipus, ibi cou-
gregabuntur et aquile: profligato a mala sobole patrimonio apud vos solos
iucorrupta |)atrum omnino servatur auctoritas. At hoc in ]>rinci|)ali adlnic
evidenter probabinius, nou iure liumano primatum obtineru ecclesiam Ivomanam, -'n
sed divino.
Pi-estat tanien diluere, (|ue venerandus pater pro se ex Hieronymo
adduxit. Priimi ad Kuagrium, ubi episcopum Korne et Eugubii, Constan-
liuopoli et Regii eiusdem lucriti dicit et sacerdotii: hoc scivinuis, antequam
Tiieognis nasceretur. Xe(]ue papatus est ordo ultra Episcopatum. Xam sie as
et alio loeo e(|Uales dicit iiiisse aj)ost(.)los, ubi tauien primatum saucto Petro
non ai)stulit. Sed (juml reverendus pater tantopere a me efflagitabat, nc
«liverticnla «juererem, (piod nuncjuam facere suiu solitus, ijjsum canonem
'legimus' adducens 9;5. dist: me ad lioc ducit procardum,' (juod domini Cano-
niste et Tlieologi commentantm', an E])iscopatus (jrdo sit proprio cliaractere s«
insignis sacerdotio additus: de ((uo in presentia veliit impertinente nihil
deeerno. Hoc tamen dieo a])parere miiii salvo seniper meliori indic'io, uon
talem fuisse in primitiva ecclesia cont'usionem, ut Episcopus a sacci'dotc non
separaretur, cum duddccim Apostoli septuagiuta duos exccdaut disci]>ulos.
In cuius rei testimouium beatnm atlero Dionysium Hieronymo anticpiiorem ^b
et primitive eeclesie liierarciiam, qui Hb: tk' eccicsie iiicrarchia intcr saeros
ordines episeopatmii ponit et suprennmi iiieran'iiam , et qun pacto is debeat
consecrari, eni assenticns cpiscopos ab ipso ec(.'lesie iuitio conunune sacer-
elotium excelluisse o[)iiior.
20 probavimus olle ^tuägaficii '23 Kgiibii :!0 cuinmeiiüiiitur fcl)tl; c» ftniib oOci:
in bcm Bon !i.'ö}rf)ct bcuutjlcu *J)tonujfvit)t mit bcv SjQnbUciilcvtung; alii 'antevcrtunr
') = ftoiij. brocaid.
Disputatio 1. Eceii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519. 2(58
(iiiiiito addiixit caiioiuMii coucilii ^VttVicaiii 9U. ili.^t: caii: priiiic, iil)i
coucilium proliibet iiw' lionuiuiim pontiticem dcbere dici universalem, et
quod Christus hoc proliibuerit Jjuce 22. Reges geutiiim ttc. Kesjioiideo, vuc. sl', j.").
verum esse fastuosum universalis episeo])i nomen fuisse jirohibituni, uou
.'■ quod Komanus poiuif'ex uiiquani a \ero Christiauu liabitus sit uon prinuis
et siunmiis pontife.x, sed cjuod episcopus peculiariter Komano ecclesie iion
sit pri)]»rliis cuiusciue ecclesie e])iseopiis, sed primns, (|ii()d ali(i<jnin debitus
houor Episeupis iuferiDribus uon tribueretur. Verum nihil criminis inest,
si quispiam Komauum pontiKeem universalem dixerit ])r() prinio: rectius
10 vero dicetiu" uon episcopus universalis, sed universalis ecclesie ei)iscopus,
veluti est Christi vicarius. Quod dominus anibitiosam redarguit ajjostolonun
coutentionem, qnulis inter seculares qucritm-, hoc primatuni ecclesie Romane
uon aufert, sed quod beatus (iregorius prinuis fecit et aguovit, sc ideo
Ecclesie catlioliee ])relatum, ut servum servorum se esse agnoscerct, in (jua
«•> re sequcutes Pontifices nou couvitiis lacessere, sed oratiouibus, ut tales Haut,
a deo impetrare studeamus.
Hora Seeuuda i)omcridiaua
Quarta die lulii 1.519.
Martiuus Luttherus.
2u Primam responsiouem meani, (pia ex auctoritate Pauli prima ad Corint: ;J. i.isoi. .i, 4«.
ostendi, ab ajiostolo proliibitum, ne fideles sibi arrogareut vel Cephe vcl
Paulum vel Apollo, ad islum moduni eonfutavit d. d. egregius, quod, etsi
Paulus ibidem Petri meminerit, uon tamen falso HierouNinas contra loviui-
anmn dicit 'Unus eligitur, quod eapite constituto occasio schismatis tollatur',
i'.s clare appellat Petinuii caput in Ecclesia constitutum, adieeit 'sed hec missa
facianuis'. Res})ondeo: non patior propter minorem auctoritatem inductam
me divelli a maiore, nee tantus est Hieronnnus, ut ])ropter cum l'anlum
deseram. Xon ergo Paulus soliun meminit ibi Petri, sicut conatur extenuare
ista confutatio, sed cmu plena auctoritate docet et jjrohibet, ne c[uis dicat se
30 esse Petri. Unde et idem ca])itulum concludit: Omnia \e.stra, sive Paulus i.gov. a.siM.
sive Cephe, sive mors sive vita, vos autem Christi, Christus autcni dei.
Stat ergo ista responsio mea adhuc invicta, et nisi robustius confutata fuerit,
oppono eam onmibus preteritis et futuris argiuuentis d. doctoris. Verbum
enim dei su])er omnia verba hominum est.
3' Ad HierouAinuiu autem dico, (piod et ego missa faeio ea, cum sit
ambiguissimus locus, ut bene sensit dominus Doctor.
Secundam responsioncm meam ad auctoritatem lohan : 5. ubi dixi, 30I). r., r.i.
Clu"istum loqui de ei|ualitate ])ot(ntic |(aterne, iussit me d. Doctor attentins
1 Tertio alle SluägaOcu ftott Quiiitu caii: 1. Ubi oUc SluSgobcii
264 Disputatio I. Eccii et M. Liitlu'ri Lipsiae habita, 1519.
legere bcatuni BenilKirdiiiii , i|ui luiiu- aiietoritatcni indiuMt |)i'o eeelesia mili-
tante, sicut auditum est. Kes])()ii(le(i: Divuin 13enilianluiii veiieror et eins
sententiain nim eontenmo, sed in etintentione aeeipientlus est sensus geniiiniis
et projirius seriptiire, (jiii stare in acie })iissit, a (|Uo saneti patres iionnun-
i|Uani locupietande oratiouis gratia digrediuntur et sine enlpa. Nunc auteni 5
ex precedenti et soqnouti textu elarum tit, Christum Uiqni de eqnali omui-
5oi|.:i. ii;. IS. potentia sua cum patre: Propterea i)eröequebantnr ludei Eiesuni, quia faciebat
liee in sabbato. ergu magis querebant emu ludei intei-ficere, quia nou solum
suh'cbat sabbatum, sed et patrem suum dicebat deuni, e(jualem so faciens
deu. Kes])ondit itaque Iliesus et dixit eis: Amen amen dico vobis, non lo
])ote.st filins a se faeere ijuidijuain, nisi (piod vidcrit patrem facientem. Et
sie elare patet, (]Uod Bernliardus alio sensu tractat hoe verbum Christi.
Ad tertiani, videlicet jjlebeiam ut dixit et ridiculam ratiunculam, <jua
dixi, etiani sine papa ecelesiam habere eapnt suum, opposuit, (juod non esset
digua enarrai'i euram tantis viris et in re tam seria. Respondeo: sit plebeia i^
et i'idieula , modo sit invieta, nee dum video eam coulutatam. non enim
intelligo, si eeelesia ad tres vel (piattuor menses non est acephala mortuo
Papa, moilo sint alii (■piseo])i, quouiodo etiam non sit aee])liala, cum nnllus
sit Papa. Nam (piod adduxit de Cardinalibus, penes (juos sit ins eligendi Ar.,
responsionem meam eonibrtat, cum hinc seijuatm', eo tempore (juo nondum 20
irant Cardiuales, ut tempore Hieronynii, non potuis.sc esse papam.
Ad (piartam, Cy])nani auctoritatem , ubi dLxi cum loqui de (juolibet
i'onlitiee, obieeit, quod ex textu perviucatur, eum lo(inutum es.se de Cur-
nelio Romano pontitiee contra Novatianos. Respondeo: mea non refert uec
eam e|)ist<)lam in memoria haben, hoe autem sein, (|Uo(l divus Cypriauns 2:1
per nuiltas ej)istolas in hoe totus est, ut asserat, cuilibet ecclesie suum caput
et siumi Episco|)um per sutt'ragium plebis et iudieium vieiuorum ejüscuporum
ordiniu'i. Ide()(|iK> si est, ut d. d. allegat contra Novatianos de Corneliü,
dico: certum est eum lo(|HUtum de capite Uomane ecclesie, non universalis
eeelesie. Item et illud conl'utavit, (piod ( yprianus Cornelium senq)er com- :io
pcllat li'atrcm, nunquani aiilcni dominnm, lU nunc cpiscopi t'acinnt, poneutes
ri'lativum sine correlalivo. ( )biccit, <(nod et l'etrus apostolos haiinerit fratres
cl lamen caput et vcrtc.x apostolorum iiK'rit, iuxta Dionysiinn.' lies])((ndeo:
si potci'it egregius d. d. probai-c, (|uo(l Petrus un(|nam unum apostolorum
ordinaverit, innno unum ex scjjtuaginta diseipulis, aut uUum illorum un((uam '^^
miserit, cedo onmia et volo esse \ictns. si antem ego probavero, quod ne
omues cjuidem ajiostoli potuerint unum apostolorum mittere vel ordinäre,
rogo, coneedat mihi, l'ctro nihil l'nis.se potestatis .super ceteros apo.stolos.
Quo sequitur, nnilto minus potestatis esse ei)ise()po suceessori Petri super
19 vis eliguiuli :i',) .suceessori l'ctro
M ^Jlni iKniibc: do diviiiis noniiniljus.
Disputatio I. Ectii et M. Lutlifii Lipsiao habita. l'A'J. 265
episcopos siiccessoiTs cetcniruin ;i))(Pstol()niin. Xiinc aiitcin clarissinius icxtiis .nptiicfi.i.jalf.
fst A<'tiuiiii primo, (juod Mattliia^ a])(i?t()liis ab iiiiivcrso cetii apostoloriim
et cli.scipiiliirum ordluari nun potuit, sod de ci'ld, siciit et ct'k'ri oniiics, clectus
et ordiiiatii.< e.st a C'hristo: ita et eapi. 13. Sauliis et Baniahas segregaiite -'imW)- la.-'-
j ypiritusanetu a^suiupti .sunt in opn.s. Error ergo est aportis.simus , cjuod
Petras habuerit potestatem super apostolos. Hoc saue lateor, apostoluni
Petruni fui.sse priniiuu in nnniero apostoloruni et ei deberi honoi'is prero-
gativani, sed nou potestatis. ecjualiter eleeti sunt i't ecpialeni potestatem acce-
peruul. ita et de Komano jiontifiee sentio, quod honoris prerogativa ceteris
1" debeat aiiteterri sidva euiiisc|iie etpiali ])otestate, et non sicut Pelagius in
frigidissimo suo deereto ' intert: ubi niaior anetoritas, il)i niaior potestas, et
niaiiet eeteros obsecjueudi ueeessitas.
Ad (|uintam, ubi electioueui episeopi ex Cvpriano et Nieeuo enucilio
attnli, egregius d.d. satis rlietoriee eontenipsit , dicens, (|Uod nee pronioveanl
i"' ncc inipediant negotium, sed per lioe non dissolvitur men responsio. stat
ergo adhuc decretum Niecmmi, aut si uoii stat et contra ins dixiiuun statii-
erunt, non catiiolioum coneilinm sed dial)olieum eoncilialtiiluin appcllaniliiin
erlt. Sic, cum putaret, Augustiiunn non tiiisse indueendum, et pulelicirima
glossa sua Cvpriannm per Augustinum adduetnni ita interpretatus est, i|\io(l
:;o Cypriauu.s ambitionem et snpcrbiani i'orum re])rehenderet, cpii seipsos inge-
rerent, ante(|uani vocarentur, sicut Aaron. JIoc mera fidueia dixit. cefernin -• ^ui. 2«. i-
textu.s satis clarns est, ([uod nullus episcopus, (pii iam sit episcopus, sc eon-
.stituerc debeat alionun episcoporuui cpiscopuin. Stat ergo adlnic nica
responsio.
■j.i Ad sextam, graviter nie re[)reliendil idcni cgrcgins d. d. (|Ui»l in aUcra
auetoritate Cvpriaiii obticuerim iioc vocabuium 'Princi|talem i'cclesiain', dcindc
velnt graminaticum nie ua.so suspeudit, «juod dixerim ortani esse nnilatciu
saeerdotalem ex Petri sede. Ideo novus dialectiou.s vel phiiosopiius potins
ürtimi hune iuterpi-ctatiu- commissiouis, subordinatiouis sen influxus : 'aliotiuin,
M iiiquit, uec ex Hierosolymis dabit ununi sacerd()t«ni'. Kespondco: sivc; obtien-
erim sive locutus fuerim hoc vocabiJum 'principale', idem est. nee cniiii potcsl
[irincipalis vocari rcspectu orientalis ecclesie, ut satis dictum est. Deinde
eommentum suuni de oitu intliixiis cadciii iaciiitatc contemuo, ipia ipse finxit,
et non est ditKcile miiii (hu-e unum sacerilot(>ni ex Hierosolyiuis, seilicet
3s ip.sum Christum, a «pio incejiit et liinc orta et prot'ccta est ecelesia inxta
illud Isaie 2. de Sion exibit lex et vciImimi doiniiii de Ilierusalem. Iam 3cj. :■, 3
quod addidit auetoritate Hicnrnymi oricntaleni ecclcsiam iiiisse schismaticam
et iudiseissain domini tunicam minutatim diseeri)entem, neseio saue (piid
velit. nee enim potest dicere, quod tota orientalis ecelesia et semper fuerit
5 assumpti siut Hu sive docueiim sive alte lUuSäabcu
") Sutljet l)Qt im Stuge Dist. xxi. c. 3. CJuamvis.
2(5(5 lUsputatio l. Eccii et M. Lutheri Lipsi.u' liabita. 1519.
schisinatica. Hiiic uec iiegare potL'.-<t, (|Uoil et latiiia i'cclesia sua liahuit
ali(]uando scliisnuita, et tarnen mausit ecclesia. Pi-diiulc nihil e.-^t (|ii(i(l iiilxat
ine tacere et non iusnltare ])er Grecani eccle.siam, quia deficientes a Hijniana
ecclesia siinul facti sunt et a fide Christi exules. ego potins rogu d. d. Eckiuni,
ut pro Ecciana niodestia, quam iactat, parcat tot niilibus sauctoruui: cum '>
usque ad uostra tempora durarit ecclesia greca, et sine dubio usque hodie
dnrat et durabit. Non enini Clu"istus accepit medium terre Romane, sed
%\. 2, s. onmes fines terre in possessiouem et hereditatem a patre psalmo 2.
Ad septimam, (juod ex Hieronymo de summo sacerdote opposuit, mcam
responsionem dixit esse evasionem: ideo eonfinnuturus dictum suum adiccit, w
ein' beatus Hieninymus Damasum jiiscatoris successoreni dicat et cathedre
aiintiii. 16,18. Petri vult associari, illiid diviiinin citans Mattli:16. 'Super illam petram
fundatam ecclesiam scio', (piod ita rcliquis ecclesiis a])])n>priari non potest,
et deinde comploravit Hienisdlrmitane, Aiiti<ichciic, AUxaiidrine, tandem et
Boemice casum, et (jUod eodom Hieronvino teste ajiud solos Romanos incor- i-'
ru}>ta patrum servaretur auctoritas. Respondci) et rogo d. d. egregium, velit
dicta patrum allegare secuudum conscientiam, ne pro theologis videamur esse
sophiste. uam summum sacerdoteni eo loci Hierouvnms aj)pellat episcopum
quemlibct etiani, ut qui de numero reli([uorum sac^erdotum sit elevatus, ideo
OTntU). 16,18. nihil jiertinet proprie ad Romanum pontificem. Deinde illa auctoritas ISlatth: 10. -'o
non appropriatur Romane ecclcsie tantum, quod expresse indicant \-erba
Christi, cum dicit 'Ecclesiam meam'. (picciiiiKnie ergo est ecclesia, est edi-
ticata supra petram, et non solum Roinaiia, aut si non convenit ceteris
ecclesiis hoc verbum, Romana ecclesia erit sola it |)er c()nse(|uens non prima.
Quare unitas ecclcsie non ab uiiitate primatns ijoiiiaiii, sed longe melius -'■'>
<5i)f). 4, .-.. iiixta aixistolilin E])he: -1. ab uiiitate tidei, bajiti.'^iiiatis, doiiiiiii pcndet, sicut
et iVe(|Ueiiter Cyjirianiis in epistolis suis sentit. Xer maiisit apiid Romanos
solos incorrupta patrum auctoritas, iiisi fmle cd tempore cpii) scripsit Hiero-
iiyinus: iiumo tradimt liistorie, Libcrium Roniamnn [loiititieem concessisse
Arrianis, et illud Hieronymiis in viris illustribus scribit, quod Achacius, 'm
Cesariensis episcopus Arrianus, Eusebii Arriani discipulus, aiictoritate Con-
stantii imperatoris ordinavit Felicem in Romanum puntiticem.
Octavo, ('onfutans auctoritatem Hieronynii a me indnctam ad lOuagriuni
dicit, se scivisse oranes eiusdem nieriti eius(lem(|ue sacerdotii omiies e])i-
scopos fuis.se et esse, sed papatum e.sse ordincm ultra Episcopatum. sed ikiu ^i-'
evicit responsionem meam, quia Hieronymiis siiblimitatem et iiil'criori(at<in
episco|)orum ikmi iiiri divino, sed consuetudini et potentie di\itianim tiibiiil.
Ideo adliuc maiicn cum 1 licnniYmo.
Ad iKiiiani: Super canoiicni 'legimus^ 0'!. <list. dicit sibi nun apparcre
:!!) .\il iMHiiiiii Supei- caiioiicMi). 1)',). ilist. : üdi iiortjjtilanibc ■,'Uilluovl jcial , baf; luic
olicii ,)ii Icjcii ift, ujl. 5. '-Tu imb baju S. 2(i2
Disputatio 1. Eccii et M. Lutlieri Lipsiai: luiluU. löiy. '2()7
in eorlesia ])riiuitiva (iiiissc talem (•oiifiisioiu'iii, iit cpiscopiis a saccrdDtc iioii
w|>ararotiir. Iu's|)(iiulc(i: (Juid lioc ad nie? |)iii;iu't cum Ilicroiiviuo <■( caiio-
nibus. ([Und aiitom Dinnysium iiiducit iiilcr saci'o.s urdiiios Ki)i,s('tiiialnin
rcccnscir, iiiirur, ijuod nun ctiani inducit ex cudciii aiictuR' HoiuaiU' crck^ic
■' luouarchiiini, cum habcat tautum uuiiuciiti ad Hicrarcliiam, iit sine liac simili-
tudo triuiuphautis ecclesie cousisterc nou pos.sct. Decuit autem i)roli,',ss()rciii
scribencle hierarchio argumento su.s(!e})to, presertim in prestantion^ eins parte,
.satisfaocre. At Dionvsius us(pu' ad episcopuni solinn dcducit.
Ad decimam, ad Canonem 'Prime' 9U. dist. ubi resj>ondi, pioliiliitiun
1" fiiisse, uc llomaiius poutifex universalis ecclesie episcopus aj)peilaretur, con-
fiitavit in hunc modum: 'Non qnod Ixomanus poutifex \um sit prinuis et
suminus, sed quod episcopus, peculiariler Ivomane i'celesie, non sit proprius
euiuslibet ecclesie episcopus'. liesponiico: (juasi ulli morlalium iiossit tani
stultns incidere affeetus, ut una jxTsona velit omnibus ccclesiis et siut;Lilis
IS jireesse, ut tautaui insaniam uccesse fucrit proiiibere! 'i'uni rclin(|uens liaiie
confutationeni rectiorem dedit, scilicet non episco|mm nniversaleni, sed uni-
versalis ecclesie episcopum esse Romanum ])(>ntitieem dieendum. Nisi |)ar-
cerem ei, ego suspeudurem et haue solutionem: sed iudicent ludices et
auditores.
20 Ultimo ad auctoritatem Christi, ubi dixit 'vos autem uou sie', dixitiiiiic. -.'i', ;;
anibitiouem f'uisse redargutam, sed neu primatinu. Kespoudeo: iiec est
peticio principii, quasi iam obtinuerit, esse scilicet priucii)atum. Deiude
clarus est textus, tjuod non tautum ambitionem, sed ipsam maioritalem supei'
ceteros prohil)uit.
25 Eck i US.
Ad def'eusiones solutionum a reverendo patre datarum dien de piimn,
non increpasse I'aulum eos, (jui dixerant sc esse Petri, (|uia iiabuissent intcu-
tioiKMU principatus apostolorum, sed quia siugularitatem aspieiebaut iktso-
narum. Quod verba ipsa clare indicant divisionis et schismatis. Et (|uau(|uam
•t" meritü l'aiduni preferat Hieronvmo, pie tarnen credeuduni est llierouymum
eo loco seuteutiam Pauli bene intcllexisse. Nee locus est auibiguus ob id
Caput iu ecclesia constitutum, ut schismatis tolleretur occasio. (^uod gram-
luaticü satisfecit lectori, quam disci))linam ])recipuam pre aliis partibns
philoso])liie theologie subservientem dixit iu dispulatinue (juadam re\'i'-
35 rendus pater.
Secundo. Nemo negavit Ciiristum luhau: 5. e(jualitatem cum iiatre^oi). ;i, ej
affinnasse nisi Arriani , neque alio sensu indiK'it Bernhai'dus. Seil ipiod
revereudus pater arbitratur, sanctos j)atres sanctam induxissc scripluraui
6 possit bic Öiefammlouäaabcn imb Cöjdjev 9 Ad dccimuiii bic ©cjammtaui-flaUoii uiib
8ö(d^EV I'rime fc^U in oücu 9tu§9ol)CU l.'> Tarnen relinquens oltc ^luSgabcii 17 eiiin
Koniaimm oUc "Jluägobcii parcerem et ego atlc 2lu§got)cu '•' Airiaiius brv lUbviirf, Ariaims
bic (IScfQimiitaue-gobcit unb Söfi^ev
2(58 Disputatio 1. Eccii et M. Lutlu'ri Lipsiae haliita. löU).
lociiplctaiule oratitJiiis tiTiitia, ri'spuiuuis, (|ui)iiiain tak'iii (i.stentatiiiiiom de eis
suspicari uoii licet.
De tertio, de papa moituo, tuiie ecclesiam esse aeeplialani, dien, uiiii-
(juam iieijatuui Christum esse eapiit eeelesie, iuxta etiaiii glossain Cauti. 5.
.\?üi)ci. ;., 11. Caput eius auruni (iptiinum. (xlossa: 'eaput, id est Christus', l'a])a vero est s
eius \iearius. lu consistorio autem episeopus et vicarius e(^iuputaiitur pro
una jiersKua. tuide apjiellare a vicario ad episeopuui iion licet. De Cardi-
nalibus vero dixi, (piod nuuc, hoc est iuxta ecclesiam iam iustitutam, electin
ad cardiuales vcuerit Nieolao (juodam pontitlce ordinaute, taiiiia tem])orc
Hieniuvmi fuisse ('ardinales credo, nisi Hierouvmus uou iiierit preshyter i"
cardinalis.'
Quart«) de Cvpriauo. Certe tieri uon potest, iit saucti martyris verl)a
in Ivoiuaue diocesis aiigustias eoartet, quia episi^ipi Xovatiani ex Numidia,
«jiic re(iio est Affriee ultra Atlautem,^ ut l'tolomeus et 8tral)o auctores sunt,
ad Ivimam adventaruut. Quod vero Cy]>riauus Coruelium f'ratrem appellavit, •'
ai'bitror collectoris lui.sse, uou C)i)riaiii meutern. Nam si sauetoruni epi-
scoporum epistolas legerimus, iuveuieimis ciare ea tempestate usitatiores fuiss*;
couscrii)ti<jues illas laudal)iles et magnificas (|uam uiodo tiat Homano Pou-
litici, ut de Amlirosio, Augus(iui), Hilarin <'cti'risi|uc li<|uet patrihus. Nam
mutuo sc viicant 'l)eatissimus, sau<'tissimus, deo auiahilissiuius &v.' Ad i'<
adiuuctum causatui', (piod (|iieram diverdcula et ad rem uou j)ertiueutia. cum
lioua venia libenter dicerem "Pui-pe est doctori &e.' petit a me, ut probem
Petnini ordiuasse ali(juem apostolum: sed hoc ad iustitutum nostrum est
iiiipertiueiis. Nou euim (|uerimus, cpiis luuuu aut alterum (irdiuavit, sed (|uis
priiuatiim super alins :i ddiiiiiin lliesu accepit. 8ubse((uens omuino respuo, -■'
cum liuinsuKxh l'acit illatidiiem 'Petrus luillum potuit ordinäre apostolum:
(|Uar«> nee su<'cessor Petri su<'eessorem alt<'rins potuit ordinäre vel su|)er eo
haliere potestatem'. Nam assum|)tum est verum: iii;itiim est manifest«' falsum,
cum summus poutifex modii putestateiu haheat et (ir<iiuet alios e|)iscopos.
Veriuu ratio euodandi notlum erit ist.a, ipiod a])oslolatus otiicium, l'unda- ■'"
meiitum eeelesie, plus dieit (|Uam esse episcopuiu. Qu;ire IjCd decimus
successor est l'etri a]iiistiili, nun apostoius. Sed (|Uiiil l'atelur, Petrum lieiu"
t'uisse priiuuui apostolum nuiiK'ro et honoris prerogalixa, et uou potestatis,
iIhKl uon satisliicit iiistituto, Primo (|uia Kuangeliste numerum aiiostolorum
non ('(jualiter iuciperimt, siciil Chrvsostouuis su])er Mattheo aunotat et glossa ■'■''
OTaiii). lü. videatiir Mattlie. in. peinde i|uo(l de potestate et honoris jirerogativa variat,
12 3m SJiamiitripl l)iiitcr ilc ('yiiiinii.i iiurt); l)i<'it rnioil v:m\ nun viiiiMit i:i f|ii-
scopuin Maximum ex Numidia 20 boatissimos , siuictisüimos , dcii jim.iliilissimos bic (Hc^
ioimtitouegobcu imb Söirfjcr 21 cum bona viiip.n 20 fei-it
') 9(m iRnitbc: Martinns rcsiiondit, Hieronyiiium non fuisae CarJinali.'in. ■) *Jtiu
liRaiibc: D. Martinu» dixit 'citra .Vtlantrin'.
Disjiutatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae liabita. VA9. 269
expresse est contra panctum martyroin (yprianuin, (|ni in tractatu de sinipli-
citate prelatorum ' contra Xovaciaiiuni , locjnens de diahnli astucia, incrp])at
eos (|ui veliit iusticie ministri asscrunt noctcm ])ro die, interituni pro saliite,
de.«j)erati(>neni sub obtutu- spei, perfidiani sub pretextu fidei, et iufra: ]*lt
5 quamvis apostolis omnibns post resurrectionem suam parem tribuat potestateni
et dicat 'Sicut nie misit pater &c.' tarnen ut unitatem manifestaret, iinitatis 5oii 20,21 ff.
eiiisdem originem ab nno iueipientem auctoritate sna disposnit: hoc eraut
utique et ceteri discipiüi qiiod Petrus, pari consortio prediti et honoris et
potestatis (hoc ponderaiidura ') , sed exordiuni ab unitate proficiscitiir, ut
10 ecclesia una esse monstretur, et iiifra: Hanc miitateni qui non tenet, legem
dei non teuet, non tenet patris et filii fideni, \itani non tenet et sahiteni.
Hec notatii dignissima Cvpriani verba, (jui inter prerogativani lionoris et
potestatis apostolos non variat.
Ad quintuni, de electione, dien ut jn'iiis, nicliil uos disputare de modo
IS eligendi, sed de (jualitate aiit potiiis quantitate ipsius electi: quare concilium
Niceniim non fuit conciliabiUum. Sed (pie factum et conversationem i-espi-
ciunt, pro temporis, personanim et locorum quaHtate mutari possunt, ut in
multis canonibus videnius.
Ad sextiim, quod observandus d. d. uti dialecticum opponit nie finxissc
so distinctionem de dujilici ortu, iam audivimus C'vprianimi quod locpiatur pro
Eccio, cui non tantum suppetlt ingenitnn ut nova tiugat, sed vetera sauetoruin
dieta pro vnrili explanat. Dum vero oninium dat michi sacerdotem Christum,
primo C\-priani iutentioneni non asscquitnr, uec Hieronvnii, quoniam Petnini
priniuni apostolorum constitutum vokint, unde reH()Uorum sacerdotum pot<'stas
25 defluat, non quidem interius conferendo (juod Christi est vehit capitis, sed
potestatem Ecclesiasticam comniunicando.
Septimo, quod desyderat Eccianam niodestiaiii Grecos et oi"ieutalc's pro
damnandis iudicantem, respondeo, Grecos longo tempore non solimi iiiisse
schismaticos, sed hereticissinios, ut tot eiTorum cimiulas et pervicax obstinatio
30 testatur Clementina de summa trinitate, ut de spiritii sancto, de conf'essione,
de triam Euangelistarum üüsitate et imnimeris aliis, quamvis sepe fietam
fecerint Romane ecclesie obcdientiam, ut in eoncilio Florentino Eugenii
quarti temporibtis factum est. Quare si |>auci Christiaiii apud uns multorum
sententia salvari debent, (juautu magis paucissimi aut nulli in Turcia sal-
35 vantur! nisi lieligiosi aliqui et eis adherentes qui Romanam teiieiit obedieiitiam.
De octavo rogat reverendus pater, ut auctores allegem secundum cun-
scientiam, in quo nihil iiesilef. Vellem, quod eos adducere posseui etiam
20 et loqiiatur 23 attentioiiein (o6i((C StvOTt im TOonilfttiptl 29 olislinatiii
(bie @eiainintau§9aben iinb Söjc^er: obstinacia)
') 3f^t 9etoöf)nlit^ De iinitiite ecclesiae betitelt. *) ältere inie neuere 'iliiÄgaben
ber Söerfe G^prionS f)obcn otitpntn. ') hoo ponderandiun ift ein ^WiidjenJQft Crrf«.
270 Disputatio I. Eccii et M. Liitheri Lipsiao habita. 1519.
PocmKlum scientiam. At HieroiiNimim aguosccre Daniasimi \-clut sumimim
pontifioeiii, milli \wtvM i-^t^e (luhiuni. Sic quoqiic Cfclosiam universalem esse
l'undatani siipra pi'tiain iiciiio ainhigat. Seil |)('traiii illain pssp Petrum et
eins .supcpssorps alio tcinpcire probaho.
Snsrillat tampii mm iiiliil Hieronvmuni , Piiin dixisset 'apiul vos ^;olos :■
iiicoiTiijita prima oniiiinn servatur anctoritas', (jnasi et Roiiiaiii poiitifipes noii
liierint sine nevo. Si ad teniims Hieronynii refert, Libprins et Aiiastasius
ciiiii preeesserunt. Hop dico, (piod merito in niputibns fidpünni est admi-
randuni, nnllum Konianuni pontiticcni (|nantunipun(|tip nialinn vel prrantpni
dclinivissp iadipialiter pt px eoustituto, ijuod unquani meniinprini, (iiiod est ""
contra fidei Christiane mandata, quamvis facto ipso sepe erraverint: inniio
ubi talia iudicia erronea fappre attentaruut, divino <|noque eoiTepti sunt
iuditio, ut de Leone Arriann advorsante Hilario. iit de Auastasio can.
Anastasins, 19. dist.
Ad nonum de canone 'Ipginms^ 08. dist. forte reverendns pater nie imii i^
intelk'xit. Nun(|nani vpnit niiiii in nienteni, )iapatnin esse ordineni ultra
ppispopatum, se<1 dignitatein. (^uod vero dicit mihi liellum esse cum Hie-
riinxnio et canonibus, dixi quid scntiani: prcfcro hoc loco Dionvsii auetori-
tatpm vclut scnioris. At cum rhetoricctur reverendns pater de Dionysio,
cur non nioiiarchani cccjpsie deseri]isit, innuo ultra episeopatuni non progre- -'u
diatnr, facile est (juod dicam. Piouysius pnim sapranienta ecclesie perstringit:
pa])atnm auteni enm ordincm esse negaverim, episcopatus iutcr ordiucs
omnium consensu suprenium obtLnebit locuni.
Dpeimo, quod neminem tarn insannm existimat, (pii erediderit aliquem
esse episcopum proprium singnlis ecelesiis, quid est (piod pgo eonqueror, a""
nisi (|uod stultorum et (pii siugnlaritati Student infinitus est nnmcrns? Ipgat
Revpreudus j)ater Alj)hai'uni de plauctu ecclesie, Liliannem de tnrre crcmata
in sunnna ecclesie, Ynilhehnum de Ockcu in dialogo, et inveniet homines
quaudoqup illius fuisse insauie. (^uod vero suspendere vnlt Solutionen!
nostram de eo quod dixi Papani universalis eeclesi(^ |iontificem melius quam :■"
universalem episcopum, feci hoc divi Bernhardi auctoritatc et sumniorum
pontificum consnctudine: ait enim l'eruhardus lib: 2. de consid(M'aticine ad
iMigenium col. 7. Xempe signnm singularis pontificii I'etri &c. infra ita: cum
<|nisqne eeterorum suani habet ccelesiam, tibi una commissa est, grandissima
navis, facta ex omnibus ijisa universalis ecclcsia toto orbe diffusa. •''■
aiic. a-.', •J4K- Ad deeimum, vprbo Christi non satis factum T.iucp 22. quasi sit com-
nientum mcuiu. .\t non sine anctore lo(jnor: adiluco ei Richardum Arnia-
caiiniii lil): 7. <•. •>. <lc (|UPsti<iuil)us .Vriuciiiorum Incuin Islum Ita inlelligcntcm
2 pontifice ". aiiiliigit bic ö)cy«mmtaii§nnbcn inib Söfc^cr illnni i) qnantiim
cniqiic maliini 12 iilii fcf)lt .ittontüniiit. I'lii ilivitm i:i cnii. .Vn.n.itasiii.i, 20. dist.
:!7 Aiiiarcaiiiini
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita, 1519. 271
beati Leonis anetoritatc. Et quod lioc sit venini, vorba iiidicant 'et qui
inaior est inter vos &c.' Ergo pre.suj)ponebat Christus aliqiiem esse niaioveni.
qiiis antein esset inaior, non timc iiidicavit, sed posterius, cnni IVtro dieeret i-'m- w. ai f
ile demoue eos expeteiite, et quoinodo rogiu-et pro eo, ut cou versus con-
i firmaret l'ratres suos , ubi maioritateni eius deoiaravit.
Martiuus Lutllierus niane liora 7.
die Martis (jue erat ö. lulii.
Coufutaturus respousioueni egregius i\. d. in causa ad illud I. Cor. 3. ' tsor. j.s.
Quid e.st Paulus? (juid est Cepite? di.xit, ilii UdU esse iutentaiii |iriueipali-
lu tatem sed singularitateui persone, idque iudicai'i per verl)a scliisuiatis.
Kespondeo: me plus niovet ipse textus Paidi quam tain violeuta et e.xtorta
distiuetio, <|ue null! prorsus uititur auctoritati, euui tarnen velit e divino iure
arguere. darum est autem, eonteutinnein eorum f'uisse de ])restantia vel
principalitate pei-sonarum, quod iudieat ipsa eonfiitatio Pauli ])er tapinoses '
Ji et eomjiarationes urgens et dieens: quid est Ceplie? quid Paulus? Ministri, i oov ,i,.'.ff.
per quos eredidistis. Ita(|ue qui plautat et qui rigat unum siuit. Ne(iue qui
plautat est aliquid, ueque qui rigat est aliquid, sed qui inerementuin dat,
deus. In quo manife.ste detrahit pei-sonam, id est occasionem seiiismatis.
Quomodo et ad Galata.s 2. cum titulo jirestantie Petri et alioruni A]iosti>lonun '""' -.•'•■
20 Galate essent sedueti, audet et dieit : qui videbautur (piales alitiuaudo
fnerint, id e.st (juam magui, nihil niea refert. Deus ciiiiii i)ersnnam hominis
non aeeipit, (juasi dieeret 'sive Petrus vel quiounque aiiostohis pi'inuis vel
ultimus sit, nihil ad rem'. Vellem ergo, egregius d. d. serij)turas reetius
legeret, antequam sie allegaret. Stat ei^o, quod primatas iste seu persona
25 nihil pertineat ad ecelesiam, de iure divino salteni.
Transeo illud (juod Hieronymum thcit l'auli sententiam intellexisse:
item et illud, quod concessit lohannis 5. Item et illud de plebeia ratiuucula ?oii. .'„ la
transeo, quia non est eonfutata. Quod de episeopo et vicario in eonsistorio
adduxit, nihil ad rem est. Älea ratio hoc voluit: si eeclesia non est acephala
■M) mortuo papa, nee acephala nullo Papa. Transeo illud de Cai'diualibus, (|üia
Omnibus notimi, quaiido cepcrint. Transeo et illud de Cypriano, quia ex
propria saliva d. d. dixit ncscio (pic de Xumidia ultra Atlantem, que non
est in renun natura. Et illud, (jUod Cornelius frater appellatur a Damaso,
transeo, quia non eonfutatum est, licet dictum sit, quod honestissimis titulis
3i se honoraverint , ut beatissimos, sanctissimos ajipelland«: nam et hoc cgo
dico. Non autem soli Romano pontifici, sicut hodie, sie scribcbatur: hoc
enim probandum erat. Transeo et illud, quod dLxerit impertinens esse ad
institutum, an Petrus apostoluni aliquem ordinaret: quia hie nuicus ncnus
20 esse aliquill fc^en ed. VViteb., ed. len. unb fiöfd^cr l^intcr videbanUir ^injii ; allein
fiut^et fü^tt bic Stelle öfter o^nc esse aliquid an
') =: ruTjfii'vJaeig.
272 Disputatio I. Eccii pt M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
est et invictus coutra d. Eckiimi, idcd iion inconsulte transit, iie irrecupera-
hiliter inipiniiat. Item adinitto, que ex Martvre C\iiriano aiUluxit de hoiidre
et potest;ite equali apostolorum , et aceipio taiKiiiain o-ratiani mihi f'actam a
d. d. Simili cura quod transiit a Xiceni> eoneilio et a Cypriano deseriptam
eeclesiam episcoponmi, plaeet, quia uon potest confutari. i
Quod autem repetiit de distinctione ortiis saoerdotalis, unde patet, quod
intentio Cvpriaiii sit de deHnxu potestatis saeerdotalis, quia niliil dixit ui.si
sua verba, apud me niiiil (•(»icludit. Illud quoque magis attendendum, qucnl
Grecos hereticissimos ausus est a])pellare satis modeste, cum in universa
ecclesia nulla pars dederit plures exeellentiores scriptores (|uam greea. Nam m
(|U(id toties mihi sul)mordens Bohemiam nhjuoperat aliasque ealumnias iuter-
texit, ad sophistas relego: iudigniora suot quam ut in gravi et theologica
disputatione memorentm-, nediun obiiciautur.
wmtii. if.,18. Quarc iUud Matthe: lö. Super haue pctram &e. vi(l(>amus. I'hi dico:
Auf petra siguificat hoe loeo potestatem vel fidem (eontido enim dominum i^
d. iniuquam satisfaeturum sue pi'omis.sioni, quod petra siguiliecrt Papani seu
Waitii i(;,i'J. sueeessorem Petri). Si potestatem, superflue dicitur infra: tibi dabo claves
regni eeloram, id est potestatem, nisi dixeris potestatem potestati traditam.
Deinde si omniuo potestatem signitieat, eadcm erit omiiium eeclesiarum, quia
iW.mii ic.is. dicit: super haue jietraui editieabo eeclesiam meam, uou Ixomanam tautum. lm
Aut siguificat fidem ((piod veriuu est), iterum eadem est iides unuiium eecle-
siarum. Ita patet, quod hoc solum pronomen 'raeam' connmmem l'acit jietram,
(juid(|ui(l significetur per pctram. Jdeo frigidissimc iiiducunt haue auctori-
tatem decreta Poiitificum ])ri) siugularitate pi'incipatus, que tameu constaut<'r
LfiJii -1. ■'.. defeudunt communitatcm l'ctri. Et sie coueordat cum a]iostolo ad Ephesios: lt.
uaa fides, uuum baptisma, unus dominus. Nou enhn, ut beatus Hieronvnui.s
ait ad Euagrium, alia fides Romane ecclesie, alia Britaunie et totius orbis,
ita nee aliu.s Christus nee alia jictra: quod si eadem fides et idem domiiuis
et ideni baptisma onuiium eeclesiarum, sequitur, quod etiam (-adcm omnia
reliqua, (jue ad fidem cf ad baptisma et ad Christum, se<|mmtur. m
Ultimo e\ Uichardo Armaeano interpretatus est verbum C'hristi de
ambitionc, non de maioritate, (piia, iucpiit, |)resup])ouel)at Christus esse mnun
iulcr cos maiorem, licet uou indicarit quis esset. Resiiondco: <|uidquid sit
<lc ,\riiiacaiMi, pi'c\'alct c'larissiiiins tcxlus (ibsciiiM autori, (|uia scribitui-, (pind
S!iic. 22,24 ir. c< intentio i'acta sit inter eos, ([uis connn videretur esse maior, et Christus :i:.
'(|ui vull inter vos esse maior', satis indicat nulluni sii])])i)sitmu l'nisse esse
niaiiirciii, et c\ c(insc(|iiciitia tcxtus paf(t, (puid nciluit nlluiii esse maiorem &c.
tue. 'jj, :ij. (^tiod autcm pro ('onrirmatione sua iiuhixit illud Lucc 'lvoga\i pro Ic, I*etre,
et tu confu-ma', pro me valet, ijuia iratres l'etri Petro eonlirmandos prccipit,
non maioi-itatcm. 4u
Ol .\ni;irciino :M .Xinnreuini 'Ifi l'iiisso :int esse V'bjrtirv mib i'il l'jhiiiy.
Dispntatio I. Eccii et M. Liithori Lipsiao haliita. 1519. 27:5
Eckius. .
De apostoHs c|uo(l attiilit Reverendus pater, iit seinel dicaiii, ex Cypriano
audiviniiis et Hienmymo, quod et .-^anctii? niartyi- et Papa Anaeletiis testatus
eanone 'in novt)', dist : 21: equales iiiis<e eos in apostolatii, fjiiod nemo neoat.
i At equalitas illa apostolatus non preiudicat prinuitui et prineipatiii , nisi
inipudcnter dicatiir sanctum Märtyrern Anaeletim» in eodeni deereto sibi
eontradLxisj'e. Quod vero tantnni ponderis et presidii loeat in ordinatioue
apostolornni, scio rjuod Paiilu.* ingeuue seripsit, postt|iiani aseenderit Hiem- «iH- :
solyniani, nihil se recepisse ab ii.«, qui videbantur aliquid esse, verum si
1" nervus iste tarn invincibiliter l'iceiiini ligare debet, utatur eo, euni oopiam
iipponendi liabuerii. Sed (piod gratiiuu sibi tactam ait ex Cypriano, apostolos
pari consortio preditos honoris et potestatis : si istam appellat gratiam, soiu-
tiones suas interiniere, paratus sum sepe ei taleni grutiani exhibere. Xani
distinxerat re\ercu(his pater, l'etrum liiisse priorem prerogatis'a honoris, non
li potestatis: Cyprianus in utro(|ue eos ecjuipanit.
De Nuniicha quam ait esse inter Mauritaniam et quod attulit, negotium
est impertineus, et diu CosmogTapiiieuni negotium nou agcns non omnium
etiam niemini: hoc scio Mauritaniam Turganicam' et (V-sarionsem ab Atlante
vergere iisque ad mare nequc Atlantem poni terminum Aftrire, sed Affricain
w pro magna sui jtarte dividere ad phu-cs gradus. Suflfieiat venieutes ad Coi--
neliuni ex Xumidia non fuissc de diocesi Komana, sed primam adiisse
ecclesiani. Ob id invicta stat adiinc Cypriani iUa sententia nondimi sohita.
De influxu, miror, (piod aff'ert verba mca fuisse, cum C'yprianum coiitra
Xovatiammi adduxerim, ad quem reverendus pater niiiii responcht.
2;. De Grecis fateor, eos olim fuisse C^ristianissimos et doetissimos, cum
Ronianam eeclesiam jirimam appellabant sedem: sed superbia elali et invidia
infeeti ab obedientia Romane sedis se subtrahentes in possinios iiu-iderunt
errores et simiil fideni eiun iraperio perdidere. Quod vero divinatur me non
exhibiturum poUieita et ai'gumentum fecit ex jVIatli : IG. c miror \-enerandum i'imti
39 patrem sophistis tarn infestum, et tarnen sophistarum eautelis puiciu-e utitur,
et cum sit respondeus, se ad partem o])ponentis transfert. Ciliare niiiii iam
respondeo: sed quod petit per nie probari, jirobalio, ne sempcr icmpiis deü-
berandi ad partes suas vcniat.
Postrenio obseurum doctorem Riehardum Arniacanum reiieit, ilhus
35 oblitus quod Riehardum dixi id facere beati I^eonis auctoritate. Porro \d
ex litera n<m evineit, (piod petit: eontcnlioneni inter discipidos fa<-tani Cliristus
inerito repreiiendit, quare et verba Cliristi sie sunt aeeipienda, iit cDiitcntionem
i-eprimant, priniatum non auferant. Et textuni posterius iniimtuiu credit
U4 .\iiiarcanuni
') isd meint Mauritania Tingitanu.
Sutlfterä SBeife. II. 18
274 Disputatin T. Krcii i't M. Lutln'ri LiiisiiU' hiiliitii. 1n1!l.
revt'reiKlus puter facerc |)rii sc, i|iii)il Cliristn-; Mpii.-tolns Nocavcrit ti'ati'<'> <M
ita oimi 11011 feccrit iiuiiorcm. At -i vcrha trxtiis iicindcranl, iiii alias taccrc
solet, iaiii viilerot l'cHruiu aliis ap(isti)lis siipcrioroni. cum inainr sit c(mtlrniaiis
contirniato. Hoc de solutiimihiis ilictiim.
Veiiio ci'o'o a<l ))nii('ipalc (|uiiil ])ctit, pri>liatiir\is priinatiini ccclcsic
Romane esse de iure diviiio et constitutione ('liristi, ita (|Uod I'ctrus fuerit
inoiuircha eeelesie a Christo institutns cum suis successorilius, jiro (|U" i'epetc
ratioiieni Bernliardi iuductam et unudum solutam. I^epeto dictum ('ypi'iaiii
■ii;atth.i.',,is. pariformiter, et tercio prolm per illa \-crlia Christi Matthei 1(). Tu es Petrus,
et super haue petram editicaho ccch'situu nieam. ITlii olossa ordiuaria spe-
eialiter ilhim potestatem I'cti'n eoneessit, nt ad nnitatem uns iu\-itarct. iden
eiiiin cum principeni Ajvistiiloruui cnustituit, nf ccclesia uimiu |)riucipa!cm
Christi halieret vicarinm, ad (piem <liv(>rsa uiemhra reciirrcrcut, si forte inter
se dissentireut, quod, si diversa capita esseiit, vineuhini nuitatis rnmperetur.
Ita beatus Auo-ustinus in ejtistola cdutra Duuatistas exposuit: 'l"u es l*etrus,
et super hane petram, id est l'etrum, <'ditieal)i) ecclesiam nicaiu. Kt (juamvis
idem Augustinus alinhi exposuerit 'super haue petram. id est Chi'istimi, ad
iiicntem apostnli; petra autem erat Christus', tarnen in lilii-o rctractatiouum
expositionis sue prime cum iiou penitnit. Ita et lieatns Hierouvmus lihro
])rinio contra Pclasj'ianos niilii coliim. "i. ait: (|uid Platoui et l'ctivr,' ut illc
eniin jirinceps piiiiosopiioriiui, ita et hie Ajinstnhirum t'uit, sujici' (|ucni <'cch'sia
domini stahili niole f'undatn est, (|ue ncc iuipetu lliimiimm nee ulla tempestate
coneutitur. Ita hcatiis Ambrosins scrmo: 47. Pctrum (Hcit tuissc petram.
Hiiic i|U<»|Ue seutentie Chrisostomus astipulatnr ab initio eiusdem capitis.
<iuid i<j;'itur Petrus, iii(|uit, <imiiiuui apostnlorum os, xcrtcx tdtius cnusortüV
(?t iiifra: Sublimiora i|)sum sa])ere leeit et eeelesie futiire ]>ast(ireni cdustitnil
ct. ])ost liuue universo (irbi terrarum Christus jireposuit. Fatetiir hoc sauetus
martvr Cvprianus ad ( 'nruelium papam diceiis: Petrus, super (|ucm editieata
fuerat ab eodem doniino ccclesia, uiius jiro omuibus loquens et eeelesie voce
3oi). •;, fis. respondens ait 'Dominc, ad (|uem ibinius? tte.' Propterea .sanctus Leo: 24.
(|. 1. cuiii beatissimus, ingemie fatetur, Petrum apostolnin accepisse jiriniatum
eeelesie a doniino. Ita omne.s eon.sentinnt saneti, l'etrum a Christo |)riiuatum
totius ecel(>sie obtinuisse. Tnniores pretereo, Bedam, Heruiiardnm et siiniles.
Loquatur S. papa et martyi- .\nacletus, (|ui imn a (|uadriuo'entis anuis frigi-
dissiiua decrcta cnmposiiit, .sed a niille et »|iiadringeiitis anuis ita iutnuat:
sacrosaneta Romana et a]iostolica eeelesia iion al) apostolis, !ivf\ ab ipso
domino et salvatore nostro ])riiuatum obtiiuiit, sieut lieato J'etro a])ostolo
dixit: "l'u es i'ciru-, et super haue pelraui »Vre' et iui'ra: hce ;inteui aposfoliea
.sedes, caput et cardo ut |iret:itniu est, a domino et non ab aliis constitiita
est. 'iTansseril)imtur licc \erba ean. sacrosancta, 22. dist. Ita sanctus Mar-
14 (lis^ciitiriMit ((lisfiitoiciit bif Woinimiitnii-jdnbfii inib ^Bfd^ftl
Disputatio I. Eccii et M. Lutlieri Lipsiiie habita. 1519. 275
ccllus 4. ante .Sylver-tnnn am. l{u<>aimi.*, 24. i[. 1. .•^crihii Episcopis Aiitioclicni.-;:
licet prima sedes l'iierit apiitl Aiiliofliiam, posterius domiiut iubentc Ivoiiumi
translata est Sic beatiis Julius .">. tj. li. cau: Ouduui, a Clmsto Icstatur
ecclesiam Eomanam liaherc priuiatuin et esse caput aliarum ccclesiaruni. Sic
.'i Pc!;u;iu> papa , uou a quatlriuticutis auuis sed iiuiiiicutis et 28 saiictoruiu
patrum se(|uutus scutcutiaiii, vcrl)a Christi 'et super liauc petram itc' eodeiip'ii.iiiu ic.i».
modo accepit.
Hinc inter ilauuialus et pestileros errore;^ loliaunis \\ iklett' duninatus
est et ille: Xon e.st de uece.s.sitat€ salutis credere Roniauam ecclesiam i'sse
10 supremam iuler alias. Sic inter pestilentes loliannis Hus errores ille (|Uo(|Uc
connumcratur: Petrus non est nee fuit capiit Komane eccle.sie sancte catliolice.
Et alius: uou est seintilla apparentie, (juod oporteat esse unuiu caput in
spiritualibiis regeus ecclesiam, (juod sempei- in militante ecclesia c(jiivers(ttur.
Et: i.sta papalis dignitas a Osare inolevit. Et: l'ape prefectio et institutio
15 u Cesare emanavit. Ita Bonifacius 8. lieresin condenmaiis Luiiduuensiuiii
contra errorem eornm decernit, es.se de ueees.sitate salutis omnem liniiuuiain
«•reaturam sulicsse lumiano pontifici, ut supci- hoc .habetur decrctaiis 'uiiain
sanetaui'. Johannes (pioi|U(' 22. licresim ^Marsiiii Pa(hiaui condemnans iuuic
(|Uo(|\ic reprohaxit, bcatum JVtrum ajxistohuu imn plus f'ui.sse caput ecclesic
w t|uam alit)s apostohis. Jta lon<i'a serie incij)ieudo a primiti\a ecclesia semper
in couies.so fuit aj)ud bono-s Christiimos, ecclesiam Komanam primatum ob-
tiuuisse a Christo non iure humano et populi consensu. Fateor, quod Boliemi
in suorum errorum pcTtinaci defensione illa commcmorant et his armis viru-
lentis se defl-ndunt, nt est videre in eoruni oblatione facta in concilio J-?asi-
w liensi et in alia disputatione facta coram rege et optimatibus reoni inter
liagusiuni et illiun iniquitati.s ministrum Jolianncni Kockenzcenam. uude
veniani precor a veuerando patre, si J?oliemis (non iiM|uor de Christiaiiis sed
schismatieis) sum infestus tancjuam ecclesie iiiiiuicis et ipiod eoruni jircsenti
menior sum disputatione, quouiani et conclusio i|)sa i-t ea (|Uc hcri allata
:iü sunt, primatum ecclesie iure humano constitutum, meo parvo et e.vili iuditio
])lurimum favcnt erroribus eorum, et ut tiuna est de hoc pluriuuuu gratu-
laiitur. Hec modo in pre.scntia aÖ'erre übet, auditunis rcxci'cndi pati'is et
sententiam et allcüatoruni solutioiiem.
Martinus I>utiierus.
35 Primuni diluam contmueliam, quud me egregius d. d. insimulat l^oiie-
miee factionis stndiosum et plane patroiaun (parcat ei dominus), presertim in
tanta Corona tantoi-um virorum. Xunquam mihi placuil nee ineternum pla<'eliit
quodcimque schisnia: inique faciunt liohemi, (|Uod se auctoritate ]iropria sepa-
raiit a nostra iinitate, etiam .~i ins divinum ])ro eis staret , cinu su])remum
'i Cttu: beatus Petrus a C'bristu 24 cmisilio
18*
276 Dispntatio I. Eccii et M, Lutheri Lipsinp habita. l.")19.
ins divimini sit cliaritiis ot uiiitas s])intiis. Hoc ego que^^ivi soliini et rooo
(]iiemlibet hoiiiiiii Chnstianiuii, dignetiir cliristiana charitatc pcrpciirlorc , an
nun sit longe irnjuiclcntissinu' iniquitatis tot milia martynun et sanctonnn
per annos niille et qnadriiigentos in greea eeolesia iiahitos extra eeelesiani
eiieere et nunc dennim etiam reguantes in eelo veile deturhare. Naiii si '■>
etiam iusaniant onines adiilatores Komani pontifieis, negare non possnnt
eeelesiani Christi l'nisse 20 annos l'undatani, eoronatani per uniltam orbis
terrarum jiartem, aiitequanv Komana eeelesia fieret ex Petro, ut elarissime
lüiii l,^^ -.M patet ex epistola ad (ialatas, ubi seribit Panhis, se ])ost tres annos venisse
ad Petrum, deinde post quattnordeeim annos iternm aseendisse ad Petrnni. i"
ijni si eonferantur, inxenientnr ierme deeem et octo anni post aseensioneni
Christi, qnando l'etrus adiiue erat Hierosoiiniis, ut taeeani annos quibns
sedit Anthioehie, ut mm possit diei Honianani eeelesiani esse primam et eaput
iure diviiio. lani illud luagis urget, (piod greea eeelesia nsqne ad nostra
tenipora nunquani aecepit episcopos snos contirraatos ex Komana. Ideo si is
t'uisset ins diviniiin per lantnm tem]nis, onines episcopi Alexandrie, Constan-
tiuopolis, alii|Uot sanctissinii ut Gregoriiis Nazanzeniis et eeteri quam phninii
essent damnati, heretici et Boheniiei. (^na Masjilieniia niliil potest detesta-
bilius diei.
.Yd argumenta solutioiium: 20
<iuandit egregrins d. d. dieit 'eqnalitas apostolatus nun pieiudieat pri-
inatui' et adduoit sanctum martyrem Aiiaeletniii dist: 21. Can: in IS'ovo testti-
mento, dieo breviter: lioe est unum de frigidissiinis deeretis, quod inipugno,
nee ulins mihi j)ersuadcbit, hoc decretum esse hnins saneti pontificis et
martyri.s. ä-i
Ad Secundum : Non posni viin In oi'dliiatlone a))ostolornni, de quo 111
opiionendo videbimns.
Tertio, (|Uod ( 'vprianum induxit (■(piiparantcm a])osti>ios taiii in lionore
quam in poteshite, cum ego dixissem beatimi Petrimi hoiiore l'uisse prioreni,
libentissime ailmittn et si opus est libenter errare vuId, mndn d. d. ohtineat 'm
hoc pi(p \-critat<' et dicat postea, ul)i postea maneat ))riiiiMpatu>. Dico tamen,
quod eqnalis est liinior apostolornm ad alios, verum inter se merito Petro
primum loeniii dederunt : nnus<juisqn(! enim apostolorum in sna sorte et sient
nnus<|uis(jne epi.seopns in sna diocesi cqualem habet liouorem.
C^nod ex])robrat, nie nihil respondisse ad Cyprianum, (piesivi epistolam :i:.
et non inveni. Tamen satis responsnm est ex precedentibns, (piod Cyprianns
euilibet eeeiesie tribnit sunm cajint per mnltas e])is(olas. Hii (pii t'nerunt ex
Numidia nun proliant ins divinum esse, sed l'actnm osicndmit, sient in simiii
Aehacins de fiictn cimstituit Foelieem IJomannm pontiiicem, (piod dictum est
lieri. Innnii I">pi)ihanius, episeopus ( 'vpri , deposuil maiorem episcopum in
Constantiuijpiilitanum , scilicet lohauncm Chrvsostomuni , ut est in tri])artita
historia. NHu lanicn c\ l'actn islu ractiini est ins. i'^t nuilla alia cxcnqila.
Dispiitiitio I. Eci-ii ot ]\I. Lutlirri Li|isiac liabitü. l-MH. 277
Salis minir, il. c^ir^iuin d. iiistiliiisse jirobant ins (liviiuiin <•( iimhic liodic
ue iinaiii «niitk-iii syllal);)in >cii|)tiiiv iiulucit, .sed taiiliun dicta et l'acta [)atriiiii,
eadenique .sibiip.si rcpngiiautia.
Qiiod (»recos oliiii fatctiir Christiauissiiuos fiiissc, |)()fitoa rcccdciitcs al>
iihcdicntia Koniailf ecclt/sic tidcni ciiiii inipcrin pcrdidissc, idcm est (iiiod licii
dixil cadcni auctoritaU' Eeciaiia, piwaliiisse advcrsiis cds portas iul'cri, sie
Iractaiis scriptnras, iit intfllitfat \)vi- pirvalentiaiii iiit'ci'drmn tcrroiu' vitc; vcl
reriiin ainissioiiem : Ix'llissiina fjlü.ssa ccrtc, ((uasi ikui potuerit fidos inanerc
aiuisso iinpcrio, et ita liccat diviiiaro, (piod inilli sini Christiaiii in (irecia
I" «jiiia iiiilluin iinperiuni. Eadeiu ratioiic dicct et niaitvrcs al) iiiH'i'is esse
supeniU)s.
Exprobrat t'tiani diccns, ((Uod ex re.siJoiKk'iitc l'actus sum oppdiiciis
(gratus accipio nionitioncm), at lioe ideo feceriiii, iit k'inpiis luiixTcui dcli-
berandi. Non sunt taiita Ecciana fiilniiiia (»t et cgo (|nid glorior), iit nw'e.s-
li saria sit inilii delibiTatici. Illud ctiani, (piod Ivicliardns Arniacaims noii siia
sed Ix'Diiis anctoritate vcrbum Christi tractaverit , parnni niovet. Ostt-ndal
ipse ex ipso textu Mioe est iure diviuo pnipositnni^ et cro eonlcntns.
Ad ultinuun, iibi sie raeiueinatnr 'eontinuans est inaioi' eontirniato, ergo
Petrus niaior apostolus', forte quod ex Aristotele pntet ageus suo passe esse
211 prestantius. Sed argutabor et ego plane Aristoteliee 'Confinnans est bene
maior j)er sc, sed |)er aeeideus bene minor', uisi ibrtassis eontinnationeni Iiic
iutelligat sacramentuni eonfirmatiouis, (juod uou credo. Alioquin non raruni
est siiperioreni per inferiorem adhortari, eonsolari, cnntii-mari.
Hoc ad eoiifhtationes eius.
2.1 Ad principale.
Ad jmneipale aeeedens probavit, Petrum esse monarchani inre <]i\inii,
et lioe ex auctoritate Bernhardi snperius indiieta. Cypriani, llieronvini, Ani-
brosii, Clin'sostt)nii, ^Vngustini, deijulc onniiuni sanetornm consensu, item
miiltis decretis et deeretalibiis diversornni pontifienm. Respoiideo: d. d.
3« ?>kius voluit inre divino probare, et niox sni ()blitns iueidit in atietoritates
patrnm, ipias pro mainiv parte iani traetavimus, et vidimus eos in diversis
locis diversa aliquaudo sensisse, et mnito plnres et sepius pro nie (|nani pro
d. d. Ecki«.
Sccimdo videamns tarnen per orilinem. I'iinia, Bernliardi, sui)erins
35 satis est dissolnta, (juod videlieet uou probat, sed snadet tantummodo, eo
quod iiitatur in alieno sensu scri|)tnre, ut ipscmet d. «nncessit doetor. SLmi-
liter et Cypriani anetoritas de priueipalitate et de urtn saeerdotalis unitatis
satis visa est. Tertio ])robavit [)er iila verba: 'i\i es l'etrns, et super iiane»(üiii). le.is.
jjetram &<•. que Augustinus sie exposuerit 'Super haue petram, id est Petriuu', et
'" haue neu retractaverit. Ifespoudeo: (juid ad nie? Si \nlt pugnare contra nie,
15 Amai-canus 27 hoc est. auctoritate
278 Disimtatio 1. Kccii r\ M. Lulhn-i Lipsiae lialiitii. LMi).
coucilict \[<>v |)rimiiin dicta <Miiiti-;iri:i. ('crtuni est i'iiiin, Auuu>liiiiim ~i'|iiu-;
fxpcisiiisse pctniiii C'liristuin et fortassis vix sciiu'l I'ctnun: idco plus pi-n
nie (iiiam contra inc liicit. CJuod si etiain Aiianstiims et oinues patres
Pcti'um iiite]Iexornut per petrani, resistam eis ego uniis aiietoritate apostoli,
1. L'ur. 3, 11- id est diviiio iure, ((iii serihit l.Corin: '.\. fuudauientiiin aliud nenm ])()iiere •■
pote.st preten[iiam (piod positiini est, qiiod est Ihcsus Christus, et auetoritate
i.-Ccii.2,4tt. Petri 1.2. uhi Clu'istuni lapideni vivuni et angulareiu ai)pellat, dueens, ut
supereditieeniur in dommn spii'itualem. Alioquin si Petrus esset fundanientuni
ecclesie, lapsa fiiisset ecelesia ad unius aneilk^ ostiarie VDcem, (piani tanieii
nee ]>orte inferorum ex])uunare poterunt. Sequitur ergo, (|Uo<l saueti patres, i"
qiiando Petruni appeliaut petrani, hoe loeo vel iiumana ])atinntur vel ali(|Ueni
aliimi sensnni iiabent, de quo nun jirduuneio. lilen illud Anihrosii dieentis,
Petnun esse ])etrani, l'aeile admitto, cum et ((uililiet (.'inüstiaiuis sit petra
])roj)ter Cin-istum, in euius soliditate tinnatnr et tuiuni euni eo eilieitur.
Qiiandii anteni ('hrvsostonuis Petruni appellat jiastnreni tiiture ecclesie et '-^
constitutuni preposituni uuiverso orlii, suni eonteutus, modn intelligatur ista
])astura non totius ecclesie, ne Pauluni apostoluni exconiinunicenius, (|ui multo
])lures ecclesiap pavit quam Petrus, et Peti'um esse ])riiniini in himdre in
toto orbe coufiteor, et hoc etiani C'hrisostonius taugit, ijuando dicit, enni esse
verticem tocius consortii a])ostolici. Vertex non est capiit verticis, .-cd pars :■"
capitis. Iinmo apertius a|)pellat cum apostoloruni os, (|nnd et Ilieronynius
w«ttfM«,i9.et (lyprianus assenmt, (|uia non in sua persona solnni sed onmiiini a|io.-t<i-
lonun et totius ecclesie audivit 'Tibi dabo claves ä-c.'
Ad decreta nihil dico, (|ue dixi f'rigidissinia. et ]iresertin) istins Aiia-
cleti inuituni iactati liac hora, (|Uod bonns Christianus non civdat Anaclcti i''i
esse niartyris, qui Ce|ihas interpretatur caput et üoiiiaiiani ecclesiani \dcat
Cardineiu.
In tine, (|Uaiidii(|\iidi'ni adeo displicenl l?(ihcnii d. d. egregio, osiendat
niemoriain et ingenium suuni: scribat contra cos. Satis ego niiror, tain
niultos inveniri iJohemorum criniinatores et hostes, iinllum tarnen esse (|ui "'
l'ratcrna cliaritate dignetur eoruni errorem coufutare in gloriain Romane ecch^sie.
D. Martiiiu> |ieliit Kckiuni, ne \clit impiiigere tanlaiii cnniunicliain
ut euni IjohcMiniii laccret , (piia sibi seuiper invisi l'uissent, ideo cpiod
ab uuitatc disseutiant.
30 Iiostis
iJisputatio I. Kei-il ei M, l,u(li>'i-i I.iji^iiu' liiiMta. IM'j. 279
H cua Sccund;! id ii 1 i ii ii:i 1 m csl il i > iiii ( a I i o
(•a ilc III "i. il ic I II 1 i i.
.^^ a rl i II II s Lii ( t li e r.
<)l)i('ci( ojircirius d. il. in Hiic articiilos \\'ikl('ll' et Tolianiiis IliilJ dain-
.'• nafos et IJnnifacium, <laiimator<'iii ('(irumlcm. RcspiMidco siciit priiis, nie noii
vcllc iiiT |)(.)~-c il<Tfii(lcri' I'xilic'iiiiiriiiu >clii,-iiia, seil ni'ccani cfclcsiaiii iiiillc
vt i|iia(lriMp'iit<iniiii aiiiioruin: sivc cwui (,'a scuscrinl TJdliciiii, niliil a<l iiw.
Ccrtmn hai)cii, (|U(i(l nee Homaiiiis puiitif'cx iicc oniiics eins adiilaturcs (xissiiit
tantuni iimncnim saiictonuu siili iiotcstatc liniuaiii |Mintificis iiuii(|Uani auciitiinu
1" (lo celo dcturbarc.
Sc'CIUkIo et hoc cortmii est, iiiter aitk'ulo.s loliaiini- lliilivcl liiilicinnniin
iiiiiltd.s esse plaue Cliristiauissiinas et Euangelieos, i|iiii.-. non jiossil univer-
salis eeelesia daiiiiiare, veliit est ille et siinilis, quod 'taiitiini est uiia eccK'sia
iiniversalis\ liee eiiiiii au-eiitibiis imj)iissiniis adulatorihiis ini(|iie esl daiuiiata,
!•• ciini (iret niiiversitas ecelesie 'Credo in spiritum saiietnin, saiietaiii eeelesiain
eatliolieam , saiictdriiiii enniniiminneiir. Ilune iKibiiissiiiiiiiii artiniliini liilei
iiiter artieiilos loliaiinis Iliiti iiuineraiit. Deiiide ille '!N(in est de iieeessitatc
saliiti-i eredere, T\i)iiiaiiain eeelesiain esse aliis siiperioreur, sive sit A\'ikletr
sive Hiill, nun cium: sein (piod saKati sunt ( ireji'c'i'ins Nazanzeniis, IJasiliiis
30 iiiafiims, Epiphaniiis ('y))riiis et innuinerabiles alii (rreti(! Ejyiseopi, <'t taineii
hunc artieulum noii tennenint, nee est in jxjtestate' Koniaiii jioiitilieis au(
inquisitorum hereticc^ pravitatis novos condere articulus fidei, sod seeundiiin
eonditos indieare. Xee ))i)test fidelis Christianns eogi ultra saerani seriptnrani,
(|ue est proprio ins divinum, nisi aecesserit nova et probata revelatio: ininio
2.i ex iure diviuo proliibeiuiu- eredere nisi quod sit }>robatum vcl per seriptnraiu
ilivinain vel ))er nianifestam revelationein, nt Gerson etiani etsi reeentior in
innltis loeis asserit et divus Ano'ustinus aiiti(|uior pro singiilari eanone ob-
servat dieens ad divnni Ilicronynuuii: Ego solis eis libris didici hunc honorem
deferre qui Cauoniei appellautnr, cetcros anlem ita lego, ut , quaiitalibet
.Kl doctriua sanetitiVte(|ue prepolleant, uon ideo verum existimem, ipiia illi sie
senserunt, sed si ex libris eaiionieis vel probal)ili ratioue mihi persuadere
potuerunt. (iiiinetiam ip-i luriste, de i|inbu.- minus videretur, in ea: signi-
fieasti, de eleet: statnernnt, |)re\ alere iinius juivati hominis sententiam tarn
|)ontifiei Romano (piani Coneiiio et ecelesie, si meliore auctorilate nixus l'iierit
;;•. vel ratione. Ideo niliil est, (piod d. egregius d., volens ex iiir<' divino contra
nie argucre, diniisso iure divino arguit eoiitra nie ex colleetaueis lierelii-e
pravitatis in([uisitornm. Proiude ista propositio rohannis Uns 'papalis tlig-
iiitas a Cesare iuolevit'', si est falsa, eradatur Platyna in vita Benedi('ti
20 Epiplianius. Cypii : ®tc ©cjanuiltauigaljcu unb Siöic^cv f)o6en : Epiplmniui-, C'ypiiimus;
ülleiu ci liaiibcU jid) mu um sjvicdjijc^c a.'ätcv 2'J inwiitulilifl 33 statueriut
280 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
.^eciinili, ubi scribit, Coustautinuiii 4. imperatorem Grei'uniiu ■^aiixi^.^e, jionti-
ficfiii Roiiiaiiiiiu est-e vicariimi Cliristi geiK'ralem, quauquaui iiec .<if sit obser-
vatuiii a Grecie epi:rfopi>. Ciliare quantiim nie iirget egregiu^ d. d. per
Bohemos uondiim c aiinonim, tautum ego lu'geu eiim per Orieutalem ecelesiaiu,
nielidreni parteiu iiniversali> ecclesie et niille quadringeutdrum aiinonini. 8i ■
Uli sunt heretic-i, qiiia Romauum poutitieem uou aguovenint, hcreticiiui accii-
sabo advei-sariiiiu, qui tot sanctos per imivei-salem eeclesiain eelebrato.s audet
asserere damuatos. Per eadeiii dico ad Boiiifacinm 8. <iui qiuilis pontifex
fiierit et (jua fide eius gesta recipieuda, satis probaut historie.
Proiude concludo et rogo, d. d. velit Romanos poutifices coucedere fuisse i»
honiines et uou coustituere deos, presei-tiiu quoties iudicaverunt in causa pro-
jiria, deiude uou per seipsos sed per ludoctissiiiios adulatores, (juando divus
Gregorius multis epistolis, etsi Romauus poutifex, reiecit a se priiuatuui tocius
orbis, allegaus ad hoc predecessorem suum Pelagium, diceus inter cetera, (|U(m1
veueranda 8ynodus Calcedoueusis oljtulit iiunc jn-iniatus honorem Romano !■
poutifici, et nullus tarnen ausus est aeeeptare. 8i ergo ego erro, errat nieeum
Gregorius primus cum suis predecessoribus, et damuabiliter peccaveruat, (luod
oblatum primatum uou assumpseruut. Per iiec volo probatum, (jiiod ex decretis,
damualiouibus, approbationibus reeeutioribus eceiesic Romane nihil eoutra
nie agitur, ciuu sint siispectissima omuia et antique veritati et cousuetudini jn
])er omuia contraria, nihilomiinis tanieu pro reverentia et vitimdo schismate
libeutissime tolero et tolerauda persuadeo, modo non tantum iure divino tot
sauctos precedentes damnemu.s.
Hec liabui que dicerem de articulis.
Eckius. Si
Quod revereudus pater honorem siuun excusaturus iiegat se Boheaiorum
patroumn, si facta verbis responderent, maguiticarem cum: at ultima iirimis
noii concordaut, cum i)estilentissimos Hussitarum errores uou Christiane dicit
CTiristianissLnios. At de Ins j)osterius.
Conditionem tarnen illam odio, (juod schisnuitici Bohemi et Pieardi .!"
tauqiiam deum acceptare possent, si pro eis staret ins divinum, (rrecos
laudatis.«imos et sanctos martyres semper huula\i. at revereudus pater, ai'ti.s
i-oquiiiaric mimis instructus, connuiscet sanctos (Jrecos cum schismatieis et
iiereticis, nt fuco sanctitatis paü'um hereticorum tueatur pertidiam, (pioniam
mille et quaikingentos sinnil incuk'at imnos. s:.
(D. Martinas protestabatur diccns: Prote.stor coram vobis oni-
nil)us et publice, quod egregius d. d. hoc meudaciter et impudenter de lue
loquitur. P2t Ecciu.s protcstatur, se velle prob;u-e scriptis et dictis, in
IG MuUus luin 21 iiihiluminus tum ÖO Cuuclusloiiem tarnen bic (^ciamnit--
ausgaben unb Söit^ci: bei Seit ift ^ici bcibcibt '17 liuc tälso et inendaciter dixerit 'Dlaiiuitript
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiac liabita. l-illj. 281
r|iiihiis longo tenijwire luaior (ti-fconim ]wrs et fcclcsia f'uit licrt'lica et sclii.*-
nintica: .sed iion est cuiiveutio liicis ad Kelial et seliisinatieoruin ad .«anetos
luartvres et confessores.)
De ecelesia ante Konianani viginti suiiios existente dicam, ([iiaTii revc-
i reudus pater mihi conipouit: non luoveor, (|Uod epi«'i)})i greci a I\oniano
pontifice nou lueriut eonlimiati : iiam et Plebani .seil paroeliiani saeerdotes a
papa iam non eonlinnautur , sed exti-enie esset denieiitie dicere oh lioc,
sumuiiim pontifioem non iiabere jjriniatum super plebeianos saeerdotes.
De frigidissimo Anacleti deereto dieani iiiterius, alia ijuo(|ue decrcta
i» defeusurus. De Niimidia reverendus pater dixit esse factimi, non ins, (piod
est preter Cvpriaui sententiam. (|ni eos incusat veint seiiisniati<'os (jui audeant
ad cathedrain l'etri et prinripaieni eeclesiani, undc nnitas ortu est, aceedere.
Quod Epiphanius Cvprius lohaiineni Ciuysostümum episeopmn superioreni
ab episcopatn ex|)ulerit, viderit ipse. Hoc, incpiani, faetnni nun iusimn
i'' Iltisse censeo.
Preterea quod in nie caviiios torqnet. (|uasi non idonec saeras iit<'ras
traotauteni , qni ol) aniissioneni rernni (eniporaliuni et divitinruin dixerini
adversus Grecos portas iuteri pi-evaluisse, nun(j\iani eogitatiuu mihi iniponit:
uam hereses, sehismata, errores contra (irecoruni eeclesiam invahiisse dixi.
20 Verum est, qnod et imperii aniissio cum magno Cliristiauitatis pudore sub-
sequuta est.
Deinde (juod gloriatur reverendus pater, se iure divino loqui Luce 22. "'"• -•• -* ^■
ego obscm-um v-inmi aiferam Richardum Armacanmn etiam Leonis auctoritate
fretum, dieat et me eandem eredere Euangelii scnjHuram et ins divinum.
i^ At reverendus jiater, suo nixus .inteilectu, nie respnit anti(|U()nini sequentem
intelligentiam. Indubitatum est, et Arriiun ('pater maior me est') hereticum J»*! i«. -'"•
et Athanasium habuisse enangelium. Verum Arrius erronee, Atlianasins ut
Spiritus sauctus etflagitabat intellexit. De adiecta contiiTiiatione non refert,
cum quisque prudens intelligat, eimi, (jui auctoritate superioris sibi concessa
30 alios confimiat, prestai-c in hoc eonfinnatos. De 'per se' et 'per accidens'
ueßcio, quo pertineant.*^ Hoc pro jirimo.
Assumptums reverendus pater argumenta niea contra prineipaleni in-
t«utionem exprobrat mihi immodice, institutuni memu l'uisse jn-obare iure
divino eeclesiam Komsuiani esse aliis |)re]atani, et tanien sohim in dicta
3.V patrum et sanctonun inciderim, quasi ani])h(irani facturus urccohnn iucipiani.
Parcat mihi reverendus pater, si intentionem meam noluerit vel non |)otii(rit
a.«sequi. Nam hoc- fere de iure divino satis fit, dum tot sancti patres ile
iure divino esse dixerunt, licet ins divinum non olnicuerimus Mattliei 1(3. '•*''""" '«■!*•
Super hanc petram, ubi auctoritates sanctorum patitnn induxi.
llaadiaiit 24 euudeiii 2S obiecta Wanuffcipt .).") iiccipiain qUc Slusgaljcii :J7bocl'ure
') Slm SRoiibe: Nisi forte ad currum Carolostatlii.
282 Hispntatio 1. Eicii rt M. Luthcri Lipsiae habita. 1519.
De Benihardo, cuiiis aucinrita.- vt >iniMl ratio «^st iiiviiicihilis , iicscin
(|iiiiniinlii rt'vert'iiiliis \y,\ter siii (il>litiis dixcrit , nie adinisisse Bcrnliardnm
alio sensu luqiiiituni, (jiiod iiullis arinis jidssit dt'viiu-ero: scrvato niim vcni
j't tiemiino scri])tiir(' sensu i'(|Ualitatis tilii ad j)atreni optiine procedit sancti
Beruhardi ratio. " s
De Augustino et aiiis, (|ui Petruni dixit esse petrani, tan<[Uain contrai'ia
iliccntem insinuat sc iion recipere. Contra (jueni ego dieo, (|uoniodo aiidcat
lani sanetuni, tani docluiii patreni credcre .sen.sisse contraria in codcin liliro,
in eodeni capite, in utrius(|uc scntcntic collationc lihro 1. retract: ca : 21.
Sed ((uam inodcstc et liuniiliter revei-endus patcr Augu.sliuianus rcsponderit, m
alioruni sit iudicium, cum uuus sc proniiserit tot sanctis patrihus se oppo-
situruni. Hoc est virus Boiienücuni, plus velle intelligere sacrani scripturani
((uani summi poutifices, concilia, doctores et uuiversitates in magno vigorc
existentes, enni tanien sj)iritussanetus ccclesiain suani non deserncrit, ei miiiun
esset, si illani veritatcm dcus tot sanclis et niartyrihus occultasset ns(|uc ad i"'
adveutinn reverendi patris. Xci|Ue cvincit (|uippiani i)cati Pauli inductio,
(|Uod eins dicta sanetis patrihus et doctorihus niiniuie adversentnr. Kst
Christus petra, est fundamentuni , est lapis angularis, est capul ecde.sie
induhitatuni. Porro illa noii dehcre attrihui eins vicario, contra sanctoriun
[)alruia et niartyruni attestationcni non est accept«nduni. j'i
Raciunculam adiecit ctiani n\i|)cr in vulgari sernionc ' disseniinatani
'Si su[)er pctram, <|uonuKlo super Petruni ecclesia edificari potuit, (|ui ad
unius aucillulc vucem Cliristuui et fidem Christiauam abuegaret?' l'arcal
mihi re\ereudus pater, (nun philosophiani Aristotelicaui coutemnat et gramnia-
ticani lanti faciat, Cui- hie lynceis suis oculis verbum 'Edificabo' futuri lern- -'s
))oris non perspexit".' non enini sponso preseute, ubi filii letabautur, op\is
erat vicario. Nc((uc tunc Christus ei potcstateni dedit davium, sed potius
proniisit. Ante ergo ciaximn et potestatis dationein ab ostiaria interpellatiis
l'uit sauctus Petrus, (juod et .\mbrosius et dehine (jregorius tcstantur.
.\d ( 'hrvsostonunn rcspondit, l'ctrum superiorem f'uisse houorc, uam 'n
et Pauhis pliircs pavci'il ccclesias. (|uasi rcveri'udus patt'r non )>lus predi-
caverit (juaiu iani sunuuus pontit'ex, et ob hoc sit tliccudus maior pastor
i|uampa|)al Sic niniis sul)tilitcr sc toiMpiet in dietione 'vertex', (piasi Chrvso-
slomus iKin piiniatmii \nhiil inlelligere: sed quis hoc leret, cum synibolicum
sit (^t Vertex pro smimiitatc in lali Iranslationc et methaphora usurpetur? '-'■'
Sie et OS apostoloruni dicitur, (|Uod sepc pro omnii)Us apostolis f'ucrit io(|uutus,
((uod et beatus ("hrvsostonuis ))onderal.
De decretis dicil, illa esse frigidi.ssima decreta, de quo plmimum miror,
cum in disputationc ^na posucrit 'l'omauam ecdcsiam esse oiuiul)us aliis
12 hoc est. venuii liolii'iJiK'iun \'-i |iiiiitili(.'is :J2 uli liuc non sit (licciidus
') Sicl|c bnviilJCi: £. 2\l. ...
Di.sputatifl 1. K.TÜ rt .M. Lullicri Li|)siiii' Imhilii. Ihl'.t. 283
sii|iiTiiir('iii , jirohatur ex frigidissimis Romunmiini imiitiliciini dccrctis in(r;i
<•(•(•(■ amiHs iiatis', et ('tr<> ei multum xctiistiora aildiixi rini. anliMniani in<-i']>it
rdrigcscerc Cliaritas miiltunini. Subterfugium >n\ut\ ikui ar(i|)i(i, (|ii(i ncifat
coiistitiitinncm iilaiii c-is^c Aiuu'teti. nam sie oiniiiiiiii «•((iicilionini et siiimiinniiii
■' ])(iiitificiini (Iccrcta mihi sigillatiiii eluderentur, et sie tota facultas iuridica
talsitatis ill^illUllal•l•ttll■. (piasi falsis fundanicntis sit iiinixa in !rcti(>iiil)iis,
deeisionibiis, ludic-iis et siiiiililiiis, et sie iura eoniiii pdiititieia cnini de iii<ira
f"al)a, iiisi eonsensu totius Ciu-istianitatis fucriiit ai)i)roi)ata. l'iidc milln paelo
recipienda est reverendi ])atris soiitentia, cimi oniiiium siiiiiiUDniMi |)oiitifieiim
lü deereta et eoneilioriim in plurilius locis reperiautur et, nl est aiidax iKmiiinini
gemis, diidnni fiiissciit re])erti, (pii siniiani illani Anai-Icti Iconina iiclic ince-
detUeni diripiiissent. ^>isi ergo ostendc ril , in niiuinalibiis illa nun liaberi,
tidein ei iion adliil)e().
I'ostreiiio de IJolieinis dixit, cci-te noii sine (^In'istiaiiornni doctormn
f' eoutiiinelia, pliires esse erimiiiatüros IJolieiiionim: ulii siiit (pii ex iliarilale
et bono zelo eoutra eo8 scribant et eos exliortentiir, il>i exerccant inpiiinni
et nienioriam. (^iiid surdo narrareni llihnlain? al ( 'hrislianus neti-are nou
dcbet, pliirinios oplinid /elo inotos eontra JmiIu'Mkis scripsisse. (pialcs l'nernnt
patres in Conistantieusi (^oneilio de))iitati : <pialis fuit doctor i-cspondcns
20 Bohemis in coneiiio Hcrbipolonsi : (pitdis Kagiisiiis: (pialis optinie piobitalis
et doctrine lobannes f 'apistranus, divi Fraiicisei sacerdos, oninibus fidelibiis
notissiinus, Xieolaus ( 'usaims, Geniiaut)nini rtoetissiniiis, eniii plui'il)ns aliis,
nt nbiieit mihi reverendus ]iater, iiu|iiisitorilins, ipios preteico. (Jnaiv nun
detiierunt Bohemis (pii b()na scribiTent, sed ipsi dcfiurnnf ipii, in heresi
ä.s obstinati, bona scijuerentur.
De grecis san<'tis dixinuis scpiiis: seil hoc luincnihnn iiinnil)ns ( Inisti
tidelibiis esse arbitror, (pidd reverendiis |)ater eontia tani sanctiun et landa-
bile Lunstantieu.se coneiHinn, tanto eonsensu totius Cliristiauitatis congrciratuin,
non veretur dicere articulos aliipios Hussitieos et Miklefificos fliisse Clu-isti-
s" anissiraos et euangelicos ( J'rotestatur Martinus: Xon est verum, (piod
contra Constantieuse coneiliiun loquutus sim. Eeivius contra offert se
l)robaturum ex dietis et scriptis), tpios nou possit nuivei-salis eeelcsia
damnare, sicut pessime sonat, inique esse damnatum articulnni iihnn Ilussi-
ticum de neeessitate salutis, Romanam ecelesiam esse aiiis supcriorcni, de
3.'' (|U() (juideni dieto Bohemi non immerito e.xultanl, et hoc orationil)ns suis
apnd dcum ))ustulavennit, xcruni niaj^na eeclesic iactnra. (^nod Isicnl licatns
Ant;ustinns alilii racioeinatnr) si uUuni mendatinin ad sacras scripdn-as Incrit
adniissuiu, t(jta erit de veritate snspeeta: ita et damnati ilussitc. reverendi
patris fnlti patrocinio, proeul dubio (^lartinns liUtlhci- pr<ilcst at nr:
fi insimulatur '2:'. i)iiiis fcljlt 2.'i lioiia nun .seiim-rcntur :10 IVofestatur
Martinus ftc^t am Siaiibc :J2 ecelesiam Vj Marlinus Lutther pioteslatur ftcf)t om Wonbc
284 Pisputatio I. Ecrii et M. I.uthfri Lipsiae hahita. 1519.
Mendacium est inipudeuti^^iimunl dicturi sunt 'Si iniicilimii cnavit in his
(luobiis articiilis Cliristiaiiis.sinii.s, ita eins apiid nus in aliis articiüis vacillabit
anctorita.«'. L'iide in ro ])rins foiidonmata nulo phira verha prodigere , ad
i|uid 'jDgeudus sit Christianus aut adniitttnidiis. hoc dico, aiictoritatt! coucilii
vel Koniaui pontificis fieri, ut seutcntia siuc siispicione heresis defendi non s
j)().ssit, que idioquiu citra fidoi Icsiouein iinpune posset defendi. In jn-omptu
est exenipluiii: 'An essentia in divinis generet?' quam sententiam Rieliardns
aniplexns Hb: de trinitate niininie ineulpatur. at deeisione per eoneiliuni facta
niiUus iani .sine lieresis siispitione esseutiam diceret geuerare, credo, in capi-
tulo 'danmanuis' de snnima trinitate. lu
Ad Augustinuni de iegendis eauonieis seripturis iudiietuin nihil nioveor,
qiioniam conciliorimi et sinnmonun pontiticuni decreta non exeludit. Quid
doniiiii niei iure consulti in e. Signifieasti, de eleet: ponderent, iani non
nieniini. At sue professioui? meniores velut iusticie cultores non dabiuit, ut
arbitror, ieges poutificia.« pes.sundari. is
Quod vero Piatvnam addncit , (|ua.si ille plus sit quam sumnuis |H)n-
lifex vel Augustinu.« vel C'yprianus, qui in \ita Benedict] secundi remuTet
C'oustantinura 4. sanxisse, Romane ecclesie deberi priniatum, legat, queso,
reverendus pater, que doniini iure eonsulti annotant in c. ecclesie S. ISIarie,
de constitutiüuibus, quid, qnautum et (piomodo valeant seeularinm constituta -yi
in ecdesiastieis rebus, et videbit, quo sensu verba Platync (ne dieam l\i)mani
imperatoris de ecclesiis et haereticis) debent aceipi.
Ultimo loco proponit, me urgere Bolieuios, (xrecos (fateor, sehismatieos:
nam sanctos patres grecos canonisatos non daimio), sieuti Gigantes volebant
in fabulis lovem e eelo pellere. Scd iiinc vcre occumt nobis reverendus v.i
pater, <|Uandi) dabit (xrecum inobedientem it rebellem ecclesie Romane, (pii
sit ranouisatus. et (piis est hie, et non laudabimus enm? Frustra ergo
a.«sumit se tolerare monarehiam, ((uasi nun esset de iure divino, sed {|uadam
Idlerantia popnli et eonsensu fidelium inducta. (Jnod |)trmaxinie li(|uet ex
liregorio in<lucto, <|ui priniatum iuter Hdeles sil)i oblatum reiecit. At sensum su
sequatur reverendus ]>ater, ni>n vei'borum corticem, et reperiet in cpistolis
smmnam optimi patri.s Immilitatem, nt plus mititate et hnmilitate sua super-
biam patriarehe Constantinopolitani infringeret, quam quod snspitio elationi.s
aut sujierbie de eo liaberctnr. l'nde etiani 'Servum sorvorum' se primus
scripsit. Et (juod lioe sit \iTinn. -i tani diiigens est rcNcrendus pater (Jregorii :»
lector, jtotuit in einsdem epistola legere (si<iit trMn>ponitur in de<T('t: ( 'ano: 2.
(|. (). decreto), ulii jxitestatis sue nienior luiniillinius pater, diviliaruni et glorie
contenq)t()r, seriliit, alins cpix-niKis pretei(|uaiii Humanuni in partcni vocatOi?
.sollicilndinis, non in plenitudineni potestatis. Nemo est, (|ui liic dubitare
possit, quin reliquis episeopis partem, Romano vero pontitici ])leuitudineiu lu
1 (>iii8iliuiii :{( de ceter» ftütt deirt-t" allt 'Aufgaben
Disputatio I. Rccii et M. LuttiPi-i Lipsiae habitn. 1519. 285
cx g-rammatico .sensu dare vclit. Ol) id i'C)go, rcvorendu.s patcr ca quo dicta
sunt vcl per alio.s vel per me non .semper velit reiieere in adulutioni.s Studium,
t|uippe adulari nun didici, adulari otiani nescid.
Sexta die luiii iiora .^('[itinia inane
s Martinus exorsus est.
Postquam heri cgreo-in.s d. d. non ])artis sed indieis offioinni n.^urpans
contra conventionis paetuin et volnntatein iilustris.simi prin<'ipis (icurs'ii,
patroni nostri, nie toeies definivit et proeianiavit lieretieuni, einn sui otHeii
tiiisset .solnm addueti.s rationibus et auctiiritatii)Us iudieihus relin(|uere, e.s.<eni
111 hei-eticus nee ne. in quo si non est violata publica tide*, videriul ii ijiioruni
interest.
Ad eau.<ani primuni obiecit , quod errores Huß ])estilentissimos voea-
verini Cln-istiani.s.simos: de (pio testor nieani innoeentiani. Nee hoe poterit
unquam probare, et expostulo, iit assignet eosdem articulo.s, quos pestileu-
<■' ti.ssimos vocaveriin Chri.^tiani.s.sinios , aut voeeni suam revocet.
»Secundo criniinatur. quoii eonnni.^cnerini saneto.s Greeo.'! cum schis-
matieis. quid aliud l'aeeret, (|ui non luil)eret (juod dieeret, cum e^-rti-s-sinuiin
sit, tempore novissime vastate Con8tinitino|iciiis fuis.se integerrimos Christianos
in Greeia, postea in Ttalia re('e|)tos, atquc etiam si line non nrgeret , adluic
ao stat, quod ns(jne ad conciiiuni Nicenuni salteni liicrint integri Cliristiani per
totum orienteni non subiecti IJoniano pontitiei, ut elarissime testatur deerctum
eiu.sdeni concilii Niceni dieentis lib: lll. iiistorie eeelesiastiee: Et ut apud
Alexandriani vel in lu'be Roma vetusta eonsuetudo eon.servetur, ut ille Egvpti,
hie suburl)anarum ecclesianmi sollicitudinem gerat. Idem eoneilium non
i'' Romano sed Hierosolymitano tribuit bonorum |)riinatnm dicens ibidem: et
ut episcopo Hverosolimorum antiquitus tradita bonorum prerogativa .servetur.
Quod si nee ista satis sunt, (|uod tarnen adlnie eonelndit ((]nod egregius d.
satis callide tacuit), quod ecclesia Christi 20 amios ad minus t'nit, antequani
Romana ecclesia naseeretur, ideo ridienla est eins confutatio, (juod fingit, nie
30 miscere sanctos cum seiiismatieis, eiun siios seiiisinatieos assignare non possit.
Tercio, (;imi contiitasset i'ationem meam, quin seilieet non eonfinuarentur
episcopi Greei«' a l^omano pontifii'c, dixit lioc nihil esse, cuui nee jilebani
passim confirmentur a Romano pontiticc <iuis non videt, hee perdendi
tempori.s gratia dicta, cum plel)ani tamen ab e])iscopis ordinenturV simul hee
3> omnia remitto ad prius dicta ilc Hieronymo ad Kuagrium. Eadem causa et
illud toties repetiit de Js'umidia, cum illi seribantur venisse ad Komam non
vocati et accusentur (juod venerint, et adhue d. d. ins ex lioc laeto Romano
Pontifici divinum tribuit. »Sed et illud, cpiod Epiplianius (\-])rius loannein
Chiysostomuni dejiosuit. non ])ro iure sed facto accepit, et sie vult conf'utasse,
24 lioc sulmrlKinaiiini
28l) Dispiitatio I. Eccii et M. I/iitheri Lipsiae haliita. l.MS.
(•Ulli ilk- eaerit swuikUuii statutiiiu Nicciii coucilii et aiiotoritetem Cypriaiii
de oi-dinandif- episcopi.s citai aiictoritatein Romaui pontifieis.
Stat ergo adliiio invifte, qnod Romanus Primatiis aut non est iiu-e
diviiHi lormatns aut tntius orientalis ecelesie sanctos esse ineternuui damnatos.
Illud preteroo. i|i1(m1 prcvaliiitiaiii jicirtanini inferi intei-pretatur inva- &
lentiani heresiini. (|iiii(l nun euro: iiihiloniinus non ostendit (xrecds t'uisse
heretii'os, eum vulgatuui sit, etiani per iiu'a, Greco.s nein liaberi pro liereticis.
Transeo et illud Leouis et Amiacani, ubi dicit, se se([ui intelligentiani auti-
i|uorum, accipicndo nunierum jiro numero, seilieet unius Leonis singularis.
iiiK. iä, 32 Item de coufirniatione fratruiii Petro conimissa uiliil dicaiu: satis dictum est, lu
(|iniiu nihil probet nee adhue corifiitatuui sit.
Willis. ir;,is. Ad rem prineipalem dieit, se tenuissc ins divinum, (piia illud Matthei 16.
'Tu i's Peti-us' eum sententiis patruni sit sequutus, pi-e.seitim Ambrosii et
.Viigustini , qui di.xeriut Peti-um esse ])etram, ausus etiaui hoc addere, quod
Augustinus uon retractaverit. Ego ])ostea eonsulens librinn retraetationum !'•
invenio eontrarium: vere enim retractat et dicit, Petruni non esse [)etram,
sed eonf'essum esse peti-am. Idem hoc dieit in horailia, quam onmes saeer-
ilotes orant in die Petri et Pauli, ubi dieit 'sujier petram (non 'super te', sed
'su|)er petram'), quam confessus es'. Ideni invenio in Ambrosio, quanijuani et
ipse variet. Ad hoc est sLiuul aurea illa glossa, ut gloriantur, super eapi- 20
luluiii 'ita dominus', dicens: 'Et siijier haue j)ctrani *S:e.' per haue dictiouem
null eredo doniiniim aliud demonstrasse (piam hec; verba, (jue Petrus respondit
doiiiiiio cum dixit "l'u es Christus, filius dei vivi', (piia super illo artieulo
lidei limdata est eccle.sia. Ergo super seipso fundavit Christus eccle.siam.
>»ihil est ergo, quod gloriatur egregius d. d. dicta patruin a se stare, cum -j:.
multo tbrtius inveiiiaiitm- a me stare: poterat ei-go parcere lingue sue et
uuribus nostris, (juando i-hetorico boatu (\.\clamavit, me velle umuu esse
doctioreui omnibus, plus velle intelligere scripturam quam doctores, univerei-
tates, concilia et Komauum pontificem, et minuu esset, si mihi soli tam diu
(icculta veritas revelata esset, hoc eniiu non iiiit di>])iitare sed invidiam movere. 30
(iuod \-ero ridet meam ratiuuciilam, ubi dixi, laj)sam esse ecclesiain
uegante Pc^tro, si super eum esset editieata, addueens grammatiee verbuni
futuri lemporis 'editicabo', (|uasi post mortem Christi editieata sit ecelc-^ia
super Petriim, transeo, (piiid (|iiis(iue (iu'iie videal (|iiid valeat. nihiioiiiimis
tanuui etiam post s)iiritiimsaiietum missiim gravissiiiio seaiidalo tidei et'cidit 3i
*ni. i, iift. Pc^triis (lalat: 2. ciiiii redargueretiir a Pauln, in (|uo periuiuisit integra fides
et confessio, iii Petro cjuidem lides sed shuulatio adversus voritatem euangelii.
Admitt"! tamei), (pKid cgregins d. d. hac auctoritate precipue nixus nimc
.M-ipsum excludil ab ca, ut sie nihil iuris di\iTii relin(|uatur ei. Nam si pi'o-
missio tantuin facta est, cimdum est ail loeuiii, ubi exhibita promlssio est, *»
8 .\iimrcaiii 12 sc luiii tc-iiuisse :):) fliiisti fef|(l in aüen 'Jlulga6en
Pispntatio 1. Efcii et M. Liithori l,ipeia«> haliitii. 1519. 287
et iuviMiii'tur illucl lolmmiis ultimo, uhi nun dicit 'l'i-tiv, accipo spiritmu- Joii. 20, 221.
sanctuni', secl equaliter omnihns 'nccipito spirituinsaiu'tum: quoniiu rcmi-
spritis <tr.'
Transoo et ilhid de ('lirisnstonKi, uhi Pctruui Iioikut suixTiorcm t'uisse
(lixi: (1. d. confiitatunis ojjposuil 'ruiu Paulus plus predieav'it ([Uain IVtru^^,
plus etiam habebit honoris', qna.si ego de uuiltitudiuc iaboris ac iiou putiu--
de priniitate ovdinis dixcrim. Transoo de \('Vti<-(' rx sxiiibiilico sim capilc
qite sunt niera verha.
De decretis minitur, lue dii-en' frisiidissinia dctTcta et intra cei-c aunos
1" nata. De eeee aniu's sujiersedeo, postea dieturus. Xani uon fuit opus, ut
docerer ante müle et dueentos, iiumo fccc aunos luissc dcereta, inuno f'uisse
et contentiones de primatu. Mii-etur interini ipse d. d. quod auctoritateui
Mattiiei intellioit prnmissionis verlnim esse, non exhibitionis, eiun tanien de-
creta ipsa super idein verbnui tanquam exhibitionis penitus nitantur. Xeces-
<■' sarie ei-go est ant deereta iniproprie traetare, etiani auetore d. doetore, aut
ipsum errare.
Qiiod vero non acei]>it neiiatuui a me decretinu Auacleti, et ipie de
sio^ilhttis deeretis ibi Indit , transeo: nonduin ouiui confutavit, quod idein
dera^etiim (^phani iuterprctatur eaput. ([ue iMscicia taiito pontitici non est
20 tribnenda, presertini en tenquire, nbi Horuerunt linuue et ludeornui liai)e-
batur eopia. Sed hoc constaf. libruni <leeretonun nondum e»se approhatuni.
Illnd etiam graviter inseetatus est, i|Uo<l dixi, |)inres esse eriminatnres
Bohenioruni quam instruetores. Ftinam mendaeium t'uissem loentns! A'^ideo
quideni nuilta dioi et scribi contra eo.* sed satis inlelieiter, quod non nonii-
2.'i nentur thiterno nomine, (|uo tarnen Pauhis Gahxta.s lapsos in pei-fidiam
ludeorum non dedignatur. Credo esjo Bohemos esse homines et lilandis sermo-
nibus et eoneessionibns poss(! attndii, ([ui critninationibus et opprobriis heretiei
nomini.« niagis indurantnr: non est ergo, qno(l exeuseiuur non esse narrandam
tabulani snrdo, cum precipiente Paulo instandnm sit iniportune opportune. 2. Jim. 4, 2.
3(1 De Grecis sanetis sejiius (h"xinins. Illnd autem traetanchim est, (piod
ad eonoitandam invidiam nmltum elamavit, 'horrendum esse onmibus Christi
fidelibus, quod contra tarn sanctnm et iandabilc Constanciense concilium non
veretur dicere aliquot articulos Hnll t'uisse Christiauissimos et Kuangelieos,
quos non possit universalis ecclesia damnare'. Kespondeo: Inter artieidos
•'1 Huß est et ille 'Una e.st sancta universalis ecele.<!ia, quc est ])rede.«tinatorum
universita.«', item alins 'Univei-salis saneta eeelesia tantnm est mia, sieut
tantnm nmis est numerus onmium predestinatorum'. hü duo non sunt Hulj
sed Augustini super lohaunem ad verbtnn prope et repetnntur per m:»gistrnm '
4. sententiarimi de sacramento Eucharistie. 'J'ertius est 'Due natiu-e, divinitas
■*" et humanitas, sunt unus Christus\ Hos articulos, eredo, confitetur mecnm d.
25 quoll tanu'M 'J'l Huliotniis ;!1 iiiiiltnin iploiwivit •'ii l'uita ust samt«
') *^*ettu? V'ouibatbuo.
288 Disputatio I. Eccii et II. Lutheri Lipäiae habita. 1519.
Johannes Eccin.s. Quartus 'Divisio imniediata humanonim operum est, quod
sunt vel virtuosa vcl viciosa: cjnia si lionio est vieiosus et agit quidqiiani,
tune agit \iciose, et si est viitiiosus et agit qiiidquam, tiinc agit virtuose &<.:^
Jste articulus, ut audivinius precedente hebdomada, triumphatus est per egi'e-
giuni d. d. C'arolostadiuni, ita ut egregius d. d. lohannes Eocius eoaotus sit r.
Scotuni et Scotistas, Capreolinu et Tliomistas cum universis sue tactionis
doctoribus celebrioribus repudiare et ei consentire.
Proinde que heri in nie eviimuit, quod essem patronus Bolienioruni,
hei-etieus pestilentissinius et si qua siniilia, refero in sinum eins, hie sentit
cum lolianne Hüls: (juicquid pro se dixerit, pro me eontra eins eriminationes lu
dictum est. Ilhid addo, quod recte di.xi Clnüstianissimos et Euangelicos,
preseriim IHum 'Due uaturc Äc' Quare debuit mihi hoc admittere egregius
d. d. (juod pro reverentia coneilii Coustanciensis crederem, hos et similes
artieulos non fuisse ibi daninatos, sed ab aliquo impostore intersertos. Verum
contra hec cum ipsummet C'oncihum (Hcat, aliquos esse heretieos, aliquos li
ciToiieos, aliquos bhisphemos, aliquo? lemcrarios, aliquos seditiosos, aliquos
piarum aurium offensives, debuit jirius egi'egius d. d. pro sua prudentia
(|ucmlil)et in siunn ordiiiem redigere et non contra deteniiiuationem coneilii
iinmes in Universum heretieos damnare, quos concilium vix temerarios esse
\oluit. Xam potest et ipsa purlssima veritas temeritatis, seandali, seditionis, w
offensionis anriuin accusari, sieut Christo contigit, nee ideo falsus est arti-
nlus, mnlto miims hereticus, quia temerarius vel offensivus, et sie patet,
quod nimis |)recipitanter et longe citra modestiam Eceianam hereticus aceu-
satus sum, (piem fortassis vix offeusivmn poterit probare: immo ciuii ad eum
non pcrtincat prorsus de articulis istis iudieare, qui erronei, (pii heretici, (|ui ir.
tcmcrarii, claruui patet, (piam inicjue et temere nie hereticum et pessimo
nomine aecusat. Proinde non esse de iiccessitate salutis, Konianam ecelesiam
e.s.sc superiorem aliis, nondum cimvincitur esse articulus hereticus, etiam si
üiter heretieos numerctur.
Quod autem ratiociiiatur Augustini excmplo 'Si ulluin mendatium in :iu
concilio admittalur, vacillabit universa auctoritas coneilii', infelix similitudo
est. Augustinus de scripturis divinis ratiocinatur, que est %jerbum dei in-
rallil)ile, concilium vero crcatura istius verbi: ideo iniuria verbo dei fit per
haue eomparationem , cum coneessum sit, Concilium posse errare, nt notat
Panormitanus in capi : signifieasti. :i:.
Transci) illud de essentie diviiic gcncratiiinc. ([ina nihil ad jtniposiluni.
Ad Augustinum, tjui excepta scriptui'a (inmium scripta cum iuditio
iubet legere, dieit egregius d. d. non esse exi'lusa per cum decreta Uomaiii
j)ontiticis et eonciliorimi. Hoc dicitur, sed non prolwtur. «piin solutioneni
c
2 vicioflus et agat 4 )iei' cgreglum il. d. f'aiolofltadium ff^lt in cd. Witel)., ed. leii.
iinb bt\ Miiäitx 7 et ant.igoniMtae suo consentire ed. Witcli., ed. Im. iinb ?Bfd^er
Dispntatio I. Eccii et M. Lutliori Lipsiae liabita. 1">19. 280
rneam confinno auctoritatc Pauli ad Tlicssahmioonsos : Omiiia probate, (|iio(l iioffi r..2i.
iMiiuini est tenete. JiOiiiauu.s iituitifex et coiu-ilia siiiil liuniiues : erjin |)i-i>-
haiidi sunt et sie teneudi, nee eximendi ab liae resiida ai)i)st<>liea.
Qiiod jxT lue adduetum eapituluni 'significasti^ dielt se uou nieiuiuisse
5 et doniinos lurista.» uiouet, ut uou ]KS>uu(leut leges ))outifieia.-, <juod et ipsuiii
valet ad coucitandani iiividiani niilii, Xee per iioe pessundantiu" le^es pouti-
ficie, si eis pi-eferautiir les>es diviue: (juod euni taeiuut domini Iiiriste, |iessiiiie
laeiuut theologi, (|ui in liae w etiam resistinit üi)tiniis luristis.
Platynam per ine allegatura dicit uon esse plus quam Komauuui poii-
K' tifieeni, Aiigustinura , Cvprianum, quasi per Ausrustiuiiiu et Cv|)riauiim aui
sumniiun pontifieeni iam prohaverit primatuni, qui toties iiii-e divino se pi-o-
baturuni promisit nee nisi deei-eta frigidissinia exhibuit et aliquot patruiu
false intellectas auetoritates. Platyne nihil tribu«, sed liistorie (|ue est iiiatei'
veritatis, quam seribit Platvua.
i'' Quod de eonstitutionibus dieit. Iranseo.
Tandem fatetiir, Greeos sanetos non esse damiiatos sed soliiiu sdii—
matieos. lioe nihil est ad propositum: neqiie ego eiiim uiU|uaiu respoiuli de
sehismatieis (Jreeis sed de sanetis, ))rescrtini Xieeui eoueilii, sieut iiec credo
ipsiiin sentire de sehismatieis latinis, {|uau<lo de Konuuia eeclesia loquitur.
■j« (Ti-eororiuni a nie induetum dieit esse sequenduni seeuudum sensinu, non
seeundum eortieem verbonim, et sie satis est eouf'iitata iiiea responsi<i: siii-
fieiunt enim sola verba Ecfiana.
Quod aiitem induxit 2. q. 6. ea: deereto, ubi seribit ideni (irejrorius,
alios episeopos pretenjuam Ronianuiu in partem voeatos soUieitudinis, uou
:;s iii j)leuitudiueiu potestatis . «lebuit d. d. ostendere, (piod omnes episeopos
intellexerit \>er orljem et non solum Oeeidentalis ecelesio. episeopos. (|Uo<l si
qiiannuaxiiuc fiteei-et, non ideo probatnr ex iure divino: Grefrorius hoiuo est,
eoqiie luinu.- probatnr, quo multo in pluribus loeis diversum sentit, ut iiiagis
sit mihi ins diecndi d. doetori. ui ipse sensuiu et iiou cortii-eiu in suis
:»> adduetis se(|iiatur aut priiniun euudeni sibi concilici.
Ultinnini, (|Uando ego eoiitra eiirejriuiu d. d. induxi l'aiiluni j . ( niinl : :!. i- li«. 3. ii.
quod fundamentum aliud nemo pouere potest preter id (|iioil positimi est,
quod est Ihesus Christus, dixit, etiam tribuendiini vicario Christi: ei-go
oportet sie dieere 'Nemo aliud fundamentum pouere jiotest jireter id (|Uod
3:y positiuu est, quod est Roiuauus pontifex\ et sie i-esistendum erit evidentissime
aiietoritati Pauli, aut revocandniu, quod hee non >int tiiliuenda vieario
Christi. Similiter illnd Gala: 2. ubi dixit Paulus: qui videbantur (lo(|iuturyi(ii^. <"•
de Petro, Ia«'ol»o et Johanne), quales alicjuando fiierint. nihil nu'a refert, Dens
enim i>ersonain hominis non acci])it. Ibi Paulus evidentissime dieit, Petri
J" magnitudinem et quiditateni nihil retene, nee eani aeeipi a deo. Si autciii
7 si cius i:} ea: de ceteifi alle ^lusgobcn
fiut^eri SBevfc. II. 19
290 Disiiiitntio I. Ki'cii ot M. Liitlieri Lipsiao liahitao. 1519.
est de iiiiv diviin», fpi-tissiiiumi est l'auliini liie ineiitiri : iinni (|U<i(l ins (livimim
est, (inuiimi aocipitur a den et nmltiini rofert. Ideoqne ista ai;it<iritas Pauli
cDoit, primitateni uniiis liominis Epise(ipi noii esse de iure diviiin, et ideo
revoeandnni, quod d. d. dixit de iure divino, euni a]iparenter eontradieal
apostold liie: sie dien, (jiii)d, iiisi d. d. egregius suaiii senteiitiaiii mntarit '.
tanquam evidentis.sinie eontrariam Paulo, nnu sim eum liahitunis jiro eatliolieo.
Hee satis siut de mea responsione ad ohieeta d. d. loliannis Eeeii
supei- pnijMisitinne tereiadeeiina de potestute et ))iiiiuitu Siiiiinii ])iiiititieis, (|ue
relin(|iiii iudicid ludienni et niuiiiiuii leetunmi.
Eeeius. II,
Cum revereiidus pater niilii iiuprnperet , (|iiiid iudieis oeeiipaveriiu <>l-
fieinin, uihil ad rem: sum disputator. iierpie heretieum dixi, sed <lieta sua
lieretiris et luaxime Boiiemis flncre et iiatroeiuari, potissimum <Mim illud
liorreiulum dieere änderet, a]i(|n(is artienlus luliannis llnli ])er enneilinm
saennu Constaneiense rejn'dbatos ess(> Christianissimos et Knangeliens. Ad i
rem potius deseendamus. J^nns iieri protulit luiiusmodi artienlos, liodic ali-
(pios addidit: de fjuibns iuf'ra.
Quod vero ad Greeos attinet, niirum quo studio rc\-erendns pater eos
defendit, qnos fiiissp bonos asserit etiam in excidio Constantinopolitano, (pii
deinde in Italiam venerint: oportore mo ostendere et noniinare, (|ni inerint ji
Greei schismatiei et iieretiei. Miror, <|Ui>d reverendus pater in sna epistola '
obiieit mihi historiarnm ignorantiam et ipse hoc loco nolit seire (piod tota
novit eeelesia. Nonne seliisinatiens fnit Xestorins, iion Maeedonius, Eutliiees,
Acliaeins. Jnliannes ( 'onstantinopolitanns et longo tenqiore in seliisinate per-
severantes sul) P^ugenio 4. in eoneilio Florentino obedieutiani teeernnt eeelesie, ■.■:
quamvis ])i'o ])ertinaei ]>ertidia statini ad vonn'tnm redierinf.' Alioqnin si
(ire<M nun fiiissent selii>matii'i et Iieretiei, non lial>eremus deeisioneni di'
smnnia tide eatlioliea contra (irecos, vel tlirte rexcrendns |>afer ignorat
Tliomam edidisse lii)rum de erroribns (treeornm. Addo, <|nia indnxit iain
sepius, ecclesiam orientalem non fnisse snbiectam l\oman<> pontifici et Epi- :»
phaniuni ( 'yprinm re))nlisse sanetnm Chrvsostomum ab episcojiatu, (|Uod bene
factum dirit rexciendn- jiater aiietoritate Xiceni Concilii et (ypriani. sed
eeeidit in toveam quam iei'it, (|Uoniam s. ( 'Innsostomus odin inqi(>ratricis t'nit
deieotns et horeticus Arriamis substitutns. <Juem snnunns pontif'ex luliu,*
mandavit recedere et loliannem Chrisostonnun restitnit. (^nod dum fiietuni -
non esset, hilins pa])a loliannem ( 'lirvsostoninm restitni pi-ecepil et imjie-
ratoivm e\c(imnimiiea\it. Ita et <-ontra alids ]'',pisci>pos lierelicus processit,
iit null seine! -cd deeies (irecos ab <ii)edieiitia l'omaiie eeelesie i'ecessissc
y iiidicici
'; 2ifl)f 12. l')!i.
Disiiiitatin 1. Eccii et .M. Lutlu'ii Lipsisie hnbita. 1519. 291
liistorif ti-adaut. Eat minc KcvcrciKliis pater et dicat, Koniaiuiiii ]»>mi(ic('iii
de ecclo.siif; oricutalihiis nun disiKoiiissc. \cl institicct tarn sancti ])aln.--
Chiysostomi repulsain.
Tertio de Xieena Synodo, i|iiani ex lii.sturia ecelcsia.«tiea lil): 10. aildnxit,
.". si ista est et)ii.stituti(), tjuani in sna vohiit eouelusione, bona e.st, in(|nani, .■^cd
ad propo.situui frigida. lani Svnodus nnUa, etiaiu ec> tempore, le<;ittinKi
arhitraliatur, qne non ibret anctoritate Koniani jjontifici.s congregata. Ita Iä^d,
ita Mareelliis, ita lulins, sancti, non f'rigidi pape, sunxernnt, eii-ca ideni tcnipns
vivente.s. Constitutione.-; eornni legnntnc dist: 17. ean: .Synodnni, et >c(|n('n-
I" tibu.-i. l'nde, ipiod Patriarehe Hierosolyniitano prerogativani lionoiis dcdc-
riuit, sed non priniatuni tntins ecclcsic, lioc debchat proharc dominns patcr.
Sexta anteni Svnddns exprcssc priniani sedcni dat lümianc (■cclcsic, (pu-
tran.-^snniitiir 22. dist. (iimd et l^cn |iapa contra Inipcratoicni Midiaclcni
et beatns (iregoriii.-; contra loliaiincni ( 'onj^tantinopolitaiumi et .Mauricinni
!■■• iinperatorem obtinuit.
Unde hoc loco id qiioque cxciitiani de beat« Gregorio, (puiu ita in(bicii,
nt primatnni reiecerit, (piod con.stat es.se fhlsissinuim, enui Platync tantnni
tribuat, (pii sie de (iregorio sancto seribit: Preterea vero cum Joannes Con-
stantinopoiitanus opiseoj)us habita Greeoruni syuodo seipsum icimienicuni, id
■jo est universalem, patriareiiam ereasset, monuissetque (iregorium ilaurieius,
iit Toanni obteniperaret, respondit iionio constantis ingenii et fidei, ])otestatem
ligandi at<pie solvendi Petm traditain einsriue snecessoribns, non episcopis
Constantinopolitanis , proindc desincrct irain dei in sc concitare. Kx <pio
eonstat, Gregorinm, sine dubio sanctuni et linmileni patreni, priniatuni non
ä:. solum non reieeisse, sed etiani asseruisse contra inii)eratorcni et episcopuin
Constantinopolitanum. Fnde ego nolo tain saneto patri imponere, (juod reve-
rendus ])ater ut sui minime eonstans, cjuod contraria et puguantia dixeiit
Gregorius, sed univei-salem se esse episeopum negavit ad sensum datuni in
priori disputatione , et tarnen ])rimatum obtinuit. Qiiod auteni semper iste
:to fiierit mos, etiam tempore concilii Xieeni observatus, liquet ex epistola P2.
Augustini et coepiscoporuni ad Innoeentium primum, ubi inquiunt: (inia te
dominus gTatie sue precipno munere in sede apostolica colioeavit talemipie
nostris temporibus prestitit, magnis periciilis infirmonmi membrorum (^in-isti
pastoralem diligentiam, quesumus, adhibere digneris. IJespondet ])apa in
•i"' epistola secjnenti: Diligenter ergo et congrue ajiostolici lionoi-is consnlitis
fastigiuni, honoris, intpiam, illius, (piem preter illa, (pic >unt cxtrinseca,
sollicitudo nianet onuiiuni ccclesianmi sujier anxiis rebus, (pie sit ten<'nda
sententia, antique scilicet regnle Ibrmam setpuiti. (^uid ex])ressins dici possit
2 patres 4 historia Scliolastic;i (j uuUu 9 dist: 19. oUc ^lusgabcn r.) ioo-
inciiicum 20 monuisset (iregoiinni 25 episeopum fc^tt; bic Cieinmmtouägabcit iinb
Söfd^ei- füUfn bic Ciide im Urbvucf biivt^ loli.-iiinnn cipisL-oiiiiiii au? 27 i|ii'"l nov iMutnnia
fet)Ü -Uj i|ii<nii:iiu preter
19»
292 Disputiüio I. Ecuii et .\1. Luth.-ri l.i|isi;\o li;iliit;i. l-M!».
tempore Aiigustini iiapam liabui.sse sdllieitiuliiieni tk iiiilms eeclcsiis, et
<|iio(l tiine iion inoepit, sed sit forma anti(|Ue regiilc".'
Deinde venit rcvcrcndus [)aler emu sud Hcreiilc, Imc csi i'atioiU' illa
viiiiiiti annonim, uhi e(•(•le^^ia fiierit antt' lümumain. llespondeo, vcrmu esse
Christuni in Kiiaiiiicli" iioii ex])ressissc Jvinnanam ccclesiani , sed IVtriim .'.
prineipem apostuloriiin (•(nistitiitiim. l^nde (piia Petrus, ciiius erat piiiicipatiis,
inl)ente domiiio traiistulit sedem al) Antiocliia ad l\<iniaui. (^iiare tnne noii
iure humaiio, sed iussu dei faeta est prima, iure ])rius a ix'ato Petro iiahito,
ut testatur Mareellus, sanetus maHyr et papa. ca: Hogamus, 24. (|. 1 : Licet
prima sedcs in Antiocliia fiierit, posterius iul)ente domino IJomam translata m
e.st. Quis enim ita desipit, nt primatnm velit loeo affigere".' sed liee est
sanetorum patrum sententia, (jui;t iure divino Petrus eonstitutus sit C'iiristi
\icarius, et omues sncce.ssoros , quales sunt Romani pontitices, ul)i locorum
l'ueriut, sunt viearii (^lu'i.sti. Pomanns rex vel imperator non est vel oli Ikw
IvoMic. Ita viiletur scusisse beatus Augustinus contra Mauiclieos. Palain '•
est, iiKpiit, i|Uod in re dubia ad certitudiuein lidci valeat anctiiritas ecclesic
catlinlice, (juc ab i])sis f'undatissimis apostoloruni sedilius us(|Uc ad iiodici'uaiu
dieni suecedentium sil)imet et eiiiscopornm serie et ])(i|)nli consensu liiniatnr.
(.^uarc in epistolis eatalogum refert beatus Augustinus Kdmanniuni pimtilicuni.
Hec de preambuiis. :'ii
Nunc ad ])rinci]>ale.
]iesp(msm'us reverendus pater iuduetis per me (dixi enim, Petruui iure
divino ceteris apostolis jtrelatum, Mattliei 1(). allegavi Hieronyuunn , ISei-n-
harduni, lieonem et ("vprianuni, ad (pKis uiiiil rcr-pondit, <|Uanivis manu sua
in suo librii f'ateatur i)eatum Cvpi'ianiuu scusisse eceicsiani tnudatam supra -■
jictram: sed ausus l'uit addere, (piod beatus Cvpriauus ii)i l'ailatui') ad
Augustinum iiisus est res))oiide)'e: nain de ('\]irianii es! indnbitatuni, i|ui
alia epistola ad ('(irueliiiui S.' lionianani eceicsiani \iicat niati'icein et radiceni
aliaruni. Impingit mibi , ipind dictum cita\'crim ab ,\ugustino rctractatum.
Lectoris iudicium cibscnrarc ne(|uit i'e\-ei'cndus patei': uani a<lc<i cum siie :•"
prioi'is seuteutie mm pcuitet, ut etiam pro lirmameuto bcatum Ambrosium
introducat. sed (piod ab iuitiii induxi, testatur Augustinus, se jier petram
etiam exposiii,s.se Chri.stum, ueuti-ani rctiaetaus senteiitiam, nentram etiam
preeligendo subdit: Ilarum autem sententiarnm (|uc sit proliabilior, eligat
Icctiir. Augu.stinus dilVmii-c nun audet, et rcvcrcndus pater uuani scutcutiam -
vnlt reiieere tot sanctis pali-ibns acccptatam et cam sno ai'bitriu accejitare.
IJnde Augii.stinum ucm admitto in !(. capite dixissc contraria \cl adver.sa,
sed diver.sa, (jUuniaiu ambas ainplcclalur .-eiitcntias. (|iiiiniain pcti-a <•-( ( 'hristus
:t.'j aiidit :i(* et cnin .siin .irbitriip :'.T 30ol)l ill cndi'iii iMpIli' pi li'jcii, Hill. S. 282.
') = i'pistulil ;iil Cnnii'liuiil cK-tilva.
Iiisputiitio I. Kccii et M. Lutlieii Lipsiay lüibitii. löl'J. 293
rt lVtrii> (iiit |)itr;i. tiiiarc uuiiuo ctiiu .ijiibrusiu, Hierouyiiiu, C'vpriaiKP,
Beriihardd et alii>, >acris couciliis ac doeretis.
SeciiiHli). ('iiiii al) ostiaria suinpsissct aruniiiciitiiin rcvcrciidns pator,
nieani .seiitfiitiaiu dohcllattirus, iiissi oimi, iit j^Taminatica ratioiKt vcrba Christi
5 melius poiiderairt. uimiimu ciiiiii cunscnsu Mattli: lli. 'sii|)ei' haue ju'trani •'•""tiH; u;.
cdificabo^ i't 'tibi dabo itc' Cliristus proinisit Petro, nun tiiiic dcdit: scd
(hniittens (iraiiiniaticain siiain, (juaiii dixit taiueu phis valcrc ad 'riicolooiaiii
rt'liquis partibii~ pliilusopliie, oppoiiit, «piarc tiiiic dccrcta tiiiidcnt sc in ilio
loco Matth. lli. et ipsc nie t'undariin , a (|iia iaiii icccdd. Hcspinulco: (^iiia
lu Christus est via. vcritas vi vita, idcu indubitatc crcdciidiiiu est, cmii pivsti- ."-''ii- m. 6.
tissc Petro <|ti()d liiei-at ))o]licitiis. C^uari' decreta rcctc argiuiieiitaiitur ab illo
loco, ubi Cliristus |>nmiisit: sed primo post resiirrectiouem prestitit.
>Sed taeito ol)iicit. Cliristuiu iion soluiii ]Vtro, sed oiunibus ajiostolis
hoe pi-estitisse dieeiido: Aeeipite spiritnii! saiietuiii , (juoruiii reiniseritis ttc. Joii. •.•«, ji-i-
!■'• \oluit reverendus pater expriniere, ulii ])niini,ssum priueipatum l'etro dederit.
iiain in hoe eonveninnt doetoros, in eena Clu'istiuii diseipulos fecisse sacer-
dotes dando eis potestateni supra eorpus Clu'isti verum dieens: hoc facite iu
uieam commemorationeni Lu: 22. et deinde in die Resurreetionis dedisse^uc. 2;, la.
potestatem supra cori)u.s mystieuni: Aeeipite spiritnni samtuni. Scd ])nmutum~uii!. :'o, ij.
i'u et prelaturam totius ceclesie ))roinisit Petro: pasce oves nieas, lohannis 30I1. :.'i, 17.
ultimo. Hoc Greg'orins, Cin-ysostonuis et alii sancti patres testantnr. ait cnim
Chrv'so.stomus : Eximius apostoloruiu erat Petrus et os diseipuh)runi, Vertex
eollegii. unde et negatione deleta proniittii ])re]ationein f'ratrnm, et Homilia 8.
de peuitentia: Sed eadem noete Petrus laj)sns est et resiuTexit: post illuni
K tani graveni casum rursum euui ad priorem gradum duxit jjeniteutia et ei
per totum orbem terrarum ecclesie j)residentiani tradidit. Sic glossa 1. Petri ,j. i.'45dv. .-.,2.
'pascitc, ipii in vobis est', ait: sieut dominus soli Petro totius gregis curam
habere eommisit &c. quare prius promissum Christus tun(! ])restitit. Sieut
i't beatus Gregorius consentit: Cura totius ecclesie et ])riucipatus Petro coni-
•i" mittitur, scilieet 'pasce oves meas\ Quod si coram noii monstrasseni , ubi joii. 21, it.
Christus dedis.set, veritas tanien nientiri non poterit. et miilta sunt liieta <(Ue
nou sunt scri])ta, nt eleganter <iocct .Mc.xandcr :!.' cap: cum Martlic t^e.
Sed iteruin opponit reverendus ])ater, t(uia post spiritus saneti missionem
adhuc Petrus peceaverit (et satis magniticavit ])eecatuni Petri), sieut scril)itur
3-' ad Gala. 2. (iuamvis disseusio fuerit prinm intcr a])ostolos Petnini ci l'aulum, i*iu 2, iiij.
deinde intcr ecclesie doetores Hieronymmn et Aug\istinnin, tarnen non possum
iu haue ailduci sententiam, ut alicpiis ai)o.stolorum post missionem spiritus
sancti ceciderit iu :ili(piod peecatum mortale, sieut illud de sanctificatis in
2 et aliis sacris crjiisiliis 7 m\ 'l'lieolugiuni luiv im *J)lamii(vipt ^ r|ii.iiu tiiiiiuu
*JJlailuftript unb l'i)id)cr 17 lioc facite in in : Lu: 20. 21 llinc (iiegoiius 2:i commiuil
'J.Uamijtvipt uiib Vöjctjcr
') ajielincl)r .^nnoccntiu» III.
Of)4 Uisiiiitiitio I. Kciii ot M. laitlirri Li)isiac liiiMta. IM!»,
iittTo ctiMiu 11(111 admiltinir. Al illiul \>\vtvv iii.-titiiumi. Dato taiucii et
iniiiiiiic ciMRT.-so, (jiKul s. I'ctnis in sinmlatione sua pcccassct mui-talitfr,
adliuc iiiMiisisMt ]><'tra rt cainit (•cclfsie, nisi reviiviidiis jiatcr volit vt liunc
articiiluni Hiissitic-iiiii (Ictriidciv, (iimd non crcdo, 'Niilhis ct^t dimiiims civilis,
nuUiis |in'latiis, iinlln< cpiscopiis in peccatu iiKirtali , (|U(m1 siiminaiu t'accrct ■
(,'liristian<' religidiiis iiiccrtitiidiniin.
Qnarto,' de dccrctis apiid cuiii t'riuidissiinis lioc dico, totio in (•(•clcsia
'•nniiniinini jioiitificiiin iMinstitntioiics in iiiatcria ti<lci rcct']>tas ct. ipuid |)liis
est, uliiii Konianiis jiontiicx cpiscopiiin non confirmahat, nisi inittcrct sclicdani
protcstationis tidt'i, in ipia ])rotitcl)atiir sc cn'dcrc P^uaiiirclia, (|iiatiii)r ( 'oiicilia, i"
Svnodds It'gittinias et dccrcta suniniornin pontiticnnt. ol> caiii itiii lolianncs
pajia (Tililirechtiun Colonienscm episcopuiu noluit contimiaiT, i|iiiid haue
fidci sclicdaiu non perfecte olitulisset, nt letiinius can: optatiini. Idl). dist.
(Jnod vero Anaclcti dccrctinn rciicit, dixiniiis Juri, i|ua aiictoritatc id
ia<-ial vcl <|na prohationc. rVain ciiiu oriuinalia siiit jirc inaniliu>, inillus r
adliiic <lixit istiid docrctiun s. niartvris Aiiaclcti non esse. Sed Niculaiis
( 'iisanns, (Tcrniaiionmi doetissiinus, <|iii fatetur sc eoncordantiaiii fidci serip-
sisse ex originaülnis, illiid Aiiaeleti aileuat. Fiietiin addidit rexciviidiis |>atcr.
(|iiia in tani s. iiiartvre non sit talis inscicia, ut ex])oiial ('epliaiii, id est
<'ai)iil, (|iuisi ad sanctitatcni vite tanta reqiiiratnr scicntia. l)i<-aiiuis taiiicn ji
iiiiniii, i|iiia ( 'eplie aut ( 'cpiias dehet esse Svriaciiin et Hcl)i-eis (|n(M|ne
lamiliare, Valens tantuin sieiit Petrus vcl soliduni, nt Krasmns post Iliero-
nviniiiii i'cf'ei't : addanuis hoc et singulare, (piod Cnsaiins, clialdaiec et licbraiee
doctus, in lihris Kxcitationiiin tcstatnr, 'Petrus' (>tiaiii valere tantinn sicut
'capiit doinus'. (^uare non tanta inscicia iahoravit Anacletns, siCcpliani |)ro r
capile iiilci'pretatur. Si'd nteiiii(|iic sit, non video, (|iio fiico jxissit iiegarc
alia dccrcta saiictornin niai-tvriiin et confrssonini , nt ( leincntis "Jt*. dist:'-
.Mareelli. liilii, Pelagii, Nicolai, .\gatlionis, Simonis, Yigilii, ]}encdicti iVrc.
(^narc tantis patrilins et sacro concilio ni.alo condcsecndcre.
Ad Seni])Os. :i'
At iinininin iiiviti.-sinic aiidivi, i|niid rcverciidiis pater contra lllnstrissinii
|)rinci|iis inssnin, (|no iiitaeta inanere vojiiit Illiistrissiiinis prineeps a sacris
conciliis decisa , rcvercndiis taincn jtater in licstcrna ohdnrnit scntcntia et
i|nattnor pr<ip(isnit articiilos inter Hnssitieos condeiniiatos, <|Uos rc|iiilat ipse
catlioliciis et Knangclicos : |)iilcl]rc certc Bolicniis patrociiiatiir. Pro coneilii ■'■
tanicii rcvcrcntia voliiit ab iin|)ostore ali(|Uo additos. l'rimo omniiiin cgregins
doctor et nobilis Hioronynms (h (Jroaria, (|ni acta coneilii ciiravit inipriini,
trans,«iinii f'ecit .snb forma aiitlientica, et cum res ita manifeste acta sit ( 'on-
stantie, Unssitc tam diu non rcticnissciil articiilos aliipios cs.sc siilidilicios.
h suniniMiii l:i ein: ri|itntuin. 20. (Mut. alle 'JlliviiatH'ii :17 Cnjiiti.-i alle ".Hiiviiaticn
M Üfm i^uartd (;cf)t fein ffttmlidjcc- Tcrtio uuvl)i'i-. -j jf^ffi"* "''1^' licljtirt
aiigcfüljtt, Uiellcid)t i<0. (li^t. can. In Ulis iicinciiil.
DispuUitio 1. Elcü ft M. Lullu'ii Lipsuio liabita. lölU. 295
Nt'fjue potorit sii>|ii("iri lovcreiuhis |);itir, <|Uii(l hcri ;is>uni|)si ral , adulMtoris
pornicic in JJoniaiiiiui |>iiiiti(iciiii i'actmii, ciiiii InliaiuK's lliiß ajino !.">.' I'ucrit
c'unibustus, Iliei'oiiyiiius colk'jiu siiiis aiuui lll.- Maitiim .'). priiiniiu clci'to
anuü 17. ipsu die Martini: (juure .sancti patres et viri iiiadidabile.-;, ex uninibus
.'. natiouibus priiit-ipalibus ad luu' deputati, articiilos iiius tii^cusserimt et sacro-
saiK'ta Svnodus eo.s daninavit, rcprobavit ot aiictoreui (.'onibiissit , id((ii|iic a
([Uolibet bono Cliri.stianu pro cundeuinatis et rcprobati.s iiabendi .-unl , iicc
imixiiiat niiiii reverciidiis |)ater, (jiiod velini de iliis artieulis iiidieare, (|uia
iani iudicati .-iiuit. Nun relevat, (|U(i(l, cum Svnoilus nieniinil ah'(|Uüs e.sse
III iieretieos, alios ti'Uierarios, seditiosos et pianini aiiriiini olI'ensi\(is, <|iii>iiiani in
(|uemeiiii(jue orilineni redegerit illos artienlos, mm juLssunt diei ('iiristiani,~sinii
et Euangelici, et (|uanivis non assunipserini iiuiic labiirem defi'ndenili tntani
synoduni in articnlnnnu ccindeninatiiine, doceanuifs tanien aliipiid el iircxihu,--.
Arlicnlnni prinnmi iiidical ( 'atluilieiini et e.s^:e Augastini c. (i. >u|)cr
i"' lolianne. Dim: l'ni-te reNcrendiis pater i)enigniter intor])retiUur aitiiulnni ;
sed «jnia re.< non .-^ernioni, sed sernio rei est subieetus, non iiierunt stnpidi
(tüucilii defiuitores. N'eruni est, nnani sanetani et nniscrsaleni es.se eeelesiani :
sed quod sit tantum una, sicut est unus nninei'us j)redestinatorum ad Hussi-
ticam intelligentiani, est iieretieissimuni. quo ips(! voinit existentes iu peeeati»
;u luortiüi velut amissa fide noii esse in eeelesia, emn tamen regiuim eeionnn '"uuiii.j.s.iil-
a Clu'isto coniparetur deeem virginibus, nl)i qnin(|ne erant ])rndeiites, ([nin(|ne
vcro fatue, eum relitjuis parabolis eideni pi'oposito deservientibus. Neipie
Augustinus tract: 2G. super loliannem tiieit iotani ad llussiticuiu propositnm,
eonnnunioneni Jüieharistie eonniieudans, de ijuo leetoris des\(iero iudieinni.
i'.i Ita de alio dieit artieiiln 'l)ne naiure, divina et liumaiia, unus est Christus',
uiiiil pro boe atlihixit nisi (piod sit de fide. in Atiianasiano :\\hv\- iegimus:
"Dens et liomo uiuis est Christus', non: 'deitas et Jiumanitas'. Ju alio artieuio
'divisio immediata openim &c.', (|Uam i|>se mire in nie retortpiet, et ipiasi a
ine iudex eitatus siium eoilegam exehnnavit ti-iiimpliasse. De (juo vos omnes,
w (|ui interfliistis, potestis dare testiiuoniuiu, ((iiam xcrissiiue dixerit reveremliis
pater. Et eiieomium prins ceeinit ante \ ietoriain \\'ittenberge, iam aliud
etiam (piasi penHta victmia.
Ad rem.
Artieuiuni iiiuui uuiii|naiii rc|)iitaliii ( 'hristianinn et ub hör ( ireüoriiuii
3.-. Ariminensem 28. dist. 2.' repnli. ne(|ue aetiini tuit inter nos, an possit dari
opus indiiferens vel an omuis vita iutideiinin sit |)eeeatum vel similia ipie
huiic re.spielunt articnhiiu. rnde (|niid |iallianilo eri-ores llussiticos iiniuit,
abi|naiKlo sinistre verba intelligi, >irul doniiim ( 'hri-to eveiierit : (|Ue, rogo,
eom|iarati(i bieis ad ]?elia]".' Joamiein llul.l in iioe eoiuparat Ciiristo, non
w pa.ssiis quo ad veritatis sugillationcin in parte admi.s.sam nie eomparare sacra
') 9lm Kniibc: In liilid. -) ','lin ■liniibo; Tu Maio. ') "Jind) Resolutiont's
Lutheriamie ju Conel. I. ..li. i.j.q. x.-cviij."
29() I>i>l>ut.itin I. Kivii i't M. I.udirri l.iiisiar lial.il;i. l.'il'.l.
(•i)ncili;i s;icri> .■^(■ri|)lnri~. in i|uil)us utrisi|iii' est iiuUll)itat;i et intalliliilis verilM'-.
Xiilliiiii riiiin ( 'liri>lianuni miivcrc dcliet et i|ii("l dicit, C'nnrilia (\~sc licimiiii's
et ita crcatiira,- i't sie pcccarc possc: iiani -i crraiit, iit i'uit CVinriJiiuu Epiie-
siimni M Lcuiie, credo, ]iapa (.laiiniatuiu, iit Ariniiiieiisf, -\(iiiisgi-aiieiis(', tiinc
min sunt Concilia scd conciliabnla. I lulc pntins hoc ounstanti.^.sinia tidc
teiieiv dchenins, (|nid(|nid coneilia legittinie congTogata in his qiic sunt ti<k'i
deterniinaverint et ditKuiverint, e.<se eertissinuun. Sic enini Christus nianet
aK>ittii.:'«,jo. iiobisciuii usnxie ad cousuraniatidiiem seculi, Et 'si (hm cnnuix'^jati t'ncrint in
nomine iiieo'. I-'reranciduni est dieero '(|uia liuniines sunt in coneilio, errare
possnnt'. nani etsi ut honiiue.s det'ectibiles sint , verum eoncilium legittime
congregatuni nun humano sensu sed spiritu divino regi eredendum est, ut sat
prubata <int, ipie coucilium jjrobavit, et nun sunt |)cr cuiusque singuhu'i-
3 Uoi. 10, s. tatem vel ea[>it(isitatem ulterius diseutienda. sed captivare debemus intelleetum
in obseipiium tidei. (^uare niiror, (juod textum uegaturus Sicuhun commeii-
talorcni adniittit {'anormitanuni.
Sic ([uod postrenio adihixit ex verbis apostoli, patet. De fuudamento
semper dixi hoc esse de unminm catlinlicorum senteutia, Christum esse ea](ut
ecelesie: ille enini est prineijiaiis dominns, sed (piia Pctrum constitnit viearium,
et ])otestatem ei super tota ccclesia contulit, uti s. Leu caii: ila dominus,
10. dist: testatur (Et miror phu-imum, (juod relicto textu sancti i^eonls reve-
reiidus pater arri])it ibi unani gh)ssam textui contrariam), iuuuo tantum con-
f'ei-t Christus aseeudens ad celos, nt locii siii constitueret hie \icarinm eapul.
ad ([Uod esset recursus in (hibiis et aiiis easil)us emergentibus, ne tota
Christi ccclesia esset unum cont'nsum ciiaos Anaxag()ricmn. Istani sententiam
tota tenet ec(;lesia. sicut est in respoiisorio, (pio ccclesia de saiicto l'etr<i
utitur 'Tu es l'astor ovium, prin<'eps apostolorum. Tibi tradidit deus omiiia
regna mundi^ ita oramus in ccclesia. Inmio divinus Franciscus. sigiilis
stigmatum approbatus, frati'es suos et tolmii oriieni tcri'arum docuit obcdii-c
summo l'ontitici ei in regula ho<' prcccpii. Idco de co caiiit i'cclesia 'Fran-
ciscus, vir catiiohcMis et totn- apcjslolicus, Icnerc tidem Komanc ecelesie
doeuit'. Ita piurimi snnuni |)onlitices, ita sacra concilia <linini\ ci'nnt , (pie
Ijrevitatis studio non adihico. I'hn'imc c|Uoi|\ie >anctoi-nm palrum seutontie
ideni sonant et appiobaiii. <l\\c omnia suo temjiore, cnni \idei'o i-evcrcndi
patris tractatum sujici' hoc ncgolio,' ad(hici're non ncghgam. Si lamen jiri-
I ('iiiisilia 2 Cinisilia :i (,'<iiislliiiiii 'i ( 'iiii.siliii >v.i\ :i iliccif jcl)lt in
oUcu Vluägabcii i;iim:iliii ul itü iiniit' nllc 'JliiSflnUcii lo vcnim in ruiisiliiini Vöjd)cv flicbt
bic Stelle mit .^lütfc bc« *))loiniifvipt« nlfü: ve-nim lu Cniicilii) Icgitlnu- i-iMi;;ii'^'Mli 11..11 liiiiii.iiiii
sensu, st!<I spiritn ilivinn regi eredendum est, midc sjit jtrnl);tt;r suul II n^^l n-cdeiidurii
est fcl)lt m ulii s. Leu eini: itn doniinus. 21. dist. nlU- 'Jluüflabcil -H imb 'Jl 2tott bct
Utammcvii '4siat"e -"^ rlui.sto n.sccndenti -Js cdicdiri
') Ifesolulie l.utliei-iana >u|iit |iiiiii(isitiiun' huü iIctim],! Ii'rtia. ']. l)icr «■ 18^' ff.
l)i.s].utahn 1. Krcii cl >1. laitlirn Li|i.siiU' hnljita. löli). ■J<,)7
matus Rouiani poiititicis taiiluni iiiri iiiiiitilui' liiiniaiid et clcvatur cuiisciisti
popiili, uiule tiiiic iwciviidi ))atris iiiciulicitatis privilciri'"". mihIc \>if rcli-
giouis habitus, iiiult' potostas cDiifesiones aiiilimdi. picilicanili. cum aliis
iiiniiiiKTis privil('t;iis, (niihiis a si'dc apostolica ohniiiiitiir, cpiscupis, aiclii-
^ t'piscopis et curatis th'(|iu'iit('r coiitradiccutihiis'.' (pii taini'ii ut iilii oljcdii'iitir
Ruinanuni pontitiimi audiuiit et in cn Clinstuin, iit sie pci' paticntic liuninn
vitam adipisi'antur etiTiiani.
Ht'c bix'via voliii adiiccri' in prcscnti disputatidiiis nciiutii', c|iiaiilMni
teiupus dedit, plura alidijiiin allaturus, iiisi fa,«tidiiiin iik' aijstcrrcrct et
'" illii.strissimi Principis iiissus.
Martiiiiis LuttluTus.
Duo mihi ineumhunt agonda: Priniuiii rcspondcntlum (•iinl'iitalioiiütns
«■grcgii d. d. 8ec-undo pi'i) conveiitiouis pacto oppoiicnduiu cidcm. Kt (piia
iaiii triduo respoudi tiMni)iis(|iio ('onsuini)tuni est, ut ncc uuuin push^iui cxpli'ic.
'■'' dico breviter, quod onuiia indneta jht i'ui'ciiiuin d. <1. lopiosissiuic (juidciii
.sunt dicta, scd pror.sus niiiil ad sfopuni, ctuu iani piT trcs dios ])i\>iuisciMt,
divino iure aeturuni sc contra nie. ncc adinic audita est una auctoritas divini
iurii* preter illam Mattli. 16. ijuani onnics aiidivinms, (|iiaiu varic tractctiu' a -'"'"'ii: i«-
sauctis patribus, et quod niaior pars eorunupU' sanior scntentia pro nie stet.
-» Uuimi ipse locuni Augii.stini et alterum Ambrosii ))ni sc adduxit: <-et<'ra
omuia fuerunt voeabula l'elagü, .Viiaeleti, eonun (|ui iura huniana conscrip-
.serunt. Cvprianus vero fere totu.s niecum .sentit, i|U<k1 conunitto iudicio
prudentis leetoris: siniilitcr et clarissinius textus Hieronymi ad Euagrium et
super Tituni, deinde (iregoi'ius in rcgistro per senas f'ernie epistolas, post liec
-•'■ Historie et usus orieutalis eeelesie: ncipie enini i|ni(i(|uani l'acit ad i( in, i|Uim1
d. d. scliisniatieos (Ji'eeos allegavit, Xestoriuni t't cetenis: nun crant iiii
eeelesie orieutalis. iK)ssuni et cgo latiiiani ecclesiani sie deseribere per Pelagios,
Manicheos, loviuiauos, \'igilantiauos, Helpidianos et siniilia munsira: seil
absit, ut jjroptei' paueos nialos et scliisniatieos totaui ali(|Uain ecclesiani scliis-
^ inatieain appellein. Cetera imn jjotei-d ])i'()sc(]ni, et reservo niilii |)rcci|)nc
tu'tieulos lohauuis HuLi iiiiclii obicclns et inter cos uovissiminn di' iinnianis
actibus ad ealauuun et j)apyrinn et cetera oninia (|uc lialicbam ci|>|)uii(i-c, nl.
que hie facere nou possini exclusus spaeiis, presteni per sciipturaiii , volo<|Uc
iu hoc federe et obedivissc Tlliistrissinii principis, studioruin patroni elenien-
^* tissinii, iussis: de (|Uo vo.~ dominos .\iitari(js rc(|uiro et auditdio in tcsti-
raoniiuii voco.
(J4 piiiicipi
298 Disputatio 1. Kccii et M. l.ulluMi I,ipsiaL' liiil)itii. 1510.
Hie scptiiiia Iiilii amm ['tV.K
maiif hora sfptinia.
Kociiis.
(Jnia reverciidus pater heri horain liahiiissct respoiKlt'Uili ail iiostni, iit
sie illnstris.^iiui priiicipis iussa f'ui.-^scinus oxccuti. ubi rt'spoiulfml" plurinumi ■
jKT verhum transcat , appellavit a<l calamum : taniou (Iflilicrationc liahita
pro])(j:<iiit se iam pkiiius respoiistiruin. C"ui cgo nun clif;scii^i pro vt'i'itatis
amiire vt eliicidatioiH'. Ailniiror, (juuiiKJilo rt'VtTenclu.s patw magno boatu
aiulct coram v<x docti.-- viris iutoiiaix', ijiiia dixerim me probaturum de iurt'
diviiio Mouaivliiain ut priniatimi in ecclcfiia, cum tamcn solum allegavorini i"
dicta s. patrum, dtrrota pontiticuni, cum tanion addaxerim fi iii:< divinum
sj.utfi its.is. ^£jittli; 1(3. (1(. proniisjiono edificationis .-^upra petrani. (juod Ciirif^tus speci-
^uc. S2. :« alitt'i- rogavit pro fide Petri, quod spccialitcr ei proniisit, ut confirmaret fratres,
rvüi). 31, 17. (|uod .speeialiter ci commipit in presentia lohannis et laeobi, ut pasceret
üves, tribus vicibus, et hoc iu.< divinmn ita esse iutelligendum : time addnxi i>
sauctos patres, sunnuos pontifices et martyres, conseusum couciliorum et
(tnmiuin uuiversitatum. quare ex iure diviiio probatuni est, esse primatum in
eeelesia dei, nisi <|U()d reverendus pater intelligentiani suani preponit intel-
lertui tnt sanetorinn ])atrinn, sunuLiunun pontitieuni et saeri eoucilii, cum
laiidabili' Constautieuse eoneilium taleni artieuluni inter pestileutes lohannis jn
Huli danmaverit. Ad ijuod reverendus pati-r silet. Sj vult atterre meliora
pro veritatis elncidatione, <juod heri ])otuisset feeisse iiixta iliustrissimi priii-
eipis inssum, sum paratus audire eo ])aet", i|Ucid, dum tiuigitur ofHeio respon-
<loutis, iam in fiue actus nou transf'erat se eallide ad personani opponentis:
sed ((uecmu|ue oppositurus sit contra istam inehiibileni veritateni, paratus .■:.
sum his adduetis respondere et ea dihiere. de i|iio protestor.
M a rt i n us.
Cum lieri statutuiu esset iiimiiiic ilhistrissinii priueipis, patroni n<.)stri,
ut niateria isla eonsummaretur eo (he, el egregius d. d. niaioreni partein
teniporis sine neeessitate et odiosius, (|uaiii decel)at lioc splen(h(hun audi- -i"
toriuiu, i-onsumpsisset, milii pro tiidiiaiia i'cspon.-ione miiea f'nit relicpia horula,
(|Ua taute f'arrauini sue responderem siiiuii et o[)pon(^i'em. i'hieuit j)ostea
gratuito atf'ectii eidem illustrissiino priiiei|)i iiostro, ut eopia daretur mihi et
repoiuleiidi et uppoiiciiih. de ipio gratias ag" iliustrissime gratie siie (|iia!n
maxinias. I<lfO(|Uc ad propositum xcnieiido, antetjuaiii eeptani iiesternaiii -■
responsioneni eoiitinuein, priiuo haue matutinaiii nebulam d. d. Eceii tUspelhini,
ul)i more suo sutis odiose et semper ol)iieit Hussiticas pravitates, non ob-
IS ]iru|ii>iiit rj consilü "20 cuiisilium
üispuUtio 1. Eccii et M. l.utlieii Lipsiac hal.itii. 151i). 'J'JO
stante quod tocies me expui"g"averim, i(le(if|iu' pauliim pirtabor (uTiiiaiiict.',
quo«! iuielligam me pe.s.sime aiulire apiid viilffiuii.
Declaj'abat autciu, sc ikhi iiii]iiii;iiaiv iiw Christiane a quoquain im-
piigiiari possi' piiniatuin et obedieiitiaiii Ivuiiane wck'sic, vcniiu i'o pertractiim
5 esse, ut dec'larare se oporteat, eiiin |)riniatinii iioii »'ssc de iure diviiio, >iciil
ne((ue imjieratoriam potostatein a|)iid Germaims iinpruhari posse (|uaiiivis in
Sacra scriptiira nou tuudat;uii. (piamvis d. Eeiiius dixit, verum esse eam esse
coutrovei-siam, an primatns Ecelesie Komane sit de iure diviuo. (|Uck1 iiiipm-
biu-e eonstat esse Hussiticuui et artieulum a Constautieusi euueilin eoiideiu-
I« natuni, esseque dolendum, si Christianoruiu eorda tain trigida esseut, ut nemo
hoc defeuderet. post hoc cepit d. Martinus hitine |)rosequi.
Quod crjjo indneit liane anetoritateni Maltii. l(i. eontendeiis, ii)i prima- »iütiii- ic
tum proniissum esse, satis re.sponsum est in jireeedentibus, <juod d. efrrejrius
d. vix duos auetores habet et eosdeni anibiguos in suam seuteutiam, (nun
I'' tarnen maior pars statuat, Petrmn ibi i'uiss(^ liersonani onmium apostolornni
et tidelium, (piod et ipse textus eontinentia sua ur^et, dum Christus interrnsral
omnes et non solum Petrum, dieens: Yos autem (luem nie esse (heitis".' et iWiiuii. i«,
ibi Petrus, os apostolornni, ut Chrisostonuis ait, et ])ersona a])ostoloruin, nt
liieronvmus et Origenes dieunt et lieda et Auijustinus et Amlirosiu-,
•j«! respondet pro omuibus. Tdeo dixi, nihil proi)ari ex hac auctoritate de
primatu. Item ipiod textus ipse non dieit sie 'Tu es Petrus, et super te',
sed 'suj)er haue ))etram', manifeste indieans [letram aliam, a (jua Petrus
dictiis sit. Proiude cimi siut vulgata iura et ipsi Romani pontiliees tcsteiitur,
iiiterpretationem scripture magis valere apud doctorcs (piani apnd se i|)sos,
2s in cansis vcro dceidendis secus.
De aitieulo iUo Hussitico dlxi satis heri, (piod nondiuu prol)atum est
eum esse heretieimi. hoc pro responsione matutina.
Redeundo ad hesternam, (|uando egregius d. d. seeundo loco op])osuit
depositionem Clirvsostonii idco factam illegittime, ipiia odio imperatrieis facta
;i" sit, nego eonse(pientiani. Xon ideo potestas ordinandi et deponendi per
sacnini Nicenum couciliuni statuta fuit iilegittima. qnia rasu f<irte liabuit
mahim usum. Xam in cadeni etiam liistoria serilntur. (|Uod Romainis pon-
tifex Victor miutyr voluit Asie episeopos exeomnumieare: at illi rursus
tanquam superiores raandavcmut silentium et ut ecdesiam non perturliaiel
3s iusserunt, libro 5. Ecelesiastice historie. Sed et Hvivneus T^ugchuiensis
Gallie episcopus eundem Romanum episcopinn coercuit, et eraut tuuc tem-
3—11 Statt be^ gonjcit Itbio^e-J im TOanuftript nur : Kecit serinoueiii vulgarem
2.T (lesciiidendis (obige Sci-art msij i'öid)cr, bct übet iii^t angicbt, ob jic aul bcm Woiuifftipt
entnommen I
300 Disputatio I. Kccii et M. Lulheii Lipsiae habita. 1519.
|)urifi in Grecia Epiplianius (rk'lxM-riuu' laudatus a Hierouvmo, Gregorius
Xazaiizeuus, Basiliu>, ( 'liii>liaiii.'^.'^mii viri, mm Umieu sub Komano poiititico
mu|iiam fueriiiit, secl iiixta Nioeui concilii statuta ab episcopis provinciaruiu
onlinabantur. (iuoil veio eirregitis tl. d. inducit Iiüiiun priimim excomimuii-
ca.-.-^e Arcadium ImptTaton'm, uiliil fiu-it ad rem: iiani vt Bonitacius octavus ■.
aiisus est et regem Franeunim velle c .-ede eiieere: iidii probatiir ins esse,
t|iiidquid Romani pontifices |)i-o Iminaiui thigilitate quandoque teiitavenmt.
Nee mirum est sanetus istos viros aiiil)itioiiis teutatione vexatos fiiisse, t|iiandi)
plus quam semel sanetissimi a))(>stoli, etiam preseute Clu-isto, labi)ravenint
eadem. >"
(^uod dieit e]>iscupii Hienisolyiiiitaiu" dataiii hunuris prerogativam, recte
dicit, sed non probat primatuin Ivmuini ponlitiois saltem iure divino esse.
Etiam ibi nptinie dicit egregius d. d. quod sexta ^vnodus iledit Koiuaiie
eeclesie primatum, nun auti'iu jureedentes SyiKidi: lioc est euim quod volui,
(|Uüd svuüdieis statutis et bumano iure eonseusu tideliuiu Christi, eui uoii i-
licet resistere, datu.s sit iste primatiis. Quod et divus Gregoriu.-. iu registro
in iiec verba dLxit : Seitis, (|Uod veiKM-aiida synodiis Caleedonensis buic
apostoliee sedi obtiüit primatum et tarnen nidlus predeeessünmi meoruin
uu(|uam pi-esumpserit acceptai-e. I'roinde nihil facit, quod egregius d. d.
dieit, Gregorium iidu roieeis.se primatum sed asserui.s.se. Leg-at pius leetor ^m
e|)istolas Gregorii, et iiiveniet («regorium ])rohibuisse primatum et ieumeni-
cuiii pontiticatum non vendieasse, ut ex supra relatis dist: 09. satis pro-
liavinnis.
Ad auctoritatem Augiistiui ad Innoeentium lionianum pontificcm et
Imius ad illum respoudeo: legat leetor utriuscpie verba et indieet, an ne ■.•;.
egregius d. d. iiovas signitieatioiies voeabiilis iinposuit.
l)c 2n aniiis eeclesie ante Uomanam dixit. cum Petro t'uisse transla-
lum primatum ad Uoniam, forte volens hoc proverbinm 'ubi papa, ibi Koma',
llespondeo: probandus erat primatus (|ui Iransferretm', non translatio, (|uaiu
libens concedo. in
JndiLxit etiam auctoritatem Auguslini cdiitra Maniciieos, quam sus])icor
e.ssc 2. libro doeti'ine Christiane c. 8.' quod in rc dubia ad certitudinem fidei
valcat auctoritas eeclesi(> catholiee, (jue ab ipsis Apo.-^tolorum sedibus sucee-
dentium sibimet et e|)isco])iiriini serie et popiili consensu finiiatur. ^^ihil de
l'omana ccclcsia !o(|uitur seil univcrsali, et pru me facit contra d. doctorem, :;■
ipiia suc<;esHioiiCs diversarum sedium apostolicarum sibimet et consensu
jiopuli describit Augustinus, non autem confinnatiouem aliarum >edium jicr
luiam sedem.
Nunc all rem i|>sam.
21 icoiiienicuiii US ilist: !>'>. smis alle Sliisflabcii 27 l>e 22 aimis o.j luciiiiniur
') Siitljct ittl: bic ÄtcUc fiiibcl iid) t>iclmc()v lili. XI. c '.'. contra Faustuni Manichaeuin.
Dispntatio I. Eccii M M. Lutheri Liiisino habita. 1519. 3Q|
De aiictoritate Matth: l(i. 'Tu es Petrus' et ad in<liiotos anotoi-es dicit Aiinitn. is.is
mo noii res|)on(lisse, (|ii<>d (•ominittn vuliis aii(lit<iril)iis et k'ctorilnis, an verum
sit. Augustinum in i-etraelati()uil)us relin(|Ueuteni eleetioueni Icetori super
diiabn.« sententüs eiusdeni auctoritatis opposuit, dioens, so ambas ani])leeti
s scntentias, qnod mihi plaeet, ot sie nihil eoiifi-a me prohat.
Secunda auetorita.-; divini iuris a dominatione sua indueta est iiee: Jon. i-t, i;
Pasce ove.s meas, lohannis ultinu), ot ganden tandoni |>ost tres dies aliquandu
aiidiri unani auctoritatom ili\iiii iuris, quo lirmissinie uitatur eins senteiiii;i.
sod viileannis et ipsam.
1" Primum istfl au<'torita.s vidt>tur iut<'ili<i'i (hipheiter: Uno per vei'hnui
'diligere' id quod o-st sibi ipsi fidoro et quidvi.s licorc, et per verbmn 'Paseero'
idem quod primum esse et regnare, et sie erit sensus: 'l'etre, si diligis me',
id est, si tua (|ue8ieris ot omuia feeeris, que adulatorihus tuis piaeent, 'pasee
oves meas', i<l est, esto primns et dominus (muiium. liunc sensuni non
1'' liabeo in meo codiee. Alio modo: 'si diligis nie', id est, abnegas leipsum,
si pouis animam tuan» pro mo, si etiam oninem dignitatem respueris et iiiliil
nisi me dilexeris ut ogregie exponit Augustinus in eodeni loco, 'pasoe o\os
meas', id e,st, doee, predica verbum, exliortare, ora, bono exem])lo jireeedc
nam verbum grecum hoe loeo uon sinipliciter regere et ])aseero signilieat.
■jn sed suaviter et mollitor eurare et omnia faeere, ne quid desit ovihns: et
himc sensiim eredo esse Enangoliemn. Proinde rogo d. d. lOccinm, ut mecum
roget dominum Ihcsum Christum, quo velit ins]iirare non solum siunmo sed
etiam onuiibus jiontitieibus, ut liee verba eredant ad so pertinere. non est
dubiimi, quin totus orbis obviis manibns et profusis laehiymis sit exeepturus
» talom virum, qui seeundum liec verba se gerere vellet. i'roinde si egregius
d. d. toxtum ililigi'utei- inspieiat, non ins ilii eoneeditur et i)rivilegium, ut
putatur, sed pi-eceptimi imponitur et labor, hodie intolerabilis , iniinigitur et
oflieium demandatur ei, qui de facto est vel in primo vel in medio loeo
eon.stitutus, et non prinunn constituitur. Quod si urgeat, oflieium non ])os.so
no administrari , nisi prinunn locus jjotestatis habciitiir, plaeet: sed tnnc alio
modo struendus est iste locus, hie hoc verbum non nisi oflieium eommendat.
Proinde reete f'ecerunt jiatres sancti, qui lumc locum :id omnes pertinere
dieunt: nam hoc nemo })otost negare, si Potro hie sunt eonuuisso omnes
oves, quod ipse non omnes pavit, ut beatus Augustinus dicit et aetuuni liber
r> evidenter demonstrat, et sie C'ln-isto inobediens fuit. Nee jictest diei. (|Uod,
licet per se non paverit, tamen per alios subordinato>. Prinunn, ut donemus,
quod possimus reddere, mm esse dictum Petro ipsimet in jiersoua propria
'pa.sce tu\ sed 'pasee per aliuni', t:imen iioc convineit, (|Uod nee apostolus
ullus uec Paulus saltem a Petro sunt subordiuati , qui multo plnres oves
:)? Petro poscc per alium, sed !p<:imct in persona propria pascc Ui. taineu (oiigc SfSnrt
flonicttur Sei SSnCcfi XV 2p. 11.371
3i)2 Dispiitatio I. Eccii (>t -M. l.ntluM-i Lii).<iap luiliita. 1519.
pavcnint (|iiarii Pcti'ii>. Idfii xcrlii intclliuciitin i',\ tota scriptum et circum-
stantia rcriuu t;estariiiii iictcuda est. i|U(h1 licc aiicturitas non ad solum
Petrmn ponincat aiit non ad oiiuies (ivcs. Tertio, si per ista verha proha-
hitiir ))riuiatiis, ineertus et iiiillus erit priniatu.s, (|iiia iioii ))unitiir priniatu.«
ni.si siil) <Miiiditii>nc dileetioiiis: nee eiiim nportet s(Ti|)tiii'ain dinimpere in ;>
diversas ])artes, sed majris eone'miiaie. ide()<|iie eum sit incertiiin, qul.s diligiU
Christum, ineertuiH (pKujne erit u<>l>is, (piis .sit jja.stor nopter. Et si ei non
est neccssaria dileetio, nee ii(il)is uec-ossarium erit agncscere pastorem.
Reetius erud dieit\ir. cpicid Imc \'eil>iun sit preeeptuui datuni uuivei-sis pre-
lati.s ecclesie, ut, e(intem])tis divitiis. dii.Miitat<'. etiam i]isi> priniatu, tandein v<
vita et morte, sese iiuiiendani pm ovilnis Cluisti: (piis est hie, et lauda-
hinius eum.
Transeo ea (pie ex C'lirvsostonio attuiit de vertice eolleaü ("t (|iionio(lo
Petro tradita sit presidentia ori)is terranun, quia oninia eoneedo, ipiod sit
prinius in lidunre, sed non solus in adniiiiisti'atinne, salteni iure divino. i''
(äiii. ■>, 11 n. ])(• casu Petri Gala: 2. uhi iteruni eoreoins d. d. odiosius mihi arti-
eiihini Hussitieiini ohieeit, nulhiin esse dominum spiritualeiii vel eivileni (|ui
sit in peeeato iiinrtali , si dieereiu, Petriini iden nun esse jireiatuin, (|Hia
peeeasset niortaliter, responth'd: lioe non ageliatur et ad Rii(iml>uni est ista
dis])Utatiü. 8eio et optinie sein, quod prehitus inahis non sit reiiciendus. 2"
Ideo et ego danino Hussitieiini artieuhini. Sed lioe xoini, quod Petru.s,
(|nandi) in causa fidei i>rebuit seandahnii, si non t'nisset emendatns per
J'anhuii. inerito dehuit amoveri a prehitura: nani heretieus pastor aut is ipii
simuhit in ])erieuUun tidei graviter peeeat. Xani hae sinnilatione Petri f'un-
ditiis peribat fidos Christi, nt Pauhis dieit: ideo potius fuisset faciendum, ai
nisi emendatns fuisset Petrus, ut Petrus pro nulio liaberctur, nedum ])ro
sunimo pontitiee. peeeatiuii mort;de nocet jicrsone proprie, sed iieresis nocet
pereone connnuni et conininnitati. Ideo gratias agn d. il. quod saltem hoc
<lidici ex hac dis])utatioiie, (piod editicare super petram sianifieat subesse
preiato sive bono sive nialo. Xam haue siguificationeni edificatitmis et ])etre '-^^
fateor jirins iirnoratam, (piia (h\it 'etiam si cecidisset Petras niortaliter, adhuc
mansisset petra, id est priniiis et jirelatus'.
(iuod dieit, olim epi.scopos non fiiisse eiiiitirinatds nisi prestita scheda
tidei, admitto, sum contentus: verum nihil ad iu- divinum, nihil cniin derogo
pontifici (|uid(|uid tribuitur ei. s-'
Post hec addiLxit Xicolawm Cusanum et excusavit Anaeletiim sanetuni
viram, quod non fuerit ei nccessaria tanta seientia: tarn saneto viro, f'atcor,
verum tarnen siimnio ]ionti<ici sive saneto sive nun santrto tur))e est Euan-
gelia ifrnorare, cum sit ]iastor ovinm et doctor Euangi'lii. Cum autem C'e])lie
3oii. i,4:i. interjiretetur per lohamiem Euaiigelistam e. 1. dieentem: Tu es Simon, tu ••»
21 v.iluit
nisputatio I. Emü et. M. Liitlieri Lipsiae habita. löUt. 303
vocabcris Cephe, quotl interi)i"et:itm- l'ctnis, (|iiaiKlii or<>u liliiis tuiiitmi sie
tonat, qui novit oniniiini lingua.s, niorito dclxt taccic vaiiilas tcnciii funii,
sivo sit Xicolaiis Cusamis Clialdoiis voi Hciirciis, non (|ii!)tl rt'|ir<'lieii(l:iiii
t'gregiiiin d.d. (jui dixorit, l'ctniiu idcm valcrc siciit caput doiniis (haldaicc
.'. auctore sno Cusano, sttl qiiod landein iiiippi-tciTituni disputatoiTin, ([iii aiideat
sc cominittei-e in harcnam thcolowonuii, nee tantiini priii-i in Enan<ivli(i stnd\i-
erit, ut primnm capnt in loiianno ie^rit Euangcli.-ita. Siniilitor non habet
in lihro sno 'tpiid est (Vplie?" qnod ifrnoseo: iegat tanion eap. i. ad ("orin: i. i tiov. i, ij.
et inveniet.
I» Ultimum de artienlis Roliemornm non vnlt iiidieare, Heet nnnqnani
desistat nie sngillare. Et ego de eis transeo, nihil dieens, nisi (piod (iregorinm
Ariniinensem dist: 28.' reprohatnm ah egregio d. d. ego approho. est eiiim
totns alind nihil (|nam Augustinus et divina seriptnra, resistens (juideni
Omnibus doetoribus seholastieis. tmu maxirac Aristoteli, scd uondum ab ullo
1'. i'onfntatus e.st.
Consentio enni d. doetore, i|Uod roneilioniin statuta in iis qne sunt
fidei sunt omni modo ampleetenda: hoc soluni mihi n\seivo, (juod et reser-
vandum est, concilium aliquando crrasse et aliqiiando po.sse erraiv, presertin»
in iis que non sunt fidei, nee habet coneilium auetoritateni novoinni ai'ticu-
2(1 lonim condendoruni in fide: alioi|nin tnt tandcni habebiinns articul«» i|Ucit
hominuni opiniones.
Quod in finc sanetuni Franeiseuni indnxit, debei-e nos sinnnio pontifici
oliedire, miror, eontra tpieni dixit. Item transeo istas criminationes de
fratribns mendieantibus : miscT iste etiam habitus crneiat egreginm d.d. Ego
.;•■■ pro mea sententia jironuneio: velleni, esse nuilnin ordineni mendieantinm.
Ecce hee liabui que respondercm ad obieeta egregii d. d. super pro|)o-
sitione 13. quare nunc tinita responsione restat, nt et ego moveam adversus
egreginm d. d. (|ne me movent.
Hie intoiiuit Eeeius se obieetis velle respondere, ((Uasi et ipse respou-
:w dens fuisset. Respondit Martinus, hoc paeto nimquam finiendam di.sputa-
tionem, aeeusans Eeeianani petnlantiam, (|ue solet singula etiam verba
aueii])ari. eontigit prursus virgnla divina. ut elementissinuis dux Georgiiis
interesset, euius nutu et pio sceptro eoneessnm est Martino impctere E('<-ianam
eonchisionem, que contraria est Iniic iain discnsse.
;i:. Martinus.
Contra sententiam Egregii d. d. videiur id niilitarc, quod satis fortiter
transiliit in confutando et scril)itur prinie C'orint : :{. nbi Paulus detraliens ,.(tor. s, .'•.
25 vcUeni nie esse (bic ©cfammtaiiägnbcn imb Söfc^ev : vcllc nu> esscl :37 piiiiie
3. C'orinf : ubi
') ^11 ^cm (?itat lifll. 2. 29.5.
304 Disputatio I. Koiii et M. I.utlu'ri Lip.<i<u' li-.ibita. 1519.
personam omnilMis a]iiistoli.-- dicit: <iuid o>;t A])oll()'.' quid Paulus'.' (|in(l
Ceplie? ministri, jter fiiio.« credidi.stis. ul^i Paulus prorsus vult tollere occa-
sioneui contentionis et scliisiuatis: iiei;nt ullam eeolesiam ad uUuni aposto-
i.üov. ;j,-.'in loriim jiertinere, .«ed es.«e ouiiiia muiiilnis (•(miniunia, unde iu tine 3. ea. dicit:
Omuia vestra, .-ive Ci'])1h' sive AjidUd sive Paulus, vos auteni Christi. Ncc •'.
\alet evasin, (jua dieitur ens non de principalitate sed siiiuiilaritate ]ierso-
luinuii couteudisse, cum manifcstus tcxtus sit, i|Uod de diüuitatihus pcrso-
uaruui cimtcndcrunt, (|Uiid alii |iit't'crel)ant onmilius Petruni, alii Pauluin, all!
»ni. J.Apollo, alii veni sfiluni Christum. Coutirmatur ]ier illud Cala. 2. uhi simili
contcntionc seducti (ilalatc ]iro])ter ]Hiiiiitatcni Petri comniendatam Paulum i»
et doctrinam eius v<'lut iudia-niorem rcliqucriuit. Coutra (pic lougo textu
])ro])at, uiiiil ad rem pertinere Pcti'i maiestatem vel alionmi aj)ostoloruni,
rtai. 1, 1, dicens, se ueque ali homiuc ne(|ue ]icr homiuem esse missuiu ad eos, nee
vidisse quideni Petruui iicc <lidicissc ai) co, sed omuia sine Petro hahuisse
et tradidisse. Si crüii auctoiMtas Pctii f'uit nccessaria <'t ins divinum, ei'it i'
Paulus iu hoc locii luanit'estc inqiius et hlasphemus, ut <|ui nolit ctiam a
dcu per homincni mitti vidcri et jii'nr.-us reiicit auotoritatem Petri. Tcrtio
Wal ■-', 0 et ini'ra clai'ius, ui)i dicit: iiiilii (|ui vidci)autui' uihii cdutulerunt . et (|uales
aliipiaudo t'ucriul, nihil mea refi'rt, Heus cuiiu [«'rsonam hominis nou accipit.
ICcce hie clare dicit, i|Uo(l i|ualitas i'ctri et aliorum ajiostolorum nihil sua -'i'
referat. r|Uo<l esset ini]iiissinnnn (lie<'re, si (|ualitas l'etri iure di\ino i'uisset
servanda. Kadern iiu])ietate dicer<'t ' 1 )eus ]iersouam hominis nou acciiiit',
cum ins diviiuiin et ea (|Uc sunt iuris di\ini ctiam suh eterne inalcdictiouis
peiKi preei]Hat. (^uare \i<letui' priniatus iste et niaicstas \'el qnocun(|ne
nomine censetm' l'cti'i persona seil qiialitas non statui iure di\ini>^ ü
l''cci US.
Dum reverendus pater coiitr:i ine inducit tres l)cati l'auli auctoritatcs
dtidnm ah advcrsariis sedis a|)ostoliee \ciitilatas et per a)iostolice .-^edis
def'ensores enodatas, fiicile ei respondeo annccteiido iiialos tueo.-, ipiihiis dogina
siium nititiir palliare et hoiniinlius os et oculos olilinire. Dico |)rimnin. nie -.ui
1. (Jor :i, r,. nou transsiliissc, sieiit iinjionit, locmn a|iostoli prima ad Corint: o. i|uain\is
i))se fldse adduxerit cum i'aiilo et .\p])ollo Ccpham, (pu'a textns ah initio
non iia!)ct. sed in line ineinlnil ( 'eplie: -cd statiin ulossa interlinearis ratctur
cum mai<irein omnihus. Non ertio siio capite sed sanctoi-uni accipiat sacrani
scripturain revereii(lii> |iater. JM dico xihitioncm datam fiiisse optimam et ;;:.
inf'rin<;ihil<'in , et l'ucus rcven'iidi ])atri-. (|iio simpTKähus illudit. nihil laeil.
tcstis est hcatiis I Iieroii\inus lili: 1. contra loviniaimm Col. IS. inilii, iihi
expresse dicit, -npra i'ctrum cditicatam ccelesiam: ihi tortiter transiiiit revc-
rendu.s pater et nihil dicit. et int'ra: 'ut capite constituto schismatis tolieretLir
28 :il> iidvcrsariis sede.«
Disputatio I. Eccii et Jf. Luthori Lipsiac habita. 1519. 305
opcasio'. ergo quod apostohis Paulus voluit eavcro sehismata, coutontioucs,
per lioe primahnu capitis höh abstulit, quod scliismata nieiius loili uoii
possunt nisi per caput. Uude uec verbun» facit nee apcx ad pro})osituni de
nc<ratii>no jiriniatus. quare lalse auspicatus est iiodic, nie vix duos adduxisse
i sauctos patres et eos ambiguos, euni certos et indubitatos adduxerini Augii-
stinum, Ambrosium, Hierouymuni, Chrj'sostonium, Leonem, Beruliarduui &v.
Quod autem laudat, nie anipleeti ambas Augustini senteutia« lib: 1. rctract:
e. 21. atliriuat et seipsimi faeere idem.'
Quod vero secundo loco inducit Pauluni ad Galatas, quasi ilie s('n])serit wm. •.>, u
II) eoutra Petnuii volens Galatas confirniare in fide et toto ibi proeessu ostendat
se equalem fiiisse Petro et aliis, quia non ab horaine neque per honiinem
acceperit, dieo, (]uod, si reverendus pater tani diligeus esset veritatis Inqui-
sitor, sicut promittit, didicisset vera fimdamenta et intelligentiam seripturaruni,
nt non opus esset ita iactanter euni in tanto eonsessu dicere, se uninii velle
!'■ resistere luille. Ita habet veritas et negociuiii in apostolatu et ordinis digni-
tate: Apostoli onines fiienuit equales. hoc sacra scriptiu'a, hoc s. patres voluenuit.
Pauluni dicit Hieronymns non reprehendisse Petruni, si sciret se iniparem. Ita
Anacletns can: In novo, dieit apostolos equali potestate dotatos: ita Cypriaiius:
ita et alii. Cum ergo Paulus fuerit designatus apostohis a Christo, ingenue
20 dixit, se uon ab homiue neque per homineni aeccpi.sse, et quod lacobus et®ni. 1. 1-
Petrus sibi uiliil contulerunt : oiirnia enim ista ad apostolatimi referenda sunt. ©m. 2, c.
Aliud vero est de potestate regiminis et adniinistrationis, ubi Concors
est sanetonim pati-imi sententia et eonciliuni contra loannem Huß, ad iiisum
Petnuii huiusmodi priniatuni pertinuisse. uon ergo reete utitur sacre scri|)ture
21 testimoniis, sed ea aliorsuni traliit pro suo arbitrio, contra (juani s. Spiritus
efflagitat. quod enim hodie ponderabat, Pauluni dixisse, nihil rel'erre ad cum ®ai. 2, 1;.
quales fiierint, non hoc quod volebat reverendus pater, sed hoc sigiiificat,
Petruni et lacobum et ceteros fuisse idiotas et minus peritos, antecjuani cum
doniino ambulassent, et sie deus personam non accipit. Sed iutjuict, iit est
30 audacidus 'hoc est conimentum Ecciaiuun': legat Ambrosium eodem loco,
qui .sententiam Pauli nou corninipens ingenue testatur, ecclesiam fundatam
supra petrani. Quare nisi fomiora adduxerit, rogo, ab instituto desistat.
Unde hodie dum dixissem, articulimi cssi' Hussiticuni, obedicntiaiu ecclesia-
sticam non esse expressam aiictoritate scri])ture sacre, respondit bre\-il)us,
3s articulum non esse hereticuni. Mallem punctim agere cum reverendo patre
et dicere 'Iste e.st ai-ticulus daninatus, et ipse teilet euni: itaque teuet arti-
culum damnatimi et i-eprobatum.' Item quero: Si articulus non est hcreticus,
vel e.st temerai'ius vel seditiosus vel oflcnsivus ])ianun anrium. utcun(|uc
7 rctract: c. 21. Et afifirmat seipsum 9 scripsit 17 palani ilicit aUc ?lu§8a6cn
18 incqiiali 19 affiicrit 23 et fe^tt 25 sed cas -lO corilaculiis (imfctc 3!crt=
le§art f(^on im SKonufltipt unb 6ci Söj^cr)
') \Um iKanbe: Negavit d. Martinus, iil se fecissp. iit siipm iiiotr-statiis est.
Sut^erä SBBeTlc. II. 20
300 Disputatio I. Eccii nt M. LutliPi-i Lipsiiio liabita. 1519.
(ledent ipse pater, erit vel temeraiüus vel seclitiosus, de liorcsi suspectus, pias
offendens aiires, contra theologiciuii institntnni.
sünttii, I«, Jlirum, ([»lo colore pavonico ornet vei'ha Christi Mattli. 16. «luia
Christus omues interrogaverat discipuhis, et ita Petrus pro oninihus respon-
derit. quis hoc negat? Sed de sua farina addidit, propterea ad Petiuni prti '.
-iifattD.ic.is. se et aliis apostolis dictimi: 'Tu es Petrus et super haue petraui', ipidd
tauquani eommentimi Lutheranuni nou recipio cum s. ])atribus.
De Chrj'sostomo mirum quam facit inimiam saucto patri, quasi legittiuie
et secmidum decreta concilii Niceni fuerit destitutus, cum exploratum sit al)
liistoriis, post Eusebiiuii Antiochenuui, credo schismaticuu), cum aliis Romano w
pdutitici rehellibus, Christianos episcopos fuisse expulsos, qui a prima sede
rel'ugium querentes ab impiis scliismaticis repulsam passi sunt nsque ad
tempora Theodosii, Cliristianissimi iuiperatoris. \1n tunc schismatici ?A) aunis
sedem occupassent, s. Gregorius Nazanzenus ConstantinopoH episcopatum
acce])it, non ambitione, sed ne ahi schis»iatici succcderent. Sanctiis vcro i^
CluTsostoimis, iniuria ]iov Epipliaiiium pulsus, Arsatio schismatico sulistituto,
liomani poutiticis auctoritatc regre.ssus est. Nee valet, quod reverendus
pater tunc Romanum pontificem et sanetos sibi adlierentes cahminiatur quasi
de facto, non de iure processerint contra illos schismaticos. Quod nudis
suis verbis alt, et tot sanetos, etiam a d. patre commendatos, Romano -m
pontilici non eonsensisse. Unde sine causa sanetos illos patres ante mille
annos viventes reverendus pater ijun incipit anibitioiiis iusiiuulare, a (|Uo
vitio a tot seculis ab omni ecclesia habiti simt imnuuies.
Ita eaptiosum est et simplicibus illudit, (piod beatus Gregorius ndliuiit
se iemnenicum et universalem pastorcm appellare. nam Platynam taiiti f'ccit •-'■.
]iridie, hvstorie, ut dicebat, sequutus veritatcm : iam Platynani jird s\iu arbitrio
reiicit, quod ubique existimat sibi Heere.
Decretmn allegat pro se: si allegetur, respuit, et dum textus apertissi-
Tiios, etiam Leonis can: Ita dominus, 19. dis: cum similibus, iiabeat sibi
coutrarios, glossam aeeeptat, sieut proci Penelopes, ut jicr iocum dieam, cum ■■»
domina potiri non jjoterant, aneillas sequebantur. Certnm est sanetos (|Uo(iue
])outiliees scripsisse se universales episcopos, ut Sixtus, ut Victor et ut in
Caleidonensi eoncilio acclamatum fuit I^eoni 'vivat Leo sanetissinms , ieu-
menicus ))atriarcha', <|uam\is humilitatis et Christi formam seqnentes )K)nti-
fices ab CO nomine sibi temi>erarunt , melius se servos .servorum fatwites, et -i-'
ne erederentur velle se tollere episeo])orum auctoritatem, nt dndum ad illa
respondit sauctus Thomas lib: de impuguatioue lidei.
De epistola Augustiui facit vobis dominis auditoribus negotium, ul
verba legatis.' Verba audita f'iicre.'- Inuoceutius ante centuui et mille annos
dixit, esse veteruni inorc <'oiisiilcn(liiiii |ioutilieem in iis ((ue sunt lidei. '"
."> ad fc^lt 12 repulsnni '2."i loiiiiioiiiumii 28 aiJortlssiiniis .'i:! iemm'niciis
') ütfll. S. ;!00. ■') iligl. 6. 291.
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiaf hiibita. 1519. 307
Ita (liotiini cdiitru Maiiichcos voluit reverendus patcr transiilaiilarc in
hortum suuni: at lioc non l'aoict, si epistolam Ausiustini Icgat, in (jiia nun
scrieni univorsitatis opiscoporuni sod Tvonianimnn pdiitifionni cniinu rat ai) i])sip
Pctro usqiu» ad tompdra sua.'
Solutionen) per inc datain de "JH annis dicit per nie non prohatain.
Aoutus est disputator rovercndiis patcr. lioo nonilum scivi, dolicrc n'spon-
dentom proliaro siiai« solutiononi: seniix'r arhitratus suni, rospondentom oiVcri'c
solutiouem opponcnti iniprobandani. Dcbilis fiiit Hercules snus, si alicno
Mai-te nititur.
II' Quod vovo tanta lahorat impudontia, tit audoat illustrissimis doniina-
tioniltns ot rcvcrcndis patcniitatihus vcstris snffecrcro (|nasi |)rinnnn capnt
lohannis non loiierini, insifinis profV'fto tcnici'itas, cum pncr nondnni dcccnnis
dcniptis pr()])lictis l)ili1iani totani Iciicrini. scd hoc niiiil ad rem, fpiantnui
quisque Icj^crit. Dixi Anacletuni dcfcndendo, non us(iue adco inscitam (hisse
i'' hitorpretationcni eins 'Ccphas, id- est oaput', non ij^norans (|ti(i(l ICejibaic^
grece caput significat, scd (|uia a])ud Toanncni, (|ucm iieri vidi, a)iud Antiu-
stinnm ot glossam ordinariam Cojihc intcrpretatur Petnis, Petrus antem
Cusano auetore etiam sioniiicat capnt domns: (pie onniia in lisnm trudit
reverendus pater, de (|no indiccnt ordinandi indices.
20 At illud prestantins, (piod auctoritatem 'pasco oves' tantis amhagihus t^od.
involvit, soluni ut hoinincs vidiiitcs faciat nun vidcre, niitto, (juod tam ridi-
cnhuu attulit cxpositionem a se fietani. Sed ad idinni eins scnsum vcniani,
ul)i multa dixit. at ego non singularitati studcns, quo est mater ernirnm,
s. patrum sequutus sententiani et saiicte niatris ecelcsie, accepi vefhum 'Pasee',
2;> quod eum pastoreni ibi constituerit ot primatum dederit universalis eeclosie.
Ita GregoriiiH, ita Chrvsostomus intellexerunt, ita Ambrosius Luce ultimo h<Ti
per mo non allogatus, ad quos pulchre pretorgredions iiiln'l dixit reverendus
|)ator. Yernm attulit Augustini sententiam, cuiusmodi dcl)eat esse pastor,
i|uem et ego adniitto et credo (|uemlibet fidcliuni orare, ut et sunuuus pnn-
30 tifex, quilibet Prince])s, C|uilibet |)relatns quei'crct liouorem dei et snl)ditoruni
saluteni, (juod hf)c sit verissima jiastura, ])cr (piam, sicut hie |)rincipantur
in terris, etiam clcvantur ut regnent in eoelis. Quare Augustinus non
advorsa, non ])ngnantia, sed talia dicit, ex quibus pr<'latns intclligere debet.
qualis sua sit institutio. Nee valet , (piod reverendus pater adduxit, sul)
3'. conditione ei comniissas oves, cum uulla il)i adhibeatur conditio, nisi sua
paternitas aliud hal)oat cuangeliuni (piani ego. At ijualis deboat esse ])astor,
signifieans Christus dileetionem et amorem dei a Petro quei'it, et sie ouni
pastoroni totius ecelesie foeit, sieut canit sancta niater ecelesia et reverendus
28 attnli
') Anglist, pp. 1U5. -) *3lm Kflnbc: xfr/«>.),.
20»
308 Disputatio I. Eccii et M. Liithori Lipsiae habita. 1519.
))ator orat vcl legit 'Tu, caput ccclcsic, pastor ovitini ttc' (|nare iure «liviiid
habeniits lioe loco dehere prelatiim diligere donm, liabonnis l'otruiii con.sti-
tutiim jiastoreni dvium, sicuti s. Gregorius, s. Ambrosiiis et ('lirvsostoinus,
c'tiani Grocu.s, intcllcxcnint. Xon rofert prctenuis ratiunciila in divorsnni a
revercmlo patrc iiuliicta, Petnini ikhi oninos jiavisso: (|n()(l iiostni iKiiniiu' :.
aoitur, et nos feeisse diiiinur. Sicut Clemens testatnr, Petnini (irdinasse
preshytcros, episoopos et tliaconos, qni jM'r nniversum «rheni terrarnm Eiian-
gelium seniinai'ent, nt legitur in can: In illis 80. vel 81. dist.^ Unde niissus
a jirineipali, sieut fnit s. Paulus, non cogitur mitti al) ipsiiis vicario: tanien
(äai. 2, 1 fl- Paulus ascondit cum Tito, ad Gala. 2., et cnntulit enni Petro Euaugeliuni, m
qui dedernnt ei doxteram societatis.
PoiTO fjuod cudit in me glossam nuuquam a lue eogltataui , (juasi
dixerim, edifieare supra petram sit subesse Romano pontifiei, o somnia,
o verboruni porteuta! uunquam hoe fuit mentis mee. Ciu-istiis onini edifieat
eeelesiam, mm Iii (jui snbsunt: snbditi enim edificate eeclesio esse debent. u.
De Gregorid Ai-iniinensi, enius sententia mihi displieet, ei jilaeet, nihil
iaui ad propositum. Xulo ergt) in ista divertieula deseendere: sed, nt acee-
j)iinus, dcfendamus, artienlum Constantiensis eoucilii esse verum et (juicun(|\u-
linic eontradixerit errare et vcritati et houori eoueili^ eontradicere.
Martinns T.,uttherus. su
Autequam ad auetoritates a me ojipositas veuiani, Inrviter diseurram,
(|ue egregiu.s d.d. de hestenia et luidierna responsione mea eonnuiseuit , ubi
inter eetera taii(|nam eousumptis ouinibus ai'mis des|)erans in nnum artienlinn
Constantiensis eoneilii extreiumn lidutie prcsidiiuu colloeat et odiosissime
repetit et iueuleat , (puisi non abnnde satis su))ra ad ipsuni sit rcsponsum. -r.
Dicani tarnen adlme semel.
(iuaudo articulus de ojieriljus homiuum inter damuatos recensetui-, et
a saneto Paulo et Augustino asseritur, deiude per (iregorium Arinu'nensem,
])er oiunes universitates usque hodic defenditui-, non movebor odiosissimis
inculcationibus liuius artieuli, douec egregius d. d. probavcrit coueilium non ■;u
posse errare, uon errasse aut etiani non errare, cum eoneilium l'acere ins
divinum non possit ex eo, quod natura sua non est ins divinmu. ideo neque
hcrcticum est nisi (|Uod contra ins divimnn est. Ilec |ir<i isto articuln.
Quod Chrisostonuun legitinK^ destitutuiu carpit, non intellexit me, cum
clare dixerim hodie, potestatem ordinandi et deslitnendi ejuseopi i'uisse legi- ar,
timam in Ej)iphanio Cyprio et Theojihilo, <juaii(|uam, an ixne tum usi sint an
male liac potostatc legitima, nihil dispnta\('rim. Snilicit mihi, quod eitra
(i Clemens 21. ult: disf: tcstatiu- nllc ?lliSgnt)cn S in caii: Ulis nllc Vlu-Snnticii
9 t.anieii l'etrus 18 coiisilii 19 coiisilii :iG in licato ('ypri-ino (in bcr ^iQltbjdjvift
H)o()T((^cinlic^ : in Iv Cypi-.) 'IT dispntaveiit
') ;)(id)lifi ift: W. dist.
Hisjiut.itic) I. Etcii ot M. Lutlicri Lii)si:u; Imbita. 151"J. 300
aucUirituti'iii UuiiKiiii ]>oiitiKc'is tot .-^aiicti et celehurriini viri Greciuj catlioli-
cissiini iiou solii.siuatifi, potostatom habiieriuit ordinandi et destituciHli
(jpi.scüpos.
Elevat etiam cgregic, quod antiquos sanctos insinmlaverini amhitiuiiis,
• lU'c attonclit, ijiiod dlxi etiaiu in apotitolis liano l'ragilitateiii fuisso prc-
seute Cluisto.
Quod l'Iatyiiaui ita iiimc luagiiifacit advcrsiis saiictiun (Trcgoriiiiii iiica
aiu'toritati', f^atis clarel cuilibot vcl iiiediociitcr irigeiiioso, (jitid coiuliKlal.
Ego eiiim ex Platyna liystorias aecipio et nun ain|)liiis: (juod aiitcni iilcin
III riatyiia ratioues (piasdain addiieit, respuo pro|)ter aiictoritateiu Gregorii
coutrariaju.
lam illiid transco, quod Sixtius et Victor .scrip.sere se uuiveisale.-< poii-
tifices et Leoui aeclaniatiini sit iu coueilio Calcridoniensi, de (juo iiodie .satiw
dictum 0!<t. Illud observanduni , quod sofjueute.s pojititiees dicit egregius
15 d. d. luunilitatiri tbmuuii in Christo sequutos sibi teini)erasse al) hoc nomine,
quod ego aliter intelligere non ])ossuni (juani (|Uod causa huniilitatis iuri
divtuo detraxerint, niendaces et inobedientes facti i'ucriut, si ius diviiuüii est,
hoc est [)reeeptuni fuisse eos universales pontiiiees.
lunoceutii responsivam epistohun ad Augustinmn repetens dicit veti rein
;u niorem iuis.se consulendi Romanos p.ontifiees in liis que sunt fiilei. Optime
dicit et placet, prcsertim in latiua ecclesia: sed quid fidci et priniatui? iioc
est, quid ad pro[)ositum?
Causatus est etiam, quod cxegerini ab co probationem sohitionis d('
20 annis. Dupliciter deficit egregius d. d.: prinio quod i]>se fuit opponens
25 seniiquattuor dies et hac hora solum cepit esse respondeus: deuide non
exegi, ut probaret sokitionem, sed translatum priniatum cum Petro.
Excutieus so etiam de Cepiie, quod Petrus interpretatur apnd lohanncni,
adhuc persistit in eo, quod Petrus etiam signiticet capuf donuis, (piasi vide-
licet lohanues Grecis intei-jjretatiu'us Euangeliuni non Grecc sed Caklaice sit
30 lo(|uutus, ne fort«- inteliigeretm'.
Verbuni 'pasce' sie aecipit, ut eonstitutionem universalis pastoris signi-3oi). 31, ir
ficare velit, et ad hoc Gregorium, Ambrosium, Chrysostonuun, heri nun alle-
gatos, adduxit, ad (juos ego nihil dixerini. Dicam ergo lume, si i'ui oblitus,
et simul oppono regulam divi Augustiui, quod omnium scrij)torum dicta
35 iudicanda sunt per divinam scripturani, cuius est maior auctoritas quam
totius generis huniani capaeitas, non (piod dauniem illustrissimornm [»atrum
sententiam, sed quod eos imiter <|ui proxinie seripture aceedunt, et pre om-
nibus, si aperta f'uerit scriptura, eam ijjsam amplector. Cum #go elarum
sit, 'pascere' vi vocabuli et usu seripture non siguificare nisi docere, curare
5 preseute Clirlstiaim 12 Sixtus. victor 1(! iure 03 adduxit fcf)lt; fdjoii
bic ed. VViteb. Iö4ö aber l^at cä
310 Disimtiitiü I. Ei-L-ii et M. Lutlicri Lipsiae luil.iitu. 151'J.
i.'Ucti. 5, •.'. ovfs (sii' Petrus iiccipit ultiiuo: i'ascito ijui iu vubis est gregem), uon oportet
Vücabuliim eijuivücare et simplic-eni seusiim sine uecessitate reliuquere.
Dissolvit etiaiii, i|U(nl dixi esse cüiulitioiKnii in verho Christi 'iSi diligis
nie', iiuando ego arbitrer non modo eonditioneni sed et iiactiun esse inter
Christum et Petnim, <him ille dioit 'Piligis me"?' et liie respoudet 'Amu te'. =-
Oniitto dialectieam, in qua exercitatissimus est d. d., et eoniunetiouem eou-
dicioiialem 'Si': vellem audire, (piid dieeret ad Deeretalem de elect. e. sigui-
ticasti, ubi Pasehalis pontit'ex manifeste dicit, hie eonditioneni esse, 8i saltem
adeo valet auctoritas Romani pontificis, sieut luu'usque contendit : dicit euim
ad sensum. w
At ratiouom meaiii sie coiif'utavit, cjuod Petrus non onines paverit:'
'(luia, impiit, quod uostro nomine agitur, et nos fecisse dieimur'. Quancpiam
uou eredo, per lioe d. d. voluis.se satisfaetum rationi mee, cum dicere non
sioiii. 1, 5. possit, Paulmii iKimiiie Petri jiredicasse, qui contra ad l\o: prinio a|)ostolum
se dieit pro nomine Christi, (piod ex eo coniicio, quia dicit Petrum anctore i'^
demente ordinasse episeopos, presbyteros , diaeonos, <|ui per totiun orbcm
Euangelium seminarent, inter quos Paulum non numeiat. >Sed iioc videtur
ad rem faeere, ipiod 'missus a principali non eogitur mitti ab ipsius vicario'.
Hoc achiiitto, si fuerit primum probatum, Petrum esse viearium. Nunc vero
non minus Paulus est vicarius quam Petrus, ut iam dictum est, quod nomine jn
Clmsti sit apostohis, et sie tot vicarii <|uot a])ostoli.
Nunc ad propositum.
i.Coi. 3, 5. Ad auctoritatem Pauli priiue Coriii. o. primnm dicit, Ccplic uon esse
de textu ab initio, sed hi tino memorari, nbi glossa fateatur Petrum maiorem
onmibus. Levicuhmi hoc est: transeo, cum iu principio jirimi caiiitis uticpie j.')
ponatur Cephe.
Sceuudo dicit aliud nihil (piam quod nee verbum nee aj)ex de ncgatioiie
]>rimatns sit in textu, et sie vult solutam istam auctoritatem. Adiccil tamen
auctoritatem Ilieronymi, Augustini, Ambrosii, Chrysostomi, IJcrnhardi, Lc-
onis &i: dicentiuni, Petrum esse ])etram. Contra i\w dico et rcpüco, hoc 3"
sccundum dictum nihil est ad ])roposituin et supra satis disputatum, an
Petrus sit ])etra. Himiliter et illud non solvit, quod dicit, nulluni verbum,
nulluni apiceni esse de ncgatione primatus. Quod si etiam Tlieronymus
(^on.stituat caput , iil occasio scliismatis toUatur, satis robuste eonti'ai)ugnat
1. Bot. .3, :.. t(!xtus apertns, qui toliit eaput, ut occasio schisniatis tollalur: (heil enim :is
'(|uid l'auhis? quid ApoHo?' volens, solum Christum esse caput, <|Uo verc
tollitnr ou#e sehisma. Non est mihi satisfaetum sie ad rcsponsioiiem.
I accipit vult ed. leii.; töjdjci; iiiib iiod) ilini bic (jilaiigcr Sluügatic: acciiii viill: ijaljdjL'
Sluftüiung uon ;ic(-ii>il vlt : im Urbrurfl 29 imctont.ile
') Hi idjtiiit bct ^Jicfacnia^ ucrfcjjt ,iii jciii uiib imt sie LuiiRilavil ftcl)cil ,yi inüjicit.
DispuUtio I. Eccii t-t M. Lutlieri Lii>siae haliit.i. 1019. 311
Ad auctoritatem ad (Jidatas 2. dick (|uidcni aixistolos omiics ('(lualcs, Wai, :;, i r.
((Uod et Hiciciiiymiis rt caii: In novo, tcstiuitiir, scd aliud esse poteslalem regi-
luiui.s et administratioiiis. His tribus verbis solvere tantani aiieturitatem est
mihi satis mirabile: sed et uec iutelligo, quid velit, quoiiiodo distinguat
■, regiiuen et admiuistrationeui. Quod autem dLxit, Pauhun asceudisse cum
Tito ad Petrum, ut conlerat Euangeliuni cum eis, darum est texlu precedenti
et secjuenti, ut et Hieroiiymus ipse exponit, iion hoc fecisse l'auhim, ut
consulei-et Petrum super Euaugelimu, ipiod iani |)lus 1 I annis ])redicarat <'t
nun al) liominc accejjisse iactavcrat, sed ut pseiidapustolorum os obstruerct,
I» (ialatas cuutirmaret, eadcm esse que ipse et ceteri apostoli predicasscut.
Eccius.
Quod revereudus patcr articulura lohaiuiis HuK de obecUeutia ccclc-
siastica commiscet lüteri articulo de operibus liuinanoruin actuum aucluritatc
Grcgorii Ariniincnsis, (|ui per oniiies univi'rsitales defendatnr: (lUeiii adluic
I.-. iu 60 loco in uulla luiiversitate, qiiamvis hi i)hunmis tiierini, audivi defensum.
petit tarnen a me, ut probem ei, concilium neu possc errare: nescio, (piid
sibi veht ista [)etitio, an tacite et hiudabile Constimtiense cnnciliuin veiit
habere suspectum. iioc dico vobis, revereude j)ater, si creditis concihum legi-
time congregatum errare et en-asse, estis milii sicut ethuieus et publicaiuis. aiimtii.is.w.
20 Quid sit hereticus, in presentia non discutiam.
De Chr)-sostomo non vult eins expulsionom se iustificasse sed ordi-
uatiouem episcoporum a Niceno coneilio institutam laudasse. Placet mihi
l)ro s. Chrysostomi reverentia, et sempcr Romani pontitices in diversis natio-
nibus diversos ])erniiserunt modos episcopos eligendi: tanien ex (Jrcgorio
;s X:u5anzeno et C'hrysostomo restituto satis liquet, intervenisse auctoritalem
Romani poutificis, (juod s. Athanasius Alexandrlnus, s. Paulus et alii (irien-
talis ecdcsie ej)iscopi testantur, (pii sc ad Konianuni pontificem pro resti-
tutioue contiderimt.
Quud in apostolis quoque (juid humane fragilitatis fuisse assignat,
3(1 novinuis: sed cum publico fimgereutur officio, abscjuc iudic-io et causa tarn
sanctis viris non est detrahendmn.
De Platyua tlicit, se recipere eins iiistorie auctoritatem: et ego neque
auctoritatem ex P]at^•na adduxi sed liistoriaiii.
Ad Innoccntii epistolani respondet, eam nihil iacere ad propositum,
3s quod de latina illum jiroliat ecclesia et non de aiia. >Scd (piia liec est glossa
Lutherana, nulia auctoritatc f'ulcita vcl persuasione, ea facilitate contemno
<]ua adducitur.
De 20 annis respondit, me t'iiisse oj)ponentem iam triduu. Deberem
uti(jne fuisse, nisi reverendus pater suis cautelis alicpiando fecisset ex oppo-
1 ad fel^It aposlolus 17 ticite laudabile et Coiistaiitiense 85 Süfd^cr flictt
illam probat unb mcvtt on, baß bajür im Sllanujfript nut ba5 eine Söort protulit ftc^c
10
312 Disputivtio I. Eccii et M. Lutheri Liiisiae hiibitu. Iöl9.
iR'iito rcspondeutein. non eniiii hoc opposui argiimeutiun, seil ijise posuil, et
cLTto L'athedrani illani Petrus uon secum sunipsit ad Roniam sed jniraatiun
traiistiilit.
De verbo 'pascere' vult diniittei'e Gregoriimi, .\iubrosium, Cluysostouiiun,
qnia siiuplex verbiim nou debeat equivocari. Dico: (jiiis hoc iguorat, verbimi
pastoris esse uomeii officii, honoris et etiam oiieris'.' Unde et prelationis
aeeepit üfficiuni et siimil pascendi onus.
De eonditioue non recipln allegata jier reverendiiin patreiii, (jnia nee
Christus, sicut ipse semper inheret litere, coiiditioneiii iunxit pastiu-e. nain
sie error coufirmaretiu' Hussiticus, (juod non exi.steu.s in eharitate non epi-
scopiis, prelatu.s, jiastor &c.
De ca: signifieasti , de electione scio, Gersoneni et alios doetores pon-
derare in niateria, an coneilinni sit supra ])ai)ain: sed (|uia verba deerctalis
non .sunt addncta, nihil possuni dieere, sed coniieio nolens nie hoc alligare,
Paschalem 'couditioneni' accepisse pro 'qualitateni'. i-^
De Paulo, qui priiuatiun Petri non aguoverit, sed fuerit apostolus Clu'isti
(onines sunius Christi, ut arbitror): tarnen Petro primatmn nuilibi abstuiit
reginiinis, sed et nioritm-us, nt in epistola de transitu apostoloruni scriliitur,
Petruni valedixit ut caput ecelesie: (jue epistola au sit beati Dionysii vel
nn'nus, incertuni habeo. in
DRb. L'i, u. Pallium dixit vicaiiiun Cliristi sed nou generaleiu: nam etiani iu Ajio-
i.tsoi. 3, u.ealypsi ponuntur duüdecim fiuidamenta ecelesie, et tarnen fundanientiim aliud,
scilicet principale, nemo ponere potest, (|uam (jUod positum est, scilicet
Cliristiim.
De sccundo dixit, non esse ad propositum, an Petrus sit petra, et est ^^
totum negotium uostriim: tarnen solutionem pridie per me datain, ad ([luiiu
me retnli, ipse retieiiit, cum expressum .sit de litera Paulnni improbare con-
tentioncm. Sed nescio, quo ingenio reverendns pater arbitretur, propterea
Pauliim ncga.sse priniatiun, nt tolleret scliisma. forte uon f'uit in provincia,
(jue cariiit principe: f'iiisset enim coutrarium exj)ertus, (juot dissensione.s, 3ii
contentioiies et dissidia emergunt, tibi non e.st prineep.s et caput, iiiter causas
diindicans et agnoscens. Et niiral)ile videtnr ei, si tarn paueis verbis, scilicet
ai>ostolatn.s et reginiinis, tautani velini solvere anctoritatem : principia in (|iian-
titatc sunt minima, in virtnte maxiina. Si Keverendns jiater illa duo miniita
vocabula apostolatns et reginiinis, capitis principaiis et secundarii atteudisset, s;
dtidiim pngnante.s, nt sibi videtnr, .saere scripture et .sauctornm ])atruin seii-
tentias reconeiliasset, (luibiis neglectis neeesse est exotica et alieiia seipii
dogniata.
14 rae huc allegare 15 paslalein cüiiditiuiieiii (bic (SciommtouäflaOcn uiib SöfcTjCt
Icfcn pastoralem cmiditionem uiib l^ctnacf) piu qiialitatu)
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae liahiUi. 1519. 313
Die liilii üctava.
Martin U.S.
Ad auctoritates a ine inclucta.s Pauli ad Cürintliii).< et ad (ialatas ejjro
gius d. d. more .suo nihil re.spoudet, ni.si quod ingeniinat conciliuni Con.stan-
.s tiensc et Hus.sita.s: pi-r que non sulvuntwi' mihi auctoritates. Xani, sicut
dixi, coneiliiun Xieeniun alia statuit louge saeratius et eeiehrius. Ideo ijuautuni
ille nititnr suo, tantum ego meo et dico, sieut heri di.xi, 'quantumlibet alle-
getur coneiliiun, nonduni habetur ins divinum', de quo .solo que.stio est: ideo
coneiliiun niliil ad proposituni.
10 Secundo ut eluderet auctoritates potius (jiuun solveret, adve.xit distinc-
tionem apostolatus et adniiui.stratiouis. que qiiia humanu arbitrio est reperta
neque in sacris literis ueque in s. patribus eas interpretautibus habetur, non
sum contentus, eam milii esse redditain, presertiin ijuando apostolatus non,
ut ip.se cum suis sentit, diguitatis nomen sit, sed officii, ut elarus est apo-
i.s stolu.s ad Romano.? et ubiqiie, ubi se dicit accepisse gratiam et apo.stolatum Söm. i, .v
ad obediendum fidei. Est enim apostulus niincius verbi et Apostolatus seil
apostole ' officium verbi, et sie iu sacris literis apcstolatiis sive adiniui.stratio
ferc idem erimt, nisi aihninistrationem intelligat contentiones forenscs de rebus
teniporalibus eccle.siaticis, que non est proprie administratio apostolica. Fateor
20 quidem, si ista permittatur libertas ftngendi, fingens et ego, sanctimi lohannem
esse cancellarium - et aliiun apostolum :diud esse. Sed liec omnia non sunt iuris
divini. Evanescit ergo principium illud, quod mininium in qiiantitate iactitatur
in virtute maximum, et satis admiror, quod dominus egregius sacras literas ita
exliorret et faciem earum fligit, diverteus üi istos cuniculos humanitus inventos.
2b Proinde adliuc stat auctoritas ad Corint: quod pro sciiismate tollendo i.i£ov.i.i2fi.
Paulus tollit personam Petri, Pauli, Apollo &c. et solum Christum relinqiiit,
sibi relicto ministerio duntaxat verbi, quod est vei"e apostolatus et administratio
ecclesie. Nee valet, quod lianc robn.stissiniam auctoritatem voluit dissolvere
frigida ista similitudme, quod jn-ovincia sine capite e.xposita sit scliisniatibus
30 et periciüis multis. Nam non dabitur ecclesia sine cajjite, qiiando dabnutur
miilti Episcopi sine i)aj)a, quemadmodum videmus fieri in federibus, iilji eo
j)ulchriiis admiuistrautur res })ublice, (jiio minus habeiit commune caput. nani
hoc est ad oculum, quod regnum Franeie, Anglie, Britaunie, (iallie et infiui-
torum in mundo simt sine communi capite, et tmnen non colliduntiir, (pio-
3r> übet regno suo rege contento. Quod si in iis temporidibus fluctuantibus
tot diversis ingeniis et moribus homimmi, non habentibus nciiue in celo
neque in teiTa commune caput, stat jnix et concordia terrarum, quanto
ö solvantur 20 fiugerem et ego Sdf^cr 23 iii virtute maximum fc^lt, Ugl. iiibcß
S. 312 3. 34 24 eorum
=) 2lm atonbc: unoaioXi,. -) 'jlaä) ©. olG S- 9 f- l)at Suttjet kifpicUtociic aud)
not^ Marcum sigilliferum Ijiiijugefügt.
314 Disi)Ulutio 1. l'A-cii rt M. Luthcri Lipsiiu: luibita. IM;».
m;ij;is id tiw'i ]iotest in s{)iritu:ililuis rebus ciiiistaiitissiiiii>, lioc est iiua tido,
eadeiii eliaritatc, fisdein nioribiis prcditis hoiuinibus, dfiudc (■onimuiu' eaiiut
ispfi. I, r.. iu ct'lo halx'ntibus, sieiit apostolus dicit: Uua fides, iinus dominus, ad
Ephesios. Quare si det'em essont pape, si mille ossent pape, nou ideo Schis-
mata fiereut. ^
Quare })eto adhue, d. d. velit auetoritateni Pauli melius solvere: simi-
»01. .', li. liter et illam ad Galatas Mens persoiuuii iiomiuis Äe.' ul)i Paulus reiieit,
(juidciuid in Petro et apostolis personatuni esse j)utest seu qualifieatum, nt
dicnnt. nondum est taeta, nedum soluta.
Quibus ut finiam disputatiuuem addo et illud, (|Uod Paulus 1. ad i"
i.iioi. 12,28. Corin: 12. describeus eorpns ecclesiasticum primo loco apostolos, .secnndo
|)r()plietas, tertio Doctore.s et fere postrerao loco gubernationes, (juas d.d.
administratioues vocat, receuset. Si ergo primatiis Petri tanta res et tarn
necessaria esset im-e divino, iusnfficieuter descripsisset Paulus ecclesiam, ut
i|ui ])rineipalissimum ijuod in ea est omisit. i'^
Insnper et hoe adluie stat, (piod uec Petrus nee nniversi apostoli
apftctrti. I, Matthiam ordinäre potuerunt actunm 1. nee ei administrationem dare. Ideo
Komanus pontite.x plus sibi armgat administrationis dinierende j)er totum
orbeni, <|uam in suo preeessore ajtostolo non invenit.
äipncfrf). 13,2. Siniiliter sentio de ordinatione I'anli et Barnabe aet: l."). sj)iritu,s sauctus, 211
öiu. 2, r,. iion Petrus aut eeelesia, segregavit. ideo gloriatur non immerito se nihil
2. üui. 1!, 5 aeeepi.sse ab apostolis magnis, innno ad Corinthio.s scribens dieit, nihil minus
sc fecisse ceteris apostolis.
Sed et illa auctoritas adhuc Petruni aretius stringit, qua seribit ad
öai. 2,8 Galatas: (|ui operatus est Petro in apostolatum eireumeisionis, o]>eratus est 2.i
Wal. 2,9 tf. et mihi inter gentes, et iiif'ra: dcdernnt mihi dextras et Barnabe soeietatis,
ut nos in geutes, ijisi autem in cireumcisionem, tantura nt ])auperuni memores
simus. Qua auetoritate si vellem niti, non |)Osset d. d. cogere aut ullus
hominmn, apostolatum Petri latiorem esse (|uam in ludeos iure divmo et
TOonri'iG'is !"'"' '"^'' ""•"^'•'^ auetoritati's , ipiibus nititur, 'p^'^'^'i' "^'t''^ meas &c.' et 'tu es :ii>
Petrus &e.' referendas esse ad terminos sui apostolatus. (|Ueni ad modum
5i)(). II), ir, Chi-istns <'lare lohannis 10. oves gentimii seeernit ab ovil)Us Israel, dieeus:
halx'o adhue alias oves (pie non sunt ex hoc ovili.
Cffb. 21, M. !•",( in Huc, (|uo(l et d. d. lieri tetigit , >\poealyp. 21. describitur llieru-
saleni nova cum duodeeim l'uudamentis preter iliud f'undameutnm capilale, 35
Chi'istuni, et lamen ii)i niliil diilercntic ponitur inter t'uiidamenta duodeeim,
((Und onniino l'acieudum ei'at, si tantum erat de |)riinatu Petri sentienduni.
1.51011.7,25. Ad hoc idem valent iiluvinie tiu-ure in Herii)turis ut duodeeim boves ;!. reg:
11), >(i. . . . , . • I • 1
3i)i. 4, 3. 7. niari.s enei, item duodeeim leuneuli throni iSalomonis, duodeeim lapides
lordanis et similia, in (piibus omnibus |)rorsus omnimoda equalitas onuiium
9 (licunt. Utraquu Doiiihiiii bic lücjammtauiflalicil Ullb i'üjdjct 21 Petrus autein
:j(; Cliristus :)8 l)uvcs :}. reg: i.
Dis|)utatio I. Eccii rt M. Liulioii Lipsiiic; lialiila. 151!». ;^,15
aposliilonmi (k'scri[)ia i'.st. A'oc poU'^t ulla iiic(ju;iJitas in coiiliaiiiim [iioliari
iure diviiu).
Hw sint ilic'ta pro ista condusionc, (|iiani cjjo usijik' hodie vcrissiniam
crcdo, iiniuü certe .scio, iiec spi-ro po.sse wini iiiu(iiani foiivcUi. (iiiarc rojin,
5 d. d. egregiiis, ex (|iio imllaiii adlnid posuit auctoritatein diviiii iuris jiro sua
senteutia, salteni di.ssulvat idi(|uas clare et sine diverticulis: aliocjui nun liabcho
cum pro recte seutionte de scripturis tlieologo et )'eHu(|Uo, inimo refero ad
iuditiuni uou invidie neiiue vulgi, sed ordiiiaiidorum iudicuiii et ciiiu.slibel
})rudentis lectoris ('andidi(|Ue auditoris.
lu K e e i u s.
Nescio, quid rovereudus pater velit, (|U(i(l a!» iuitio scniuinis dicil,
mc nihil respondi.s.se, et tanien in eins proeur^u solutiones nieas lieri dala,"-
iuvietas et robu.stis.sinias nititur intring(U\!: an illa sibi eoiif^tenl, ipse viderit.
Deiude (juod auctoritate eimeilii Constautien.sis ncni viilt sc artari,
15 viderit ipse, videant ludiees, (juani iu.ste fecei'it. JS'ieeuani SvnnduMi nun
respuo in iis, (|ue sunt tidei at((Ue mores respieiuut, ut ordiuatioues ep)isco-
poriuu pro qualitate temporum et Imiii'uni nuilari possuut.
PostiJat ex me, ut iu.s divinum ei all'erani, quod etsi sepius fecei-im,
eouelusiü tarnen mea ülud nou liabet, sed dmitaxat quia revereudus j)ater in
'M resolutorio* dixit, Romauam eeclesiam ante tempora iSylvestri uou l'ui.sse aiiis
superiorem, quod in eonelusioue mea uego: tamen fateor, primatum Koniani
]M)ntitiei,s esse de iure divino secimdum allegata pei' nie.
Deiude reprobaturus solutioiiem dieit, distinetiouem meam iunnaiio
arbitrio iuventam, quasi iion lieeat in tbeoiogia distinguere, sient Arrius
25 voluit Atliaiiasium irridendt) (uam uimis liteix' teiiax dixit, filium esse crea-
turain) jier ülud 'Pater niaior me est', (juod diluil Atiiaiiasius distingnendo C^oti h, ■.•«.
'Pater maior nie est sccundum innnanitateni, sed non seeuMdmn divinitatcnr:
(juia saeras seripturas non distinxit Arrius, eam''^ non reeepit et ita in trnnc
pertiuaeiter maiisit. Sic in prcsentia, cum qui elucitlant saeram scripturam
■lu vitaiii eternam habebunt, diverses passus scripture eonferendo, ne iii sacris
literis eontrarietas a(hiiittatur, distinctioues daude simt, ne litere uimis teuax
oecidatur, sed iiiagis a spiritu viviticetur, et (piia Petrus aliis jirelertur sepius
in sacris scripturis, sepe eis ecjualis reperitur, ad contrarietatem vitaudam neces-
sariiun est distiiictioneni ponere sacre serijjture conforiuem. Sic et Hien)iiymus
35 innuit et Cyjirianus per mc allegati lil). 4. epistohi M. (|ui et eijualitalem
apustolatus latentiu- et tamen primatum Petro tril)uuiit, (jUod lieri non polest
nisi ad diversa referas. •
4 certo Softer 26 ililuens ;!I sunt, ut o<l. Witeli., ed. leu. uilb i'ö[ii)cv ;J."i alle-
gati et epistiila 9.
') Sögt. ^b. 1. 2. 571. Viilljcr Ijntlc fid) ju bcftimmt mdjt gcäuBcvt. -) caui.
nilml. (lilutionem.
31ti Disputatio 1. Eceii et M. Lutheri Lipsirtc Imbita. löl'J.
Placet mihi apostoiatum dicere offitiiuii, ita tarnen (juud ctiam dical
houorem: siiut eiiini ista noniina et hcnioris et wieris, ut dixi, (jiiod aj)o.~t(ilus
mum. iLi, 1,-). ad KoniaiKis iiidieat c. 10. quoiuodo cvangelizabuiit, nisi mittantur?
De adiiiiuistratione iterum asseiitim- reverendu patri, illam neilieet in
leuiporalibus esse nnilto inferiorem ijuani illaui in spiritualibiis. Deum s
Kptinmm rogemus, ut episeopi nostri illud agnoseant et spiritualia nun per
vicarios et tem])oralia per seipsos adniiuistreut. Denotavi ergo atliuiuistra-
tionem regiminis in spiritualibus ])otestative, nee obstat, quod reverendns
j)ater dieit, sie se posse fingere lolianncni caneeilarium, Marcmn sigilli-
f'erum &e. (juoniam, ut Augustinus ait, liberis verbis utiuitur pliilosoplii, nobis i»
vero ad certam regidam lü(|ui fas est. ideo talia oportet ufterre que funda-
mentuni recipiant ex sacra scriptura, sieut juimuni niembrimi apostolatus in
apostülorum equalitate, altcrum nicmbrum regiminis in Petri priniatu. Unde
l'ateor, robustissimani esse auctoritatem Pauli, sed (pie mihi nee in una litera
adversetur. li
Contempsit reverendns pater simile per me adduetum de seliismatibuK
in provineia preside earente, <juoniam iani ita sit in regnis tideliuni Hispanie,
(lalhe, Anglie, Ungarie, (jue sunt sine capite, et tarnen stat pax, (piia con-
cordia inter illa. jNIiror, (juomodo reverendns pater tantarimi eedium, beHorum,
preliorum iam f'uerit olilitus, que non i)utest ignoi-are. Dicere uolo tarn 2»
diuturumii dissidium et perpetuum odiuni inter Gallos et Anglos, odiuni
etiam iuveteratum inter Gallos et Hispanos, qui toties pro regne Neapolitauo
cimi maxima Christiani sanguinis effusiune bella gesserunt, et utinani tandeni
pax esset stabilis et [)ermaneus! Unam fidem, nnuni dominum Christum
agnosco cum apostolo, sed Romamnn puntiticeni ut Cin-isti veneror vicariuni. 2h
Stat ergo prior solutio invicta et \alida, nieo salteni exili iuditio. de (pio
doetiores iudieent.'
«"i. 2.«. Preterea observandns jialci' dieit, Ncrha l^mli p<'i' nie non tacta 'Dens
jiersonam hominis non aeeipit' et sie minus soluta. Forle obau<:livit, (|Uoniani
tam ex Ambrosit) (|uam llieronymo adduxi eornudeni verborum seutentiam. :)n
lühanncs enini et l'etrus idiote fuerant et anaiphalx'tici in lege, Paulus contra
doctus iiiit |)roficiens su|)ra multos coetaneos suos, ut de se testatur. noluit
ergo Paulus rc])utare, (juales iiiissent J'etrus et lohannes, (juia personam
hominis dens non aecijjit. Ita enim elegit piscatorem sicut doctum seribam,
sed per hoc ])rimatus non tollitur. seil aceeptio ]iersonarum dco non impn- :i'
3ipnj(f). 10,34. tatur, etiam si unum alteri preelegerit , ut de C'ornelio Petrus tateiiatiir: in
veritatc compcri, quia non e.«t aceeptio personarum i\\)m\ demii.
Veniamus ad indiicta per rc\-erciiilniii |iatrem.
5 qniini ill:i 18 coiicordia, iiilui- illa iiiiicr (jo iiili'Hmiuuvi'll aittl) bic Wciainiltt=
auf-gatjcn imb S-'üjrfjCt, otfcniav fatjd)) 27 imlicuut :il ideute
') 5I111 ykiibt: 'Quill oiiinfs sunius ccci' dixit Eccius (lugcml.: Luthcrus L'niiertt
bic i'd. Erlang.).
Disputatio I. Eccii et M. Luthcri Lipsiao habita. I.IIO. 317
Apostoliim eitat iirinia :ul Cnrin: lli. (jui corpus inysticuin dosoribons i.iJov. 12,28.
referat apostolon, proplietas, clDctorcs et novissinie admiiiistrationcni. Dien,
egrogio quidoni apostoliim dcsoripsisso, sod jirimatiun ihi iico iicgassc nee
astnixissc. Invaliduni est ergo argunicntiini: 'hie Paulus liuiiisniodi jiriniatus
5 11011 iiieniiiiit, ci^o primatus iion ost in ccclosia', tiiin quod \mvv\ sciiint,
looiini ab auctontato negative iion valere, tum (|Uod etiam in saera seriptma
uno loco 11011 expressnm, iuxta Aiigtistini doctriiiam lih: de doctiina
Christiana, ox alio loco accipi debet, siciit nos focimus. l'arilbnniter respon-
demus ad illud Ajincalvp: 21. Fateor: 12 sunt f'undamcnta: siiit illa etiam Ctii'. 21. u-
m figurata per duodecini boves, per 12 knmculos, per 12 la|>ides lordaiiis: s(>d
in iis numerus duodcnarins apostolonim a.sseritur, primatus oi) lioc non
negatur. Ego autem cum locum ob hoc induxi, quod oportoat pa.ssu.s sacre
.scripture concordes ostcndero, et cum apostolus niium fimdameiituni Christum i.l>oi ::, 11.
posni.sset et nemo aliud ponere pcssot, Petniin per hoc iimdamentum ecclesie
i-' uogari iion debere, quia lohamies et ipse .sanctus duodecim ])osuerit l'undu-
meiita. quod nisi distinctionem acpcperis de fundameiito f'uudamentorum, id
est principali et de fundameiito sulistituto seu seeundario, Paulum et loliaiinem
non concordabis.
Secundo loco induxit, Petriim 11011 ]M»tuisse ordinäre Matthiam, sie
20 spiritum sanctum segiTgasse Paulum et Jiarnabam. llespondeo: cum apostoli
fuerint episcopi, non memini me reperisse in saera sei'ijitura ordinatos a
Chri.sto episcopos, cum in ultima ccna prinium eos ordinaverit sacerdotes.
quare et illud in Petrimi ret'erre possimi quo ad episcojiatns ordiiiationem.
Attamen quia apostolatus officium a solo deo tribntum admitto, non miruni,
2.'> quod di\'inum postnlanmt presidium. sortes eiiiin miserunt non vulgari iiiore,
sed, ut sacer Dionvsius testatur, sors illa fuit s])iritus sancti visibilis appa-
ritio. Unde locus ille ]>ro primatu Petri facit, quia primatum sibi concessnm
executus est: In diebus illis exurgens Petnis in medio fratrum &c. sieut et «vnitDi.i'.tf.
de Saphira et Anaiiia, sicut in excusatione apostolonim (piod non esseiit |}p"}|!j;j''',4j|"
30 musto repleti, sicut in resjionsione et defensione coram eoncilio ludeornm et -iroWi'i.stf-
aliis in actibus apostolonmi contentis, nbi regimen superioritatis exercuit.
Unde IMatthiam crcdo apostolum a doniino factum et a sancto Petro epi-
scopimi ordinatnm. Sic et de Paido dudum concessi, quod apostolatmn a deo
acceperit: abundantius eum laborasse aliis fateor.
sr. Sed ad tercium veniamus, quod videtur magis facere ad propositum
inter alia per reverenduin patrein adducta: qui cooperatus est Petro, ad Gala: 2. «>ii. 2,8.
Et dico, Paulimi non promulgasse ibi ins divinum, sed nan-as.se factum,
(pioniam et Petiiis in actibus apostolonim Corneliuin gentilcm iussus est in «vnirfi. m.
fide insti-uere et gcntibus in Antioehia, nbi jiresedit, et similiter Rome, ubi
40 tandeni martyrio a Neroiie gentili coronatus est, prcfuit ' et docuit simul
30 consilio
') X'liti llinnbc: 'Non est voniiii' dixit Mai-tinii<.
318 Disputatio T. Eccii et M. Liitheri Lipsiae habita. 1519.
cum ludeis ad fidciii oon\-crsis et converteudis. Undc olare liquet, Paiihim
factum tiiuc narrasse. Pretereo, quod sanetii.s Paulus non memiuit officii
reginiiuis vel primatus presidentie, sed executiouis apostolatus, secunduni
f|uein apostoli diversas sortiebantiu- provincias, iu quo et Petinis aliis apostolis
equalis fuit secunduni Anacletnni can : in novo, scciuidum Hicronymuni contra '■>
loviuianiim et supei- epistola ad Galatas, secundmn CHiirianum in Epistola 9.
ad Coiiieliiun jtapani lih. 4. Qua de re sacra scriptura intclliuenda est cum
effectu, ut advertamus, (piando de officio apostolatus loquatnr et quando de
rcgimine potestatis seu presidentie.
Xi>n refert, quod reverendus jiater adhuc negat me adduxisse ius w
divinum pro primatn et non dissolvisse auctoritates per cum inductas, quia
idcm dicerem de eo. Attamen nullus ex sanctis patrilnis ita intellexit aucto-
ritates per reverendnm patrem inductas ad negationem primatus Pctri super
alios, sicut ipse induxit. Contra vero plurifariam saricti patres intellexerunt
auctoritates per me inductas loqui de primatn l'etri. Fnde circa illam con- !'■
clusioncm, si alii|uando acerbius et durins quidquam loqnutus snm contra
reverendnm patrem, nollem arbitremiui in personam suani dictum: sed causa
ipsa <|uc \ertitur tarn pregnans et neeessaria mihi videbatur, ut verba ali-
(piando acriora essent utenda: in reliquis conclnsionibns Eccianam sernjicr
cxpcricmini modestiam. 20
Unde et ego istani conclusioucm volo finire in ]iresentia, quod rcpctam
s. Petrum primatum totius ecclesic a Christo tcnnisse ex promissione ci
OTniti). IG, focta ]\Iattli: Itj. sicut intelligit Hierouvnnts, Ambrosins, Cyprianus et alii,
üKotti). 10, 2. ex nominatione, (|uia ]irinius nominatur Matth: 10. secundum glossam ibidem,
iBJiUth. 17, ex sohitionc tribnti Mattli: 17. ubi solus ii)sc fuit entiiiiaratus Cln-isto secundum 2-1
24 jf. . . . .
Angustinum et Ambrosium, ex eo quod Christus rogavit pro tide eins iude-
üiio. 22, .12. fectibili et iussit cum contirmare fratres Lu: 22. secundum Chr\'sostomum et
50I1. 21, iT.sanctum I.i<>oncm, (piod pastor o\-ium Christi coustitutus est loliannis ultimo
Soll. 21, 19. secundum Chrysostomuni et Gregorium, (|uod Christus ait ad Petrum 'scqucre
inc\ non solum scilicet genere maitvrii sed et ordine magisterii secundum su
TO.iiiii 14,29. Tiieophilum , (piod .solus ius.sus est Petrus venire super marc ad Christum,
ut sie mimdus per marc dcsignatus totus ci subiectns, sccnudum Bernhardnm
de Considcratiouc ad Kugeninm, et per alia siqicrius adducta rejiuto, cou-
clusioncm illam a tot s. patribus et iiovissime a concilio Con.stantiensi jmi-
batain esse veram: uolo tarnen inniti propric ])ru<lciitie, paratus captivare 35
iiiltllcctiim mcum et in iis et quiliuscun(|iic aliis iudicio iudicuni onlinan-
diinim, scdis apostolicc et alidruni priidculuiii et li<iiHiniiii \ir(iniiii. Soli
dco gloria.
.■JT scili
Disputatio I. Eccii et M. Luthovi Lipsiae lialjita. 1Ö19. ■.]\f)
H 0 r a s e c n ncl a.
Martiinis.
Coo'imur adiicero ('«roiiidoni, quia caregiiis d. d. diluonx ohiocta nioa
simul pliirima oiijmsuit (>t rursns ine rospomlcre roowit, rt (|ium<|iKiui id
.'. voluissem preteriro, taincii, ut ordinandis iiulicil)ns per omnia nuaiii s(>n-
tentiain doclarem , |)aiK'is rcspoiidoo.
Priiinuu opponel)at, (piod l'otni.« prcfabatui- cleetioiii Mattliic cxliDrtans vipni-KtK i,
apostolos &c. Ci'edo autcm nee ipsi d. d. videri ])er lioe prohari priniatnm
Petri, si Petiiis predicat, cinn in snpei'iorihn^: ip.«e niilii respdnderit , aliud
m esse apostolatimi et alind adininistrationeni reginiinis. Xon recte ei-u-o dixit,
Petrnm sie predieando exeirnisse adniinistrationeni reginiinis: alioqnin et
Ste))liann> erit primns et papa, (piia et ipse predieavit et nmlta fecit in jio-
pnlo. Et (piod credit Matthiani a])nstolnm esse e]>iscopnni ordinatnm a Petro,
sum eontentns, nt ercdat qnidqiiid volet: eo;o non eredo, nisi probet. Item
i-' (juod Petrus exereuerit priniatuni in ju'reussioiu' Ananic et Saiihire jiotest »Jivonrfi.s.iff.
dici, sed non prohatnr: nani suscitavit inortuos, (piod et alii ajwstoli f'ccerniit.
Item niiod exeusavit ai)i)st()l(>s, ne vidercntur esse ebi'ii, nee Ime indicinm 'Oivaath. 2,
. ,...,, ,. . . . , Hfi.
est pnmatus, enm, nt clixi, ogregnis d. d. sem])er distnixerit prniiatuin ali
omnibns operibns et administrationil)ns coniinnnilins eeteris. Item (|M()d
•ju Petrns ambnlaxnt snper mare et Ik-rnliardus 'mare' interpretatur mundmn, Wattii. 14,29.
ooncedo: sed nihil ad priniatnm, cum et nos calcare debeamus iiinndnm.
Hlud libens transeo de fidci indef'ectibilitatc rogante Christo promissa: ^'uc 2'.', as.
concedo enim fideni Petri nnutiuam cecidisse, etsi ipse ceciderit a fidc: tunc
enim latro credidit fidc Pcti-i, qnando Petrus iiegavit, nt Augnstinns ait.
2r. Longe aliud est fides quam primatus. Item et illud, ([uod Petrus dedit
staterem pro Christo et sc, in quo cqniparatus dicitur Christo, concedo : sed »initii. 17,
nihil ad primatnni, imo contra primatiim. Nani mox sccpiitur, nt et Hiero- Wnnii. is,
nymus interpretatiu", ceteros apostolos idco offcnsos, (piod Pctrnin susjjiea-
rentur fore maiorem. cepenint dispiitare, (|iiis esset niaior: ideo Christus ad-
30 vocato parvulo compesenit (>ornm ambitioneni. Et sie secjuentia textus fbrtius
pugnant contra primatum ((uam precedentia jiro primatu.
Phuf loiiaunis ultimo, qiiod soli Petro dictum est 'Sequcre mc\ inter-^oii. 21, iv.
prete Theophilo sit intclligcudum non modo de geliere martyrii sed et oi-dine
magisterii, nego Theophilum, cum Augustinus melius videatur sentire dicens
3.'. sie: Sequere mc temporalia mala pei-ferendo, et si Augustinus non dicerct,
ipse textus Euangelii couvinccrct. Exiit enim sermo intcr discipulos, (piod
discijmhis ille non moreretnr, cum audissent Christum diceutem : si volo
illum mauere, quid ad te? tu nie sequcre. Ideo manifcstissimum est, qiiod
de genere martyrii et passionis imitatio ista iiitclligcnda sit.
20 Bcnilianlus per mare :!4 cum quod Augiistimis
320 Disputatio I. Eccii pt M. Lutliovi Lipsiae habita. 1519.
Qiiare ego rogo, d. d. (^mittat iiova addxicerc et prcsortim ea qiie uoii
sipaid). 8, 14. faoiimt ad rein, eiini et ego ]K),s.-;eni inducerc il]ud act: 8. iibi apostoli raise-
'.niiidVft. 15,13. nint Petriim et Tolianiicni taii(]uain inferiorem, et act: 15. laoolm.s .sermmiem
Petri et ennfiriiiavit et nuitavit. .^ed iiolui hee et .similia indncere, cum iain
dnduni r(iiice.ssorini priniatiini iioiioris Petm .sohmique negaverim primatuni 5
All -j, 6. pote.^tati.* super eetenv* apostolos. Hec est euim illa persona (inio et priniatiis
lionoris), quam deus non respieit, ut superius induxi, non autem illa persona
piscatoris et jiaupertatis, ut Amhrosius refereute doctore exposuit. Hiei'o-
nymus enini melius de magnitica (|ualitatc Paulum inteifiretatur, qua pseuda-
postoli ad Galatas tanquam ah aiictoritate Petri subvertcre volueruut. Snin w
eniin eontentus o]itinie, cjuod d. d. suam prnpositionem per auetoritates Hie-
ronynii, Ambrosii, IJernliardi, Leonis eonfirma\it, precipue super lianc auetori-
'j«iitiiMr,,i3. tateiii 'Tu es Petrus', modo mea sententia, ut in preeedentibus dietum e.st,
eisdeiii et maioribus auetoritatibus et niagis ad intentionem loquentibiis con-
lirmatior habeatiir, refereus hee (|ueque ad iudieium ut siq^'a. 15
E 0 c i u s.
Reverendus pater reeludit liodie conclusa et ea que vehit accessoria et
emblemata in eouclusione adieeit Coronideni, reiiereutit ut prinei)>alia et adeo
metamorjtliosin eurat, ut ignorein , an in opponenteni vel respondenteni sit
traiisformatus. 20
Ad rem brevilius.
NiuKiuain somniavi illani eonsequentiam 'Petrus predieavit, ergo fnit
primus'.
sipgjii).i,i.-.tT. Deiiide eredulitatem nieani de IMattliia improbat, et tarnen rationeni
ineam non diluit. Mattliias et eeteri ajiostoli fiienint (>pisoo]ii et non itiernnt 25
ordinati a (Jiiristo nee seipsos ordinaverunt : (piare 11011 iiisi a Petro f'uerunt
ordiiiati, (luem Christus pastorem <'onstitiiit. (piare m(>cum credat vel alind
ad ilhul respondeat.
3lMJ(ii.2,iift. De exeusatione I'etri inipoiiit mihi nimquam <'(igita1iim, (piod iirimatum
scparaverim al> oj)eribus administrationis alioruni apostolorimi : iiuui|iiam fiiit :iii
nieiitis mee, imino allegavi beatinii Gregoriuin, alios episeopos vocatos iu
jiartem soliicitiuhnis, non iu ])leiiitiuhiiein potestatis. •
De ik'rnliardo .su|>er traiisitu I'etri super mare ihcif iiiiiil (aeere ad
priuiatuiu. De (|iio miror, (|iiomo(io dicere possit, si Peruliar(him Icgil: iiain
ex iiiteiitioiie Beriiliardus voliiit probare ex lioe jiriniatum ImihcuÜ super abos x,
et totiim inimihnii dcbere ei esse suliiccluni, 11011 sie aUis episeopis \ei
apostoiis.
Wattii. n. De .statere ex btera se(|Ueuti \iih ciieert' ojipositiim, (|iiod lameu non
f'eeit, sed Christus niurmiir apostoloruin eomposeuit. At ego 11011 iiieo eapife
9 (Hiam pseiiil.'ipnsloli Vbjdlfl' lillb imI. Krhuiy. ; lnclloid)t ift tfiiu ciiiii |iseMd:i|icislnli ju
Icjcn '27 aliiul fol)lt
Disputatio I. Kccii et M. Lutheri Lipsiae habitn. lölO. 321
sod s^aiK'tonini |Kitriiin vcrha sacrt' .sfriptiirc accipiu. naia ex Imc bcatiis
Anibrosin.s voliiit denotatum Petriim reliquis superioroni iiituniiii , quod et
Ausiustinns in (]U('sti(inilnis Euanoelicis tostatur cxprcssissinie: <|iic'stio niilii
noii ocouiTit. (^iiarc iiostro scnsiii noii iniiitainiir, scd .sanctis ))atribits.
De fidei indotbctihilitate transiit pater, adducens taineii illud Aujriistini,""'- --■;•-'•
(|iiod fidein, t|iumi Petrns negavit, latro in erncc servavit. Et ego de illo
dieto transeo: seiat tanien reverendus ]>ater, cpiod sauctns Cvprianns verl)is
Cln-isti iimixiis vdluit ntdlas liereses Kunie vel in aliis eeelesiis exoi'tas, sicnf
pridie dixi, (piud in lioniana sede iiienmt dueenti et 12 pape,' et tanien
lu ante eomm anmtioneni nuHtis defmitix-e et sententiani ferendo in fide erraveiit.
Ad Tiieopliilnni, (nieni pro suo nntn ne^at sine alieniiis vel anetdri-
tatis vel ratiiinis iiidnetn, niinir, (piod Ecelesiasticos patres ita eontemnit,
tpii sophistis est adni<Mlnni intensns. An<riistinnni induxit, ipii Theopliilo
non adversatur, Clu'istnm l(K|nutnni de gcnere martyrii: sed doeeat, nhi
'i Aiigiistiuus ordineni niagisterii negaverit, cum ibidem traet. 124. de Petro
f'ateatur, eum fiiisse abnndantiore gratia \inuni enndenKpie primnni apostoliim,
et in epistola lt)2. in Kumana eeelesia, inqnit, semper apostoliee eathedre
viguit prineipattis. qnare non nie roget, ut eonclusionem nustram, quam
repiito veram, non defendam.
i't) Snaque addnxit de Petro misso in Samariam et per hoc primatum ab'fMf*- s. n-
eo ablatiim: (piasi nesciamus, ali(|iu'm mittere sei])siim, iit lilium dci a pati'c
et a seipso inissum. Xon noviter ista ventilari eepernnt, sed (niiiiia dml
fnennit soliita per Alpliarnni, Idlianneiii de tiirre cremata et aiios. (^nod si
Petrus laeobo eessit Hierosolimis in eoneilio, et loei et seneetutis ratiouem -'W'*- '^''^•
25 liabens, primatum Petro non aufcrt.
Sed ut \ndeatnr aliquid faeere, tribuit prinialniu honoris Petro, forte
velut ambitioso, eum ex me audierit C"}-])riaiuiin, Hieronymum et Anacletum,
apostolos equalis fuisse lionoris. Ei-go primatum honoris i-cverendus patei-
tribuit Petro, quem saneti patres negant: contra jirimatum regiminis negat
30 Petro, quem coneors sanctorum patrnni sententia et eoneilii Constantiensis
Petro tribuit. Desinat ergo, oro, gloriari, se contra taiii sanetns patres,
ef>ntra tani celebre coiHiliuin .se maioribus auetoritatibus nixum, (piod sej«'
ostenderim, anctoritates per eum induetas primatum non negarc alienius
saneti patris sententia. Quare potiiis eum (Jreeis sero sa])ientii»iis, vehil de
3-' Troianis dieitur, tandem sapiat, Romanum pontificem, venini Cluisti viearinm,
prinnmi in orbe t<'nere loenm, sient Greei i]>si, im})erator, putiiarcha et pri-
mate.s, hoc coufessi sunt et obedientiam feeernnt Komane eeelesie anno M-JÜ:
22. Novembris, et sie fiat pax in diebus nostris. Que omnia ut snpra cdm-
raitto iuditio eoruni, quonim interest et intererit. Soli deo gloria.
5 (lefectibilitatc (! quod fides 1 1 sive alicuius
') 3n icincr Scf)vift De piinintn Pftri lib. IT. oa]). 29. ^dfjlf t*cf bi? mit «oo X. '229 fi\p\it.
öutfjeig SBctfe II. 21
322 Diaiintatio I. Eccii et M. Luthei-i Lipsiae hnbita. 151!).
Marti uns.
Non displioent ninnia ferme, que lof|untiis est egroo-ins rl. d., prcri]in('
illiu] Augustini, quod apostolioe catlicdro jirinoipatiis viu'iiit soiiipcr in eoclcsia
Rrimana, si addidiwsot ot uiiiiin verbnm, sciliwt priiioijiatiis ]i()tostatis super
<»!nttti. 14,29. omiips cpiscopo.i, et Benihardnin eredo torquere textuni de ambulante Petro '
.«ujicr niarc, enm sequentia manifeste fidei trihnant amhulationeni illam, non
priniatni, dicente Christo, enm suhmero-eretm- Petrus: modiee fidei, cpiare
a(nttii.i4,:ii. duhitasti".' Et quod cupit, nt ereilain seeuni apostolos eeteros f'nisse Drdi-
natos ej)iseopos a Petro a]iostolo, modo non plaeet ohseqni, eimi oiimes
liiernnt episeojii equaliter Petro, ut textns ]ier Petrnni intluetiis i)rol)at de '"
apjiidi. 1, m Inda: Et episeopatum eins aecipiat alter. Hee de istd.
Eeeins.
De episeopatu, qnod etiam Indas fuerit episeopns inxta illnd ]isaiini :
•Pi. 109, a. Et episeopatum eins aeeipiat alter, dieo, episeopatum ilii nsiiritari jiro a))osto-
latn et non pj'o online episeopali. Nani a]>nd ]iler<)S(|iie duliiuni est, an ij
Soll. 13, 30. liidas etiam fnerit saeerdos. Sed hoe niliil ad rem. exiit tarnen Indas hiu--
eella sumpta: (|nare dum in eena Chri.stus ordinaverit diseipulos saeerdotes,
Indas non fuit episeopns eonseeratus. Conunitto hee indieauda nt alia.
De Puräjatovio.
Contra iioiiam eonel nsion ein ar^'unienla t ur Eeeins. 20
Non soliiiii apud Tiieologistas, sed etiam in saera .seriptura, in sanetis
patrilius halietnr, (pKid vita hee presens sit .-itatiis et termiiuis merendi i't
demcrendi: qiiare e.xistentes in ]Mir<;atorio ampliiis mereri non possi' et sie
non maion'iii «iratiain aeeipere.
3«. 25, 14. Hoe ita esse, proho })er Iereini:2r). reddam eis seciindum opera eoriim -'.■.
2.iiov..Moj. et seeinidnni iaeta manunin eorum. Ita etiam Paulus ait: omnes nos mani-
festari oportet ante trihuual f'hristi, ut referat unus(|uis(|iic piopiia corporis,
pron( fressit, sive honuni sive niMlnm : scieiites erti'o liniorciu domini lionii-
nihns Huademus.
Addo Hieronvmum, ut üradatim deseeiidam, eo loeo apostojum intelli- -i'
gentem: hoc; dieit, inqnam, (|naiudiii in mundo positi perejirinamnr a doiuino,
eonversatione bona id atjamus, ut ei in i'uturo plaeere possinins, non u1
<|uiduni jiutaiit , (piod, ])ostea(|nain exeesserimus e eor|)ore, ihi ali(|uid ope-
rantes pronufreamur. Idem fatetur jjlossa ordinaria. Frn.stra ei'^o honio post
eorims sihi hoe promittit, (piod \\'\r. eonqiarare netrlexit. Ita etiam infellexit -'•
Amhrosius, solinn iaeta eor|ioris alil)i premiari.
Ex (|nil>us lir|uet: enm aratia aui;e;ifur ex lucritornm icspondenfia, et
aniiiie in l'iirLiatoi'io non poternul ali(|iiiil operari iiierltorie, e\ alieualis non
Disputatio I. Eccii et M. Liitlioii f.ipsiae liaUita. 1519. 323
))()ti'rit ftiam in eis augori ii,rati;i. iSiihscfiKit apcrtissiiiu' licatus Aiioiistiims
in Enc'hiridio c. 109. et 110. et repetit eadeni V('i'i)a prineijjalitcr <|n('sti:li.
de 8 Diiloicii questionibus |)0.st niiilta: (iuocirca, ait , liic oniiic n\ci'itinii
com])anitnr, quo possit post hano vitam relcvari quispiani vc! gravari. iicnid
r. aiitiMU sc sperot, tnuxl liic ncglcxit, ciini ohicrit, apiid deiim promercri. Ccssat
(Tgd post nuirteni nicritoiii (i|H'iis aiictio: eessat et gratie auctio niciilis
rcspoiulons.
Marti nus.
Opposiiit egregius d. d. dnas diviiie scriptnre auctDritatcs et (|iia(tii(ir
ni sanctonnii ])atruni.
Prima Hiercniic, iihi doiis dicit: ücddani eis sccnndmn iipcra coiMini. ^oi.
Miror satis egi'Cgium d. d. (jiiod licc et siniiiia arl)itntiir cuntra nie piiiiiiaiv,
cuni ego in Kcsolutorio nioo • nuilto pliircs addnxci-ini in lianc t'orniani et
exposuerim, qnoniodo niiiil contra me pngncnt, ant ccpic ccintra pnrgatoriuni
P piignant. cum enim divina scriptnra tota j)rorsiis niliii liabcat de jjurgatono,
sed omnia loquatnr vel de inferno vcl ceio, volo Imc iiac iina respnnsione
ad omnes anctoritates rcspondisse, qnod non faciant ad propositnni: seqnentcr
et expositioncs (unniuni patruni, nisi expresse mcniinci'int purgatorii, nam
eredihilc est, (|uii(l, i|uan(l() tractant scripturas sancta.s, scnsum ctiaiii scrip-
i'i> tnre sanctc sccjuantur. Ideoquc aliis ratioiiihus et anctoritatilmv diK'cri
oportet, animas esse certas et non angeri eas in cliaritatc.
Eccius.
Cum revereiidns patcr plnres se allegassc dicat anctoritates in rcso-
lutorio et exposnisse, vidimns: vidimns (]Uoi|ne, glossani snam ad tcxtmn
'i:> nihil faeere, qnod iam ostcndcmns. hoc qno(]UC non acci]»imns, in sacra
.scriptnra nihil halieri de pnrgatorio, qnod dictum quidem Grecis et Piccardis
es.set f'avorahile, venu« Christiane fidei advcrsnm, ut recte meminit in reso-
Intorio. Sed ponamns solntionem snam unicam ad aciem, qua dicit adchicta
nihil faeere ad pro])osilum, (|nam concinnc rcspondit! A))ostohis dicit, nnuni--'ß»
:w (|uenu|uc recepturuni socnnihini (|ucid in corpore gcssit: dominus jiatcr dicit,
lioniinem reci])ere ctiam secnndinn (|Uii(l in |)nrgatorio gessit. Augustinus
«heit, onmc merituni lu'c com]iarari, et dominus paler conti-adicit , ctiam in
))urgatorio meritum comparari. Hieronymus dicit, |)<ist((uaui c corpore cxces-
serimus, nihil nos promereri ajnid deum: d. patcr contra dicit, p<>st(|n:un e
31 corpore excesserinuis, adlmc in ))urgatorio nos promercri. Ita de Anihrosio.
ludicent iam illustrissime dominationes, exeellentie (^t pn-stautie vcstrc, an
per me indneta nihil faciant ad propo.situni , qne directo nihil dictis patruin
contrariantnr. Peto ergo, qnod vere solvat vel o.stendat , (juomodo ad pro-
2S nd arcem 9Jlami(fript nnd) Söid^cv :!."< It.i <le Aiiiljnisio lucliocnt
') '4<b. 1 S. .">"..") ff.
21*
451.
324 Pisputatio I. Eccii et M. Ijutheii Lipsiae liabita. 1519.
posituni nihil i'aciat, noc mirotitr, qiKniioclo et cgo phircs siim i'i adduetunis
auctoritates , iit uianilestarinm sit, hdc non osso tlieolduistnrum scd vi'ninnu
theologorura.
M a r t i ii u s.
Ego, qni credo fortiter, immo unsim dicero 'scio', purgatorium csso,
facile persuadeor, in scripturis de en fieri mentionem, quemadmoduni illud
• Matthci inducit Grcgorius in dial.: Non remittitnr neqnc in Ikio sccnlo nee
in futnro, volcns peccata quedain remitti in purgatorio. Adniitto vi illud
3. »iacc. V2, Machabeornm 2. Sancta est et salnhris cogitatio pro dcfunctii? exorave &c.
yed hoc volo, qnod in nnivorsa .scrijitnra non halieatur memoria pnrgatorii,
qne posset stare in eontentione et convincere: nani et liher MaclialM'oruni,
cnm non sit in eanone, pro tidelihns potens est, eonfra ]iertinaees nihil taeit,
et dictum Gregorii lacillime eiiditnr, qnod neque hie ne(jue in futui'o pee-
i-atuni remittatur, id est nnnquani. Ideo noio mihi suspitionem iiei'i, qnod
tavei-eni Bohemis et (xrecis. Hoc pro primo.
Ad replieani d. d. dieani nihil alind (inam (piod iam prins dixi: idem
enim repetit, ideo et idem respondeo. Dixi enim in saeris literis nihil haheri
de pnrgatorio: ideo non posse eas neqne expositiones earum ad negotinm
pm-gatorii aptari. Redditnr antem ant bounm honis ant niahmi nialis post
mortem. Medii snnt qni in pnrgatorio snnt, de quihns diete aiiet()rita(es
non lo(|nimtur, quihns neque redditnm est honnm neque nialnm, et si(^ pur-
gatorium per medium aiietoritatnm semper transiit.
E c c i n s.
(^nod se excusat, eredere se et se.ire purgatoi'iuni esse, h<>ne aceipio et
prins novi: sed qnod negat in saera scriptnra jmrgatorium prohari, Imc tan-
qnam falsnm et greeaniemn res|)uo, in [ii'oposito mauens, cpunKpiam nee
illud nee aiia multo maiora contra ])roter\ds et ])ertinaces conviuci possint,
ut de Arrio et aliis patrihns. At qnod pi'opterea illud dicatur non i'cperiri
in scri))tura, qnia contra pertinaeem conviuci non ])ossit, est onmino captiosum
et i-cligioni nostre adversum.
De lihris Mai-habcorum , quos dieit f'aecrc pro tidelihus, sed non esse
in eanone, et hoc, in(|uam, f'alsum est. (piamvis enim apud Ilehreos in cauone
non fncrint, tarnen eeelesia rece])it cos in canonem, ut pater domini patris
Augustinus lih: de eivitate dci fcstatui' lih: 18. et sanotus Ipho in suis
decretis <'iinstitulionem inseril , qua eeelesia lihros illos in canonem rece])it.
(^uod in sno pro)iosito persistere vult rcvci'cndus ])ater, allegata pi'r
me Udii lacci-c ad i>nip(isituin, (pic (amen de directo ei contrariantur: l'riiuo
enim (piod dicil auctoritates illas respicere celmii vel iuli'runm, non in\al,
quia de directo iaeiunt mentioneiu de statu merendi et dcmerendi, et iinnc
1 iicc mcTctnr (^o(dj -W Zp. ll'ts luirb «orgcirfjlngcil .pi Icjeu: nci- iiMPicInrl :14 lili:8.
Üisputiitio 1. Eccii ot M. Lutlicii Lipsiao liabit«. 1519. 325
statuiii «liiliiiiuiit iiiortc terminari. Contra rcvcrcndiis patcr iiulln ^mik'Io
doctore imiixus aiuli't animabiis a corpdre cxistciitilitis t<'i-miiiuiu iiiciciuli
pr()r(>u;an' et mi'rita ]iiirt;at(irii in coli) rcnuiiicrari , et a|)(istolica claniat scii-
tentia soliim ninuncrari ojH'ra, (jiie lioiuo in corpon' n'cssit. (^iiarc dicla in
s resolutioni' sua pt-rpendi, .sed tampiam insiillicientia aeceptan' mm potiii, ut illas
coutrarietates prins ajx'riat.
Mart ina.s.
I'riuiuni, quod egregius d. d. dicit, non ideo alitpiid negandnni esse
de scriptnra, (jnia pertinaces ctinvinci non possint, optinie et verissinie dieit :
III sed lütpuir ego de liis pertinai'ihiis, ijni nos nostra aiietiiritate et proprio
iaculo eüufodere possunt. Evidens enim est, lihrnni Maeliabeonun pertinere ad
vetus testanieutuni : (jnando ergo sanctns Hieronynuis canoniin liclu-fiiiii
eonseripserit et eos solos libros valere in eontentione, «pii de caiioiic sinit,
deiiniat sitipie in hae sua sententia reeeptus, facile uostro telo verberabiinnr,
1.-. nisi fidelibus persuadeiunns.
Secnndo jirobat, liiiruni Maeiiabeornin esse reeeptnni in eanoneiii: eon-
tendit ad eiinivueationeni et f'arile i'oncordaljinuu'. Seio. (juod eeclesia reeipit
hiiiic libruni, et hoc dixi: sed nun [lotest eeclesia plus tribnere ancdiritatis
aut tinnitatis libro (piain per seiiisum liabeat, sicnt et eeterornm jiatrinn
20 o|)Uscula approbat et reeipit, sed non ideo contirniat aut meliora reddit.
Trauseo ergo ista, (pie in nmltis diciintnr canon et eanon.
Tertio dieit, auctoritates induetas direetc; facere mentioueni de statu
nierendi et eundem niorte terniinari. Respondeo, sieut prius: (juia niiiil de
purgatorio niennnerunt, sed tantum de eelo et inferno, ideo nioriens ad eeluni
3s non meretiir, moriens ad infernuni non nieretur, et sie terniinatur utrinsque statns
merendi : alioquin possit eisdem auctoritatibus evidentissinie jiroliari piu-gatoriuni.
Quarto dieit, nie nullo auctore inniti et prorogare tcnniiiuiii nierendi,
Item inerita pnrgatm'ü remunerata asserere. Fateor: hoc enim feci, ut dispu-
tarem et audireni meliora quam ego noverim. Kgo enim nihil de purgatorio
3(1 novi nisi aninias ibi pati invandas operibus et oratioiiibus nostris, paratus
hnmilit<'r doceri, si cjtie plura de ipso possunt tradi. (^uare apostolus contra:', üur.
me inductns, cjnod solum oj)era in corpore gesta remuuereutur, relative ad
piu'galorium acceptus est a domino d. quomodo iam dixi non posse aeeii)i,
sed sohim ad celuin vel infernuni : ista relatio si oljservetur, patet, quod uon
s:. juiguet contra nie, aut demonstrabit piu-gatoriuui.
Noua lulii.'
Eccius.
Primo, cum d. pater dicit , auctoritates induetas non infdligi de jini-
gatorio, plaeet quo ad hoc, quin mcritum solum in hac vita, ergo purgatorinm
') 3m OTniiuittipt imd) l'bidjcv bafüt: Suballio L». Marci; uctiimtl)ltrf) ein l'cjcjeljlcr
ftott : Sabatho 8. Marie.
;32(j Iti^putatiü I. Eccii et M. LuUii'ri Lipsiae liabitn. 1519.
oxcludüiit in hac vita. Dfiiulu trrtuni e.'rt, Augiistiiiuin in Eiichindi«) locjni
etiam de piu-gatorio, ([iiia ibidem probat, auimas sutt'ragüs vivoruin irlfvari,
et Hierünvmu.s iiicrepat eus, (|ui ]nitant aiiinias exiita?' mereri, (jui piirgatoriiiin
3cj. 66, '.'1. assei'it Esaie ultimn.
Quod veru dicit, eouclu.siouem siiam esire dispiitatiuiiein , (lua.'^i lum ■>
halniis: de ea niagiiain fiduciam, niiror i>lui'inuini , fiini iani pi)st amnim
ilJaiu veutilaverit et inaguitieo titido di.sjnitatioiioni inseripserit "contra novo^
et veteres erroi'e.s', seiiteutiani (luuqiie recentiornni tlieologoruni nee f^tulto
verisiniilera affirmat ae eontenijitiui eos theologistas iinncnpat.
QiKid vero divinatiir eanonis e(|iiivocationem, iion patior, ipioniani m
Augustinus in illo li: 18. de eivitate dei oundeni tenninuni maxinie in puncto
adver.sativo non potuit e(iuivocari' dlcendo, (piod uon t'uei'it in canone apud
Hebreos, sed apud ecelesiani. Deiude e.xj)loratum e.st , cum plura essent
Euaugelia scripta, auctoritate eeelesie iiuattuor in cauoneni recepta, et sie
libros Machabeorum recei>tos testatur prologus: tanien ab ecclesia inter divi- i''
nomni volumiuuni aunotantur historia.s. Sed melius ad rem.
Quia se fuiidat in lioc, quod purgatorium uou sit in saeris literis
expressum, contra quod est concilii Florentini decretuni, r(Uod et Greei ab-
>r-i. 66, 12. negato errore a.ssumpsenmt. Deiude plures loci .sacre scriptuie, ut illu<l:
Transivimus per aipuun et ignem, et ])erduxisti nos in refrigerium. Illud -"
ajfoul)'. si'ft. Ei'clesiastis 4. de carc.ere et catheuis egreditur ad regnum. Jllud IMatth: T).
dixit dominus: Esto consentiens <tc. ne in careerem mittaris. amen dico tii)i,
non exies iiidc, donec reddas novissimum (|uailrantiiii. l'bi ])er carci'ri'm
intelligit locum purgatorii, ex (pio liomo non liberatur, nisi j)!eue satisi'ecerit,
i:uc. r.', js. sieut intcrpretatur beatus Gregor! us in loco respoudente su]ier Lucam. Ratio -•''
tanieii Gregoi'ii, (piam reassumit l)eatus Beruhardus ser: (jü. suj)er Canticis,
est valida, quod Christus inuuat, ali(|na |)eeeata remitti in tuturo seculo.
Sed apertissinms textus est prima ad Corln:;!. Si cuius opus arserit,
1. (Sot. 3, 15. detrimentum patietur: ipsc auteiu salvus erit , sie tarnen quasi per ignem,
1. (Sot. 3, i:). et : dies domiiii deelaial)il, quia in igne revelabitur, «t miiuscuius(|ue opus -»i
1. (5oi. :!, li. (juale sit, ignis probabil, et ibi de stipula, t'eiio Are. ubi beatus Ambrosius
dicit, ai)ostoliim expresse loquutuin de Purgatorio. Idem testatur glossa
iiiterlinearis, glossa i|Uo(]ue orilinaria: subseribit l)eatus llieronyinus Hb: 2.
contra loviiiianum, beatus quoque Gregorius tle puigatorio aeeipit, (juod et
beatus Bernliardus super Canticis fkcit. Et ne (piis obiiciat miiii Aiigustiiium a-'
in enchirid: e. (i7. qui cl <lc igne pre.senti.s seculi verba illa pos.se intelligi
ait, legat eundem completius il)idem et quest: 2. de 8 Diilcicii (|iiestionil)Us,
et rejieriet, Augustinum illa verba apostoli, sicut smit maiiilestissima, aeci[)ere
qu<j(|Ue de purgatorio.
18 cunsilii -J) KcclesiaKtes
Disijutatiü 1. Kccii et M. Lutlicri Mp-siac Iiul)itu. 1519. 327
Qiuire nediiiii in libris Maclüiiicuniiii , i|iio(l utii|iR' ewlesiu sulticcrcl,
aed et in aliis scripturis purijatiirimii a-ssuritur, iiisi (iivfioriiis, Aiuhrosius,
Aiifinstiiuis, llicrdiiyiim.s, ik'niliardii.s siiit tle uumero thcologistanim: iiescio
ali()(|iiiii, tjiiomodo rcvcreiuUis pater po.ssit fateri se scire, esse piirgatoriuni,
i cum literc sacre seripturc ita valide velit iimiti , et cuni clai-issima sint
scripture tef?tinii)nia pro ncotiTicis thoolojiis, ipse ucc imuni locinu in sc'i'ip-
liira assiiinare jxitcrit, uhi nicrita vei gratiam in purgandis aiioeri a.sscratiir,
cinn cuutra sapiens dicat lv'elesia«tis 11. et si ceeiderit ii^nnm ad Aiistiiun t'uti. ii.:i.
aut A(Hiil(tneni, ad locnni iihi ceeiderit, ihi erit, (Jlos.sa ordinai'ia: id est
1" iocuni ([iiem liic tibi preparaveris, tunc iiabebis. (jiiia 'in dnnio patiis nici, 3dIi. it, l'.
ait Christus, niansiones midte sunt', eeita luansio nioi'icnti dcpntatm', ultia
i|uani suis nieritis in ])urgatt)riü ascendere necjuit.
Sic DanuLseeiius lili: "J. c. 4. testatur: öcirc auleni oportet, ((iiod Imc
est in homiuibus mors, (piod in augelis casus, et deciarat hoc quo ad ter-
1' ininum merendi. Sic sapiens Koclesiastis 9. Quidcjuid potest jnanus tua,-4Jirt '-i. i"-
instanter operare, sieut ad illum sensum allegavit devotus ille et- (Hgnus
Ecelesie minister loiiamies ( 'apistrauus. Ita lioc apostolus docuit ad Gal: (). «ai.G,v-io.
Nolit« errare, deus non irridetur: ipic enini lionio semiuaverit, hcc et ni('t<'t,
(juoniam (|ui seniinant in eanie sua , de earne metent corruptioneni. hounm
2u autem t'aeientes nun detieiamus : ergo tenipns iiabentes operemur bounm ad
omnes. Glossa: '(|Mi)d iiomo seminav^erit', scilicet presentis vite labore. Nou
ergo in purgatorio seniinautur nierita, sed in proseuti vita. Quod et C'hry-
sostomus contirmat per illud Johannis 9. nie optrari oportet opera eins, (jui ioi). u, i
misit me, douec est dies: venit enim uox, (|uaii(lo nemo operari potest.
25 'Dies', ait Chrvsostomus , est presens vita. Ideo Augustinus liortatur nos
debere operari, dum vivamus, ne per uoctem preveuianuu'. Ai^eedat testis
etiam beatus Ambrosius, voleus, ai)ostolum loipii de fcmj)ore preseutis vite
iiobis concesse, ut iiiste coiiversemur. Quarc egi-egius })saltes ait pssü: 1();{. *i. im, 23.
E.\ibit liomo ad ojius suum et ad opcrationem siiani usque ad vesperam.
30 i'ostremo expressa est illa .Vugusthii sententia preter sujx'rius all(!gata,
nbi lanicn purgatorii meminit. sententia est eins cap:li. de lidr ad I*cti-inn:
tcinpus aihpiircndi vitani eternani in ista tantuni vita deus iioniinibus dnlit.
1 liiTouvmus (|Uoi|ue lil>: :k super ilhid ad (iaia: G. "l'nus(juis(|ue onus suiuii wm. 6,.'>.
portabit' ostendit , (jiioniodo iioniincs mcritis suis iuventur in iiae vita, sed
li voeati ante tribunai, »piod fit in morte, time nee Jol) nee Xoe nw Daniel
|)ossint stare pro ({uocjuam, sed unus(|uis(|ue |)ortal)it onus sunm. nam, ut
pulelu'e beatus Bernliardus doeet, in (■uius(|U(^ lioniinis niorte |)artieulare tiet
de eo indieium, <|Uod fieri non posset, si udiuic terminum haberet inerita
sua in i)urgat(ii'io eunudandi et gratiam augeudi, (piia, ut pei- l'ro|)hetani
(0 Zachariam in((uit, ade(|nabit gratiam gratie, gratiam glorie reddet in pro- Smi)- i. '■
portioue ad gratiam lidii.
8 Ecclesiastes 15 Ecelesiastes 29 Exivit
;j28 Disimtiitio 1. Eccii et Jl. Lutliuri Lipsiae habita. 1519.
Quod si etiam testiiiKniia illa iioii c.''.->eut ita <^laia. qiit' taincii sunt
apcrtissima, hoc uuiiin deberet revereii<luiii patrem in propusitu ahstfrrcrc,
(jiiod tht'olugus ab.sciiK' tlieolugifo tiiiidaiutiitu j)ro suu ailiitrio. noii c.xistcns
iudex nee iudici.s asse.ssor, aniniahus cxeuntibut; ttTininuni iiiercndi \ult pru-
loiigair. <juare quo ad istani particulam foiicludt'nduni vidctur, aniiua> in ^
iiurgatorio :<atis pati et j)in'gari a delictis, sed inaioreni gratiani iimi luereri.
De secundo jirineipali ipio uegat, aniiuas in purgatorio esse eertas de
Salute, hoc iteiiun arbitior inilla sacre scTi))ture auetoritate tundatum. In
Eiib .\ iif. jiresentia tauien, (|U()d sint certe de salute, addueo ilhul Apoea:5. Vidi in
dextia sedentis supra thronum cVe. Et nemo iuventus est dignus aperire i"
librum nee iii eelo nee in terra nee subtus terram. In inl'erno indubitate
nidla est digiiitas librum aperiendi. (|uare de purgatorio Uxpiilnr, in (juo
etiiun sunt ali«|uandii saneti viri miraeidis eoruseantes, sicut de saueto
Paschasio tcstatur beatus Gregorius 4. dialogoruui et liistoria de saneto Seve-
Dfib. 5. 'j. 13. riuo, Cokmiensi episeopo, natione tarnen Suevo. lllud idem asserit et infVa: i'
et omues caiitabant in eelo, in terra et subtus terram. Seil de salute (jua.si
desperantes uon eantant. ipiare eo ipso quod saera anima eantnm ibi esse
asserit, auimas eerta.s de salute atürmat. Pirterea in eanone misse, ubi pro
def'imetis in purgatorio oratur, ita dieinuis 'Memento, doniiue, üunulurum
tuoruni, qui uos jirecesserunt cum signo tidei et donniunt in somno pacis &e. :'i
Ipsis et omuibus in Christo (piie.scentibus'. Si ergo iuxta sacratis.simum
misse canonem anime quiescuut in Christo, quomodo possunt esse in tali
turbatione et horrore quasi despcrationis, sicut declarat reverendns pater in
suo resolutorio conclu: 14. usque ad 20.'? non enini video, (|noniod(i in
lali horrore, tremore, turbatione et quasi desperatione, (|ne onniia maxin\am 2:
dieuiit inipiietudinem, anime ]>urgande possint diei dormire in somno |)acis,
quod ])redicta onmia paei adverseutnr. Sed tune a veris Christianis recte
ceusebiuitur in ]>aee ijuiescere, dum seenre exspectant terniinum sue purgalionis.
Hec suut partim, que nie moverunt et hodie movent ad dissentiendnm
revcreudo patri, j)aratus tarnen stare iudicio et informationi aliorum. •«
.Marl i n n>.
'i'ria |>cr ordineiii Kgregius d. d. copiosissinu- contra nie pi-ose(|uutu.'!
est: I'rimnni, canouem scrijtture comprehendere libros Machabeorum: deinde,
purgatoriuin probari etiam aliis locis scripture: tertio conatns ostendere,
auima.s esse eertas de salute sna. ■^'^
Iiespiiiidcd: I)e priniis diiolms iiulla est inter nie et dciinin.-itionem
siiam eonlroversia: ideo non erat necesse tot auctoritates coUigere ad eaiii
17 tantimi ilii (jo ouc^ bic Öcfonimtauägobcn imb Vi)i(f)cv. otiinc Vcäait viriitiiic .Hoiijottiu
Ijci fläalä) XV ©p. 120«)
') S3b. I ©..554 ff.
Disputatio 1. Eccii et M. Lutheri Lipsiue hiibita. löl'J. 329
itiu, (juam forte coustautius atlirmo c|uaiu ipso, iit i|iii nie scirc profossiis
sim esse piu^atoriiuu. Secl hie- vertitiir Scopus, au pojsset jirohai'!, aiiimas
in )>uifiat(>ri() increri et irratiani iu eis aiifieri : tarnen transoainus per uniineni.
Priuio dlxit, auetoritatibus lieri addiietis statui nieritiun soliini in liac
s vita, ei^ excludi in lutiira vita, (jiiud ipse intelligit purgatoriiini , et sie
aptat aiictoritates uil juir^atoriiini : ego auteni eoneedn de fiitura vita vel
inierui vel cell. Adduxit etiani Angustiniini in eneiiiridio Icxnienteni de
piirgatorio et Hierouymiun inerepautem eos, (|iii exuta» aninias iiiereri asse-
rant: iitriiiuque coucedo.
10 Me etiani reprehendit, (piod dixerini nie disputare haue propositioncni,
quasi uon iiabens Hduciam de ea, (pii niagnitico titiilo serii)seriin, 'contra
novos et vetei-es errores' nie disputatunun, senteiitiani receiitioniui nee stiilto
verisimileni atTirniarim ac eontiiiiptini eos tiieologistas noniinarini. Dieo,
sieut iieri dixi, nie adliiic nihil seiie de negotio aniniariini et piirgatorii, et
15 hoc appellem errorem, quod quidam audent asserere (juod iguorant et o))i-
niones patruui, ut beati Thome, Bonaventiire et siiuilinni, qiias ijisi mm
assenieriint, ipsi tauqiiam certos artienlos fidei ])i'ummeiant : hos ego ajipello
theologistas et nou tlieologos. üpiniones traetari debeut iu scholis, in popiiluni
predicari verba et opera dei, Psal. 18. Celi enarraut gloriam dei &e. Xoii*i v.<. 2.
20 ergo ego damno opinioues optimonim ])atrimi, sed resisto f'abris illis, qiii ex
opiuiouibus hominmu nobis cuntlant artieiilos fidei, i|iiod non est boui tlieo-
logi officium.
Quod eanoiieni ego etiuivoeaviTiin contra iVngnstinnni, Hb: 18. c. 30.
coegit me divus Hieronymus, item P^nsebius in liistnria ecclesiastica i-eeeiisens
25 et antiquorum auctoritate.s. ideo stat e<|uivoeatio, cum aliter Augiistinns,
aliter Hieronymus de antiquioribus de canone sentiunt, et per «•oiise(ineiis
uullum robiir arguiiieuti iu couteutioiie relietum est. An prologiis llieronymi
inter di\nua volumiiia libros Machabeorum enimieret, uon luemini.
Trauseo illud, i|Uod quattuor Euangelia auctoritate ecclesie recepta sunt:
30 iiec euim erit alia materia.
Post hoc dicit, contra coiiciliiiin Finrentinuni esse, quod purgatoriiim
non sit in scriptura expressum. Kespoudeo: coucilium uoii potest f'acere de
scriptura esse, quod non est de scriptura natura sua, siciit iiec ecelesia iiotuit
facere Euangelia, etiam si approliavit Euangelia.
35 Quare videamus auctoritates.
Primo illam Psal: 65. Traiisivimus per igiiem et a(|uani. Respondeo : $i. 6«. 12.
HOB valet ad purgjitorium, loquitur de perseeutiouiiius sancturiim, siciit in
multis aliis locis: psal: 16. Igne me examinasti, item 25. Ure lenes iiieos«i.n.3.26,3.
et cor meimi, et 1. Petri 1. Modiciun si nunc oportet contristari in variis i.«cti. i.f.f.
19 l'sal. S. 20 3)ie ®etaninitou§9aicn , ni(^l aber Vöjdjcr, tcjcii [iiinloä: läbulis
istis, qui 2o üIj: 1». c. 26. alle au^aabeil (jU ctaälljeil ift de civitate dei)
330 Disputatio I. Eccii et M. Luthori Lipsiae haliita. lölU.
tt'iitatiouibus , iit prnbatio tidt'i vt■^^tl•e iiuilto .sit prt'fiosior auro (|iio(l ]wr
ignein probatur. Et breviter, tmpii.'^ t'^t istu vulgatissimiis Script ii le , per
itjuein et ai[uaiii intclligi tribulationt'.s: iduo uiiiiis lieret in literis et syllabis,
(juoil uiüii iinpoiiit d. d. (jui igneni pro purgatorio aecipit.
lucö 4. 14. Iteiii et illiid ecclesiastis, quod aliquis de careere et catheuis egreditiu' s
ad reguiim. Satis est olaru.s textus de vanitate hiiius uumdi disputantis,
quod ea.su \erteiite is qui uuiie .senii.s est fit re.\, et qui rex est fit servus.
His et similibus auetoritatibus si coutra negantes pugiiaremus , nihil nisi
ludibrimii de nobis et ecclesia advei-sariis fiicereiuus , quaiiquam ego libeii-
tissime onuiia liec admitto et si qua .simt siniilia. lo
3)i.uti). :.. 25. Tale et illud est Matth: 5. Esto couseutiens adversaiio tuo, ne tradat
te tortori &c. ubi per earcereni dieit iutelligi per Ambrosiuni loeum pur-
gatorii. Libenter admitto: sed ipiia alii patres in diversum exposuenuit,
])resertim Augustinus de Inferno et nuncjuam egressm'o exponit, fit auetoritas
dubia, fideliljus suadens, re^sistentes non couviucens. Ut id taceam, ([Uo(l i.s
textus conseipientia ne patiatur (juidem de pnrgatorio intelligl : dicit enim de
eonsentieutc adversario et dissentiente, volens, disseutieutem danmabiliter et
contra Christi preceptum peccare, que pertinent ad iuferuum, non ad pur-
gatorium.
Kationen! Gregorii conseutieute Bernhardo dicit esse validam, quod .u
deus remittit aliqua peccata in futm'o. Ilespoudeo: verum est ajnid fideles,
si'd invalida apud resistentes.
i.üoi. .-!, lä. Post hec dicit, esse apertissimum textum prima Corin: o. si cuius &c.
ipse salvabitur, sie tamen qua.'^i per ignem, et Ambrosium et Hieronynunn,
glossam ordinariani et interlinearem, Gregorium, Bernhardmn inteUexisse 2i
apostolum de pnrgatorio, licet Augustinus alicubi de presentis seculi igne
eadeni verba posse intelligi dicat. Hesjiondco : adeo non est apcrtissimus
liic textus, ut ego liodie tatear, cmn midta excus.serim, mc adl\uc nescirc
gcrniannm sensuin Pauli, ita variantiltn- intcrpretil)us, quancjuani pro nie
iibcns admittaiii de pnrgatorio. verum cum apostolus apcrtissimc dicat, ojins :iu
UMiuscuius(|uc per ignem probari, in c|ui) igne dicit revelandam dicni domini,
i|Uc de(^laret uniuscuiusqu(; opus, ut sunt apcrta verba, meo teiiui indicio
videtur lo(|ui de igne conflagrationis et c.xtrcmi iiulicii aut, ut Augustinus,
tropologice de igne jierseeutionis temjioralis. qua niaxinie |)robatur fides el
fidei doctrina et ((uccuiuiue super hec cdificantnr. .i.s
Quare adhuc nihil habetur ex sacris liferis manifestum de pnrgatorio,
(jUdd in contentioiic valcat. N'on ergo beatissimos patres de nuniero theo-
logistarum iialx'o, i|uia pnigaturiuni cum eis i'oiifiteor, iicc ipsi o|)iniones et
iguorantias suas de statu auinun-iim pro articulis sanxeruut , sicut faciunt
tiicc)lo<riste. 40
13 resistens 'J8 &c. (c^It 'ib glussa
Disputiitio I. Eccii et M. Lntheri Lipsiae habita. lölU. 331
Miratiir doiuinus doctor, ([tioiuodo possiin sriiv rssc ])iirt;atoriiim et
ego uec uuimi kiciuii haheani pro mv in scriptiira, ciiiii liec, iit dicit, chi-
rissinia scripture testimonia pro ncotoricis tlu'iiloiris fiurre jtiitot. Ivi'spoiidci):
iion est nece.sse confiteri, qua via noverini purgatoriiiin vel qaefiin<iiie: deindc
s liec testiinonia clarissinia pro pui-gatorio sunt adducta, non pro statu aiii-
niarum in pui-g-atorio.
laui illa auctorita.s Ecclesiastis 11. in ()Uocun(|Ui' loco cocidcrit ligiunni-'i''f "i,3.
sive ad Aiiwtruni sive ad Aquiloneui, ibi erit, ubi glossu ordinaria intt'ili<rit
'IfK-um, quem hie tibi preparavcris , habebis', nescio (|U() iiigeuio ad piojin-
m situm ducatm". Si cuini jter locuni prcparatnni ot liabituni intelli<rit ]>nr<ia-
toriuni, uiaucndum erit ineteruiiiu in purgaturio: si aiitcni intelligit 'qiind si
hie preparavcris, id est merueris', tum; non l'acit ad auctoritatem Ecclesiastis,
(jui uiliil de nierito loquitur, scd de niorte lidiniiiis.
Trauseo illud, quud Christus dicit, in domo i)atris sui esse nuiltas iDH. i4,'.'.
>ä niansiones, et quod certa niansio niorienti deputatur, ultra (juani ascendere
nequit: totum pro nie est. Scio, quod unicuique mansio dejintatin- post
mortem, sed non statini peivenit ad mausionem post mortem, nisi mansiunem
iterum pro purgatorio accipiat, et sie morientes ab etenio i-egno exchidit.
Item et illud Damasceni: Hoc houiinibus mors, quod angelis casus.
2u Re.spoudeo: si ergo post mortem cocidcrit in jmrgatorimu , sequitiu", (|U()d
ineternum purgabitur, aut oportet Daniasceuum, siciit et onmia j)reeedentia,
intelligi de duabus iiltimis mansionibus dtuunationis et beatitudinis et non
de purgatorio.
Ita et illa Ecclesiastis 9. quodcunque potcrit manus t\ia, instanter ope- -liici). 9, lu.
2s rare, quia nee ratio nee sensus apud inferos e.st, ([uo tu proj)eras. Si ilc
pm'gatorio intclligit, itenun purgatorium erit inferuus. Ergo soluni de ini'cruo
eitra memoriani purgatorii loijuitur.
lüiiannem Capistranum libenter admitto, sed extra contentionem.
lam quod apostolimi Gida: C. dicit contra nostram sententiam Idijui : ®«i. r., 7.
30 que homo semiuaverit in carne, hoc nietet, et illud lohannis 9. Venit nox, Jpt). 9, 4.
quando nemo poterit operari, quod Anibrosius de presentis temporis vita
exponit, quoniodo meremur, darum est, quod nihil l'aeit ad rem. apostolus
enim non de purgatorio, sed de extremo indicio ]()(|iiitnr, et ('iu'istus ]ier
nocteni, sidva tarnen revcrentia Chrvsostomi, iiiteliigit iiitidelitatem, ut darum
'5 est ex proximo textu: quam diu ego in mundo sum, tam diu lux suni mundi, SoD. 9. 5.
volens, quod extra fidem Christi nemo possit l)ene operari. tamen Chrvso-
.stonium admitto, quia ivspicit ad extremum iudicium.
Auetorita.« psal: 10.3. Exibit homo ad opus suum uscpie ad vesperam,*i- '"<.-"<
permittitur trahi tigurativo sensu ad vitani et mortem iiominis, sed genuino
*" sensu et qui pugnet in contentione lo(|uitur de admirabili dispositione dei,
10 preparatum et humidum iuteUigit 3U lobamiis a.
332 Di^iniUtio 1. Eccii et M. Lutlieii Lipsiiu' haliitii. lol9.
i|iui(l hdiniiiciu it;i disposucrit, i|Ucnl lidinn vxeat ad vcsperaui ilici iialuialis
ad operationes suas.
Et Auü.'ur'timi.s recte sentit ca]). 3. de title ad l'etnim, tempiis ad(|iii-
reudi vitam eternam esse datuni huiuinihiis tantiuii in ista vita, «juia, iit dixi,
seiuper ad l'utiirani vitani respiciiint , non ad piirgatorium. s
»111.6,5. Et Hiei-Miymiis super Gala. 0. Unns(jiiis(jue portabit onus sniim &i:
et beue ustendit, (jund homiues ineritis suis inventur iu liac vita, .sed voeati
ante tribunal, <jU(_)d tit in morte, tunc nee lob nee Daniel pussiint stare pro
ipaMpiani. llespundeu, (juod auctoritas est robustissinia eoiitra egregium d. d.
(juia, si verum est, honiineni in niorte vocari ante tribunal, et tunc nee I()b lo
nee Daniel possunt stare, fi'ustra orat ecelesia pro mortuis, et ,sie negatiu-
])urgatoriuni. C^uare de tribuiiali novissiiuo lo<juitur Hieronymus pust finituni
])iu"gatoriuiii.
Bernliardum etiani iiidii.\it, ipiod in honiiuis morte agatur partieulare
iudicium, ipiod non Heret, si haberet tenninuni adluic inerendi. Ivespoudeo: i"'
i|uid(|uid sit de partienlari iudieio, consetiuentia nun valet,
3ini) 4. T. Transeo auetoritatein Zaeharie: ade()uai)it gratiam gratie, (piia tropo-
lugico et bono sensu exponitur, sed non |)ro])rio.
In tine luiius artieuli dicit: etiani si non essent tani elara liec testi-
nionia, hoc tanien deberet nie absterrere tlieologuni, (juod sie abs(jue fuuda- m
niento ])ro nieo arbitrio, cum nee iudex uec asses.sor fuerim, et tanien
auiniabus exeuntibus terniiiiuni prorogarim nierendi. Ideni retor(|ueo in
ipsuni (1. d. , cum nee ipse iudex nee as.sessor fueril , et tanien anunai)ns
certuTii staluni iuxta opiniones suas definiat absque fundamento, pre-sertim
cum id iiolil esse opinionem duntaxat ((juod libentissime tolerarem) sed certam 2.''
.seientiam.
Ilora seeinida cnntiiiuMla disputatio ]ier eundeiu d. Martinum,
(|ui dixit se dcclarat n rn iii rede et ('auilide de scripturis
seiitire.
Et (|uia mea sentcntia non satis intellecta xidctur egregio d. doetori, -i»
(|Uaiitum possum, apertins mo expono, »piod scripture et saneti patres au(ii|ui
in suis senteutiis i-espiciunt f'uturam vitam, (pia vel salvantur vel damnautur
aniiue, niliil de purgatorio interiin eogitmites. ideo mulle ille auctoritates,
(jue abuegant statuni merendi jKist haue \itaiii, non ])i^rtinent ad purgatorium.
(juod si adluic non intelligitur, tingatur puigatorinm nulluni esse, sicut non ■''•i
Aiit eins cogitatio in mentibns eorum. tunc adlmc stabuut et vere erunt
omnes auctoritates induct«', (|uod ante moiteni est vita merendi.
Deiiidc non sie de meritis io(juor aniinarum in puigatorio, (piod ali(juid
operentur, sed (juod reeipiant gratiam ampiioreiu, cum apud omncs tuinstet
i taraeii in isla :i7 i'öjdjcr ueiiiutt()ct: nitlii niureudi
Disputatio I. Kccii nt. M. Ii»theri Tiipsiae habita. 1519. 333
ciilpum 11011 romitti, otiaiii veiiialcni, sine aiiKiiiciito oratic et in pnro;atorio
Piilpas remitti scribat diviis Greooiiiis in dialojijorum 4. ot reoitatnr dist: 25.
c. qualis. Sic tanieii lioc assero, ut pro (ipinioiic lialicani, iniiiKi nt fatcar
pro ignorantia: soIi deo crcdo i-ogiiitimi esse statnni aiiiinanini in i)nrgaliirio.
'■> Ad tercium prineipale de scientia salntis paruiii, iihi iiuln.xit ])riino Oifi' .'>, ^.
Apocalypsis (|uintnm caput, quod nonio invoiitiis est ncc in celo iicc in
terra iiec subtiis torrani, qni digiiu.s esset aperire lihnim, volons per 'snhtus
terrani' intelligere purüatorinm , ut in quo et ali(iiian(1(i saiuti viri fncrunt,
sicut Paschasius et Severinus, dieo, quo«! liee glossa anituritatcni ncni iiabet,
1" ideo eadem faoilitate eontemnitur qua prohatiir. Fateor (|iii(leni, sanc'tos in
piirgatorio i'nisse, iiiuin) iinlluin in purgatm-io esse nisi sanctum. Posset erc'o
eontcntiosiis dicoi"C, 'snbtiis terraiii' esse idein ipiod inf'ci-nns vel (|no(llil)et
aliud, nt quod nee deinones nee honiines nee aiigeli possint aperire lilirnin,
sient dieitiu' trina rernni niaeliiiia eolere (leuin et ajiud ajiostolnni tarn eelestia *i"i- -. '"
''• quam terrestria quam inferna geun flectorc. Siquideni et dcniones eontre-Snc .', 1».
inisennt, imnio, ut in eodem libro modus est, 'subtns tcrram' signifieat etiaiii
luortuos, ut dielt in alio eapitnlo: Terra dedit mortuos snos et internus ilcdit Cjfi'. •.'», u.
mortuos suos.
Quod autem sequenter indncit : onmcs eantal)ant in eelo et in terra et Ctfb. 5, 9 13.
20 subtus teiTani, desperantes anteni non eantare posse, respondco: 11011 dixi
animas desperare uiiqnaiii, setl (luando uua eeclcsie senteiitla eadem est pena
inferonim et purgatoiii, dixi eas similes esse desperatis, quomodo legnntnr
et in liae vita qnidam t<'ntati fnisse desperatione, ut in psalterio in innltls
loeis: Ne avertas faciem tiiam a nie, et: assiniulabor deseendeiitilins in laeiuii. I'; !,"•'',''■
-'■'• Deinde cantai-e domino non semper est letari et gaiidere, inuno eautieum
novum est canticum crucis, hoc est laudare et [jortare deuni in inediis trüm-
lationibus, atque adco in raorte.
Quod tertlo adduxit eanoiiem misse, ubi pro deiiinetis orantes dicinuis
'Dorniinnt in sonuio paeis et (iiiieseunt in Christo', non vidit, ut dieit, (|iio-
^" modo possint diei dormire in somno pacis, si sint in tali turbatione, tremore
et iuquietudine maxlma: ideo iutcrprctans haue quietem paeis dieit, (juod
exspectant securc terminum sue purgationis. Kespondco: non satisfaeit niieiii
liec glossa et idein per ideni proI)atur: nam esse eos inquietos prol)at id
quod sequitur in canone 'Ipsis, doinlne, et omnibus in C'hristo quiesceiitibiis
3^ locnm refrigerii hicis et paeis indnlge', et illiid (piod oiniies oraiiins 'Ke(|uiein
etemam dona eis, domine', itciii Mona eis paeenT, (piod non pcit(>st intelligi
'dona eis exspectare seeure terminnin sue purgationis', (piotl il. d. interin'e-
tatus est esse paceni. Keetius ergo ineo indieio reiiuiesennt in jjace cpio ad
corpus. Dormire enini in saeris literis in pace signifieat ([uieseere in sejmleliro,
IG etiam moituiis 25 caiiticuni iiiniiiiii est
334 Disputatio I. Eccii et M. Luthoii Lipsiae habita. 1519.
et sie jiatet, niiod oo-regius (1. il. iion prohavit seientiam salutis eornm, iiniiio
t|iiculaininuilii tollit penas purgatorii, iluiu eis trilniit paeeiii.
Eecius.
Ciiiia nol)is eonstitntum est aretiim tenipiis haue mateviam liodie fiiii-
emli, ut pro (jualitate materie soliitiones nihili refutare non pos.sim et alia '■
puueta purgatorii attingere, paucula quedaiu afferam, ut ilieile agnoscatur,
vitasse reverendum patrem materie nosti'e mediillam et divcrtieiüa qiiesivisse.
Unde primo eiim Augnstinnm indiixissem: Omne meritum hie ediiipa-
i-atiir, et iiuod uemo speret, quod liie iieglexit, eum ohierit, apiid deimi pro-
niereri, siniilitei- et Hieronvnium, dioit se utrumque coueedere:^ sed que lu
tiine est ista nlistinatio, si Aiigiistimun eoucedit, omne meritum hir eompa-
rari, ut dieat, gratiam in animalms etiani iu purgatorio augeriV Xe(jui' valet
in presentia ooliyriuni suuni ad onines auctoritates, qua.s dicit nun Uxjiii de
])urgatorio. Xam l)eatus Augustinus iilud idem dixit, eum de animahns in
l)urgatorio traetaret et in Eueiiiridin et in lil:)ro de oura pro mortuis agenda >5
c. 1. Xam post mortem uon possunms agere quod prodest, sed recipere quod
eginuis. In haue enim ineiderat Augustinus diffieultatem, qnomodo snffragia
mortuis prodesse possunt, (juia nihil mererentur: recumt ad lioc, ut iu
vita meruerint, quod eis post mortem prodesset. Quare fi'ustra nitebatur me
instruere de sensn suo, quem satis bene aceepi, nee persuasiunenla sua quid- 20
quam momenti habet apud Christiamun, qnia venialia non remittantur sine
angmento gratie. Probet hoe Revei-endns pater: imlhi auetoritato hoc est
fuleituni, imo est falsuni, cum jMccatnm vcniale dei offensam non faeiat ex
dei miserifordia: non opus (>st uova gratia iu eins deletioue, sed sutlieit,
quod ali(|uis pro eo satis patiafur. 2'>
(Jund vero secundi) loco excusat se de ermrc, i(nia non video \mam
literam adductam ])er tlominum patrem pro sua uova doetrina, ideo merito
(lebet repntari susjiecta, cum receutiornm theologornm sententia tot sacre
scrijiturc et sanotornm )iatrum nitatur auctoritatibus: ncc hoc excusat, (|Uiul
alicjuibus imjionit faeere opiniones Tiiome vel Seoti sieut articulos fidei, de ■'•"
([Uo miiii non eonstat. Ego non Thomam vel Scotiun, sed elarissima ecelesie
Inmina cum saera scriptura addnxi: viderit ipse, qnos Theologistas inonset.
Tertio ad Angnstinum dicit de libris Älachabeornm fortiorem opponendo
lieatnm Hieronvnuun. At Hieronynms nullibi negat libros Alaehabeornm
apnd eeelesiam esse de canone biblie, <|uin in projogo lioc oonstanter asserit, '^
fuisse annotatnm inter divinoniiu vnluminum iiistorias. (piarc opusciilis sano-
tornm patnim in ean: Sancta l'omaua, 15. dis: non debuit c(|ui]iarari. Cum
vero ei opposuissem de eonciiio Flm-entino, rcspondel , conciiium non posse
1 1 obstiiiatia :'7 Sniicl:i fcf)lt in nUcii ■Jliivflabcn
') 3" '"'11 Örjnimntou^dnbnt iinb bri il'o\d)(:x ift Ijifv biitd) Viiiboriint; bi-r 'iiSovti- mit)
fntfdjf 3ntcrpiiii(tiDii bot Sinn iHillftiiiibiq uorlnirrt.
Disputatio I. Eccii et M. Luthori Lipsiae habita. 1519. 335
facere aliqiiicl esse de scriptiirii qiuKl non sit. hoc (|ui(li'm verum, sed ijuid
hoc est? conciliuni tarn laudabilc tauta tcmoritate contaniiiiarc, iit Imc ali-
snrdum decernat. Ciiin vero doctissimi f'uerint in eo coucilio viri, lualo
ei-edei-e conoilio, (|iiod a spiritii sancto regitur, (|uani doniiiio Liitlicri), non
5 cjiiod conciliuiu f'aciat aliquid de scriptura qiiod M<in sit, .sed (|M(id cicdam
conciliuni melius liahcrc sciisum et iiitcllin'cntiam scripturaruni dcccnicndo,
hoc esse de scriptura (juod in si'riptura reperitur.
Evanida est sua excusatio, posse reperiri semper expositionem, ita (|Uod
textus alleofltus non valeat in contontione contra pertinaccs: nam illud esset
10 omniuni liei-eticonuii latihuluni, qni sempor alitpiem expositionis fucnm jios-
sent atteiTC, qnibus contendci'cnt, catlinlicas vcritates in scriptura sacra non
esse expressas. Ita hodie adliuc pei-fidi Airii dnraict licresis, quod homoiisia
ex sacris literis tani expresse proliari non possct, (|nin in contcntionc pcriinax
qualiciinqne fnco non cvaderet.
li Similiter heno nnvimus, ecclesiam non jiosso facere Euangelia: lanicn
ecclesia facit, ut rclictis Nicodoini, Bartolomei, Tlionic et aliornm Enangeliis
quattuor duntaxat indubitatam fidom adliil)cainus, in <|Uo ecclcsic iudicio
standum est in Enaiigcliorum acccptationc. ita et in sacrarum scripturarum
intelligentia et expositione.
20 Pon'o assuniens auctoritates per me inductas ah initio voluit preter
necessitatem hoc factum, quia et ipse credcret piirgatoriuin esse, non mcminit,
qiiod ex tot auctoritatibus terminum nierendi in presenti vita statuenlibns
voliiit se evolvere, tpiia ])nrgatorium ex sacris literis non ju-obaretur. (^iiod
dictum ue Picardi et alii sciiisniatici jiro se aiTi])crent, qni non scinnt jinr-
•j:. gatorinm esse, sicut d. pater, nierito fiicrat a nie confutandiun. Diniissis
;di(jiiibus diios saltcni conspiciainus locos.
Mattliei 'j. noluit per carccreni intelligi pnrgatorinni, quia et Auoustinns, Wnttt). .',,25.
(juod niinime me latehat, per carcerem infernnin iiitcUigit. Addo ultra
doinimim patreni, Cluysostoniuni iutelligere presentem vitani, sed rectiorem
30 esse Anibrosii sentcntiam vel salteni non contemnendani, qui per carcerem
piu^atorinm intcUigit. vcrba Christi hoc indicant, debere illum solvere
usque ad novissimum dodrantem: sed in inferno nnlla est solutio, sicut nnlla
est redemptio. Neque fucus additns ad Anibrosii expositionem refellere
jiotest, quod in carcerem tnulcndus peccaverit inortalitcr, (|Uoniani et pro])ter
a.'. peccata vcnialia et projitci' pc<'cata mortalia, tanien contrita, in purgatorio
pnuiuntur, quod ex Machabeis accipinuis, dum inqnit: Sancta et salnbris 2. awacc.
est ergo cogitatio pro defuuctis exorarc, ut a peccalis solvanttu'. iiii cnini,
(pii occisi fuerant et pro quibus ludas Machabcus oblationes Iccit, pecca-
verant mortaliter propter spolia idoloruni, (juamvis crcdantni' penituisse in
2 coiisilimii ö cnnsiliiim C cniisllimn
336 Disputatio I. Eccii et M. Lntheii Lipsiae habita. 1519.
■;!j. TS, 34. ipsa cede, iuxta gh^ssani ordiuariam ibidem et illud psalnii: Cum occideret
eos, querebant eiini. •
I Uur.s, i2fi. Quarto dum ujtoi-tis.^imuni Pauli apn.'itoli lopum prima ad Corin: 3.
adduxissem, quem Aiigustiiui.-*, Ambror^iu.-;, Hieronyimis, Gregoriu.«, Benihardiis,
Isidoru^ oiini glos.-ia ordinaria intelligimt de igne piu^atorii, fatetiir reverendu.s '■■
pater, se gerniaiuim .*en.sum huiiis loei non habere: ideo contemptis tot
patribns novani attulit .'^ententiam , a]i(pst(iliiin loqui de igne eonflagrationi.*,
(juia apdstolus memiiierit diei ddiiiini, et qiidd iiniuscuiusque opus ignis
piobabit. Ego, (|ui semper audivi anticjuioribns, maxime .-^auetis, credi debere,
.-^anetorum patrum exo.seulor senteutiam, et novam illam glo.ssam et verba '"
doniiiii Luttlieri non accipio, nisi probet saere seripture auetoritate. Nee
iuvant ea que ponderat in preseutia, t|ue et saneti jiatre.'^ beiie legerunt.
Q\ianivis enim peculiariter dies iudieii extremi dies domini dieatur, ut Bern-
hardus quoque meminit, tarnen in euiusque liominis morte, cum iudiciuiu fit,
dies domini diei potest: neque tarn exaetam et eaptiosani aeeipiat distri- '^
butionem, ut snpliiste facere solent in voeula uniuseniusquc, sed de bis
aeeipiat, (jui stipnlam, ligunm et fennni superedifiearunt, .-^ieut et Augn.stinns
jiMi. 1,9. eouiplieat distributionem lobannis piinio: Ilhmiinat omnem bominem venientem
i.iior. :!. 12. in bunt- nuni(bini. Unde invieta est apostnliea .<ententia, eos, «[ui super
fundanientum edificaut liguum, fenum, sti])ulam. salvos fieri, sed per ignem w
purgationis, ut sie nullum malum maneat inijnmitum.
•lirf». 11,3. Ad ilhid Eeclesiastis de easu ligni respoudit, si liKiuatur de purgalorio,
■^ sie jn-obari perpetno auimani mauere in purgatorio. Dieo, optime scnsi.sse
vn. 31, 8. glossam, per liguum iutelligi homineni (liine et Ezecbielis 31. rationalem
ereaturam .significat: Onme liguum paradisi &c.) et per easum mortem, nee 2j
tarnen sequi ideo per|>etuo i'emanere in purgatorio, sed, ut egregie expouit
beatns Hieronymus, ])er Au.strum bouum, per Aquilouem nialuiu et danma-
tinncm signifieare. (|uare sapiens non bica illa iutellexit, sed statum, quod in
easu vei est bouns et ita pci'several)it sine augmento grntie ob peceatorum
deietioueni, si est malus, perdurabit maiignus. :!ii
■5dii. 14, 2. Dp niausionc a]iud li)lianiifni dixit, stntim post mortem ecrtam aniiue
de|>utatam mausionem: (|Uoiiio(li) ergn erit eerta, si fiat ace<'ssiii maioris gratie?
Xam tunc uecessario accedct altior mansio: eons<>etarium (|Ui>(|Ue es.'^et, euni
(|ni ad purgat<Miniu deseenderet enm pimibiis veuialibus melius habere (|uam
deseendeutem enm paueis \el morieuteni cum uullis, (|uia maior fieret ei a;
gratie aceessio ad pliirium venialium deletionem. Addo, (|uod noxium et
danmabiie esset orare pro mortuis et ])ius prode.sset eis, si in penis purga-
torii perdurarent propter maioris gratie aeeessiouem, sienli alicubi seripsit
reverendns pater, auimam alienis sntIVagiis lib(>rataui minus beari (piam si
per se in purgatorio satis pateretur. t^uod ot non solnm eontra saeram tu
22 Ecclosiastos
Disputatio I. Eccii ot M. Lutheri Lipsiao hahitii. 1519. 337
soripturam: Sanrta oi"go et salnhris eogitatio &c. seil et contra olisorvantiani ■-'.aKncc. 12,
et pietatem totius ecelesie, quam mortuis iiupartiri debemus, iit l)eatns
Augiistiuiis piileerriine lih: de eura pro mortuis agenda et li: Eiicliirid:
exjilaDat.
s Ad Damasconuni jxm-o rcspimdit, eiiin iion loqui de purgatorio, ipion-
iam sie per])ctu() durarent in j)urg-at()rio. Et ego seutio, nee Dania.seemini
niH" alias auetoritates sonare de purgatorio, qnoniani alioquin mihi ohesseiit
et domino patri prodessent: at cum de pi"esenti loquantur vita, in qua ter-
minum pnnant merendi et demerendi, non potest porrigi terapiis mei"endi
10 ultra terminuni constitutum, scilicet mortem, qnare non aliam aecipio expo-
sitionem (piam aiictor ipse vclit, qui de termino merendi iu loco allegato
loquitur.
Ita et de aliis dieere possnm, neque simili ohiurgatione inerepari possum,
sicut i'evei"eudus pator, quod auctoritatc sauet orum patrum et saere serijitui'c
K. eursum et merendi termimuu cum morte finiam. ij)so autcm, nulla fulcitus
saere scripture atictoritate, eis terniiiuuu porrigit et jirorogat contra Augustinmu
et contra Hieronymmii , (juam\is sue sit modestie, ut haue dicat sententiam
suam esse opinionem: sed tunc non debuit oppositum vocai-e errorem.
De auetoritate Hieronynii eonatus est eam in me retorquere, nee Noe
20 nee lob uec Daniel stare pro quoquam post mortem, quia ibi de extremo
loqnatur iiidicio, quod tarnen ex litera non eouvincit. Non solum enim in
extremo iudicio, sed statim etiam post mortem unusquisque onus suum ®ni. n, r..
portabit.
Postremo ad aliam aecedens particulam respondit ad illud Apocalypsis, oifb. s, 3. 9.
i:. quod per 'sub teiTtim' intelligatur infenius. At tunc sequens de eantico stare
nequit, quia demones et damnati non cantant, sed blasplicniant et eiulant.
Quare per 'Sub ten-am' necessario purgatorium et non infcros intelligere
potest, quam\'is non negem in sacra scriptiira etiam demonum fieri mentionem
in inferis, in apostolo eelcstia, terrestria, infema. Sed hoc nihil ad Rhombum. >Giiii. 2, 10.
30 Apportavit auteni glossam super illo vcrbo 'eantat', quod sit crucem j)ortare
et in tribidationibus deum laudare, quam glossam ut a domino patre hoc loco
fietam eadem faeilitate contemno. immo Johannes non patitur sie se expoiu',
quia inquit: 'cantabant in cclo\ non 'in ten-a', modo iu celo non portant Cffi'. i, 9.
crucem nee in tribidationibus laudant deum: quouiam abstergit deus sie Cffb. 21.4.
3'- omneni lachrkniam ab ociüis eomm, iam non est ullus labor et dolor &c.
(Juod si etiam daretnr expositio sua et esset vera, sicut tamen litcre reiiugnat,
adhuc hoc propositum non nunperet. nam laudantos deum iu tribulati(inii)ns
post mortem certissimum haberent fiiture beatitudinis signum, cum damnati
contra consummato odio dci in pcrpctnam ]>roruui])unt creatoris l)las))hemiam.
29 infenia fcfttt in nüen *3lii»9n6eii , ift ober 311111 SSetftänbniB iti Sa^c-5 notl)n)enbig
32 ea faeilitate :!:) cantabiinf in celo, in terra (obige Ce^art idjon rii^tici 6ei 3Qalc^ XV
Sp. 1223 angenommen I
Sut^erl Sßetfe. 11. '^2
338 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
Quare anime purgande de salute secure cantaut et deum laudant, teiiuinvini
jnirgationis exspectantes.
Cum vero induxissem canoiiem iiiisse, quo eos dormire in soniuo pacis
asseritur, noii patitur illatinneni nieaiu: si iu ;?omno pacis, ci-go sunt secuiv
de salute et nou in horrore, tremore, pavore et quasi desperatione. Rationein 5
diiplicein adduxi: Primo quia sequatur 'ut eis locum refrigerii lucis et paeis
indiilgeas', Secundo quia frequenter oranius 'Requiem eternam dona eis, do-
mine', et 'dona eis paeem'. Ideo aliam glossam dedit, quod doi-miaut sonunun
pacis seilicet <]no ad eoiims. Xon eontentor nee obieetione nee no\-a sua
glossa, que nulluni habet apparentiani, nullum quoque fundamentum. Xani dieit i«
cauou: 'memento eonim, qui domiiunt' et iirfra 'et omnibus in Christo qiiie-
.soentibus', non dieit: 'in sepulehro quiescentibus'. Poito quid refert ad animani,
corpus habere paeeni vel minus, sive a mari iaetetur sive a feris laeereturV
([Uemadmodum d. Augustinus testatur. Et quis hominum patitur, corpus
exanime et exangue donnire iu paee? Uude distinetiones in neoterieis theologis >*
non libeuter admittit, et tamen egregie hie de paee distinguit coi-jioris et aninie.
Quare verior ampleetenda est sententia, animas purgandas et donuire
in paee et qiiiescere in Christo. Uude quies illa et pax turbationem anime,
hoiTorem et quasi desperationcni cxcludit, cum inquietissinie sunt anime (|ue
hac turl)atione meutis agitantur, ut quasi desperent. -'«
Ad inducta vero non impendio respoudemus, orare nos et obsecrare
deum, ut det eis paeem, non pacem quam modo liabent, securitatis seilicet
de salute, sed paeem eternam, qnoniain pax est, ut Bernliardiis testatur, et
a culpa et a miseria. Det ergo Dens animabns in purgatorii) paeem a |)enis,
sicut eoutulit eis gratiam contra peecata.
Quare adluic vora et iueoueussa est veritas, animas in jiui'gatorio non
quasi desperare de salute.
Martin US.
Contra solutioncs replicat egregius d. d. ex AngustiiKi diceiite 'Omiie
nieritum hie comparatur' at<pie agente de purgatorio, quod post ninrteiu soluiu ■'■"
reeipiannis quod eginuis. Respoudeo brevissime: ergo non est pnrgatorium,
aut pnrgatoriuni erit ipiod reeipitur pro vita preterita. quare patet, Augustimun
non posse de purgatorio intclligi: non enim lioe egeruut in vita |)reterita.
ut purgatorium reeiperent , q\ianquam et hec auctoritas mihi ])atrocinetur,
(piod merituni, (|Uo merentur iuvari, hie merueruiit. ego autem f'ateor, intelli- :i'.
geif nie uou posse, (juomodo Inventur aninie in purgatorio et libeientiii-
al)S(|ue iilid munere gratie per solam ablationem ]ieiiarum: iiitclligat (jiii p(ptest.
Dciiidc dieit, hoc falsum esse, veuialia iion remitti sine aiigmeuto
gratie. Ciuando ergo vult d. d. quod veuialia possunt remitti absque aug-
mcnto gi-atie, non eoncedo, donec probet: imiuo est contra expres.sum textnni ■•o
*''™-^T''< ad Ro: 7. (ialatas .'). nbi apostolus dieit: Venundatus suin snb peeeato, quis
öai. r., i; liberabit nie de inoiie corporis liuiusV rcspondet : Cratia dci p<'r lesum
Disputatio I. Eceii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519. 339
Christiun. Certiim est aiitciii, apostoliini noii liiisso in pwcatis luortalihiis.
Cetera reliiU|UO fiiturt' ilisjiiitatioiii intcr egregiiini d. <1. Aiulreani et loliaiiiiem
Ecfiiun. Et lioc erroiicuin i'st, (jiukI vcnialc j)('<'oatum deiiin non oH'cndat,
i'uni displiceat deo umiu' innuindiiiii et ix'probft eiiin, cpii minima solvent
i Matth. 5., nee probavit d. d. snfticere, qnod satis patiautur. axatm t.. i9
Seeundo eriiiiinatur, (|Uod nee uiiam literam pro niea sententia iiidiixerim,
cum ipse pro reeeiitiormu sententia tut .seripture et patrnm indiixerit auett)ri-
tates. Kespoudeo: Eo magis mihi .snspeeta eins sententia, tjuo ])lnres indiixit,
ijnia per capUlos et obtorto collo addnxit, sicnt in preeedentibns satis dixi.
III Minns peocat qni dnbitat in pogitationil)ns snis qnam qni dnl)ia sna verbis
divinis nititnr statnei-e.
Dicit etiani, non eonstarc sibi, cjni pro articnlis fidei opinioiies 'i'iionie
vel aliornm statuerint, (|uia eeelesio Inmiiia cnm scriptura adduxorit: nionet
ergo, nt videam, (]nos appellem tlieologistas. Dixi hodie et itennn dieo:
IS jwmiitto opinioues esse opiniones, neniiniqne lioe vitio verto: sed traiiere
rcpngnantem seriptnrani in alieiumi sensnm pro eoniinnandis opinionibns et
in hoe pertinaeiter stare, hoc dieo tlieoKjgistarnm esse otüoiimi.
Ad alind, de canone lil)rorinn, iibi, nixns Hieronymi et eoneilii Floren-
tini anotoritate, niavnlt eredere concilio, qnod a spiritn sancto regitiir, ((uani
jii mihi, ei gratias ago. Pie enim sapit: nnnquam volni mihi eredi. Sed
respondeo bi-eviter: coneUiet ipse primnm Hieronvmmn sibi, qni in prologo
galeato Machabeornm libros et nonnnllos alios manifeste inter apoen-jiha
i-ecenset, qna anotoritate fit, nt mihi lil)er Maehabeornni sit gratns et jm'o-
batus, sed eontentiosis pateat ad re]Hilsani. Satis hodie de eoneilio dixi,
s:. innno, nt ipsemet d.d. dieit, coneilium non en-at, si antcm errat, non est
eoneilinm, et, nt meo sensn loqnar, eredo eoneilinm et eeelesiam nnn(|Mam
errare in bis qne snnt fidei, in eet<'ris non est neeesse non eiTare.
Quod vero exclamat latilinlnm hoc esse hereticornm, (|ui hae iidncia
(piasliliet expositiones anetoritatnni refutarent vel reeiperent, respondeo: (juare
;i<> hoe non snnt conqnesti sanetns Augustinus, Hieronymus aliicjue \ictoriosissinii
hereticonuu trinmphatores, sed donatis ambignis locis studiurunt eertis et
apertis locis pngnare? Hoc f'aciamns et de animabns in pnrgatorio.
Ad rem.
Ad anetoritatnni solntiones dixit, a me contemptos esse Angnstinnm,
3.'i Ambrosinm, Beruhardum, Hieronymnm, Gregorium, Isidornm enni glossa
ordinaria: hoc j)ro modcstia, immo molestia Eeciana dixit, nimis cupidns
movende invidie. Dixi liodie, non esse contemptos a me, et itorum dieo:
quod antem meam glossam non accipit, non enro, probet antem ipse et snam,
cmn textns sit clarns de die domini et igne in quo revelabitnr dies domini, i eor.a.iaf-
*" qnod etsi potest trahi ad ))urgatoriuni, nt dixi, et sie sententiam d. doetoris
2 inter egrogium U. liuctmciii N. ef lolianncm Kckiuiu oil. \\ iteli. imb eil. Icii.
20 et gratias
'22*
340 Disputatio I. Eccii et M. LutliPri Lipsiai? liabita. 1519.
non reprohavi, Piirgatoriuiii scilicet esse, non tanieii potest liao intelligentia
oppilari os contentiosuni.
«Dtottit. s,25. Item et ilhul Mattlie. 5. de oaroere non oontempsi jiro Ambrosii sen-
tentia. Quod addit d. d. verba Christi indicare, dchcre sdlvi usqne ad \w-
vissiinuni unadrantem, ideo de inferno intelligi non debore, re^iHindeo: hoc a
satis eluitur per diviun Hieronynnnii, qiii adversus Helvidium hane dietioneni
'donee' recte exponit, iit non cogatur signifieare (piod Anibrosius cnni d. d.
TO.ittii 1, •>.',. hie ponit. nam et sie Mattlie. 1. seribitur de Io.«eph: nee eognovit eam, donee
peperit filiinii smmi, et tarnen non sequitur, qnod post jtartnm eognoverit
eam. ita liic non sequitnr, qnod sit exitm'us post sohitionem, sed solvet et lo
non exibit.
SKattfi. 5, 25. Qnod antem conf'ntavit, (|nod non peeeavei-it mortaliter dissentiens
adversario, atqne quod et mortalia, modo sint eontrita, et venialia jnn'gantnr
in purgatorio, dico, qnod hie textns non loqnitur de contritis mortMiil)iis:
nam eontritum mortale iam non e.st mortale et penitens iam non est dissen- i-''
tiens adversario suo. Ergo de dissentiente et sie peniianente Itiqnitur C'liristns.
t'ie». 11, 3. Transeo illnd de casn ligni apud Eeelesiasten, nbi Hieronymnm dicit
intelligere per Austnim statnm bonum et per Af|nilonem .statnm nialuni:
eoncedo utrnmquo et niliil ad pnrgatorinm.
301). i'i,^. De mansione apud lühannem certa, ubi argutatur in liunc modum 'quo- 2u
modo fiet eeita, si fiat accessio gratie, eiii debeatnr altior mansio?' potest
idem argui de qnolil>et fidcli post baplismum, cui est eerta mansio ab eterno
predestinata. Deinde in purgatorio existentes sie ordinati sunt, nt hoc modo
ad eertam mansionem veniant. Illud etiani humannm argumentum nihil
coneludit, c]Uod sequeretur, descendentem cum pluribus peccatis melius habi- j..
turum esse quam cum qni enm paueis. 8i hee ratio bona est, tiraendum
est, ne meretrix inelior Hat quam beata virgo: (|uasi non sint ditterentes
gradus animarum in purgatorio, cum i))se luidic sanctos vcliit ])re eeteris
])r('staiitii)r('s in purgatorio asseruerit.
I)cinde Sylvestrinum ' argumentum inducit, (|1iik1 prodesset eis, si per- :;»
ilurarcnt in penis: nam sie et martyrilins expediret ustnir in dicm indicii
mori et ))ati. (inasi ignoret d. d. ad eertam mensuram penas esse auiuiabus
constitutas. non ergo damnabile est orare jiro mortnis, sicut nee damnabile
a.eor. 12, 9. fuit, quod apostolus pro se oravit et orari petüt, cum tarnen eresceret virtns
eins in iiitirmitatc. Ita (juilibet fidelis pro qualibet neeessitatc euinslibel :i:.
tidelis debet orare, deliet adiuvare, ikhi obstante, (|Uod ille per neeossitateiu
istam niagis ae niagis mcreatur.
Per idem volo solutum, cpiod contra obscrvantiam eeelesie et pietatem
sit, quod dixi auimam alienis suffragiis liberatam minus beari (|Uain si \)t'v
13 mDitalia iiim sint cniitiita nlle VlU'Jflntien
') Ics gitucftfv ''l'rittnS in icitifiii i<b. I S. Il44j. oiiflrfiiljttni lüaUiyu.- jii V'iitljer-:-
17. <Za^ mibor bcit *.!lbla6.
Disputatio I. FIltü et M. Lutheri Lipsiiie haiiita. l.'Jl'J. 341
se ^satis palialur in purgalorio. hoc veliit forollariiini -iun|>sit ex dictis nieis,
ubi ego sensi aniuiabus esse succurrenduni , (juantumlibet perfectius gemis
nieriti esset iusticie diviiie omniljiis modis satisfacerc.
Dainascoiiiiin trauseo ciuii tennino inerid et reinitto ad prccedcntia.
s Item itonim me carpit, quod uullo fuleitiis testimonio prorogo t<'rininiiiii
nieriti, ipse autein nitatur iniiltis et neget. Respoudeo: uullis uititur et ij)se
nisi violenter Lntellectis, ut satis dictum est.
Capere etiani nie in verbis meis volens dicit,. me appella.sse senteutiani
meam opiniouem, ergo male opposituni a})pe]la%erim errorem. Dico sicnt
III prius: Xon soluni opinionem sed et ignorantiani ap])eilo iiieani sciitentiam:
errorem appellavi nun eonti'aiiam opinioneiUj >eil (juod t)[)inioiiein pro veri-
tate statuiuit.
Deinde auetoritatem de Xoe, lob et Daniel dicit non valere tantnni
pro extremo iudieio, uec possiiu lioc eouviucere ex litera: reliui(Uo iioc iudicio
i.'i melius sentientis, cimi textus manifeste habeat, (juod pro lioiuiiie ad tril>unal
(quod in luorte tit) rapto nee lob net" Daniel orent, (juod ouinino de iudicio
extreiuo intelligi oportet aut salteui nou de purgatorio, tpiia pro niortuis in
purgatorio oraiit Noe, lob, Daniel et omues ecelesie.
Ad auetoritatem Apocalypsis recte dicit, quod demones iu intcrno non Cffb. 5, 3. ».
■ju laudant, sed blaspheniant deum.
Reliqua exchir^us tempore doctor Martinus vult signare in scheda et
üstendere douiiuo doctori et dominis uotai'iis: obtulit autem sequeuti luce
infi-a scripta:
Quod demones in inferuo non laudaiit, sed blasphemant deum, seio.
25 Sed quod ideo 'siibtus terram' signitieet purgatorium, in (juo eautent anime,
nou setjuitur, primum i|Uod siuit in tribulationibus et penis, nee dum abstersit
deus onmem laervmam ab ocidis eorum: d. d. autem negat, eant<u-c esse in
tribulationibus laudai-e deum. Ideo contra seipsmn loquitur, dum subtus
terram in purgatorio landein pouit simul et penas, iu quiljus non laudent.
3u nego autem et ego, quod anime ideo cauteut, quia habeut certissimum signmn
beatitudinis: hoc enini signum certissimum fiiit probandum. Deinde ego
'sub terram' non dixi significare solum internum, sed et alia, quecunque sul)
terra sunt, in (juibus omuibus laus dei abundat. üninia cniin sunt plena
gloria et laude dei, qui laudabilis est iu omnibus oj)cribus suis, alioqnin
3s oportet d. doetorem nou solum purgatorium per 'subtus terram' intelligere,
sed etiam alicjuod (juartum per 'subtus mare', cum eodem Apocidypsis 5. Dffn. s. 13.
etiam 'subtus marc' recitetur et oiiinia que iu eo sunt: rectius ergo creatiiras
omues hoc quaternario intelligimus significatas (|uam ea que dominus Eccius
imagiuatur.
20 laudent 22 sequeuti lucu (obige t'c^ait no^ bcm *J)!aimf£ti4)l 6ci Söid^cil 2b dum
luotus terra iu purgatorio imie o6cu jd^on ed. Witeberg. 1545)
342 Disputatio I. Eccii et M. Lutlii'ri Liiisiai' habitii. 1511).
Quoll aiitem in tribulatiouibus laiularo deimi nit caiitaiv, prol«), nun
Mom. 5, 3. esse a me fictum, iit d. d. dicit, (jiiia Ro: 5. dicit: gloriamiir in tribulatiouibus,
W. 42, 9. et Psal: 41. In die niandavit dominus niisericordiam suani et noete (id est
3ac. 5, 13. tribulatione) eantieiuu eins, et laeobi 5. tristatnr aliquis? oret equo animo et
*i. 34, 2. psallat, item: beuedicam dominum in omni tempore. 'Omni, inquit, tem- '^
-&. 4;j, 19. pore', etiam adverso. Contra vitupcratur illo, de quo Psal: Confitebitur
tibi, cum benefeeeris ei. Fateor autem, hoe me non dixisse de damuati.s
subtus terram, sed ut excluderem senteutiam d. ductoris volentis, quod can-
tare sit tantimi de beatitiidinis .securitate iu pm'gatorio.
De eanone misse non est eontentus, quod donnire in pace ad corpus lo
retuli, quia dicit canon : 'In Christo qniescentibus', uon 'in se}nilcliro quie-
sceutibus'. Form: (piid ret'erat ad animam, corpus in mari ant aerc versari
ac non ([uiescerc".' Item: quis, inquit, coi-pus exanime dicat d(trmirc in pace".'
Res])ondeo: nihil ista argutia valet: nam ([uicscentes in sepulchro aut ul)ilibet
Cfib. 14, 13. secundum corpus iactati vere quiescunt in Christo, hoe est, ut Apocalyj): 14. i"^
requiescant a laboril)us suis, videlicet (piod scparata auima a corj»orc iam
non laborat iu corpore in variis huius mundi molestiis. alioqiiin , (piomodo
Clu'isti corpus in sepulclu'o uegabit dormire iu pace et tjuiescere in deo?
**. 4.S. cum in tot locis de eo sie loquatm- scriptura et cautet ecclesia: In pace iu
*i. 16, 9. idipsum dormiam et requiescam, et Psal. 15. et cai'o mea recjuiescet in spe, m
CftD. 14, 13. item Apocalji) : 14. beati qui moriuntiir in domino, item Stephanus actuum 7.
sipsicft. 7, 59. obdormivit in domino, quod sine dubio de corporali morte tropo scripture
dicitur. Si Eccio non dormit corpus cxaninic, sinat, qncso, illud dormire
suscitatm-o deo et scriptm-e auctoritati.
Iu fiue dicit, orari a uobis pro j)ace, non (juaui liabent sed quam -">
habere a miseria penarum contiugat purgatis. Kospondeo: hoc est peticio ])rin-
cipii, quia pax illa securitatis, quam iiabeant, nondum est probata. reliiKpiitur
ergo, quod in pena sunt, et ut ab hac solvantur et pacem liabcant, oremus.
Hec omnia sie volo dixisse, ut o.steudam me ignarum esse eorum, <jue
in purgatorio agat deus, uimis cos andere, (jui huius ignorantie imjwtientes ^o
potius fingere volunt sua quam coufiteri se ignorare. Mea probare non pos-
.sum, sed nee Uli sua: ((uare recte mea conclusio id tantum voluit, es.se
nee scripturis nee ratiouibus probatum, animas eertas esse, salteni omnes, de
Salute sua et gratiam in eis uon augeri. sufficit, quod scimus cas pati et uos
debere eis succiurere: cetera deo relinquenda soll. 35
Acta sunt hec 10. Tulii prcsentil)us etc.
Eccius per scliedam respoiidit 11. lulii.
Solutioues rcvcrcudi ])atris a])j)arcut mihi insulKciculcs potissimum
(juod Augustiuum dicat uuu loqui de piu'gatorio, cum maxime id agat, scilicet
21 actuum ö. :J7 3m 'Dlaiiuftritit nad^ Söjii^er Eintet 1 1 lulii iiod) fjiiijugctügt : Ik-ki prima
Disputatio 1. Efcii et M. Lutheri Lipsiiie hiibita. 1519. ;J43
de purgatorio. Xe(|iie iicirandiim vst, aninias tletimcti>i'iim pietatL' snonim
vivcntiiuii rclfvaii. cuiii |irci illis sacrificium uiediatori.s offertiir vcl Elcc-
nio.syne in ecdcsia fiiint. si'd hw eis prosiint, qni, cmii vivoiviit, iit licc sihi
püstea prodesse ])ossiiit, nieruonmt. Est eniiii vivendi niddiis nee tani l)<>iius,
> ut MIHI rc(jnirat isla post niortein, nei- tani malus, iit ei non prosint post
niortcni. CiiiooiiTa iiic uinne merituni coni|)aratiir, <|no possit ])ost iianc
vitam relevari ipiispiam vel gravari. I nunc, Lutlicre, et die Augustinnni
hie non de pnrgatorio io(|Uutnm.
Pi-eterea uon jirobat, ad deletioiiein j)eecati venialis refjniri augnientuni
I» gratie. Fateor, augnientuni gratie tollere aliquando venialia, .sed etiani viTiiale
tollitur satispassione. imde apostolus allegatus Ko: 7. non loquitur de veniali *^'"' '■ '<•
peccato, porro si locjueretiu-, satispassionem non excluderet. at de eins con-
sensu velut impertinente nihil dieo in presentia. Veniale, fliteor, oflendit,
sed venialitor, qiiia lioininem in oilio dei mm eonstituit nee iiiiniieuni dei
15 facit, quod alioquiii eiini gi-atia staret: ideo in iiurgatorio lialient (luideni
peccata venialia citra ininiieiciani dei.
At quod eaiisatur nie torcjuere auctoritales per capillos ad propositinn,
di.speream, si tota disputatione vel unam addu.xerit auetoritateni tarn perti-
nenteni, sieut ego hie adduxi. Sed Ikk' iudieent iudiee.s, non Lutherus.
on Indignatur, eur non et Augu.stiuus et Hieronymus causati sint hoc
latii)ulura hereticorum , quod dixi. Boue deus, qua.si non uhique claniot
.Vugnstiniis et Hieroiiymu.s eontra l'elagianos, C'ypriainis et Ambro.sius contra
Arriauos et Novatiano,«, eos pro arhitrio interpretari sacram .«cripturani !
Petit, quod probem ineam sententiain, cum suaui probare non [lossit:
25 meam vero probatani iudieum relinquo iudieio.
De 'donec' alia est ratio Hieronvnii ad Ilelpidiuni, (piia alitinde pro-
i)atur ex seriptura, Mariain semper inaiisisse virgineni. igitur 'doiiee' ibidem
nun (licit consummationeni, quod liie nou poto.st facere.
Porro de rationibus meis gratia brcvitatis non nioror. Sed «piod dieit
3w me cei-him f'eeisse ex dictis suis, (juod anime suffragiis viventium liberale
minus bcentur, male milii imponit. nee enim mihi somnia fiiigo: reperietur
euim in dilutione adiiotationum mearum,' uoluisse Pasehalem siia sibi niinui
premia, idco maluisse ardere. Sed missa hec iacio et ludieibu.s committo.
Porro non nego, quin in tribulationibus qiiis laudet deum, .sed hoc
■'S loco aeeipi non poto.st, quod et in eelo eantare eos dieit et ab illis abster- Ctfb. 21,4.
serit deus oninem lachrvmam tVre. Undc liquet leetori, quomodo sententiam
meam invertat. Unde anime in pnigatorio eantant secundum lohanneni deo,
et (piero, causam explicet ni.si certitudinis glorie, quare f'alsissime conimini-
scitur, quod contra me ipsum loquar. Undc non nego, I)oiios gloriari in
*" tnbulatiunibu.s et eantare, .sed iiegavi illani glossam, (juaiii ij).se tiiL.\it, quod
21 si non
') 3n Sutl)cr^ aittwi^tcn f. »b. I ®. 299.
344 Disimtutio I. Eclü et M. Liitlii'i-i Lipsiac liabita. 1519.
cantare sit in liibulationlbus ik'iun laiulaie: alioquiii augeli iioii caueiviit deo
et beati.
Quud errureiu patenti^siiuuin defeiKlcic conatur, scilicet aiüiua.^ doniuR'
soniuo paci.s, i-;cilifet quo ad corpus &c. (|U(iniani anima .separata a corport'
non laburat in corpore variis uiolcstiis, vide vafricieni, (jui, cimi solveudo ad ■■
cori)us retuli.s.'^et in scpulcliro (piicf^centes, iam se trausfcrt ad quietem anime
a laboribus cor})oris. Sed heus, lionc vii-, est hoc (juiescere a laboribus,
i|uia videlicct non in corjtore niok'stias patiatur, tarnen incoiiiparabilitcr
maiore.s molestia.s sentiat extra corpus in anima? quid iuvat, si ipiiesco a
t'ebre et infestor calculo? "'
De Clu'isti (piiete aliud est, rcsurrectioueai abscjue corruptione ex.spec-
ctit 14, 13. taute: beati ergo, «jui luoriuutur in domino, sed (piis dicturus est, corpus
3ips(<i). 7, j'j. beatum nisi per redundautiam auiuie iu corpus? tSic de beato Ötephauo,
(jui \u düuiiuo obdormivit.
Demum iuquit lue peterc itrincipiuni 'sunt iu pace, et tanieu eis petiiuus i''
paceni'. Sed quia ridiculuin est refcrre paceiu habitam ad corpus, seipiitur,
ijlaiu esse in aniuia scieutiani seciu'itatis.
Quod ait se sua probare non posse, reputo verissiniura : contra alii sua
])rol)ant, quamvis pertiuax et cervicosus etiam deuioustratiouibus non ad-
(piiescat, (juin seniper coutendcret, nou esse demoustratioueiu, velut (ircgorius jn
Ariminensis et Petrus Aiiacensis Aristoteli f'aciunt iu rationibus de priiuo
niotore in 7. et 8. Piiysicoruni.
Quare cum commuui c(jiicludo seuteiitia, et iu purgatorio gratiani uon
augeri et auimas certas esse de salutc.
De iiululgeuliis. as
Die undecinia lulii, que fuit dies Luue.
Eccius.
im|irimi>, antcijuam descen<laiu in lianc dispntatinncm in(liili;rnli:uinii,
protestor, non esse meutis mee aut proi)osiluin velle hac mea disj)ulatiou('
contravenire uiaudatis suiumi pontificis, quibus luaudat iu Dccreto incipienle ■<"
'Cum postcjuam',' uon debcrc dci'endi vcl prcdi('ari contrarium certis i)uuclis
de induigentiis sub penn cxcomiuunicationis, sed nuigis esse iutcutionis mee
dcfeii(K're vcritatem in eodem Dccreto a]iprol)atam. (^iio sie prefato accedo
ad iiipugnandam couclusionciu imdecimam.
Dicere indulgeutiius esse utilcs Christianis est verum et pinm, nee 3-^
indulgentie sunt vicium lioni operis: (piare non \idctur licne dictniu, (|iiod
16 et quia 17 scieiitia 24 et eas corlas (»)al)vfd)citilic() l)Qt in bcr .^iQiibjdjvift
et alas certJis Bcftanbciil 2G 3m ^Dlaiiuitiipt itad) fiöjc^ci: X)\nkx «lit-s Luiio iiüd) licigcfügt;
hoia septima '-Vi appiubatas
') iiicoi X. Nova dociutalis Dom "J. 5iulicinOct 1518.
Disputatio I. Kccii ut JI. Lulliuri LipsLic liuliila. \hV.). 345
hoc afHmiante.s insaiiiaiil. Hoc |)rol)atiir, quia ccck'sia in iis <jiic sunt tidi-i
nun errat ut (iiiu respiciunt aniniurnni salntoni, iuuno, iit s. C'yprianns ait,
Deus uou perniittit maiorem i)arteni cleri crrare, sed in coiiciliis goneralil)Us
et per nnivcrsitatcni rlcri iani a treecntis annis induiui'iitif iX'putatc sunt uliics
"i et pie C'lu'istianis. (^uod patuit in concilio Vicniunsi, uhi appiobafc sunt
date per Urbauuni 4. |>ru vcniTaliilis Eut'harif<tie vcui'iatiDnc: naui coniiliiMn
iiauc addidit ratinncni niutivani, ut Cln'isti fidcics csscut majiis |)aniti ad
obsequia vcueratiunis et liüuori.s .sacranicnto inipcndonda.
Sic Iimocentius 3. iu concilio geuerali, ul)i utilissimam constitutiDneni
1" 'Oninis utriustpie' a tota wclesia rcceptani cdidit, de indulgontiis (juoijuu
dispo.suit hüspitaliorum dicens: Iniuugimu.s vubi.s iu rcmissiuncui peccatoruni,
(|uatt!nas de bouis vobis collatis grata eis subsidia cliaritatis erogetis, ut per
subventionem vesti'ani ipsoruni iuopic cuusulatur et vos per licc bona et
alia, (jue doniiuo insjiirante feccntis, ad eterna possitis gaudia |)erveuire.
1' In eodeni «pioque Concilio liniitata fiiit inferiorum prelatoruni indnl-
gentia-s dandi i)otestas, <|ue in Lugdunciisi concilio ilcindc i'uil approbata.
Sed .si iudulgentie essent vieiuni Ixmi opcris et Christianis inutilcs, (|uid op\is
esset collatioueni vicii operis miuuere in inleriori prelato et coulljric iu [>ii'ui-
tudiuem potestatis?
2i> Aceedit, (juod laudabile C'onstaiitiense conciliuin , (|Uod et inier errores
daniuavit iudulgeutlaruni coutcmptuui, eoutulit indulgeutias oumibus iu Con-
cilio existentibiis et feria sexta ieiunantibus, (piod fuisset boua opera taiitorum
patriun iucpiiuare et iuficere.
Et Gerson, quem reverendu.s pater illustrem theologuni aj)[)ellat, >icnt
55 fuit veri et hoiiesti studiosissimus, is decidit, indulgeutiarimi conoessioncni
non esse pai'vipeudeudam seu couteumendam, sed devote aniplectendani in
fide, spe et charitate domini nostri Ihesu Christi, (pii talem i)o(estatem claviuni
ecdesiasticarnm dedit honiinibus. Coiislat euim, (piod iiuctuosior est et deo
acceptabilior operatio, talibus iudulgentiis inuit<ns (|uani altera et ceteris
•1» pai'ibus non iuniteus. Hec Gerson.
Sic et alii sancti et optime existimationis viri tempore dataruin indul-
gentiarum volueruut, que a beato Gregorio quoque date sunt ante nongcntos
anuos et Paschasio ante sexcentos aunos. l^ide sola tauti ]iatris auctoritas
debet quemlibet Christiauum movere, ut credat indulgeutias esse iitiles
:<■"> Christiauis, quamvis non ignorem, (|Uod Wilhelmus Altisiodorensis referat,
non defuisse, (pii etiam vivente beato (iregorio saucto patri in indulgenliis
contradLxerint.
Tornj hoc addam: iSi iudulgeutie sunt vicium boui operis, hoc ))ütis-
sinium meo arbitratu ex eo suspicari |)ossem, quod sunt satistactorie. sed
5 Wienensi 6 coiisiliuin V-i vus pieponat et ali.i ituic olicit idjoii iiöjc^cc ; bic
ed. Krlaiig.: vos per liaec et alia) lü iii l>iig(huiieiisi coiisiliu '2U coiisiliimi 20 esse
pervideudaiu Sfll. S. 348 3- 5 35 jVltisiduieusis
346 Disputatio I. Eccii vt M. Lutheii Lipsiae haliita. 1510.
per opiu; satisfactorium noii iiiiiui.< uieremur (|uaiii si non esset satislactoiiimi:
alioijuin prestiu'et uos miUa facere opera satisfaetoria , ne nierita nostra pro
isto statu mmueremus. Sed in beuedictiouibus semiuantes de benedictionilui-
qiioque metemus. Sed hie audiam reverendum patrem.
Accedat tautus totius Christianitatis eoiisensus in lubileis jter siunmos s
poutifices eelebratis, per Bonif aeiimi 8., Clemeuteni 6., Urljanmii 6., Xieolaiim 5.,
intetrerriimim et doctissiimim ])Oiitifioem, Sixtnm 4. et qiiod conimuni cousensu
Cliristianissiiuuriuii reguiu et prinoipiini pru pa.ssagiis et cruciatis Siiminus
poutifex pleuissimas sepe dedit indulgeutias.
Cum ergo fides ecelesie sit iudefeetibilis, pro qua Christus rogavit , nt i"
Um. 22, 32. uou (leficerct Ijuce 22. et poUicitus est se uobiscum esse omuibus diebus
3iattf).2s,2u. usque ad consummationem seculi ^latth. 28., noii est admitteudum, ecclesiani
cnni aniinaruin pernieie taute tempore errasse, tt quia decreta Siuumorum
pontiücum ab oumibus conuuunionem ecelesie saucte habentibus simt aece]>-
tauda, ut ait Gregorius cau: preceptis, 12. dist: item can: ouiuia decretalia, is
25. quest: 1. cmu nuiltis eoucordautibus et poutifex modernus' sub peua
exeommuiiioationis hite seuteutie defiuivit, imhilgeiitias esse utiles ad penam
peecatis tlebitam iis, qui eharitate iuugente menibra sunt Christi, delendam,
et quod luiiusmodi remissio ex merito Ciu'isti et sanetoruni auctoritate summi
poutifieis (piasi compeusetur, his omuii)Us persuasum volo Cliristiano fideli, so
Lnhilgeutias non esse vieium boui operis nee dicere in(hilgeutias Cln-istiano
es.se utiles esse iusauire, (juod nihil aliuil e-t (niam dieere totimi clerum in
eeelesia tauto tempore insauivisse.
Martinas.
Duodecim argnmentis impugnat egregius d. d. conehisioncni meam -s
undeciniam. Ad (jue prius(juani respondeam, primo diluani illud, (|iiod in-
saniam esse dLxi, haberl iiidulgentias bonas Christiano esseque eas vieium
'Pj. lu, :>. boni opt'ris. Dieo ergo: quando pro|)heta Psal: 39. audet iusauias falsas
?5i. ii'J, ssapiH'llare et l'sal: 118. inicpiorum l'abulationes ipsas traditiones hominuni,
que de se non erant male, nisi (|Uod nialam fidutiam adversus iustieiam ■^"
dei prestabaut iusipieutibus, <|uanto niagis insania est, indulgentias, (|ue nequc
jirecepte neipie eonsulte sunt ne(|iu' neeessarie ad saliitem, innno reiiiissiones
sinit bonorum nmltorum openun, liaberi pro bono CliristianorumI eum omne
l)oniiM\ iiostrum et neeessarium ad sahitcni conqireheusum sit in preceptis et
(;onsiliis. Immo amplius dieo: (|ua!i(lo saluberrima dei lex teste Ezeeiiiele •'**
ffloiti. 7,111. et aj)ostolo Paulo lvn:7. non est bona homini, immo oecasio peceati, sola
autem gi-atia Ijouum est Christiano, ijuanto minus iudidgentie, que nedmu
cum gratie sed nee eum legis nlJius l)onitate uilo modo conqiarari possint,
6 Boiiifaciuin : Cleinentein 15 deorolalia. ^4. cjuest : 1. alle 'Jllliijnbcil -'J? quaiito magis
') V't'o X. in bct Nova ducietalis liom y. ^ioUcmbL'i 1518.
Disputiitio 1. Eccii et M. Lullicri Ln)!siao lialiita. 151'.». 347
cum sint niliil et privatio (|iiodam bonorum operum, halicri dchcut pro hoiio!
non (piod iioxias aut pfiiiitinsas arl)itr('r, iit diccimis.
Quando ergo egregiu.s d. d. dicit priino, ecclesiain in iis (|nc siiiu lidci
iioii errare iicc in iis qvie respieiunt aniiiiaruni >atiileni, rcctc dicit: sed tales
■' non .sunt induigentie, ut dictiuu est.
Quüd autem Cyprianus dieit, deuni non perniittere, (piod niaior ])ars
cleri erret, viderit ipse quid dixerit. ("ertimi est, (juod t<'nipore Arriane ])er-
fidie niaior pai's et eloquentioruni episcoporuni et doctioruni viroiinn erravit
in tauto articulo fidei, adeo ut nullus catliolicus episcopus iernic resideret
i" in cathedra sua.
Quod dieit, in couciliis gcneralibus et treeentis annis habitas indnl-
gentia.s utiles et pias Cliristianis et in eoncilio X'iennensi appi(>l)atas, (pias
UrbaniLS 4. jiro reverentia vencrabilis Eueiiaristie in fidelibus excitanda iar-
gitus est, res])ondeo : muiquani negavi esse utiles indulgeutias, sed non
i"» Christianis, lioc est iervide agentibus, ( 'hi-istuni seeun(hnn minien sninn anian-
tibus et querentibus: iis enini ingrata est remissio ojiernni, grata vcro inqio-
sitio opennu. Seeiuido dieo, (piod in iis rebus non est i'espieienda ])ersona
ullius sivc Coneilii sive papc, sed (piid dieatur, presertini (juando iiie error
de indiügentiis ut in re non ueeessaria mm est periculosus, eetcris tanien
;o paribus, hoc est, si sciant ea.s esse non neeessariiLS nee in eas eontidanl.
Ad secunduni, de Coueilio generali et Innoeentio ;3. (pii iniunxit pro
dispositione hosi)italioruni , ut in remissioneni peecatoruni conf'errent grata
subsidia «tc, dico, me adliuc non intelligere hoc verbuni papc, cum remissio
jieceatoruni mihi videatur esse aliud (piam induigentie, at<|ue si esset ideni,
;.'• dico sieut prius.
Ad tercium, de Lugdunensi C'oneilio, in (pio approbata dieitur et liini-
taeio potestatis eonferendi indulgentias ini'eriornni prelatoruni, adniitfo totuni.
<|Uod autem sequitur, si essent inntiies, non Ibisse neeessariuiu eollatiom m
vicii ojx;ris minuere in inferioril)us prelatis, dieo, indulgentias esse vocatas
3u a me viciuni operis, seeunchun ipuxl inq)ugnatns s'um a d. d. eonelnsione
mea 42. in Kesolutorio, ul)i sie dixi:' Xon <|Uod venie sint male et noxie,
sed quod abusus perversus nocet, dum tale opus non facerent, nisi venie
essent: sie enim finis operis huiusniodi fit ipsa venia. Et elarissinnun est,
quod rare homines contribuerent, nisi induigentie promitterentur. ld(,'o senqier
3'> ibi est jjerieuhnn salteni vitiosi operis.
Quarto induxit laudabile C'onstantiense eoneilium, (juod inter erroi-es
ceteros damnavit eontemptum indulgentiarum. Kesjiondeo: mni(|uani ego
eontempsi aut eontenuiendas esse doeui, nisi eontenq)tus iiUeiligatui- hoc modo,
quod incomparabiliter meliora i>ossunuis eisdem exjiensis facei'e, quibus indul-
11 iam treeentis aniiis lialiitis bic (ScfammtauÄgalicn unb Söjdjct, ugl. iiibcfi S. :i4"> ^. 4f.
\\i Wieiieiisi 24 iiululgeutiiis
') S. iöb. I ®. ööy.
348 IHsput.itio 1. EcL-ii L't M. LhUrtI Liiisiae iKiliita. 1519.
geiitie rediüiuntur vid (juain siuit iiidiilgcntie ipse. (luare prerogativa uiclioris
Dou est eoiiteniptiis deterioris, Sk'ut aiu'utu uou est cuiiteniptus ligni avit feiii,
etsi pre.stautiiis.
Per idem ad ([uintuiu, iibi Gcrsunem inducit, indulgeiitiariun couces-
sioiieni nun esse parvi[»eiidendani : addo 'in suo genere' seil, sieiit i])se dixit, ^
'ceteris j)aribiis'. Nee eredu liane senteutiani d. d. satis placere, (juod indiil-
geutie sint suseipiende in tide, spe et eliaritate, cum teimerit satisfactionem
inipleri et remitti posse etiam iis, qui sunt extra gratiam. Admitterem, <]Uiid
fructuosior sit operatio iniiitens iudulgeiitüs (juaui altera iiou iuniteus, ceteris
l)aribus, modo cetera illa jiaria reete e(^>mparentur, sieut nou uego, meliorem lo
esse posse uuaai oratiouem domiuieam Laiei quam omues horas eauonicas
imius sacerdotis.
iSexto inducit, beatum Grcgorium ante nongentos anuos, Pascasium
ante ccceec annos dedisse iudulgentias , quamvis recitante ^^'ilhelmo iVltisio-
doreusi aliqui coutradixerint sancto Gregorio. Respoudeo: Nondum hal)eo is
fide dignam liistoriam de indulgentiis Gregorianis: tarnen <]uid<|uid sit,
Don ideo sequitur, indulgentias esse aliud (juam indiügentias, hoc est reniis-
siones bonorum ojierum, (juas nemo bonas iiuterit appellare Christianis, quan-
tumliljet sancta Coneilia vel (juamlibet sancti eas dederiut vel approbai-iut.
Ideo d. d. nou solum contra me agat solis nominibiis auetoritatum, sed et 20
ipsius rei veritate.
Septimo suspicatur, eas esse ideo boni operis vieium, ijuia sunt satis-
factorie. Dico, quod non sunt satisfactorie sed remissiones satistactionis, nee
habende ut opus satisfaelorium. ideo male hoe argumento comparantur ope-
ribus satisfaetoriis, quasi ideo merita nostra minuantur, si iudulgentie reliu- 25
qiiantiu': imo contrarium verins est, merita augeutm-, dum iudidgentie
reliutjuuntur.
Oetavo dieit, eonsensu fidelium receptum annum Iul)ileum Bouifacii 8.,
Clementis G., Sixti &c. Respondeo: <|uis seit, si eousensus fidelium eum
reee])erit, nee; est Bonifaeius taute opiniouis, iit (luidipiid gesserit statiin jiro au
re bene gesta habendum sit, presertim in re non bona nee necessaria ad
saiut<'m, i(ui et alia monsti-a ))er[ietravit, <jue in rebus nccessariis malum
exen)])lun> |)i'el)ucrunt.
Xono (|Uiid drdcrunt Ühmuani poutifiees eonsensu ( "iu'istianissimorum
reguiii et |iriii<-ipuni iudnlgcntias pro passagio, dico siciii pi'ius: nou est :ii
niiracnlum, (juod deus liec eontenmat et sinat agi et agere, qne impcrlincutia
sunt ad salutem, iiui in iioc super nos vigilat, ut doceat utilia, ut apostolus
Iit. 3, 8. ad Titum 3. dieit, hoe est preeepta sua et consilia.
Decimo arguit, fidem eeelesie esse indefeetibilem et Christum nobiscum,
ideo ecclesiam nou [lotuisse errare tauto tempore cum aniniarum })eruieie. m
14 Altisidiureiisi -il apustulus Titum
Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1-'>19. 340
Dico: nun lota pcclosia iTravit. Deindc, si ctiani crrarcl in iis rclms niliili
(sempcr de C'liristianis loquor), non est periculuni salva litlc: variari (i|)itiiones
et erraro in temjwralibiis non tollit ecclesiam Cliristi.
Untlecimn dccreta Ronianonun pontificum aeccptanda esse cdnlendit.
5 Respoudeo: .sine dubio sunt aeeeptanda, sed tanicn cnni iuditio, ut lialx'tnr
dist: 10. oa: Anastasins: qnia Roniani pontificcs lioniincs riicnii\t et liomines
eircnm so iialiuerunt, crrare potuernnt. Deinde nulluni est decretuni, (|UO(l
precipiut indulgentias redinierc, nee est usque hodie, (|Uo(l indulgx'utiaruni
valoreni apcrte dcclaravcrit.
lu Ultimo de niodcrni pontilieis definitione, esse videlicct utilos indulgentias
et de merito Clu'isti et sanetomun aeeeptas, respoudeo: nee ipso satis expriniit
nee prohat vel una syliaha (|ue dicit. De (pia n jiiiisius in actis nieis
Augusteusihus ' dixi.
Non sequitur ergo, totnni cleruui in eeelcsia tauto tempore iusauivisse,
15 euni iuterini semper fuerint, ([uihiis et displieuerint, (pii et eoutradixerint,
saltem privatim, iudulgentiis, ut testatnr vulgatissimuni jiniverbiinn 'Indnl-
gentie sunt pic deceptiones'.
E^ceius.
Accepi reverendi patris senteutiam in niultis mitiorem et equahilioreni
20 quam verlja eonelusionum preteuderent aut alia sua seri])ta mihi videhautur
siguitieare, neque mei est instituti indiseretas iuchilgeutiarum proelaniationes
aut abusus defendere, sed veritatem et quantiun iu(hi]gentie rationabiliter date
possunt prodesse tutari, et, ut sim hrevis, non diseutio de exeusatione sue
eonelusionis , at, euni assumit indulgentias non preeei)tas, non ueeessarias
2i esse, fatemur. Sed in hoc toto mco exili iudicio ap])aret esse difficultas
nostre dissensionis ])riucipalitcr, quia reverendns patcr dicit, in<hilgentias non
esse nisi remissioues houornni operuni: quam interpretationein a])uil nulluni
indulgentias vel dantem vel admittentem nuinini nie rc|ipciisse, <)U(iiiiani sie
indulgentie essent vere noxie, perieulose et damnabiles, cum sie eoncilia et
30 sumnii pontifiees remitterent hec bona opera, ut vel sie lionio non mereretur
tautam beatitudinem, quod est contra animarnm salutem, vel liomines decepti
remissione bonorum operuni ad piu-gatoriuni mitterentur, ut penas jiie non
dilutas ibidem sustinerent, (piod revera damnabile est. unde omuiuni vel
dantium vel admitteutiuiii indulgentias unus consensus est, indulgentias non
35 esse bonorum openim remissioues, sed remissionem esse pene tempoialis pro
peceato eontrito adhue de!)ite et non sohlte, sieuti Leo modernus papa
expresse in prefato decreto defiuit, quod Sixtiis 4. aut(! eiun expressissiine
feeit tempore lubilei sni. Uude eoucordare non possuni, cjui«! icvciciidus
pater in suis Kesolutionihus^ dieit, indulgentias solum datas pigris, (piod
G (list: 22. Ca: AiListasio aUe ?tit§8a6cn
') S. f)ict ®. i;ff. '] iüril. *b. T S.r,97.
2. UKilcc
in.
350 Dispnt.itin I. Eccii et M. Luthori Lipsino habita. 1519.
etiam in semione viilgari ' affinnut, non volcntilnis iniplcro canones peniten-
tiulc'S, et tamon in codem vosolutorio dicit, canones ]ienitentialcs pi^ris
inii)iisitos, quod viri alioipin stronni omneni \itam penitentiani agerent. unde
infelicissime essent Indulgentie, si cssent lionornni (i})ernni reniissiones.
Soluturns ad primum respondit, indulgentias non attinere ad animaruni ;.
saluteni, cnm profoeto maxinic intcrsit salutis aniniarnni, an salnteni pronio-
\eant vel inipediant. Interest etiam tidei nostre, an papa nt Christi vieariiis
penas peeeato dcbitas facta reconijiensatione yicv nieiita Christi et sanctornni
jinssit reniittcre et delerc.
De Cvpriann ohiecit niilii, quod occurrehat Cypriannni icgcnti, quanivis lu
non ])lene mihi constet, an sicnt in Grccia ita et in aliis regionibus Ecclesic
niaior ]iars clcri fnerit infeeta.
Deinde ad coneilia respondit, indulgentias non esse bonas Cliristiano,
id est, qni fide et diaritate Cln'istnm scquatur. hoc eerte dicta Coneiliornni
desti'uit et iiidulgentiarum hn-gitioneni , quia mm nisi Cliristi fidelibus et i-
contritis et confessis snl> commnni forma conceduntur. qnarc connnnni scn-
tentia indulgentie non sunt hone malis, quia cas non conseqnuntnr, sed honis
et vere Cliristiauis.
Non accepto, quod rcverendns pater dictum Scnece hie usni-jiat, non
attendcndnm qnis sed quid dicatnr, qnoniani maximc in iis, quc sunt fidei, -ju
attendere oportet etiam qnis dicat, et coneilium Icgittime congrcgatum est ab
onnii Christiano audiendum.
Dieit errorem non periculosnm, si hie de indnlgcntiis erretur. at mihi
contrarium videtnr, cum periculosi errorcs fnerunt iudieati, qui sacris ordiuibus
vestris fratrum mcndieantinm ab initio dotraxerunt. 25
Ad Innoeentii in generali concilio constitutii)nem dieit, sc nun intelligere,
(|nomodo valeant vel indulgentie sint remissio ]ieecatornm. Dico ut senqter:
non dalio, tarn solenne coneilium et legitinunu potnisse orrare, cum a spiritn
sancto non dereliiupiatur et remissio peccatdrum intelligenda sit ((Uo ad
penam, (juia nonieu peccati non scmi)ei' pi-o cnljja, sed etiam pro pena cnlpe au
r2, debita usnrpatnr, sicnt apud Machabeos 'ut a peccatis solvautur', quod de
culpa nc(|uit intelligi mortali, sed de pena culpc debita. Et si indulgentie
dicantur dari, ut absolvautnr a jkmui et culpa cas consequentes, luillus c\i-
.stimare debet, indulgentias remittere cnli)am, sed quia papa concedit, nt a
culpa mediante sacrameuto ])enilcntie a dejjutatis commissariis absolvautnr :i5
et drindc indulgentias, id est pt'nai'uni reniissiones, conseqnantiir.
13 consilm 19 (|un(l. 2. p. iliotimi 21 conailiinu 28 cnnsiüiirn
') <B. S<b. 1 S. 245.
Disputatio I. Eccii et M. Liithm Lijisiao lialjita. 1519. 351
Hic continuavit Ecciiis hora secunda diei ll.Iulii. 1519.
Qnorl vpi'o so cxeusat, ([uod dixit, indnleontias o.<so vicimii l)oni oppvis,
ijiiia et ipso voliiorit ootoris paril)ns opus hoiuiin cum iiidiilii'oiitiis osso nioliiis
quam siuo indiilfiontiis, sed sicuti fieri soloat, qiiia ita linniincs iiidulaciitias
'. rodimant, iit hoiia npera illa sine iiidiilsi'ontiis noii facoroiit, i|iiainvis pl<ra(|no
siipor illd ilioto atlbrri [»issont, ot in siinili, (jiiaii(i(i viciiii ])r<iptc'r aniiriciam
vicinciriiin eoiivoiiiiiiit ad olilationos ot oftertoria plus quam iuluitu niintudiuin:
attanion uiilii apparct, molidri iudicio sonipor salvo, lioo non osso vitium hoiii
oporis, priiuum ex oo, (juia saonim couoilium por indulgontias vult oxcitare
III liomines ad bona opera, sooundo quia, osto ((Uod tale quid faoiant vol oxlii-
l)oant proptor induliiontia.s consoquondas, tarnen ista opera ex illo fino non
infieiuntur, quoniani tinis isto indnl^entiannn non disoro])at a line ultimo,
ita (|uod penarum remissio oongruonter in doinu ordinatur. alioquin presein-
(U'udo subordinationom finium paucissima vol uulla esscnt bona opora.
1"' Do contom)>tu indidijoutiarum por C'oiistaiitiense oonoilium improbato
dioit roverendus pator, so illas non oontcnipsisso. Fateoi- ingcnno, si oo
sempcr fuisset usus moderamine, siout sc hodie exposuit, ot foi-te oius iiUor-
ja-otationi est standum, ot in oonsoiontia sine foro : tamou soriptus oius sermo
vulgaris '■ aliani oxliibot intolligentiani laiois. Sed hoc uiliil ad mo.
20 Ad Gereonen! respondit admittendo, tamen arbitratur Gorsonoin milii
advorsari, qui indulgontias tuuo utilos roputat, (|nando fidc, spe et oliaritate
percipiuntur, (juod cgo alias tonuorini, posse fiori satisiactioncm in peeeato
mortali. Dico, et ipsum Christianissimum Cancellariimi hoc tenere, aliqnem
posse satisfacere de iniuncta |iouitentia in pecoato mortali: ali()(|uiu impru-
2.'. dentissime ageront oonfessionum auditores diu-antom imixvnoudo ponitontiam:
sed an quispiam indulgontias in peeeato mortali oouso(|natur, nihil ad rem.
ratio divereitatis est obvia, qiiouiam indulgentie non solent eonoodi nisi oon-
tritis et confessis: ideo non mirnm, si ]ieooatores haruni non sunt oapaoos,
quia indulgeutie tantum valout (|Uaiiluni sonaut. tSubiunxit rovon'udus pator,
3u orationem dominicam ]>aii'i tantum valoro siout horas canonioas olorioi: si
cetera sunt paria, illud uou admitto.
De beato Grogorio dicit, so nondum rocoptam vidisso histnriam. at tarn
eonstantissima fania, siout beatns Augustinus lil): do triuitato do Aioxaudiia
inquit, hoc negare non ])orinittit. Xogat antoni, indulgontias osso satist'actorias,
3' sed solum sint remissiouos bonorum oporum. In hoo orodo jiriucipali nos
dissentire et niagnam parteni controversio iiio t'undari. At prius momini,
indulgontias esse non rcmissioues bonorum oporum, ut credit rovcrcudus pator,
1 Hic continuavit bii ll.Iulii. 1519. ftcf)t am iHnnbc 9 cousiliuui 1.'. coiisiliiiin
!ni|>i'(>)iatuni
') (Jin Scrmoii uon '•KUoi', imb ÖSnnbo, ii<b. I S. '>A-'iJ.
352 Disputatio I. Eccii et. M. Lutlipri Lipsiae habita. 1519.
.«cd remissiones penanini iieccati.'^ (Ichitanim. Uiide homo vere Christianus
acoipiens iiuliilofiitias non miiKira sed plura faeit bona opora quam si ikhi
oonsequeretur indulgeiitiaf;. Sic aiiteni intolligo indulgentia,-; ossc satisfactorias
.sicut papa Sixtu.s 4., Clemens 6., papa modernus declaraiunt, non quod con-
sequutus indulgeutias satisfaciat, sed quia nulluni malnm manot impnnitum
et nulluni poceatniu manet innltnm (ean: sicnt primi, de peni: dist: prima),
iia vicarius Christi, dispensator eins thesauri, ubi homo pro poeua peccati
non reddit equivalens, ipso ex thesauro sibi commisso merito Christi suffi-
cicntissimo illud recompensat et pro eo satisfacit.
Quarc concessi in ])riorihns, indulgeutias de se non delere culpam, sed
|)enam, et quod sit talis remissio penarum in indulgentiis et non remissio
3ei r.i, i.hDiiorum operuni, patet per illud Esaie: Spiritus doniini su]ier me, eo ijuod
unxerit me: ad anuiuitiandum mansuetis misit me, ut niederer eontritis ae
predicarem captivis indulgentiam et elausis apertionem. Christus eadem verba
x'iic. 4, 1«. de se assumeus pro verbo 'Indulgeutias' remissionis nomen aeeepit. Sie
Theophilus ait, ut beatus Thomas reuarrat: nam prius ab iuf'eris anime
omnium tenebantur, donec veuit qui prediearet captivis remissiouem.
Deinde contendit reverendus pater, merita augeri relictis indulgentiis.
Hoc ego non video, quouiam, ut dixi, non redimeutes vcl reliucjueutes indul-
geutias aliquando istam pecuniam in boni.s conviviis volunt consuniere, non
merita angere: fateor, quod aliquando posset quis facere malus opus meri-
torium cum illa pecuuia f|uam si redimcret indulgeutias. casus non ojiortet
speeivoeai'i.
De lubileis celebratis nou vult admittere accessisse consensum fideliuni
'K'O,
leo
et suspecta Bonifacii 8. vita polest suspectum f'aeere eins Tubileiun. Di
satis magnum esse populi consensum, (juod ex toto Christiano orbe in lubih
Christi fideles confluunt. (|Uomo(lo alias cousensiun fidelium probare ]iossit,
nun video.
Q,uod cousensu priucipum tlixi pro passagio et cruciatis a suunuo
pontificc indulgeutias datas, respoudd , parum conficere, si hi(^ erraveriut in (n
re uihili: (juasi nihil esset Cln-isti tideles decipere et unanimem Christiauo-
ruiu priucii)um et regum conseusnui in tam fallaeem deseendere fidelium
dcceptionem!
Pretwea nulluni ait esso decretum ex]>ressum et darum super indul-
gentiis. ()]i]iono ei declarationem Sixtinam et iam novissime declaratioucm "■
iiiodci-ui poiitificis , ubi iiKpiit, lioiiiauam eeelesiam, quam reli(|ue tau(|uam
malri'iii secpii teueului', ti'adidisse, lioiiianuin poutiliccin, I'ctri claNlgcri silc-
cessorem et Jliesu Ciiristi in ferris vicarium, potcstate elavium, (|Uaruiii est
aperire tolleudo iilius in Christi ildclibus impi'dimeuta, <'uli)am scilieet et
:i iiitplllgo iii(liil(,'<'iitls 4 SIxtiis. Clomoiis S. IC Thomas oiiliii rciiariiit
2:! Vbirf)fr otiiic Vliiflndc, ob und) bem *B!niuij(vipt : specifieiiri :)9 in ('liriBtn fidcliljiis
' Disputatio T. Eccü ot M. Liithori Lipsiao li:il)itii. I."il9. 353
penani pro pcccatis actualibiis dcbitani, oiilpain {|ni(U'm mcdiante saoraniento
penitontio, poiiani voro tom))oralom pro pcccatis actnalihus sccimdmii diviiiani
iusticiam dcljitaiii nicdiante ccclcsia.stica indnlifciitia, possc pro ratidiialiiliKuri
causis concedorc cisdcm Christi fidclil>iis, (pii cliaritatc iungeiitc sunt mciiilna
i Christi, sivc in hac vita sivc in purüatorio, indnlo'ciitias ex su]icralnin(laiitia
moritoriini Christi et sanctoruni et taiii pn) vivis (|uam pro dciiiiictis apusto-
lica anctoritate indulgentiam oonccdcndo tiicsaiinim iiicritdriim Christi et
sanctoruni dis])ensarc iVrc. V\n clare dctcnninat cum sc(|uentil)us, iiidnliicntias
iion esse reniissioiies bonorum o[)crum sed remissioues peiiarum, (jue t'iant
1" conipensationo facta meritorum C'liristi.
Et (piod ratiocinabar, ccclesiam tot annis totam non errasse, respondit,
non totam ecdcsiani crrassc, (piia sempcr intcrca fiicrint, cpiibus lioc negotium
fiierit suspcetum, liinc vulgatum illud 'huhilacntie sunt pie decei)tiones iidc-
Hum'. Ad (juod dico: Quando alicnins rei iiai)cnda est ratio, non (|Utid
i'' quisquc dicat, sed quod l)oui, docti, lionesti et ojjtinii statnuut, andicndum
est. quot enim f'uernnt ]irol)atissimi et iionestissimi viri per tdtiuii ('hristianuni
orbetn in treoentis annis, et liornm aliqui in cadiaidüuni sanctoruni rclati,
non tanicn iudulgentias hoc pacto probavcrnnt , ctiani si abusus eis sicut in
omni re displicuerit. Tiiomas sanctus est, Bonaventura, Albertus CarnicHta,
» Benihardinus et alii magni viri, AJes, Gersou, Capistranus &c. qui tanicn
indnlgentiarnm eoncessionem non rcprobaruut. (^uarc niliil rcfcrt , (jnod
lohaimi W'ickieö' et Ubnco Kidteiscn in AngTia, doniino loliaiuii de A\'cssaiia,
qui tarnen hoc retractavit Maguntie, Bohciuis indulgentiarum coucessiones
non placneruut.
Quare conchidamus, inchdgcntias ratiouabiliter datas ad dci honorem et
fidei exaltationem non esse inntiles Christi fidelibus devotis, non ])rcsumen-
tibus, sed eas cum luiniilitate et gratiarum actione accipientibns, abusibus
resectis et repulsis, nt sie potius de tanto nuuierc deo gratias agamus, quam
iit illud süperbe conti'inuanuis, sempcr in animo habentcs, optimam indul-
30 gentiam esse veram contritionem. 'jl'amen omnino, si hodie exposita sen-
tentia fnit mens revercndi patris, maluisscni, nt illud clare dixisset et simplicibns
non dedisset occasionem aliud c!ogitaudi, f|uia nemo est omnium auditoruiu,
qui sensuiu hodie datum intellcxerit in conclusiouc undecima: Diccrc, indui-
gentias esse bonum Cliristiano, est insanire: sunt cnini verissime operis boni
-■ vicium. At snm bcnc contentus de sua expositione, f|uantum ad me attinet.
Marti uns.
Contra solutioncs ineas opponit egrcgius d. d. ]>rimo: indiügcntias non
esse remissiones bonorum ojicrnm, nee so vidissc (pri hoc assci'crct : sccjui
1 ;iotii:illlms (lelotam olle ?luSflo6cn 4 coiicetUic fcfilt in allen VluSgaten, fteljt ain
in bct anacjü^itcn Nova ileciotalis Seos X. 9 fiat
Sut^etS fBtxU. 11. 23
354 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
etiam ad hon, indulgentias esse vere periculosas, iioxias et daiunabiles : esse
potiiis eas iino ronsensu dantium et adniitteiitiiini remissiones penanini pro
peocatis del)itaruni. Respoiideo: satis adniiror, quid liee verlw d. d. velint,
cum sine dubio per penas jiro peocatis debitas intelligant omues lalwres
satisfaetionis que tertia pars est jienitentie, iiiter quos eerte siuit bona opcra :.
P^leemosine , orationes, ieiunia, vigibe et siniilia. Ad quod est exprcssus
textus Hb: 5. e. Cum ex eo, ubi pa])a dieit, per indiscretas indulgentias
enervari jienitentialem satistaetioncni , Et onines bulle indulgentiarum fcrinc
haue clausulam babent 'de iniuuctis peuiteutiis relaxamus'. Sed age dato,
quod esseut pene et non opera, dioo, peius esse remitti penas quam opera, if
cum \nta passiva et ]ienosa plus pei-fieiat aut prosit quam mere aotiva, nt
2.i£ot.iv,io. apostolus 2. Corint: 12. cum infirmor, tunc fortior suni. Purins est euim
opus, quod solo deo operante nol)is patientibus perfieitur quam quod nobis
5a);Di.32,39. cooperantibus effieitiu', iuxta illnd Deutero: 82. Ego percutiam et sanabo,
oeeidam et vivifieabo: quare ad sensum egrcgii d.d. plura absurda sequuntur i5
ex indulgentiis quam ad meum sensum, et sane nesci(i an verissinie dieam.
Secundo non potest eoneordare, quod dixi indulgentias solum pigris
esse datas et eanones similiter tantum pigris impositos. Dieo: non meniini
me dixisse, eauoues esse pigris Imposit os. si autem dixi, sensus mens est,
quod strennui et ferventes sive penitentes plus faeiunt quam eanones exigunt. -.'o
Tertio eontendit, eas esse necessarias ad salutem, quia expedit uosse,
an promoveant nee ne ad salutem. Etsi non fateatur necessarias esse ad
salutem, expedit tarnen seire, promoveant salutem nee ne. Respondeo: nee
hoc est neeessarium scirc, sed si nocerent salnti. Xon enim est necessarium
seire non neeessaria ad salutem. -j:.
Item quod interest, an papa per nierita Christi possit remitiere: nescio
an intersit.
De meritis Clm'sti postea.
Post liec dieit, meam sententiam destruere dicta Conciliornni et indui-
gentiartnii largitionem, que eommuni forma coneednnt contritis et confessis. ao
Respondeo: non ideo destruit mea senteutia dicta Couciliorum, (juia sunt
eontriti et confessi, (jui i)igri sunt ad solvendas satisfacfiones, (pios seriptura
etiam infimios voeat, et propter iios damnande non sunt indulgentie.
Re])rehendit etiam in me, qnod usuqwvi dictiun Senece, non qm's .sed
(jnid dieatur, (piod in bis quo simt tidei attendere oporteat etiam quis dicat. s:.
Respondeo: ho(! non est ad propositum, (piia materia indulgentiarum non
est materia fidei. Deinde in materia fidei multo maxime opus est attendere,
non qnis sed quid dicafur, (|uia non est res])ectus personarum habendus,
ajjiitti). 7,1.'.. sienf manifeste premonuit Matth. 7. et 24. Attenditc a f'alsis jn-ophetis, qni
>JR(iitii. 2<,f.. vcninnt ad vos ttc. item: iiiulti veniunt in nnininc nico (iiccntes 'Eu;o sum ■"'
12 apostolus 2. Coiiiit: 11. 14 Ueutcro: 22.
Disputatio 1. Eccii et M. Lutheri Lipslao liaUita. 1519. 355
Cliri.«tu.s\ et Idlianiiis 10. Ovos niee voecm nipani aiulinnt. Proindc etiamSoii. 10, 27.
.suninio pontiHci iion tcmere (•rcilciulum est, ut stet reoula lolianni;^ apostoli: 1. 3oii. 4. 1.
Cliarissimi, probate spiritiis iitnini ex deo sint.
Dieit (leiiule, perieiiluiii esse in errore iiKliilsrentianini, ex eo qiiod jiei'i-
- eulosus oiTor lialiitus sit eorum , f|ni ordinihus inendieantiiim al) initio
detraxernnt. c|iiidquid sit de detraetatoribns , per hoc nun proliatiir error
perienlosiis in indiilgentüs, nee mox error est (|nn<l nidincs nicndicantiuni
vel saeerdotes eeelesianim erroreni indieaverint.
Per ideni ad id quod dielt, f "oiiciliuni non errare, (|nia regitnr a spiritn
lu saneto. Addo ego 'seilieet in liiis, in cpnbns regitnr a spiritn saneto, id est
in i'el)ns fidei'. Et nt aliquando dieani: non dixi errasse eoiiciliuni in daiidis
indulgentiis, sed postea.
Transeo illud, quod remissionem peeeatornni intelb'ait remissionem
penannn, cnm sepe peeeatnm i)ro pena aeeipiatnr 2. Macbal)eornni 12. Ego '-• 9»"«- >äi
1' uon sepe inveuio peeeatnm pro peua accipi, nisi forte nbi dt; C'ln-isto seri-
bitiir, qnod peeeata nosti-a ipse portaN-it, qnod tarnen et ipsiun non ansini
dieere sinipliciter pro pena aecipi. Sed hec exti'anea.
Confutatnrns ilhul, qnod venias dixi esse vieinni ojieris, dieit, esse
snbordinationeni fininm in o])eribns: ideo si venie referantur in denni, non
-'«) vieiaut opns. Respondeo: da exenipbnn demonstrandi. ibxi enini liodie,
raros inveuiri, (pii tantnni darent gratis et propter denni, (]nantinn dant pro
indulgentiis: ex f'rnetibns ergo eognoseetis eos: inio si an<liant, melius .se
posse faeere quam redimei-e indnlgentias, probal)ile est, nnllas e.sse redemjitnros
indnlgentias.
De eontemptn indnlgentiarnm cHeit: si l'nissem nsns lioc moderamine,
'stauduni est eins deelarationi , verum vulgaris sermo ' abam indieat laieis
intelligentiam'. Respondeo: videat diligentius enndeni sei-monem egregins d. d.
et inveniet, nie expressis verbis dixisse, non esse contemnendas indnlgentias
sed relin(|uendas liberas, neminem e.sse absten-endum sient neminem nrgendnm,
io e.ssc videlicet pigrornm solatia. qnare sine mea enlpa iiane deelarationem et
satis nioderatam sententiam non intellignnt.
Transeo illud de Ciersone, nbi dieit, alind esse satLsfaeere in i>eecatis
et redimere indiügentias in peccatis: (piia in iis obstat forma coneessionis,
(pie solnm eonfessis et eontritis pennittit indnlgentias: illic vero et ipse
3'. lobannes Gerson seeum sentiat. Dieo: relincjno boc tanquam exti-a ea])a-
eitatem intellectus mei. vere enim non capio, qnoniodo peecator jiossit satis-
faeeiv in peeeatis et etiam possit reeipere lieentiam non satisfaeiendi, enni
plu.s videatin- rerpiiri ad operum perfectiouem (juani ad Omissionen!.
11 errasse in concilio in dniidis 14 aeeipiatnr Maeliabeonim 20. 20 cxeniplnm
et demonstrandi 22 cognoseeris :>."> relinunendo .'!7 et non cliani
•) Sögt. t)in S. :i51.
23»
35G Disputatio I. Kccii ot M. Liitheri Lipsiao haUitn. ir)19.
De Gregorio, et si historia non habeatur reoepta, tarnen faiiiani dicit
11011 perniittere iiegari. Dico: f'anie teniere nemo eredat, et Transeo.
Tandem ad id redeo, ([nod indiilgentie sint satisfaetorie, et non remis-
sioiies liononmi tipenim sed penarnm. Fortassis CDiitcndimiis in ('(|ni\-iie(i,
(juod satistaetorium d. d. ap}K'llat, tjuia jH'rmittitur virtutc indulgcntianim, nt :.
non satisfaeiat et liee permissio non satisfaetionis pro sati^faetorio lialicatin'.
Ego satisfaetoriimi appello, qiiod implet satisfactionem, non (imittit.
i'u?'4f!7ff! Addnxit etiam auetoritatem Esa: Gl. n'ii Cliristus Ln: 4. legens ex
Isaia dieit: s{)iritii.s domiui .snper nie, eo qiiod imxerit nie, predioare captivis
indiilgentiam, ubi Christus 'remissionem' dixit. Addidit Tlieojiliilnm , qni i»
exponit, qnod aiiinie teneliantur &e. doiiec venit qni prcdicaret eaptivis
redeinptionem. Quod illa auctoritas niliil faciat ad rem, ipsa verha et eon-
seqnentia textus declaraut, quia Cliristus ibidem dicit: Hodie impleta est
seriptnra hec in aurilins vestris: deinde quia loqnitur de vero anno Inbilei,
lioe est, de plenitudine temporis, de Corona amii beiiignitatis, et uoii de i-'
remissionibus penanmi, sed de remissione peccatornm, de qua tota seriptnra
lof|nitnr, <'nm Iiiltilens Bonifaeianns taiito post temjnire et'perit.
Item (juod neget, augeri nierita relietis veniis, transeo, qnia non per
lioe confntatm', quod aliquaiido peeuniain eandem volunt eonsnmi're in
eoiiviviis. -m
De Iul)ileis eelebratis dieit satis magmim esse popiili eonsensnm, (juod
ad indulgentias fideles iu toto erbe couflnunt, oxcepta tarnen Italia et Roma,
neo videt, quomodo alias possim probare eonseusnm fidelium. Kespondeo:
enm consensum ego probarem esse fideb'nm, qiii re patef'aeta et veritate
indulgentiarum exposita fideles ad confluendmii moveret: miiie vero confinnnt ■-'■.
ignorantes quid et ((iiare, cum niaior pars eredat se rem neccssariam et
meritoriam facere.
Post lidc de passagiis et eruciatis arbitratur egregius d. d. ikhi esse
rem par\i miimenti, tot fideles decii»i, presertim magnates. Respondeo: iiec
SKtitii) 23,:'/,. est res magni momenti, (|nando(|uidem et ilivus Tlieronymus iSIattli ; 2:?. de "■'<
sanguine Zaeliarie [iropiietc dieit 'Non danmamus errorem, qui de pietate
fidei descendit': ita et iiie error est sine daniiio aniiiie, eifra etiam liicrinn
pecullie, (piod defi'rniit pro lidiiore sanete ecclesie reetorihns eeclesiarnm.
Qnaiido ego dixi, nulinni esse decretum super indnlgentiis, ojiposuit
Sixtinam et Leoninam novissimam, ubi declarantnr virtutes indulgentiarum. :i;>
Dieo: hee alia questio est, ego dixi, nulluni esse decretum, <|U()d in-eciperet
indulgentias redimere, ideo n(m es.se ncccssarias.
In fine ad provcrbium ilind 'indulgentie sunt pie fidelium deccptinnes',
jxr qnnd \((lui nun totam eeelesiani errasse, dieil, non esse audiindiiiii (|Uod
qnis(|uc dicat. '•cd quod Ixmi cf lidncsti viri s|;iluim1, nunc vero ali(|iii ctiiim i"
i; }iec ]ircimissii) H Esa: (!•>.
DispuUtio I. Eccii et M. Lutheii Lipsiiic babita. 1519. ;^57
in saiu'toniiu catalogimi relati nun improhant indulgontia.'«. Resjiondeo: not-
eg«) sane. liof tanien aciclo, cjiiod ecclesia accipicn.s opinioues non lacil iilcu
ex o])iniunil)iis vfritates. Ideu ail istani I^'onis 1(*. (lcclaratii)nein dicii, siciit
iu actis' (lixi : non probari uudi.s vcrbis, prcsurtim honiinuni, indulgcntias
s esse de thesaiu'o Christi siuuptas et solvcre jienas iusticia divina retpiisitas,
licet c)pinionein uon danincni. Nam iit dicani ([Uod sentio, ciiiii ("liristi
merita sive accipiantiu" ut suffVagia sive c|UOciuu|Uc modo et nomine, niliild-
miuiis suut merita Clmsti, uec projrter usum vel applicatioiiem nietamor-
pho.sim .subeuut. Si autem sunt merita Cliristi, gratia et veritas sunt, iuxta
1» illud Psal: 24: miiverse vie doniini miscricordia et veritas, et lohannis primo:*'- '-•''• '"•
Gratia et veritas per Ihesum Cluxstuni facta est, ibidem: Vidimiis plenum j^jj }; jj;
giiitie et veritatis. Quarc etiam si angelus de eelo aliud persuaserit , non
credam , esse in maiui uilius lioiiiinis gratiani et veritateni darc, hoc est
merita Cliristi dispeusare: non tamen resisto poutifici, sed ad declarationem
i> iu actis me refero.
E CGI US.
Quia, ut dLxi, magna pars dissensionis iacct iu eo, an indulgeutic sint
remissioues bononuu operum vel penaram, ubi in meam partem dixi de-
seendere ecclesie doctores et Komani pontifiees, (pii hactenus de indulgcntiis
20 scripserimt: sed hoc ref'ellit acute et docte revereudus pater, (juia remittere
penaui esset remittere labores satisfactiouis, inter quos simt bona opera,
coutra decretum Inuoceutii iu ca: ciuu ex eo, de Peuiteutiis, ne penitentialis
satisfactio enervetur. Dico, beue remitti labores satisfactiouis, sed non pro]i-
terca Ijnna opera: cjuamvis enim oratio, ieiuuium &c. sint satisfacti(Hies, tanicn
2.^ sunt bona opera, etiam si iis uon satisfaciamus. Accedit, cjuod satisfactio
nun solum fit labore bimorum operum, sed etiam satisjjassionis. Quare
[jlcricjue volunt uon debere cogi tilium coufessiouis ad satislactioncm in se
recipieudani, iuxta Ulud commune 'Melius est, ut confessor filiuni cum parva
pcniteutia mittat ad purgatorium cpiam cum magna ad infernum'. Nee
Ml mirum, si poutifex pleuarias resecuit induigeutias ad satisfiictiones peuiteu-
tiales elueucla.s, si passim a prelatis fiant. Sic particula bulle de iniunctis
]>eniteatiis, id est que secundum iusticijun divinam iuiuugi deberent, ut
doctores ecclesie de indidgentiis scribentes declaraut.
Piirro quod argiuucntatur, peius esse remittere ]>euas (juam opera, non
3Ä accipio, (juia pro tauto pene ])rosunt, ut lionio iustruatur bcne operari, et
sie virtus iu infiruiitate ])erficitur. sed hoc ad indiccs, et (juia errare in 2. ^oi. 12,3.
induigeutiis esset animabus pcriculosuni, ut liodie iuduxi, ideo ecclesie non
errant, si solum pigros contritos volunt reeipere induigeutias. Certe ad
Carthusianos venire non debent.
28 recipieiidum Melior est 32 deberet
') 3n bcit Acta Augustana \)in ©. 9 ff.
358 Disiuitatio I. Eciii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
Iii materia tidei dicit inaxime iitteiuk'iuiuiii, ((uiil dieatur. Ejro aulem
OTottf). 23, 2r. auctüritatem reputo in tlieologia })uteutissimam , et (juod aiulire piTcipiniur
sedeutes supra cathediaiu Muv,-;i. idcn (juis dicat, attt'iiderc dclx'inus, ut
2. eov. 10. 5. captivemus iiitfllwtum , iiixta precejituin apostiili, in obstvpiium tidei. prop-
terea concilia habita sunt, ut enruui auctoritate errores exterminareutur.
Dt' niendicautibui? trau.seo.
Quod vtTO ait, coneilium in iis, in (juilni* regitur a spiritu sautto, nein
orrare, dieo ego antiquorum patrum sequutu^; seuteutiaiu, seniper deberc
presumi coneilium regi a spiritu sancto, quamdiu non cunstat de (ii)])(i,sit(),
scilicet de illegitiiuitate congregationi.s.
fSed adhuc fortiter stat reverendus pater in vieio bimi nperis, <juod
dans pecuniaui proi)ter indulgeutias alias non daturus: «juasi hoc sit viciuni
boni operis! Quererem a reverendo patre, si ipse cum suis f'ratril)us habet
anniversaiiimi alicuius principis vel nobilis cum 3U niissis, (piia dantur lione
presentie, alio([uin non habiturus anniversarium, an hoc sit vicium boni operis.'
De indulgentiis al) eo uou ccmtemptis iudicent (jui sermonem vulgarem -
legerint.
PoiTO reverendus pater, fiictus inteii^res mens, dicit, indulgeutias forte
sie facta.s esse satislactorias, tpiia proj)ter istas aliquis satisfacere non teneatur.
2sou iste est sensii-s mens, sed quia homo deberet pro peccatis etiam con-
tritis satisfacere de suo, et per indulgeutias satisfacit de alieno, quia summiis
poutilex dat ei de thesauro ecclesie, unde solvat, ut sie iiixta commuuem
patrum seutentiam etiam in indulgentiis peccatum non manet impunitnm,
salvo eo, quod etiam de j)roprio satisfacere nou posset non aeceilentibus
Christi meritis.
De cousensu fidelium credo, neminem e.sse tani stultum, qui credat
rem esse necessariani indulgeutias in iuljileo, et si cxistimet itcr Komanum
esse meritorium, nee hie errat: stat enim, opus, ])cr (piod (piis conscquitm-
indulgeutias, esse lueritoriiuu, et tamen ipsas indulgeutias non esse meritorias.
Porro de verbis Sixtiue et moderni poutiHcis non facio vhn, ijuia
cathedram Petri sequor et eins seutentiam, (jui in ea sedet, ipiamdiu in
iieresim ((jUod absit) i)i'olapsus non fuerit. Scio eum non probai-e sed dc-
finire, (picm ut Christi vicarium deliuiendo iU'bitror esse indefeetibilis fidel.
Sed hec omnia eorum committo iudicio, (piorum iuterest, paratus crrala
ex])uugere, si que ostcntlentur.
lussit Martiuus addcre: Et ego.
7 coiisilium 0 cousiliuiii
') 'Um ;Hanbi': Martinus iluliitat. Ki-ciiis 'et sie non erit salva oinnis caro tani
in ciRuUa tiuani extra". ■) yuttjft» (£«mon l'Uii '.Ublafi uiib Wiiabi', S^b. I £. 2-io ff.
Disputiitio I. Ectii et M. Lutlicri Lipsiae habiUi. 1519. 359
Diiodfciiiui Julii
Argumeutatus est Eccius Kespondoute Marliud
De Peuitoiifia.
Eccius.
:■< In noniiiu' tuo, diJcis Ihesii.
Coutra coiK'lusiDDem revercucli patris et partem .scrnuniis Mii de piiü-
teiitia' pro defeiisioiie oi)tinioriini patruiii predicautiiun iiitendo prohare,
peuiteiitiain voram iiK'i|)ere a timore ctiam i)cnc, et (jiiod heue (jiiis se pre-
[jaret diseutieudo, recogitando &c.
in Priiuo (jiiia taleni modiini predicandi ob.servavit ddiuimis llicsiis et eiii>
precursor sanetus loluuines. Liiee enini 15. filliis j)rodigu.s geril typuniiiuc. 15,11 ff
penitentis .seeundimi Augiistiiuini de (jiiestionibus Knangelicis , Auil)i(isiiiin
lil): 2. de peiiit: e. ;'.., Clirvsostoniuni , Hieroiiyimun et alios. seil eiiiii it;i
pr<)[)unit iiobis Christus, quod in se eonversus ilixit: ijuaiiti iiieieeiiarii in
li domo jiatris iiiei ahiindant paiiiinis, ego aiitein hie t'anie pereo : Surgam et
il)o ad patrem meum et dicam illi 'Pater, peeeavi in eehtm et oorani te' <te.
Hie dominus Christus modum penitentis deseribeus exponit j)rimü, motiuu
peniteutem premioriim magnitudine, seilicel 'abundant pauibus', et timore
penc, scilicet 'liie l'ame pereo'. quibus gradibus eveetus peniteutiam veram
;;u eepit meditari, scilicet 'et dicam: patcr, peccavi'. et hoc Basilius explanat:
Trcs smit ibi penitentie gradus: mercedis spes, suppHeiorum timor et boiii-
tatis paterue syncera dilectio, et sie anteijuam tiat amicus dei qui extitil
inhuieus, efficitur priiLs servus. Sic loiiannes ineepit a thiiore: progeuies vel üJimii). 3,7.
geuimma viperarmii, quis nionstravit vobis f'ugere &c.?
25 8ic etiam in toto actinn est veteri instnuucnto, ut timore peiuu-um ad
mandatorum oljcdientiam iiomines traiiereutur, ut in legaliijus, iiistoriis, pro-
piietis hoc ubique reperitur. Sufficiat addueere unum iocum Psal: 88. Si 'Ci. sa, 31 tt.
autem dereliciuerint filii eins legem mcam et in iudieiis meis iion aiubiilave-
rint, si iusticias meas j)roj)hanavcrint et mandata mea non custodieriiit,
3« visitabo in virga iniquitatcs eorum et in verberibus ])eccata eorum, cmn
concordantil)us.
Quarc predicatores saeram imitati scripluram haetcmis bonum habuerunl
modum de peniteutia parauda recogitando gravitatem pcccatorum, eterni
supplicii &c. •
j.-. Accedit ratio Dlouysiaca, qnia sie deus res administrat, ut ima ad
superiora per media ducat. Quare cum peccator sit in imo, quia non est
dignus pane (juo vescitur, volens ascendere ad superiora gratie, hoc lacial
))er medium timoris. Bene esset pcrfectionis , quod aliquis immcrsus luto
4 Eccius om iRaubc 14 ((uaiitum
■) S. 33b. I «. 31'J ff.
;3t50 Disputatio 1. Eccii et JI. Lutlieri Lipsiuu luibita. 1519.
pi'cciiti ]>üs.si;t se niero ubtiitii dik'ctii.mis dv'i vt ainori; iusticiL' crigere ad
gratiani cape.sseudam : sod (jiiiis est hie, ot laiidabiniu.s cum. Imo beatiis
Augustiuiis approbat raodiim predicandi uostir tempostatis, dufen.s ex|)resse
nulluni pLTvt'nire ad charitateni et ad veram gratiani ui.si precedente tiniore
■ISi. in. lu. non Hliali sed etiam .servili. August: traet: !i.': Ergo incipiat tinior, «piia :>
iniciuni sa})ientie timur dumini. Cum autem ceperit eliarilas liabitare, pellitur
timor, (pii ei locum preparavit. tjuantum euim illa cre.scit, ille deereseit, et
«juautum Ula fit interior, timor pellitur foras: niaior eluu'itas minor timor,
minor charitas maior timor. Si autem uullus timor, nou est (jua iutret
charitas. (Dat eomparationem:) Sicut videuuis per setam introduei liuiun i"
(juo suitur: seta prius intrat, sed uisi exeat , uon suecedit linum: sie timor
prius oecujiat meutern,- ({ula ideo intravit, ut introdueeret charitatem. .\.llegat
qjj. 30, 1.'. illu,] Psahui: Couvertisti luctum memu iu gaudium. Et inf'ra: Senteutia
dicta est de seripturis : nam (jui sine timore est, nou jjoterit iustific;u-i : opus
ergo est, ut intret prinio timor, j)cr quem veniat cliaritas: timor medi- is
camentum, charitas sanitas. Ex istis apertissime li(juel, cpiia peuiteutia est
medieiualis, et timor est medicamentum secundum Aiigustinum et charitas
nou iutrat nisi per timorem.
Ideo beue predicatur, peuitentiam a timore incipere, et uon accipio,
quod reverendus pater ab initio rcsolutorii^ rct'ert reverendi ]iatris Staupitii -f
voceni quasi celitus demissam, peuitentiam incipere ab amorc et dileetione.
nam huic expresse reluetatur Ijeatus Ambrosius, bonus auimarum medieus,
hl epistola ad Studium: ubi peiui prescribitur, debet esse pienitentia pecca-
torum: ubi remissio donutur, gratia est: precedit peuiteutia, sequitiu' gratia.
necjue ergo peuiteutia sine gratia, neque gratia siue peuiteutia: debet euim ■.■:.
peuiteutia prius danmare peecatuni, ut gratia possit illnd abolere. Illud ideni
testatur C'hrysostomus toto libro de cordis compuuc'tione et Homilia 8U. de
peuiteutia et sernione 29. Addo etiam Isidorum lili: 2. de summo bono
Capi: 12. Conipunetio cordis est huniilitas ineutis cum lachryniis exoricns
de recordatione peccati et timore iudicii, et toto liliro de contritione cordis. ai
Et speculo peecatoruiu Augustimis nihil aliud agit, inmio hortatur |)cccatoreni
volentum jienitere, ut recogitet tres abvssos, scUicet peccatormii suorum,
penaruin et iudicioruin dei. Sic beatus Beruliardus super Canticis .ser: Ib.
et aliis pluril)us locis, Gregorius in nioralibus Hb: 2. et 5. et item super
, *i. 111,10. cap: 29. lob, IÄ\): (jiuhjuc 2. super Ezechicle, ubi Homilia 19. in<|uit: 35
Scriptum est 'Lutiiim sapieutie timor doniini', cunstat, proeul dubio, quia
a timore ad dominuni ascenditur, uon autcni a sapientia ad timorein reditur.
Propheta erg() de celcstibus ad iina lo(|uebalur, cepit inagis a sapientia et
descendit ad tiinoi'cm. Sed uos, (pii a tcrrenis ad celeslia teiidimus, cosdeni
.5 August: est triict; ü. i) iiitrat
') E.xi)ositionis in oiiL-itolum lohunnis. -) 51oc{) 9(iifluftiii tuiite tjict md): non
autem ibi rcmanct tiuior, IjiiijUjUJügcii. ') S. S3b. l S. 02.").
Disputatio I. Eccii et >1. Lutheri Lipsiiie h,il>itii. 1S19. 3(51
gradiis a.-sct'iulwKlo miinoraimis, iii a timuio ad .sa[)ii.'iitiaiii [jcrveiün' valoauuis.
Idem Hb: 1. siiijer Ezecliiek' dixit, diia.s esse pennas, scilicet timorem (^1
peuiteiitiain, que tegere corpora dieuutur, id est peceata.
Ex (juibus omuibus quo ad uuam particulain de tiinoiv vohj habere
.■> coneliisuni, bene predicasse nostre tenipcstatis et superioris predicatores, (jiiod
peniteutia a tiiuore iucipiat, et qiiod nitimtiir sermoiiibii.x suis in pnpiijo
timorem dei seminarc, ut sie semen diaboli extirpetur, iiixta ilbid Oiigenis
Hb: ;3. super lob: boiuis est timor pem' et iudicioruni : (piein iiisi dcinon
expulerit, mm poterit semiuare semen peceatorum. Ex i|ii(i deiiidc cdii-
ii> sectariimi est, peuitentiam non iueipei-e ab ainore et iHleetione iusticie.
Q,uam\'is si sie ineipei-et, fateor, eiuu esse laudabiHorem et perfeetioreni (juam
quod a timore peue inciperet: at f'ragiHta.s nostra id uon patitnr, cui dominus
Ihesus et predicatores coudesceudentes timorem predieaut taii(|u:uii uraduni,
quo verum iusticie amorem consequanuir.
IS Martinus.
Xou est iste modus seripturas diviuas fcHeiter intelbgentb vel inter-
pretaudi, si ex diversis locis diversa deeerpautur (Hcta nulla iiabita ratione ,
vel eonsequentie vel coUationis: immo iste est canon errandi vulgatissinms
in saeris literis. Oportet ergo theologum, si-nolit errare, uuiversam scripturain
20 ob oculos ponere et contraria contnu'iis eoui'errc et sicut duo Ciierubiii ad-
versis vultibus utriust[ue diversitatis couseusum in nicdio propieiatorii invc-
nii-e: alioquiu cuiuslibet Cherubiu vidtus longe divertet se(jua(;em oculuni ;t
propieiatorio, id est vera C"lu-isti intelligeutia.
Proiude uuiiquam mihi egregius d. d. remotior visns est a saeris literis
.. (juam hodie, atque eo magis quod coiicludendo fatetur laudal)iliorem et per-
fectiorem esse peuitentiimi , si ab amore iusticie inciperet, sicut ego sapio,
quam si a timore pene inciperet, quasi uon conaudum sit, ut laudabiliter et,
ut Johannes ait, diguos fructus penitentie agamus. Nani hoc prorsus nou SKatti). 3, s.
accipio, quod dicit fragilitatem uostram obstare, (pio minus ab amore iusticie
3" i^enitentiam iucipianuis: si secunduni fragilitatem nostraiu agcndum est et
scriptiu-a exponenda, uunquam penitebimus, sed de die in dicni peiores fiemus.
Quare antcquam respondcani suis oliicctis,
Primo dedaro meipsum. Omuis bona vita neeesse est, ut instituatur
• per aHquam legem: ideo lex principiiun est penitentie cuiuslibet boui operis.
35 quare et in penitente ante onmia oportet vel revclari vel suggeri legem,
contra quam fee^rit et seeuudum quam facere debet. lege autem nwuifestata
aut in memoriam revocata mox sequitm- augmentum pecttati, si desit gratia.
Quia natm-aliter odit voluntas legem, ut sunt expressa testimonia Pauli ad Ko-
manos et ad Galatas.,Ilo: 5. Lex iutravit, ut abundaret delictum. (iala: '■'>. Lex Sara!'!?"'
22 Cherubiu '69 Gala: 5.
;J(3-2 Disputaiio I. Ecl-ü et M. Lutheri Lipsiae habita. löl'J.
|>np|it(r liaQ.sgre.s.siont's posita est. Ideo huatus Augustinus de spiritu et
litera e. o. Xeque eniui liberum arl)itriuni aute gratiani quidciuani valet uisi
ad jieceaudum: uou auteni ad peuiteuduin, ut d. d. dieit, hoe eniui Pelagianum
est. Sequitur Augustinus: Et eum ee})erit coguosei, se nun latere (juod
iaeieudum est, uisi Spiritus sanetus difl'uilerit eliaritateni in ecudibus nostris, s
nun diligitur, uou suseipitur, uuu beue vivitur.' Ibi elarissime dieit Augustinus,
(piüd lex dei nun putest diligi uisi aecepta gratia spiritus saucti. si auteui
nou diligitur lex, euntrariuni cius, ])eecatmn, nun oditur: ergo impossibile
auiiii. ^. 15. est penitere ante dileetioueni legis. Hue est (piod Ru: 4. apostolus vult:
Lex iram uperatur, hoc est, nionstrat peccatum, sed uon dat gi-atiani ut m
üdiatur peccatum. ideo nianet odium legis et dilectio peccati, (juantiurdibet
])er incre|)ationes tbrinsecas aut intrinsecas homu eoneutiatm' timore servili.
nam etsi abstinet ab opere peccati, non tarnen abstiuere putest ab aniore
Ciiifi. i;, u. peccati. Huc et Christus lohaunis G. ducet, ubi dieit: Nemo venit ad me,
uisi ])ater mens traxerit eum. C'oucedu ergo, (piod lex, rceurdatlu jieccatorum, i-i
intuitus penaruni pus.--unt terrere peccatorcm, sed nuncjuam i'aeiunt penitentem.
vur. i:., iiff. Resi)Oudeu ergo ad tibiectionem primam de filio })rüdigo Luce 15. ubi
inccjtit penitcntiam a recordatioue magnitudinis jurmii, dieens 'abundant
panibus mercenarii &e.^ Dico, (|uod hie filius prodigus ineepit vere ab amore
iustieie, quia conversas in se coguovit prinio bouuni et ex cognito bouo 20
intellexit suum malum. hane auteni couversiouem sui in seipsuni nun liabuit
ex t'ragilitate siia aut ex timure pene, sicut ipsemet d. d. dieit, (piud timor
])ene jiost premiorum niagiiitudinem moverit, ergo non ineepit a pena et
liniore, liabuit autem eain ex trahente intus patre et dileetioueni iuspiraute
paterne doiiuis, dum dlxit 'ijuauti niercennarii in domo patris mei !' nam cum 25
piius vLxisset in peecati.s, bonum nee coguovit nee dilexit, ncc jiceeatum
udivit, cum tarnen nun posset ignorare peccatum: ergo uecessaria l'uil alia
afl'eetio, id est amor boiii.
£iic. 3. 7. iSeciindo indiLxit lolianiieiii l)aptislam La: :!. quud iuccperit a timure
dieciis: (jnis monstravit vubis fugend &c.? Kespundeu: aliud i'st |)redicare ™
])enitentiam, aliud incipcre ])enitentiam, alind est predicare buiium upus, aliud
incipere bunum upus. Predicatur munct, terret, allicit &e. sed nihil se([uitur
uisi gratia moverit vuluntatem.
$(.69,33. Idem dico ad Psal:88. Visitabo in virga iui(jnitates euruni &c. percuti
3ci. ,i, 3. jiote.st peceator, sed iiisi gratia cuuperetur, nihil pruficitur, ut Ilieremie 5. ■'■'>
4 Statt Secjiiilur ()aOcn bic ÖcjonintlQUiflalicu imb *..'ü|cf)ci; : l'un-u dieit :jl l'.s.il : .58.
») Tic ©teile tautet und) Tnm. III. ni,^,. Aii-u.stini r.l. l'aris. IMl. 3<(. 18'>: Et
cum iil quod a^'ondiiiii (;t (luo nitcndinii est cociici-it non la.tcn'. nisi (^tiain dclwlot i'l
anu'tiii'. non af,'itni', non suseipitur, non Ueno vivitur. l't auteni dilif^atur, eharitas
dei difVunditur in eordiljus nostri.s, non per arMlriuni liljeruiu, (juod .sui'j,'it ex nobis,
sed per spirituni sanctuni, qui clatus est iiobis.
Disputcitio 1. Eceii et M. Lutliuii Lipsiai' haliita. löl'J. 363
perciissisti eo.s, et nun ddliicinnt, et Isaic prinim a planta pidis u>i\\\v adCin. i,«".-
verticem nun est in w sanitas, ^iipcr ((iio iicrcutiani vos ultra? (|nia nihil
profecit juTouticndo.
Et satis atlniii'or {'gr('_i>'iuni d. d. ([uod dlilitiis liuninis natin'c .Vrisloiclis
s aiideat statuere alicuius virtntis initiiun in tiindic urnx'utu, «uni illc tot vcrMs
iam recepti.ssiniis 3. Ethicdrnni pcrsiiadere conctur, uportere (.'sse vulnntariuin
opus buuiuu et liberu vokuitate fieri. At vohintas eerte aut amor est aiit
soror aiuorifi. lüde etiaiu dieitur, o])ürtere t)piis honnni fieri ])er liliciiim
arhitriuiu.
1" Addo et illiid, t|üud Christus nuu(iuani peccatores coegit tiniure atl
])euitentiam, sed suaviter ailexit (juoseunuiue voeavit, ut Zaeheuni, Magdalenani,
a|K)st«los et oumes, sicut et apud lliereniiani ea: ;31. dicit: pcrpctna i-liarilate^"- ^n.a.
dilexi te: ideo attraxi te niiserans tili. Dieo ergo, (|iiud tinuir doniini i|uidein
necessiU'iu.s est, sed filialis, (jiiia sine ainore iinjiossiljile est ierre eonversii mein
i'» sui, in (jua terretiu', eouteritur et hiuuiliatur jicceatdr, iuxta illud priiim
regum 2. Dominus dedueit ad infems et rethicit. Credo auleni ctiani ipsius i.snm. 2. r.
egregii d. doctoris seuteutiaiu et omuiiun seholasticoriun doetortnn nieeiini
esse et contra obiecta eins pugnare, eiini omnes consentianl, coiitriiionem
oi)ortere fieri in charitate, si deljet esse bona et nieritoria ])eiiitciilia: (piod
:ii ego saue iutelligo eoutritionem fieri niuveiite et iin])eraiite charitate, ut sie
sit voluutaria, liilaris, aniorosa penitentia. Ideo licet lohannes inerepaverit
ludeos et terruerit, non ideo secpiitiir penitentes incipere etiam a terrore, aut
si iücipiimt a terrore, nisi acccsserit gratia, hypocrite sunt verius (piain
peuiteiites.
js Adlecit domimis il. rationeni, ipiod deiis res sie adininistrat, iil iiua
per media ducat ad snpcriora: (piod aptavit atl tiniorein, voleiis, peccatiiin
esse imum, timoreni medium, amorem siiperiiis. (piod ego transeo et
nvu aceipio.
Dicit etiam, esse perfectionis, si homo posset sc niere dci ol)tutu et
M} ainore iusticie erigere ad gratiam capessendam, 'sed ipiis est iiic, et lauda-
biuuis eum'. Respondeo: iiec limore ncc aiimrc potest sc lioiiio crigerc ad
gratiam capessendam. sed gratia |ircvcnit et movct ad iiicruui dei oblulum
et amorem iusticie.
Ad Augnstinum, qiii doceat, precedere timorein ante gratiam et iiitraiite
f. charitate pelli tiiuorem, die«: öi recte inteUigatur, ai^imitto, hoc est, (piod
jwnitcntia nondum est incepta, (piando timor ])recedit charitatcm, sed intraiite
charitate iiicipitur penitentia, id est amor iusticie et odiuiii ])eccati : si aiitem
charitas non intrarct, timor non openu'ctur iii^i inaiora peccata. (piare ista
similitudo sete et lini probatur mihi, modo nun intclligatnr, (piod timor
AD indueat charitatcm, ipiod ex ipsius d. d. verbis capio, (|Uod nisi exeat .seta
1 percusbi uuii voluerunt U arbitiuni 12 ca:'.i.
3(34 Disputatio I. Eccii t't M. Luthc'ii Liijsiao hiiliita. 1519.
111)11 siifcedit liiiuiii, Imc est, iiisi timor, (jui iiii[H'(lit ])eniteutiam veram, pel-
latiu' per iiitrantem cliaritateni, muK|iuini vere pciiitctiir, ut sie dixerim.
Ambrosiiim iiiJuetiun in ejiistula ad Studium, ijiiod preeedit penitentia
et se(jiiitur gratia et alia, item Isidoriim de siinimo houo, item tre.s alivssos
reeogitandas peccatormii, Beriihardiim super canticis-, Gregorium in moralil)ns s
et alio.s patres, (pii docent, a timore aseendendum ad sapientiam et peni-
teiitiani a tiraore incipiimt, libeuter admitto, sed iiou contra apostolum Paiilnni
de lege et timore legis docentem intelligo. Die») et ego, habita charitate siniul
inoveri liominem ad tiiiiorem dei et sie ineipi penitentiani a timore in
1 ooh 4, !s. cliaritate: alioquin stat firma sententia, quod tinior penam liabet, l)onuiu uon m
ojieratiu', sed odit legem.
Xou ergo egregins d. d. eoneludit, jienitentiani non ineipere ab amore
iustieie, (jnantumlibet bonus sit tiinor pene ex origine: non enim timore jicne
sed tinu)re dei pcnitendum est, (juod ille sit servus uon mansm-us in domo,
sn- i, 7. jiic auteiii filius et heres. Ideo et illud proverbiorum 1. 'Prinoipiiira sapientie i''
timor doiuini' uon admitto intellectuni de timore pene, qui ante gratiain
ti>n|uet liominem int'rnetuose, cum expresse dieat 'timor doniini', nou 'timor
j)eiie'. Timor peiie jxitius est prineipium iusipientie. A'ideat ergo egregiiis
d. d. ut non in unuiii ehaos eontiuidat tiniorem servilem et timoreni filialem,
ne sibi ipse scripture et patriuu iutelligeutiimi preeludat. :o
E c c i u s.
Kt'vereudus pater t'uco verboriun conatur se evolvere ex tarn expressis
saere seripture et sanctorum patrum auetoritatibus, et ut hoe Yol)is jiersua-
deret, ausus est dicere, me longe fuisse alienum a saere scriptiu'e intelligentia,
lioe loeo diverticuliun quereiis de Cherubin se respieientibus. Sed iudicent 2s
(|Uoruni iuterest, uter reetius sentiat de saera seriptiu-a : tarnen, ut suas solu-
tiones irapertineutissünas excludam, duo frequenter addueit, (pioriun in sermone
recitando secundum viam eommuneni nou memini, nee uUus jiredieatoriim,
ipiod meminerim, negavit, et lume (juocjtie tiniorem, in([uaiituin dispouit ad
verani penitentiani, ])reveniri inspiratione diviiia: iiain indubitatum est apud .iii
Cliristianum contra Pelagii ]M'i-fidiam, (juod salutis iiostre initiuni deo inspi-
raiite liabemus. (piare nou tiiit iieeessariuni hoc aft'erre vel ol) hoc modum
])redicandi reprehcndere. In uuo tarnen videtur miehi equivocatione fidli,
qiiod hanc gratiam, tpia deus prevenit corda liominum moveudo, credit esse
cliaritatem, cum sit aliud gratuitum dei intmus, et per hoc resoluta est beati ss
Augustini de spiritu et litcra sententia contra imjirobos Pelagianos. Alterum,
qiiod dicit, tiniorem e.sse infructucsum nisi accedente charitate, (|uis hoc
imqiiam vel Scholasticorum vcl predicatoruni negavit, (jui omiies a|)ostoli
n£ov. U.Pauli ad Corinthios de charitate sequiintur seiitentiam".'
ö recügitandos
Disputatio I. Eccii pt M. Lutheri Lipsiae habita. 1019. 365
PoiTO quod laudabilidrt'in dixi pcnitontiani, cjiie ab ainorc incipiat,
assiimpsit, uos debere illani facero iuxta illiid lohannis: faeite digiios fructns OTottii. 3, ».
]>enitentie, iiam 'si seonnduni fVasrilitatcm uostrani esset atrondnm, miiu|iiain
penitebimus'. Dico, uns C|UO(|iic posso facere dignos friictus penitentie, ptiaiii
;• si a tinioi-e inceperimus et ad cliaritateni pervciiianiiis. Et miror, (juod d.
pater viilt nos facere antrclos, et frairilitatis nosd-e oblitus, cum !)eatiis Gre-
gorius lib: 2. super Ezecliiele exj)resse declaraverit prophetam desceiidisse
de sapientia ad timorem, 'sed uos eosdem gi-adus ascendendo a timore ad
eharitatem jK'rveninnis', sieiit niulta alia fragilitati nostre eondonaiitiir, iiientcin
1" suani deelai'aturus ostoudit, (jiioniddc) dileclio legis preeedcre delu-at jH'ni- «i'in. .'.. -ju.
tentiam, quia per legem abuudavit delictiun, et ad (iala: 3. etc. Die«: \ernm w.u. ;i, ly.
est, iit s. Augustinus contra Faustuni lib: 22. testatur, Peecatum factum vel
dictvun contra legem, ideo non es.se peecatum, si non esset lex j)rohibens.
sed sieut legis transgi-essione abundat delictuni, ita legis observantia augetur
i-' meritmu. quare omuino ista diverticula ad pi-opositum non confenmt, et
solutiones data.s e.s.se contra sacre seripturc intelligcntiani pi>st iiraudiinii
manifestabimus.
Hora secunda
Continuavit Eccius semiplenani orationcm.
:■" Prosequamur bodic incepta.
Revei-endiis pater ad illud de filio prodigo respondit, prece.ssisse anioremvuc n, iifi.
iusticie iiLxta illud 'et conversus in se', quia mcnidriani iiaternc donuis baliuerit.
yed hoc non diluit obiectum, quia eonversio illa fuit facta contemplatione
pene, dum neminem haberet, qui eum siliquis satiaret: durante enim pecnnia
:•:. uon couvcrtebatur in se, .sed famelicus est conversus in se. Accedit, quod
l)eatus Augustinus ait, verba eins fuisse verba jienitentiam meditantis, nontbnn
agentis. quod si convei-sus in se fuisset amore iusticie, iam penitcntiani iuc(>-
pisset, contra Augustinum. Qnarc solutio sua proposituni n(in infringit et
Basilio manifeste rcluctatur.
i" Ad Lihanneui respondit, aliud esse incipere, aliud pi-edicare, et alias ^f"^ "•
dixit, predicatores terrere sed non facere penitentem per penarum cniciatuni.
Itcrum evanida est solutio, quia, si lobannes prcdicavit, certe intendcbat
ii'uctum sue prcdicationis , et (|uia iiisinuavit eis timorem, signum est, Imc
pacto penitentiam auspieari. Et nostii predicatores predicant: quomodo
■''' incipiant, seit dens.
Porro quod peuitoutie initiuni gratie triiuiit, et nostri ])rcdicati)rcs et
doctores nunquam negavenmt, quia dens aspirando prevenit.
Preterea Aristotelem neu vult acceptare in scholis theologicis, et tamen
audet eiim mibi ojiponere: sed dico constantem esse etluiicorum scntentiaui.
6 oblitcis bic GicjammtaiiSgnbcn imb CB|i^et 11 ad Cala: ö. 20 IVnsBqnaranr
lindic incepta ftc^t am SRanbe
3ßC Disputatio I. Eecii et M. Liifchori Lipsiap habita. 1519.
sistendo in timore ppiie non osso pcrfeotam virtiitcm, iiixta illiul: Odcrnni
peccare mali fonnidine pene, Odeinint peccarc boni virtntis aniorc &c.' nee
opns virtntis deliet esse ooaetmn sed liberum: aliud tanien est liberum ar-
bitrium indnci, aliud est liberum arl)itrium eogi. Fateor, C^ln-istus benevolis
verbis vooavit apostolos, Zaeheum, Magdalenam: sed ipsum a1i(|uandn dnrius r.
vdeare, f:\ctinn Pauli nobis innuit, de quo Augustinus ait 23. quest : 4. can :
quis, cui Christus vini intulit, (piem eoegit,^ et in Euangelio de voeatione
x'iu u, -jx ad eenam dicit 'Compelle intrare'. Biout pluriltus verbis beatn.s Gregorius
in Hdmilia prosecjuitur. Taeeat ergo, queso, revercndns pater solum bene-
viilentem asserens vueationem. i"
Preterea sohim timoi-ciii tilialem neeessarium arbitratur peniteuti, de
quo iilurinuun miror, cum Imdie nie ad verani seripturarnm intelligentiain
monuerit, (|Uod seipsum jn'imo non emendavit. nani et beatus Augustinus in
1. Juli 4, IS. loeo hodie allegato su])er Lihanne loquitur de timore servili, quem foras
Svv. 1, ;.mittit charitas, et de illo dicit lo(|ui sa]nentem 'Initium sapientie timor domini', i-'
i!j. in, iii.et ita de timore servili intellexit glossa super Psal: 'Inicium sapientie <te.\
]\retus iudieii ianua est eonvcrsionis ad denm, et est glossa Cassiodori. Sie
iHüin. s, i:,. glossa super illud apostoli ad Ro: 8. 'Non enim aeeepistis spiritum servitutis
in timore' dieit, timorem servilem esse bonum et a deo. fSic Paulus testatur
1 iim. :., 2u. illum bomnn 1. ad Tiniotheum 5. peccantem eoram omnibns argue, ut et ai
eeteri timorem liabeant. Ita Augustinus super Psalmis ait et Ijongobardns
eum renarrat in 3.: Timor servilis est, enm jier timorem gehenne eontinet se
liomo a jieecato, quo ])resentiam iudieis et penas metuit, et infra: bonns est
iste timor et utilis, lieet iusnfficiens, per quem panlatim fit eonsuetudo
iustieie. Beda quoqne exponit: Jnieinm sapientie timor domini, seili('(>t servilis. 2r>
Quare aliud querat sibi patroeinium et aliam det Solutionen!, (|uoniam
ista sanctis patribus non concordat. Qnod si nolit dietis sanetornm stare,
liabebit adversnm se saere seri])ture loeos. nani dum timor domini est initium
';>j i'.i, 111. sapientie, adhue eharitas foras pellit timorem: sed timor filialis iuxta David
in ctcnnnn pennanet et in seeuhnn seeuli. Quare alius est timor (|Uo -m
sajiientia inic-iatnr, alius est qui cum aucta j)ernianet. Unde onm r"ever(;ndus
pater uegat timorem indueere eliaritatem, exjn'esse sancto Augustino oontra-
diiii, (|iii in loeo allegalo lioe totum ait, timorem seilicet servilem esse initinni
sapientie et per eliaritatem itcium cxpelli. Subseribit sentcntie Augnstiniane
iiii'ljilluus I>ernliardiis ser: ,")2. suju'r Cantieis, (juein brevilatis gratla non 3r>
addiKo. Sed etiam plus dico, eliaritatem non sie expellere timorem sieut
10 atlcrens alle ?lll?9a6cn 20 :i(l Tinintlioum 4. 29 foris
') .fiornv Kpii. I, li;, •','-' f. ftiiins nt'tucirijcnb. -) ;^ii tifffornii äifvftiiiibitif; ttrlicit
luir bif nutji'jiiljttf Sti'Ur liollftiillbiflfv: Ulii est, qiioil ifjti claniari' coii.sucvcnnit 'lilirriim
t>sl crndpi'p vcl non crodero: cui vini Clii-i.ituK intulit Y r|UOin eoos'tV' Kccc lialiont
l'auliiiii Aiinstnhiiii. (frf ()nt bio J?vn(ifii iiU? iKclcitii'inlji' (icnomiiu'u imb nuf *|'miliiÄ biMOfifit.
Disputatio I. Eccii et M. Lutlipri Tjipsian haVtita. 1519. 367
niuini inoompatibilc aliud, scd sucoossu ad auünicntatiiincin gi-atic iniiiui
tiinorcm servilem et aneta gratia timoreni nmniiio aiifciTi.
Xee refort, quod jidiidcraliat liodic doniiiiiis pator 'Timor dumini, iinii
tiiuor penc, est initium sapiontie^, quoniam et timor pcne et tiimir icvcreiitie
j nterquc est domini et nterqno est a domino: sola media limendi sunt divcrsa,
ut Beda et alii per Longohardiim indueti testaiitiir jireter Aiiu'ustimim jtriiis
citatum, et satis liqiiet ex verhis Christi, si iiiliil aliud liaheremus, Mattli: 10. aJi.uiu.KVj
nolite timere eos, qui ooeidunt corpus, animani autem iioii jiossiint occidere,
sed potius timete eum, qui pote.st animani et corpus pcrdcrc in ox.ju'nuiuu.
lu si enim timor servilis esset damnahilis, sicut dicit revercndus patcr, cur
Christus nos ad cum iuvitaret ".' et .\u<iustinnm et alios ita intellexissc, con-
fero in iudicinni eoruni, (|nornm iutcrerit.
Insnper dicit, scholastieos omues coneordare, quod eontritio nnllins sit
utilitatis, nisi fiat in charitate. Hoe <)nidem verum, sed secundnm Anoustimun
i' ad eharitatem noii pervenitur nisi per timorem: timor mcdicameutum est,
eharitas sanita.s. Undc non aeecdente charitate onmes hene novcrunf
timorem illum insnflTicicutcm : proptcrea in via illum constituuut. nou in
tcrinino.
Ad rationem ex heato Dionysio snmjitam transisit: sed non apcruit
-" (1. pater, cum peccatnm sit immii et eharitas snpcrius, qnod sit medium
jicrveniendi a ])eecat() in eharitatem et jirofecto aliud dare nc(|in't, quam
Basiliiis, Beda, Angustinns, Bernhardus, timorem.
Deiude assumit gratiam preveuire timorem et amorem. (|Uo(i si ii)(|uitui-
de gratia motionis divine, (pia deus nos aspirando prcvenit, i'ateor i|uidem,
-'•■ Innc: si autem loqnitnr de gratia eliaritatis, illnd non acee])t(), qnia illins
qua recte sapientia in .scriptnris appellatnr initiimi est timor domini, qnamvis
timoi- iste absque charitate sit infnictuosus.
Porro quod Amhrosium, Gregorinm et alios doetores admittit, sed non
contra apostolnm de timore legis, nescio quas offnndit nchnlas. dicat clare,
M aut i.sti sancti patres per me allegati repngnent dictis apostoli vcl minus: si
repugnant dicto a])ostoli, hoc ostendat, qnod nunquam licri jxisse urhitror,
cum in sacris scripturis fucrint exereitatissimi et s|)iritu sancto rcpleti,
apostohmi Panlnm eqne bene intelligentes .sicut nos: si non repugnant dictis
Pauli, stet eorum sententie et predieatores modnm conti'itionis et jicnitcntic
^■' prefatnm doeentes non improbet, nee ab honn'nibus peceatoribus hniusmodi
timorem servilem ntilem et quasi necessarimii medium excludat. Non relevat
eum, quod existiniat habita charitate moveri meutern ad timoi-eni, quoniam
hoe esset eanerino more retrogradi, contra beati Gregorii sententiam lib: 2.
Homilia 19. sniun- Kzechielc. Constat proeul dubio, (|m'a a timore ad sapi-
■"' entiam ascendilnr, non autem a sapientia ad timorem re<litnr. habet ergo
timor |>enam, qnc charitate aneta mimiitur et totaliter altsoriictui'.
368 Disputatio I. Eccii et M. Lutheri Lipsiae habita. 1519.
Pretereo oh tcmjjoris angustiani alia in eodem sermonc^ coutcnta, quo
tanicn omuino veiiirent disciiticiKla, nisi hodiennis dies prefixiis esset ad liane
iiiateriam temiiDandam, sicut est pimctus de sigillata peeoatonim oonfessione
in spem, uti uieminit Chrvsostonius super cap. 12. !Matth. de puncto, quod
scliolastiei ponant tres partes penitentie, scilicet contricionem, eonfessioneni s
et satisfaetioneni, (|ua.s prius posuit Cliiysostomus sermone 20. de ]ienitentia,
de dupliei modo eonfitendi, saeerdoti magna et alia deo, eum aliis punctis,
quo omnia prolixe possent tractari et excuti. sed iacto iani t'undamento
totiim simul sernionem et ea que adduxi pro parte mea eoufero in iudiciniii
indieum eligendorum. w
Marti uns.
Speraham, Egregium d. doctorem eonfutatTU'um meas solutiones, prc-
sertim ea que pro tundamentis ex Paulo induxeram de lege, que ante el)ari-
tati'm nou Operator nisi iram et äuget peccatiuii. Taceo, quod dispouat ad
gratiam, quemadmoduni timor servilis fructus legis iram operatur et äuget is
lieecutnni. At ipso liee lortiter trausiliens eaudem cautilenam reeantavit ae
nobis hec non suecum sed meduiiam scripture contendit persuadere. Dis-
cuiTam per singula.
Primo dicit, non fuissc necessariuni af^'erre, quod initium salntis nostrc
sit ex deo iuspirante. Ulli et timorem disponentem dari iutclligit. Pcspoudeo: 20
«bin. s, 3 ft. liec plane omnia sunt erronea propter verbum Paidi, qui dieit, impossibile
esse legem inijileri, inimo jicpoata non augeri, nisi Spiritus sanetns diifnndat
eliaritatem in cordihus nostris. Has auetoritates tarn e.xpressas oportuit
eonfutatas et illam beati Augustini c. 3. de spii-itu et litera: Cum ceperit
non latere, quomodo \-ivendum est, nisi gratia donetur, non suseipitur, non --'S
bene vivitur. vadat ergo cum sno servili timore, qui non operatur nisi odiiuii
legis et dei, et eum iniuria vocatur disj>oneus ad gratiam.
Invenit etiam equivocationem gratie, aliam esse eliaritatem, aliam doninii
(pio primuui movenun-. Transeat: hec distinctio, nihil ad propositum, est
elnsio verl)orum Pauli. Clarissimus est textus Pauli, nisi gi-atia et charitas su
faeiat nos diligere legem, lex semper iram operatm*: hoc doninn autem, (juo
])rimum movenuu-, non diliget legem, sed charitas Spiritus.
Tercio concessit timorem esse infructunsum sine charitate et hoc nulluni
nega.sse. Eespondeo: cur ergo docent infructuosas penitentias et resistunt
niilii l'nictuosam docenti".' Ueiinqno lianc esse omnino subversam cmn tot 35
opuseuhs Augustini, et si Augustinus non taceret tot fulminibus, tainen nuns
Paulus concludit, opera quecnnque ante ciiaritatem esse peccata et damnabiiia
7 magna et alia deo ift in bcii ßScfammtauggobcn iinti bei Sbjdicr au-S Unöcrftanb ße'
ftrid&cn 10 l'rniiule dicit alle ?iu§9o6cn :30 ujinseulis .\ugustiiins
') .Si>nno ilo popiiitentia '•^h. 1 S. :!19ff.
Disputatio I. Eocii et M. I-utliori Lipsi;ifi haliifa. ir)19. 3f,f|
et indisponentia ad "Tatiain. El \iov lioc «licta i'vrmo ad «Miinia siui r('|ili(ata
respondcri potost. Ipssc <|iiid(ni i>rii iwmv suo dicta scri])tiire divinc t(iii|)cral
ad dicta iiatnini, iiiimo Iraliit ad intclliiiviitiain suani, quam liahct in jiati'ihiis,
puni piitiiis contra scripta patnun d('l)oant conicrri et iudicari ad dicta sci-ipturc.
;■> (inarfo non accipit, fpiod assnmpsi, nos dohcre faeore landahiliorcni
illani penitcntiam, sod dicit nos possc ctiani dignos finu'tus penitcntie faccir,
si a timorc inoeporirnns. Hoc scciiuduni I)eatum Ansinstinnm sie expono:
Si pepcata poceatis addidei-imns , cum, iit sopins iam dictum est, (|nid((uid
aute sanatam per gratiam voluntatcm fit, frnctus male avlxiris sit , (|uc non
1" potost bonos f'ructns facere: ergo per timorcni servilem nun(|uani pervenitui'
ad ciiaritatem.
Quinto iunixus Gregorio super Ezechielem, <|ni descendai de sapii'iitia
ad tiinorem , nct] nos contra ascendere a tiniore ad ciiaritatem docenti: sie
respondoo, quod divus Gregorius non del)et excludere ciiaritatem nee exclnsit
'•'■ a tiniore incipiente penitontiam, sicut d. d. intelligit, sicut nee a charitate
exciuditur omnis timor sorvilis, ])resertim in iiac vita, cum charitatis officium
sit pxpollere timorem servilem, at(pie id tota vita, et induecrc timorem filiak'in.
Soxto ad auetoritates l'auli, quod lex pi-o])tcr trausgressioues posita est öai. ;i, la.
et äuget dclictum, dicit, nihil esse ad projjositimi et me diverticula quesivisse,
•-'0 adducens Augustiuum contra Faustum lih: 22. peccatum esse dictum ve!
factum contra legem dei, nescio quid velit d. d.: non est liic disputatio, (piid
sit peccutum, idco superfluis verbis hoc tempiis perditum est. Scopus iste
versatur, (juod auctoritate Pauli timor sorvilis non possit esse nisi jx'ccatuni
et augoro peccatum per virtutem legis, si dosit gratia. Et sie auetoritates
i'i Pauli non sunt diverticula, sed fulmina conterentia sentontiam d. d. iisqiie
ad ])ulvcrem. non ergo ogo ex hominihus angelos facio, oblitns fragilitatis,
sed doceo, nc doo.s facianuis ex poccatoribus, dum obliviscuntur fragilitatis
sue, qua non possunt nisi mahmi facere ante gratitun.
(^uod coiivorsiononi filii prodigi factam dicit oontomjdatione pone, nego. s.'uc. ir,, nü
3» Ad prohationeni, (piod neminem haboret, (|ui onm silicpiis satiaret, dieo: nisi
intus fnisset tractus et in se conversus, potius fame öiortuus esset (piam
rediisset, nt stet seutentia: Nemo veuit ad me, nisi j)ater mens traxerit cum. 3oii. r,, <<.
C^nod Augustinus dicit, verba eins fuisse verba penitcntiam nieditautis, iiondiun
agontis, sporo, quod pro mo faciat, (piando meditai'i peuitentiam, presertim
3-' mednllitus in corde, sit oerto incipere peuitentiam, ergo iilud 'iiDiidiim agontis'
oportet de pei-fectione ad extra intelligi.
Idem ad Basüiuni dioetur.
De verbo lohannis baptiste dicit, evanidam esse solufionom, quoil ^f|'J|";J/'
dixerim, aliud esse peuitentiam docere, aliud incipere. liespondeo, salva
13 contra dosceiidere ciiaritatem docenti sie Respnndeo (in ben (»icjnnimtaiivflnOcn uilb
tei fiöi^Ct: ciiaritatem. Docenti sie lespimdeol
Sutfter? mtxU. II. 24
370 Disputatio I. Eccii ot M. Luthevi liipsiae haljita. 1519.
reverentia: Egregius d. dnctor noii videtur Panhini intelligoro nco virtntcni
legis cognovisse. IjOx onim dofot quideni sancta, iiista et Ixnia, scd sola
gratia incijiit, facit et ])orficit oa. Ergo etiam si loliannes tinioreiii doonisset
essp initiiim pcnitciitio, non ideo soquitiir, pcnitentiam inoijKTO a timoro, sicut
si insiuuom qxiodlihot bonum opus per terrores et niiiias, iiou idef> iiicipil i
opus bonuni a terrore et ininis , sed a eliaritate.
Indignatur, quod Aristoteleni ei obieeerini iu selioHs tlieol<igicis, quem
tanieu uou aceeptarini. Fateor, minor est quam ut valeat in theologiea schola,
cum seductor fuerit soholasticorum doetorum : sed satistaeere V(^lui eonclusioni
meo, qiiod contra sacrum suum Aristotelem desipiuut, (pii penitentiam a lu
timore et non libera voluntate iueijiiunt. Nam disfinctiouem de liltero arbitrio
coacto et indueto transeo. non cnim verum est, quod liberum arbitrium
un((uam eogatur ad bonum aut cogi etiam possit: si autem eogitur, in diversa
rapitur et coactionem sni odit: sola autem gratia traliitur, hoc est, vere
liberum effieitni', nt Augustinus eontra lulianum lib: 2. et in nmltis loeis. i-'
Ul)i Christum dixi voeasse apostolos et jVIagdalenam blando traetu,
contra oj)ponit, Paulum vocatum esse durius et in Euangelio iussum esse
v'uc. »,23. servum, nt eompelleret intrare. Prinnnn satis admiror, quod, cum uos
exemplmn Pauli soleamns addncere pro defendenda gratia, ipsi nobis ela-
buntiu' dicentes, hoc esse mii'aeiüosum factum et non f'aeere regnlam, hie -m
tarnen egregius d. d. quasi non pro miraculo habens pro regnla indueit. sed
hoe dimitto. Dieo, non potuisse Paulum intus ex corde eonverti nisi trahente
gratia, ut beatus j\ugustinus contra ejiistolas Pelagianornm doeet, gratiam
dei faeere ex nolentibus ae resistentilnis volentes et seqnaees. Ita et illnd
3n. J. 18. in euangelio solvitur, quod servus ]>otest compellere verlio, sed nisi dominus 25
sibilet nihil se((nitur.^
Syi. 1, 7. Ad illud Angustiui intelligentis servilem timorem in verbo SalouKmis
'Ui. 111, lo.'Inieium sapientie timor domini' et illud glosse Psal: ll(t. 'Metus iudicii
ianua est conversionis ad dcum' respondeo: si adsit gratia, alio(|uin servilis
timor sine gratia (ueque enim Augustinus excludit) non opei'atur nisi iram. m
oportet enim, quod Augustinus non puguet, sicut vere non pugnat, cum
!Höm. 8, i.'i. Paulo damuante oumia (pie sunt extra gratiam. Glossam super illud Po: 8.
'non aecepistis s])iritum servitutis in timore' dicentem, esse servilem timorem
i)onum, potins reiieerem tauquam expresse contra textnm loqnentem (ajiostolns
enim dieit: Xori aecepistis spiritum servitutis in tiiiioi-e, damuaus cum), auf ;'■>
dieo, ijuiid glossa textum non ex|)onit.
i.ltni..'i,-.;ii. Illud ajiostoli ad 'l'iniotheuiii 'ai'giie eoraiii omiiilius, ut el eeleri timorem
haheaiit, d.d. ad servilem timorem adaplaxit. (|n(i(l reliiiquo: ego de (iliali
timore aeeipio, douee aliter probet. (Juod autem Augustiuns, magisfro^ reei-
137 nt (lo cuteri
') Villi 'Hinibi': rt K.^aias Inqiiitur. -) *|*otTiiv Vombnrbll?, Marristni- Sontentianini.
Disputiitio I. Eccii et M. Lutlieri Lipsiae habita. 1519. 371
tante lil): ?,., ilicit 'timor sen-ilis est, oiini por timoi-om s^clionno oontinot so
a pecoato, qno presentiain iudicis, quo ponas metuit &p.': continct, inqiiaiii,
so a ppcoato oxtorno tantuni, iutiis tamon niiijot odium iiistioic o^clionnaui
coniniinantis. Et iniVa 'hnmis ost tinior ot utilis, licet insuifioions, jicr (|iu'in
:. paulatim fit oonsuctiulo insticie', hoc est, mco iuditio, consuotiido dcsporaudi
ot iidiomli deiim, si cxcludatiu- gnitia: verum antcm est, si incliidatiir «ratia.
Xoii est ergo neeesse, iit dem aliam solutionem, nisi d.d. egreii:iiis
primum probaverit, sauctos pati-es loqui de servili timore exclusa gratia aiit
cliantatem non halxTC negotium in expellendo timore servili. Quare (pie
10 oonsequonter induxit de expulsione timoris, de iuitio sapieiitie, ot quomodo
exjiellat ciiarita.s timorcm sueeessu per augmeutationem gratie, ex prceedentihus
satis intelliguntur.
Supei-est robustissima auctoritas Mattli: 10. quam unam sufficerc putal: wmiii.io.vs.
Nolite timere eos &e. sed timetc cum &c. ideo non esse servilem tünorem
»•■ danniabilem, ad quem Christus uos invitat. Respondeo pinmiun : si lioe vult
d. d., contradicetur preeedentiljus, ubi timor servilis insuffieiens dieitnr. ideo
eque absurdum est dicere, Christum uos docuisse insuffieioutiam. Dieo tarnen
ego, non esse ibi servilem timorem ddiniiii, <|ni:i et filialis timor tiinet offen-
dere deum et separari ab eo. Atque etiam si de mero servili timore lo(|iie-
L'o retur, noudum intelligitur exclusa gratia, inuno inclusa, cum testt! a}H)stol()
et Augiistino omnis lex et doctriua sit litera requirens spiritum.
Consensit etiam, scholasticos vere dicere contritionem non valere extra
charitatem: sed non confutavit. stat ei^o eonun ipsorum auctoritas contra eos,
nisi confiitet contritionem in charitate esse id quod a charittite incipit fieri.
25 Illud Augustini bene placet, quod timor est medicamentum , charitas
ost sanitas, timor scilicet in charitate imjierfecta et charitas perfecta.
Ratiouem ülam ex Dionysio sumptam de imo, medio et summo dieit
nie transiisse et non aperuisse, quod sit medium intor peccatum imuni et
charitatem sujieriorem. Fatcor, nie libenter transiisse, ut qui eredereni, ipsi
30 doinino doctori satis esse pei"spectani haue ratiouem nihil esse ad propositiim.
Dionysius enim loquitiir de ordinibus infimis, mediis et summis: at ego
prorsus nulhim habeo medium iiiter |icccatuni et gratiam, sicut nee Christus, mmtii. i2,so.
quando dicit: Qui non est meeuin, contra me est, <'t iterum: aut faeite ar-ffliatui.is.as.
boreni bonam aut faeite arlioreni malani. sed et ipsuin d. d. eredo idipsum
3.'. asserere, quod gratia et peccatum apud Scholasticos immodiate opjiommtur.
Non accipit d. d. quod giatiam dixi jircvenin! amorem et timorem,
nisi loquar de gratia prinie motionis. Respondeo: ego cum apostolo et
Augustino sentio, quod, nisi lex diligatur (quod est chaiitatis et ikhi |)riino
motionis), non bene vivitiir, ei^o nee deus timotiir ncc colitm-.
2 quo pcnitentiani iiulicls oUc ?tii§(\nbcn 4 licet et insiiCficiciis -JI c.nlliiiNiis
infinitis, nipilii» oüe 'Jluigafcen ibci SBold) W 2p. 12s:. reirb imis für iiifiiiitis Dcrntiitfjctl
24*
372 Disputatio I. Eccii et M. Lutlieri Lipsiae luil.iita. 1519.
In finc instruit adversiis nie Cdrmitnni syllogismum 'aiit Aniln-osius,
Gregorius aliiqiie repugiiant dictis apostiili vfl iion': si sie, quoil ostoiulain:
si uoii, iit stem coriini scntentie. Respoiulco et per nieiliiini traiiseo: nou
repiignant dictis apostoli et sto eorum sententie, non aiitem Eceiane iiitel-
ligeiitie, iin<> crrnri: non cnini excliidnnt cliaritateni a tiniorc sive servili ^
sive tiliali.
Dieit d. d. esse caneriiio more retrograd!, qnod dixi liahita cliaritatc
nioveri mentoni ad tinioreni. Satis luiror sive seorpiononi sive eancruni isluni,
enm et gentilis ille j)oeta ' dixerit: Res est soliciti jilcna timoris anior, quasi
ignoremns, qnod anior f(ins et ea}>nt est onininni affectnnni. Idee enini tinietnr i«
pena et infernns serviliter, quia diligitiir vita et voluptas pueriliter et sei'-
viliter. Ad luuic timoreni et aiuorem extirpandnni diffnnditur eharitas dci,
(pia anicnuis aliam vitam et timeamiis aliam mortem, id est sej)arationeni a deo.
Transiit d. d. de pnnetis in sermone meo^ signatis et de toto seniione
eonfutando. Dico l)reviter: lialiet caiamum et pa]>yruni, aggrediatur euni i4
cnni fidntia: videliitur, an sernionem eonf'ntaxcrit vi'i se i|isnni ii'riseril. lioi-
rolinqno indicio ordiuandorum.
Eccins.
Cinia ol) tenqioris angnstiam rcspondere non ])ossnni iis, qne rexcrendns
pator addnxit, refero lanien nie ad iudioes, me niliil transiliisse neijne fuisse 20
de mente predieatonim aut doetoruni, legem adinq)leri sine charitate, necnie
aliqnos docnisse inirnctiiosam penitentiam, sed (piomodo per timorem servilem
ad frnetiiosani ]>erveniatnr, et qnod iiiagnitiei) verbornm apparatu reces.sit ab
Sf I. ;■ liodierna solutione,'' (piia dixi'rat sapienteni lo(|ui de timore filiali, iam vero
admittit loqnentem de timore servili, non tamen ex(;lndendo gratiam, (]nod m
nee textns nee sancti doetores patiuntur. Nani jier sapientiam inlelligit
eharitatem, et ita initinni esset ante initinm. totns quoque Angnstinns non
lahorat, qnomodo timor servilis cum charitate sit initinm cliaritatis, sed (juo-
modo timor servilis primo occnipet mentcm et priino ingrediatnr et sie indneat
eharitatem, (piod etiam est de mente Gregorii improhantis reditum eanerinum, 3»
nl)i reverendns pater pro (iregorio seorjiionem mihi addueit: Res estsolliciti &r.
Omnes ergo sancti doetores hodie citati volnnt, timorem servilem esse initinm
cliaritatis ad intelligentiam sepe dalain, et (|nam predicatores soliiil darc:
de quo refero me ad iudices.
'jl snllic'ita
') Oüib. ■) .Srniio dl' poonitiMitia i<h. I S. :;i9jj. 'J -Jim ytnilbf: Martimis
'non reoossi' rosiiomlit.
Disputiitio I. Eccii et M. Luthcri ljii)siiio liabita. 1519. 373
Tertiiulcciina Tiilii .M. eccc(!. xix. liora scjciinda.
Circa iiiatcriain coiicl usiomiiii (|iiart(' vt ((iiiiilc.
E c (• i u s.
TicvcreiKle pater, (jula tempus iiobis prcfixtun est nimis airtiim, (aiiu'ii
s tangundu lliiuliuu negotii aliqiia obiter attiiigeiuu«, illiid sfilicct (luod (juiiilK'l
sacerdos absolvat a peua et culpa contra conmnnicm iisiini lotiiis ecclesie,
et (juod in sennonc viilgari ^ et conelusione dieitis, ex nnlla .scriptura probari
diviuani iiisticiam aliquani penam vel satisfactioneni expo.stiiiare a peccatore.
Et illi.s iunitor, (jnia in absoliitionc sacranientali eul|ia reniittitur siiiniitanee,
10 sed peua peccato debita eterna coimuutatur in teniporaieni. lioc licuict ex
sacre scriplure traditione et sanctornni patnnii usn, et iit brevii)r siiii, ex|)resse
hoc vohiit Anibrosiiis super liUcaui, Ilieronyiuus Hb: 1. contra loviniauuin,
Augustinus q. 1. de octo Dulcicii questionibus, et |)ertineutcr Ambrosius
Lu:5. testatur, satisfaetione penam peceati dissolvi. yiic. s.
1'' Scriptura est in proniptu, quoniani peccatuui Ade culpa etiuni rcniit^sa
puuitiu' iu tota ])osteritate. ((uare trauseunte culpa remanet peua. (iuani
rationeui tangit Augustinus tract. 124. super Matth: et glossa 2. Regiun 12. --.f"'"-
siuiilitcr de David 2. Re: 24. ubi David peuituerat et pcrcusserat cur eius:j. iSam.
l)eecavi, dixit, vakle iu hoc facto, sed j)eto, ut transferas iuiquitateni servi
20 tui. Modo peccatum uou transfertur quo ad culpani, (|uia, ut proj)lu!ta <;'fi- iR. -'o.
ait, Auinia ipsa quo peceaverit mortc niorictur: restat ergo, ut ])eccatuni (pio
ad penam trausferatur. 8ic per prophetani Natan dicitur David: traustulil- Smii.
deus peccatum tuuni, ubi glossa: Dens delictuni dclet, sed inultum non
descrit. aut euiui liomo in se peuiteus punit auf deus cum liomine vindicans
-■' percutit.
Et ut ad sanctos patres venianuis, a (juibus usus et praxis ccc^lcsie
jtriiicipaliter ab a]iostolis dcrivatus est. Kam ])rinio nulluni peccatum manet
iini)uuituni, et peua est ordinativa culpe, (pias ratioues tangit Augustinus et
ref'ert Gratiauus (sicut priuii, de penitentia dist: 1.). Nam deus maluiii tieri
:w lum pateretur, uisi illud per iusticiain ordinaudo melius starc in mundo
faceret. iu(|uit ergo Augustinus lib: de pcnitentie uiediciua: Nun sul'ticit
mores in melius conuuutare et a factis malis recedcre, uisi etiani de iis (jue
facta sunt sätis fiat deo per penitentie dolorem, per liumilitatis gemituiu, per
coutriti cordis sacrificium, elecniosynis coo])e)-antil)us &('. Non eiiim dicfnm
:'■'' est, ut tantum abstineatis a i)e(x'atis, sed et de preteritis, iuqiiit, deprecare «u. 21, i.
domimun, ut tilji dimittantur &c.
■i Kccius ftc^t Olli SHonbe lö iam remissa bic PJcioilimtauigalicii unb i'öidjer 29 dist: 7.
oUc 'Jluägaficii yö sed et de jieccatis bic föcianinitQiiugabcii; i.'bid)cv [aßt bic SSiortc ouä
') (Sin ©ermoii uou 'JlbUifj uub Öiiobe, Sb. I (*. 244,
374 Disputatio 1. Eceii ot M. Luthcri Lipsiae liiiliitu. 1519.
Sed s;i rc'vt'iviidii.s pattT, siciit iii Kt'solutorici ut ;ilias, inen i|inilcm
r^i'iisu, l'acert' uititur, satistactioiiem illaiii fiuri eedesie, sed deuiii talciii pcnain
uoii reijuirere, et (|iiaiii deus retjuirat, lioiiiu uon auferat, contra egt) oppniKu
Primo, (|Uod Aiigiistiiius in Eneliiritlin iiKjuit c. 71. (lo(|uitur de oratiunc
domiuiea): Delet onniino liec oratio minima et (|Uottidiana peecata: delet et •'>
illa, a (juibus vita fidelium seelerate gesta .sed penitendo in melius nnitala
discedit. Ulji eon.stat, orationem doniinieam delere venialia et etiani mor-
talia non (juo ad eiüpam sed quo ad peuam, qiiia penitendo nuitata, <jU('
mutatio Augustini intelligi nequit nisi de mutatione pene eterne in tenqioralem.
Eos, (]ui fuerunt a (piadringentis annis, non adduco: hue Wilhelnuis i"
Parisiensis, Wilhelmus Altisiodorensis, (jui id pleno ore affirmant. Aeeedat
Cy][)rianus in epistola ad l'^iduni, ubi sie ait: Leginuis literas tuas, eliarissime
f'rater, quibus signifieasti de (]Uüdam preslivtero Victore, quod ei, ante([uani
pleoani penitentiam egisset et domino deo, in (juem delitjuerat, satisfeeisset,
temere Therapius collega prepropere pacem dederat. Hie s. Cyprianus non >■■*
ilicit, Victorem ecclesie non satisfceisse, sed domino deo.
Idem Cj'jiriimus ad Coi'nelium papam de hercticis ait: Elaboi'ant, ut
opus sumii diaboli nialicia eonsumment, ne vidneratos divina dementia iu
ecelesia sua euret : miseroruni penitentiam mendaeiorum l'raude e()rrinnpunt,
ne deo indignanti satisfiat. Apertissime saeer martyr heretieos inerei)at, tpii 2ü
jK'nitentiam ab eccle.sia iuiunetam existimabaut non esse sati.sfactiouem dei.
Quamvis reverendus pater citra modestiam sepius milii imjiroperet,
<|uasi seriptiu'arum sanetarum intelligentiam non idonee tractem (de (pio
iudieent hodie designati iudices,' uter reetius de fide et sacraruni seriptu-
raium sensu sentiat), attamen quantmii ego video universi saeranun scriptu- '^s
raruni traetatores in haue sententiam desceudunt. Ad quid enim ecelesia
vellet imponere tale onus grave penitcutihu.-^, cum dominus et ea])ut ecclesie
illiid non exigeref? quam rationem in annotationibus^ tetigi, non (amen t'tiit
mea sed Clnysostomi, sicut rei'ert (iracianus 2(). (juest: 7. cau: alligant:
Homo, eul grave pondus penitentie im])onis, aut penitentiam reiieiet aut, dum s"
suiferre neciuit, scauidalisatus aniplius peccat. Deinde etsi erramu.s })euitentiam
modicani imjionentes, nonne melius est jH'opter mi.sericordiam rationem reddere
«juani jjropter erudelitatem ? Chi enim paterfamilias hirgus est, tlispensator
mm dcbet es.se tenax. Si deus benignus, ut quid sacerdos vult esse austei-us?
Hoc pro coufessoril)us. a.-i
Idem Homilia ol. ait super epistola ad Hebreos: ]icccatum contcssione
miimitur. sed non minuitur (|Uo ad ciil|)am, (|uia lm])inm est, ut Ilieronymu.s
ait, a deo dimidiani spci'are veniam: ergo minnilur (|uo ad penam.
IJ Altisidio: 29 allegat oUc ÜUlijflabcn
') (Stft am 14. 3ult luatb bic SBen'iitbnviuiii iiiilfv.u'irijucl. -) yiad) S. ol:) fiiib
uiitct bell aiinotatiouf.s föcf» COdiälcii ;,ii Ucvftclji'ii, Hut. ^b. I S. 278.
Disiiutiitio I. Eccii et M. Luthori Lipsiae habitii. 1519. 375
Addo Gregoriuin, 1. iiiuraliiim ca]). l'J. Post iimlta ita ilicit: Sl'iI i|uia
miUiiiu pc'ccatiim deiis iimlUiiu rcliLVUt (aiit euiui uo.s hoc fleiulo ii)so(iiiiiiuir,
aut i]>se iiulicaudo), rcstat, iit ad cmeudatiüiiein siiani scmper mens solerter
iuvigik't.
s Hoc sensit et beatus Hieronynuis. verba sua truiisscrii)ta sunt van:
meusurani, de penitontia dist: 1. Mi'nsurani tcmjxjris in agenda penik'utia
idfirco non satis pretignnt canones pro untMjuoijuu criniinc, ut di' singulis
dieant, (jualltor ununi(|iiod(|ue cnu'iidandiun sit, sed magis in arbitriu sactT-
dotis intc'lligeutis ivlinciiu'nduni statnimt, (|uia apnd dcuin non tarn valft
ici luensura tempori.s i|nani doloris.
Augustinus tjuoqnc refert in can: Nullus: Nulhis debite gravioris pi'uc
accipit veni;un nisi (|uak'ni<'un(jU(.', ut si longo minorem (juain debeat, ])enani
solvent: itii enim iiujKTtitur a deo largitas niiserieordie, ut non ivlin(|uatur
iusticie disciplina. Hie habet egregius d. d. Ciu-olostadius Augustiuuni in
u deleu.sione mea adductnm, cuius sententiani prosecjui non est instituti nostri
in presentia.
Aceedat postremo Isidoms lib: 2. de sumnio bono ea]): 1<3. (juamvis
per penitentiam propiciatio peccatorum sit, tameu siue motu ho(! esse non
debet, (|uia i)enitentis satisl'actio diviuo tantum pensatur iudieio, non huniano.
;o Qnare penitentia iniuneta non est, ([uia satistaeit tantmn ecclesie, sed eliani
([uia satisfit deo. Nam et apud deum ju'oductior est pena (piam eul])a, ut
Augustinus testatur traet: 124. su|)er loliannem.
Qidbus Omnibus pro indubitata veritate liabitis liieiliter patet im[)ro-
batio conclusiouis (piinte, ubi dicit reverendus pater, ijuemlibet saeerdotem
25 debere absolvere jienitentem a pena et a culpa, et ita (jnilibet sacerdos vil-
lauus esset in sua parroeliia Episcopus, Archiepiscopus et papa, ((uod esse
manifestissime falsum preter usiuii totius ecclesie, non solum adulatorum,
j)robatm- primo ex iis que dictti suut, quia per absolutionem sacerdotalem
eiüpa deletur, pena manet, lieet coinmutata, deinde quia saeramentum peni-
3ü tentie est iudieiale, ut tbruiam huins iudieii describit beatus Augustinus e. 2.
de peuiteutie medieiua, et ad iudieimn lerendum pertinet iurisdictio, nisi velit
Ana.Nagoreum chaos et eonfiisionem maxiniam facere in ecelesia dei. Et cum
iurisilietio se ad duo extendat niaterialia in hoe saeramento liabita (nam et
))eccator penitens et peceata i])sa sunt de materia penitentie, et nemo negat,
35 iurisdietionem in infenoribus prelatis ail eonlusionem tollcndam esse eoartatam
(|Uo ad matcriam peeeautiiuu: ntuu liine proprii saeerdotis habetur deter-
minalio) et quia senteutia non lata a suo iudice est miJla, ideo absolveus
non subditnm nihil llieit. Sic a simili in materia peccatorum potest coar-
11 Augustiimm bic öciommtauSäaicu Ullb 2ö\ä)et H Hio habet Keveiemlus Täter
Augustiiium t)ic ©cianinitoui.aolicu uiib iöfdjct Iciiic iDiUtüvtic^c änbcruiig im Tum. 1. üimiium
operum Lutlieri ed. Witeli. 154."). um Gailftobti *Jioincn in Sutljctä Sßcctm mogtidjft ju tilgcnl
37g Disiiutatiu I. Kccii et M. LutliL'ri Lipsiai' liabita. 1519.
tari iurisdictio cacicm ratimu' vt in criiuimuii detestationc (iudd aiitom
utiain a sibi funiiuis.sis iiou possit j)lenarit' absolvere, ex vo j)atet, <juia taiita
pott'.sta^, uisi aiictoritate tundetur, contra tutius ecclesie fonsenssum, cuius
pnixit? debet homiui Chri.stiuno esse pro regula, non debet tribiii. 8ed in
.snperioribus osteusuni fnit per maiores elerieu.s Cvprianiun, C'lnys(jstonnnn ■
ut Augn.stiunm, peiie debituni renumere po.st cnlpam. Ideu reverendus pater
eedat sauctorum patriun imetoritati et cousnetudini totiu8 ecclesie obtemperet,
aut eur id fieri iiou debeat, anctoritate saere sci'ipture, eoneiliiiruni vel
sanctoruni patriun exj^iinat.
Martiuuy. lo'
Admitto domino d. (jnod habeat ultinuun verbum, (luia sie vult.^
Argnit anteni egregiu.s d. d. eontra eonelusiuneni nieam vt)lens prol)are, penani
1. Sioj 3. reijuiri a deo, et pro prinio indueit seriptnrani Gen:o. ulii peeeatiiin Ade
etiani remissa culpa punitur in J)0!^teritate, ergo 'pena reinauet transseuiite
culpa'. Vulo dominum doetorem obstrictnm hoc excmj)lo, et non rejilicet, ij
ui.si coutii-met aut sententia eedat. fSi i.sta pena recjuiritur pro jieeeato et
siniiliter seutieudum est de qualibet pena, ut intert, liabeo iiroposituni, (|Uod
pena non possit remitti per jiapam aut idkmi .sacerdotem, (juia nnllus adluic
• remisit mortem, iutinita genera jienaruni, morborimi et similium mi.seriarum,
que onmes pro peccato primo sunt illate, et sie probatio d. d. probavit eou- 30
clusiouem meam contra seip.sam.
Secundo (|uod a David translato peccato non est translata tarnen ])cna,
etiam pro nie faeit, sicut et in sermone eodeni vulgari secjuenter dixi:'"
Quia erat peua, cjuani dens recjuisivit, ideo nemo auferre potuit. 8i d. d.
non intellexit me, legat diligentins : ego enim dixi et dico, (jiiod haue j>enam »
deus non requirat, quam papa vel homo possit solvere, (juam auteni ipse
re([uirit (scilicet immediate loquitur), non possit homo solvere.
Tertio induxit glossam 'dens delictum delet, sed iuultum non dimittit\
Nihil })ngnat contra mc: uleiscitur enim sive per ipsummet hominem con-
terendo sive ))er ecclesiam emendaudo sive per se ipsmii iudicando. Et hoc m
iJtimum et prinumi genns pene in nullius hominis arbitiüo est, sieut aj)ostolus
lüor. 11,31*. 1. Co: 11. dicit: si nosi])Sos iudicaremus, non ntique iudicai-emur a domino.
cum antem indicamur, a domino corripimur, ut non cum hoc mundo dam-
iKinur. ibi clarnm est, (jnomodo deus penam requirat et non reciuirat.
(iunrto Augustinum i)er Gratianum relatum, (juod deus non permitteret -i-^
lualum tieri , nisi jier iusticiani illud ordinamlo melius stare faceret, miror
d. (I. (|U(id lias et simile.s auctoritates ita eonsai'cinat , cum nemo eas ncget
aut contrarinm saj)iat: ego enim hoc soluui impngnavi semper, (juod virtute
10 Martimis flcljt Olli Diailbc I<> st'iilfnUaiii alle 'Jluvflabcil 'iU (|U.iiii am :i7 iiegat
') 3lm Sinilbc: Atldu.xit |lool)t Uctleicil für Ailiunsitl tarnen, se volle i'eplieai-e, si
ilominus il. Eteius plus iusto respomleret. -) Siel)c 3<b. 1 S. 244.
Uisputatio 1. Eccii et M. l.utlKri Lipsiiu» Iwihilii. 1519. 377
elavium iiictaiit solvi pciias per iusticiani diviiiaiii n(|iiisitas. lioc cnini mm
credo esse veniiu, iic<- proliaMtur: 11011 ciiim dixit ad I'cti'uiii '(|niMl c'jioMaiiij.ie.m.
ligo, tu solvcs', st'd '((iiodciiiiii|iie tu solvi'ris, solutuni orit'.
Quiiito illud de pciiitciitiL' iiu'ilicina 'non sutlicit mores in lucliiis (■oiii-
5 mutari, nisi etiam satisfiat deo de iis, que facta sunt, per penitentie dolorem,
per hiiniilitatis geiiiitiini, per eoutriti eordis saeritieiuin', liee oiiinia ego ((iiain
maxime vului semper: ut ijuid ergo per indulgoutias ista iaetantur reiiiilli?
Si uon sufiicit mores iii melius eomnuitare et divina iustieia lias re(iuirat
satisfactiones, fi-usti-a ergo gloi'iatur d. d. quod uon dictum sit, 'quod tautum
1» al)stineatis a peecatis, sed de preteritis deproeare dominum', et sie ])atet,
quod adhuc mdla scri])tuni contra me adducta est, (|iiaiu|uam ego possem
multo fortiores iuducere pro me.
Post hec addueit Augiistimim in euehiridio 'delet omuiiio liec oralio
minima et quotiiüaiia peeeata: delet et illa, a (piibus vita titlelium sceleiaic
ij gesta sed peniteudo iu melius mutata &c.' Hoc est quod di.\i, jieeiatorein
post convei-sicmem teneri ad eruecm et passiones vite, seeundum (|U(id deus
iutulerit, (juas nou possit homo solvere, et iterum hec auctoritas \n\> me i'acit.
Eos, qui a ccoc annis fucrunt, 11011 addueit et placct.
Ad Cv]>riamim ej)istola ad Fidum, ubi danmat Tlierapiiim, quod |nc-
2" propere paedem dederat Victori , antequam ]>lenam egisset penit<;iitiam et
domino satisfccisset : Ecce, iuquit, uon ecclesie, sed domino non satisfecisse
dicit Victoren!. Respondeo: legat et conierat Cyprianum bene d. d. et inveiiiet
eos etiam, (juos paci dederant, ideo datos esse paci, etiam ])repro])ere, ut
cruces et martvria expeditius siistinerent, qiie ipse per iimltas episiolas expoiiit
-•5 esse penas et flagella pro peecatis a deo intlicta. (piare Victor lioe modo
noudum satisfecit deo, et tarnen satisfecit, ([uia ecclesie, (piam nos viiit aiidireffliiuiii. is,i7.
deus, satisfecit. hoc eniiii iialieiit verba Christi, (punl eeelesia debet impoiiere
penas, (|iuiii(io dieit '«piodriinque ligaveris'. Et hoc modo possem admittere, »intti). lu.iu.
deiim re(|uirere penas, quas ecdesia possit solvere, (juia pactum feeit cum illa.
31» j\Jtera auctoritas Cvpriani ad Coruelium, (jua iterum scribit, liereticos
impedire peccautes, ne indignanti deo satisfaciant, (jiiaiupiam C'vprianus ibi
de penitentibus uon locpiitur sed de hereticis, qui taniiuam iusti et (juasi
bene fecissent excusaveruiit et defenderimt se in peecatis suis: tamen rcs]ioii(let)
sicut ad priorem.
35 Post h(3c addidit rationem 'ad quid eeelesia vellet onus imponere peni-
tentibus, si illud dominus non exigit?' et longam auctoritatem ca: aliigant.
Que inducit, oimiia transeo et dico, quod ecclesie inaiidatiim est, ut castiget
et iudicet peecatores: (juod si non fecerit, deus irremissibiliter faciet iiixta
sententiam Pauli superius adductam prima Cori 11: 11. et sie non polest solvi. iGoi. 11,31t.
12 iuducere cuutia me oüc ^iluägalicil UG allegat C'apitiiluni alle "Jluägabcil ftatt
c«: aliigant (acmcilll ift c. .Vlligant, 26. q. 7.1 :3'J piiiua Curiii: 1:!.
378 Disimtatiü 1. Eteü et M. Lutlifri Liiisiaf haljitii. 1619.
Ituiii iik'iu Humilhi ol. ^^uper Hebreos: peccatiim cuufcssione niimiitur.
Ex (juo verbo colligit d. d. in huiic moduni 'non uiiiuiitur <jU(> ad culiiam,
(|iiüd impiuin sit a deu sj)erare dimidiam veiiiani, ergo ((Uu ad penam'.
^\.dinitto totiim .secimdum predifta.
lain illa auctoritas Gregurii 4. moral: aut eiiiiu iios liuc fleudo iu- s
seijuhiuir aut lj)se iudicaudo, vix aliud aptiiis pro ine adduei ]>otuit. Simi-
litcr et illud Hieronymi c. meusurain, ipiod taiiieu Hieroiiynii ess.se dul)itü,
adniitto totuiii, (piod 'eanoiies uon watin jjrefiguut': ideo relinqiio 'arbitrio
saeerdoti.s', addo et ego 'iiiulto iiiagiy arbitrio dei, (pii fsolus est })onderator
s})iritiumi et uuu iguaru.s ueijiie iiiicjiiiis iudicat'. lo
Placet et illa auctoritas Augustini e. nuUus : 'Ita inipartitiu" a deo
largitas niiseriet)rdie, ut uon reliuipiatnr iusticie discipliua'. potest pro ine et
])ro douiiuo d. valere. Trauseo.
Et Isidorus, quamvis non satis gravis autor iu liis rebus, placet tauien,
(jUüd peuitentis satisfactionein tautum divino peusari iudicio dictat, uon i^
huniauo. ergo multo miiuis reuiitti potest humauo iudicio, cum clavis po-
testatis nou debeat operari, uisi prior sit clavis scientie, que sciat, quid et
(juantuni st)lvat.
Apud deum j»roductioreni esse penaui (juani culpani, ex Augustino,
fRbm. 7, IS. concedo , salva tauieu auctoritate Pauli Ro: 7. dicentis: Non invenio in nie, 2»
hoc est iu carne inea, bonuni, cuius senteutia est, peuam et peccatiuu
siiiiul tiniri.
Hec de prima couclusioue. '
Sed contra aliam^ dicit, esse mauifestissime lalsinn et jireter usuin
totius ecclesie, quod «juilibet sacerdos debet absolvere a peua et culpa peni- :•''
tent«m. Et hoc probat primo ex dictis, id est ex nihilo: secundo per ratitmcni,
(jiiia sacrainentum penitentie sit quoddam iiidiciale, 'et ad iudicium fereudum
pertinet iurisdictio\ iurisdictionem autem esse coartatain in iuterioribus pre-
latis ad toUendani conf'usioiiem tani in peccantibus (jiuun in jieccatis, secundo
in detcstationcm crlininuin, alioi|uin 'quilibct villanus sacerdos esset cpiscopus, so
arcliiepiscopus et papa'. Respondeo et dico duo: Priniuni, nie nescire u.sque
in iiodicinuin dieiii, au coartatio istius iurisdictioiiis t'cccrit hoc, quod preten-
ditur, scilicet criminum detcstationcm et confiisioiiis ablationcm. Hoc certum
est, longe secius c\cnisse. Nam pcccata crassissima etiam ridcntur in ma-
ioribus curiis, (jue iu propriis pai'roclnis possenl pulciicrrimc puniri, si ser- 35
vatus esset modus, (juem institncrunt apostoli et scrvavcrimt sancti patres
us(jue post Nicenum concilium. Ubi dcfinitum est et longe ))ost servalum,
ut Diüceses non ))ermiscerentur et unusquisque peniteret in sua diocesi. De
7 c. inensunini .■uliiiiUci (|Uoil liinifii llieroiiymi esse duliilo. ['J(i[aÖ] Adinittu tutiim
i|iicj(l oUc 'Jliiaßobcn IIJ iiidiwit
') Sntj i iiub ■-) £al( 5 bct DoUcii %ni)c, l'gl. <B. Kil.
DispuUtio 1. Eccii et M. Lutliori Lipsiac luiljita. löl'J. 379
quo fxtat ciiin aliis prwhu'issiiim cpistola (ypriaiii ad ("oniuliiun, Ivoiiiaiuiin
pimtificem, 3.' Xam cum statutum sit ab oiniiibus nobis et equiini sit i)arit<r
et iiistiuu, iit uniusciiiusque causa Ulic audiatur, ubi est crinien admissum,
et siugidis pa.storibus portio gi"egi.s sit adscripta, quam regat uiULStiuisipie
5 et guberuet, ratiouem sui actus doniino redditurus, oportet utique eos, quibus
])resumus, non circumcursare nee episcoporum coucordiaui eohereutem sua
sid)düla et l'allaci temeritate collidere, sed agere iUie causam suam, ubi et
aecusatores habere et testes sui crimiuis possint Sic. I^oquitur enim de iis,
(jui ia AfHca peccaverunt et ad Romannni poiitificeni Corneliuiu cucurreraiit.
i" Et sie patet usils primitive ecclesie de ligaudis et solvendis peccatoriljus.
Cum autem, ut apostolus actuimi 20. osteiidit, idem sit episcopus et Miinidj.i'u.ii.
presbyter et ad Titiim 1. quolibet civitas suum episcopum habere debeat jit. i, s.
iure diviiio, longe utilior esset ad corripienda peccata modus, si (juilibct
sacerdos in sua parrochia ligaret et solveret peuiteutem, (|uod exempliiiii
15 raonstravit apostohis 1. Cormt. 5. ubi cum Coriiithiis presens spiritu tradidit i.^ui. .s.aff.
tbruicarium satliaue obiurgans, (juod ipsi non fccissent.
Quo vero iure aut qua ecclesie leHcitate liic modus diviu« iiU'C' ))re-
scriptus et in tautum tempus roboratus sit sublatus, viderint alii : ego (juidcm
uegare non possuin, quia ad ocuhun videmus ita fieri, ita statui, (juod tam
30 peccantes quam peccata reservcutur et uni animc sex vel sejjtem ])astores
secundum, sub et supra imponantm-. öed an ita debeat fieri aiit expechat,
iion düHuiu. Scio, quod inferior teuetur oliedire re«trüigenti et vexanti, quani-
quam nullo iure divino: suj)erior tamen, nt dicit coiiclusio mea, gravissime
peccat, si reservet occidta peccata shie rational)ilissima causa: inuiio adiiuc
2* dubito et quantiuu capio credo, sine temeritate nulhun occultum peccatimi
debere reservari aut posse, optans audirc i)robationem contrariam. Secundo
dico: ecclesia non esset ruitura, si idem plcbauus episcopus, Arciiiepiseoims
et papa esset, ac sola concordia cuherente, ut Cyprianus ait et sicut usus
prioris ecclesie fuit, iungereutur. Proinde quod et damnatus fertur articulus
■'» in Constimtiensi concilio de istis reservationibus , non satis curo: hoc scio,
quod probatus^ fuit et reproliata ista reservatio in primitiva ecclesia et insti-
tutione apostolorum, et nunc (|Uii(HU', ut miserriina ecclesie experientia docet,
esset utilissimus et sahiljci-rimus ad colicrccnda jjcccata et toUcndam detesta-
bilem confusiouem umuium episcopatuum, (juam hodic vidcnuis. qua causa
3* autem sit suo tempore mutatus, transeo: mutabilem invcnio. IvcJiiiquo licc in
arbitrimn iudicmii: hora transiit.
7 temeritate confidere alle Stu^ga'bcn 27 ecclesiam :jö trauseo. Mutabilem in-
veiiiü mutabilem reliuquo. hec ia arbitiluiii iu<licuiii.
') = tertia, nitfjt = tertiuni. -) Sßo^t usus ^u ergöii^cil.
380 Dispuhitio I. Ecüii ut M. Lutheri Li|)siaL' Iwbita. 1019.
Quartiidecima die lulii mane hora sej)tiiiia
continuavit Eccius preter pactum.
Eccius.
Rt'vwt'üdus patcr ab initio satis glorianU'r parvipcndit ])(.r ine addiicta,
<|uasi >ilji niiniiiif obsteut tjui' niaxime adversautur. iiam ipse vuluit in ser- ■">
luunc vulgiU'i ' nun fieri Cümimitationem peue etiTuc in punam teinporalcm,
t't o])inioui communi eoutradicit, ijuasi uou possit prubari, deum exigei'f ali-
quaiu .satL^fac•tiüneln preter portationeni crucis, et in .serinone latino ^ collaudat
dictum vulgarium ultra onuieui doctriuam doetoram scholasticorum de peui-
tentia datimi: Diljmnicv tf)Ucn bic i)oä)ik pucß, Optima peuiteutia uova vita, lo
secuudum glossam eins. Addideruut talem persuasiouem ipse' et propug-
5ci. 1«. 21 i. mitor:* (juia si averterit se impius ab imusticia .sua &c. Si ad iiovam jieuani
imputat, quomodo dicitm- uou recordari, et patet couclusio sua mauifeste
diceiis, peecare saecrdotem, qui uou absolvat a culpa et peua. Huic errori
ego coutradixi sauctoruni jnitrum auctoritatibus , quibus ipse vuluit illudere is
et auditores faseinare, quasi apiul cum sohmi esset potestas iuterpretaiidi
.sacram scripturam.
Unde beue adduxi cuutra cum Augustiuum: Nou sutBeit mores iu
melius eommutare et a malis iactis recedere &c. Ubi est liquidissimmu,
iliictriuam ex sermone allegatam esse talsam, quia uova vita uou est ojitiiua 20
jieuiteutia , cmn nou sufficiat secuudiim Augustiuum, et bene etiam doetrina
illa improbatur per beatmn Ambrosium Hb : 2. de peuiteutia e. 5. Apostoli
secuudum Cluisti magisteriimi docuerunt peuiteutiam, et lul'ra : qui euim agit
peniteutiam, nou solum diluere debet laeluymis peccatmn suum sed etiam
emendatioribus factis operire et tegere peccata sua. ClarLssima saucti patiüs 25
verlja, quod emeudationbus factis agendo ])euiteutiani tegere debemus pcceata.
At cum auctoritates foreut expressissime, deum uou remitiere peccatum
impimitum, coufugit ad mirabilem penarum distiuetiouem, tiiii tainen solitus
est scliolastieos ob distinctiouum usum imprubare, et dixit, |>enam, (pia deus
villi peceatum puuire, 11011 posse aui'erri per liomiiRiii vel j»er papam. quod -o
est oiimium falsissimum et potestatis claviiiiii amiujlativum: iiani in peui-
lentia facta comiuulatioue peue certe lioiiio potesl solvere illam peiiam per
1.601.11,31. ipsum apostolum per revereudum patrem iuductum l.Coriu: 11. 8i uos ipsos
iudicaremus, iion uli(juc iudicaremur a domiiio. (piare .si no.s pro hac pcna
satisfaciimis, deus pro peccato a uobis aliam nou cxigit: alioipiin contra 35
ijci. 18, 2u. proplietam, illud, quod uos pimiremus, si deus vcllet puuire, iam bis |)Uiuret
idipsum.
12 a iusticia sua 30 11011 ])iissct
') 2)b. I e. 24oft. ') »b. l ®. ;!2I. ') Sb. I S. 244. *) e^atl^abt.
Diaputatio I. Eccii et. M. Lutheri Lipsiiie haUita. 1519. 381
Preterea clara fuenint Cvpriaui verba, Clinsostomi , Gregorii et Hic-
roinniii, quod pena iuiuncta a sacerdote in satisfactionein est jiena doo dt'bita,
i't ita Victor, quia non iinpleverat ]>enitentiani iniunctuni, a Cvpriano dicitur
noiidiun satisfeeisse doo. i|iu>d et 'i'lieudoiiis in siiu pfiiitcntiali, (iticm seiniitur
5 quasi ad verbum Beda, idipsuui testatiir, (piainvis forte nee ii aiictores, siciit
nee Isidonis ei ^atisfacit.
Unde qiiidquid tlicat ore, auctoritates oniiies facoro pro eo, tamcu
necessariiuu est, quod corde disseutiat, ciuii he auctoritates doctriiiani eins
et couclusionem subvcrtaut: si enini sacerdos peccat non ab.solvi'udo a pena
10 et culpa, tunc Episeopi pecca.s.sont non ab.solventes Victorem a pena et culpa,
et onines saeerdotes peccai-ent per orbem Christianuni non absolventes extra
indulgentias.
Neque relevatiu- in eo, quod debeat crucem portare et lianc ])enani
exigat deus. Quia ista crucis portatio non est aliud (piam vita Cin-istiaiiu,
i'-> sicut ipse reverendus pater doctc hoc exposuit. sed cum hoc oportet de
preteritis satisfacere et doniiniuu dejtrecari de preteritis.
De Reservatione casuuni conchisio niea niliil habet, tarnen reservationes
moderatas credo esse utiles, quod etiani i)relati in nionasteriis experiuntnr.
fateor ingenue, me esse in voto Gersonis in concilio Constanci(>nsi inter-
■M pellantis pro deleuda immodica rcscrvationc casuum, et potissiniuin displicet
mihi illa reservatio, sicut et doniino patri, quando habet avaritiani coinitein,
id est pcciuiiarnni penam annexam. Ecdesiain non dicit ruiturani, si sacerdos
in sua parrochia esset episcopus et papa. Certe apparet mihi, si esset illius
l)ulcheri-imi ordinis Hierarchici corruptio, quod etiam esset ecclesie subversio.
2.S Setl maneam in priucipali, quia peccatum non manet impunitum secunduni
Augustinum, Gregorium. quare satisfactio merito tortia pars penitentie asse-
ritur, et plene probavit Augustinus in Enehiridio, \\vv orationeni doniinicam
nos satisfacere pro seelerate gestis. Et, ut \ere dixit heri i-everendns pater,
Deus fecit pactum cum ecclesia : si ecclesia non facit, deus f'acit. Ergo
30 habeo propositum öcholasticonmi et predicantiuni, quod oportet vel nos
satisfacere aut deus exiget. quod si per orationes nostras vel bmui (ip(i:i
satisfacimus, cur illud non posset fieri accedente virtute clavinin, (juas dens
non frustra sue sponsc ecclesie contulit? Et cum inxta Gregorii sententiani
can: decrcto, 2. q. 6. alii episeopi sunt vocati in partem solicitudinis, pa])a
3i habet plenitudinem potestatis, per indulgcntias ab eo datas satis fit poenc
))ro peccatls debite solutione ex thesauro ecclesie facta, ut post Sixtnni
declaravit papa modernus* precipiendo snb pena excomnumicationis ita doceri.
1 ftrego: 4. Hiero: (»ieüeid^t: Crcgorii 4. ninral.. Ilicronvm! : bic ÖSciaminfnii?(lo6en
«nb Söi^er: Gregorii IUI. Ilieronyinil 11 non fe^lt in QÜen Sliiügabcn 19 cinsiliü
M can: de cetero. 2. q. 7. oUc ^liiggoben
') Seo X. in bfr Nova decrotalis öom 9. yfoücmboT l-'ilS.
382 Disputatio I. Eccii rt M. Luthori Lii^siap haliita. 1519.
teneri ot prodicari. qiiare si rcverendns pater contra doceat, jiredicot vel
disputet, iam est anathematp perciissus. Plaonit tanieii milii, qnod ultra
clavcm potestatis hcri posiiit olavem discretionis , ciini tarnen plures elaves
contra scholasticos doctores neget Conclu: 7. resolutorii.'
Hec volui nniiiino adiicere, nt fiitnri indires npcrtins intelligerent, qne r,
n<istra esset eontroversia in lio(^ puncto, (|Uoniain, si rcverendns pater stat
seiitentie doetoruin per me allegatoi-nm , mm adversahitnr ncc Scholasticis
nee predieatorihns nee miiii. qiiare si volnerit, etiani sententiam snani pro
iiit'ormationc doniinorinii indicnni jioterit clarins exprimere.
Martin US. in
Ad istas nenias et ineptias d. d. lieri satis rospondi: repetit enim
eadem et velnt ridienlus citliaredns cliorda senipcr olierrat eadeni.
Secnndo seopum eontroversie non attisjit. non em'm (juestio est, an deus
peeeatuni innltuin diniittat , quod satis eopiose prohavi, sed an papa vel
eec^lesia reniittat quas jienas deus exioat: de hoc nihil prolinvit. (|nod relinqno i''
iudieio iudieum et omninni anditoruni.
Tertio obtieuit iiodie scriptnras sanctas. ideo sto in eins prohatiime
1. fflic'l -,! hesteina prima ex (icnesi 3. ca: uhi prohavit penas reqniri a deo, quas ihi
scriptura «istendit irreniissihiles. Dolco, (piod d. d. ita ]irofnnde penetrat
scriptnras sicnt tijtjmla aijuas: innno vidctur fno;ere a facie earnni sicnt •.■o
diahohis cruceni. (juare salvis rcverentiis pati'uni pret'ero ego anctoritateni
scrijiture, quod coraniendo iudicihns iiituris.
Eccius.
Quia impaciens monachus .scnrrilia quedam addidit jireter gravitateni
tlieoiogieam, de quo integri viri iudieent, an reete induxerim contra enni, i'i
iudices indiealiunt. sed haue fuisse materiani nostrani, patet ex Conehisione 4.
'diccrc dcnin reniittendo ciiipam reniittere penani ttc.' boe erat .saxum per
iios volveuduni, et quia prefert auetoritatein sacre scriptum ))atril)us, (juasi
i])se velnt aiternm oracuhnn Apollinis solus liaheat si'riiiturarnni intelli-
gentiaiii nlti-a sanetos patres et apparenter indueit auetoritatein hcri per nie -m
citataiii, dico duo: Priino, mc addnxisst^ in cum iiiieni, ut ostciulerctur, cum
iin|)ius avcrtisset sc ah iniusticia siia, deum adiiuc recordari non quo ad
ciilpam f^vi\ <|no ad pcnaiii. (jnod l'acil pro S(^lu)lasticis et prcdicaiitihus.
Seciiiido cum revereiidus pater rcHcclit anctoritateni illam <'ontra me, quia
jiene iste a deo |M>ccato Ade imposite siiil irremissiliiles a ])apa et homine, 35
verum est et fateor, quia iste sunt peiic, (|iic inin soiiim consecjuimtur per-
1 8 ox rjenosi 30. p.i :
Disputatio I. Eocii et M. LutliPi-i Lipsiae biibita. 1519. 383
sonam, sed etiaiii consequuntiir luitiirain, et crüo mm est iiiiruin, (niuil isti-
pc'iio sunt irremissibiles ah lioniiiu' , seil per lior ikhi |ir<ili:iliir, jicnas jici'-
sonak's pro pcecato dcliitas iioii ossc a pa])a vol saccnlutc ivinissihilcs. At
in Ins rcniitto nio ad iudices, paratns nuitaro sontcntiam, si nie alitcr ad
i uu'lius doeucrint.
Finita sunt licc \4. «He Tulii linra octava
prt'st'utc i'r(H|Ui'nti concidiic
audi toi'uni.
Soli Dci) honor et sloria. Anni) M.D.xix.
3^3^3^3r^3r^3^3^3^3r^^^^^^^^^
Sclieda adversus lacobuiu Hochstrateii.
1Ö19.
'X'iiVcf) bcn tn-vüd)ti(5teu .^ffecvmciftcv ^ntofi .Oooflftvatcn itmv bi'5 iKcfornintorS
Icljtor Sotj für bic Vi-ip,5iflcv 3:i«piitntioii bnii "^Hipfk nie fivdjcmjcvbcvblid) bcmnicivt.
1,axa\i\ cvlitf, Vut()cv iiari)ft('r)t'iibt' th-fläning, irtc cä frfjcint, nlö 'jUatnt flobnicft.
(5-5. ift nlfo ein (janbflvnflirijfv 3ivrtl)inii, iiifiin biffolbo in bcn ©ofannntnnociaben
fi'ini'v SänU boni 3nl)iT l-MS .yigemiejen wirb. Änildj evfcnnt jU'nv ein, bnf; ]h'
crft ir)19 abgefaßt fein fönne, (ivinflt fie aber tro|bfm unter 1518, unb bie für
tritifd) getinttene (f-rlnnger \'ln5flabe entfdjnlbigt i()v c(Irid)eS iu-rfnliven mit ber
^.i^i'nu'vtnng ; Qiinni vfio liic lihflliis (!) in oiiinihiis o|)Piiiin laliiKiniiii Liillicri
collectioniliiis eins sciiplis iiniid ITilS edilis ailnuniei-ctur, no^ (|ii(i((iir ciini
liic in terseri miis.
Über ben ütcrarifdjen Sadprvfjalt l)at l'utljerv Vlngabe, .fioogitroten bnbe in
pracrnliniic Apologiao suae i()n Dertlngt , bie 7vorjri)er bic'f)cr fel)lgeli'itet. '.lH'r=
niutljlid) ipcir i()m ui(if)renb ber i'eiv,',iger Sieputntion nur eine nnc^yiglidje '•Jtoti.^
barüber .pigegnngen, nnb er fcijtc öornu§, bn^ fie einer uon beo Meliernicifter*
Vlpologieen in feiner 5vel)be mit ;liend)lin entnommen fei.' iH fteljt ober bie fvng=
lid;e Stelle in bem SBibmnngc^fdjreiben .'i>üiigltrnten-5 an '^Hipft l'eo X. uoni T.lHpril
1519 ,]n feiner Dcsti-nctio Cahalac seu Calialislicae perfidiai' !C. nnb lantet alfo: Tu
ita(|uo, l)palissinie pator, fiii in ])rimis omnium aniniaruiii fi(i('iiiiin iiiia di'lo^ata
psl, ((ui occlesiae spoiisus ao defcnsor cxistis, ciiius sponsa sii|)f'r fide lani(iiani siiprr
adaoquato constnicla est fimdanicnto (Christo aieiite 'Tu es Petrus, et super haue
pelraiu aedifieabo ecclesiani uieain'). exsui'ge landeni leoniuo auiuio lidei elu'isliaiiae
turhator'es extiu'haturus. Teuipus pi'ofecto , beatissime palei-, exposlulat, (|uo
vulpeeulae viueaui douiiiu earptiui deniolicutes eapiautur, uisi tua sauclitas
ftxlremo exitio lideui cxpoui uialit. El quideni uouuulloiuui l'ert opiuio doetissi-
mornm homiiuun . inuapiani adeo infruuite ac penitus petulanter Gapnionis
') 3ln ^'■"<: l"'Vl(iiifier X'liic-gabe noii ViUl)in-> älU'vd'ii luirb lUif Wn blofifii ",'lii->briut
'Apolotfia' l)in bir ctftc '••'Ipologie .?)ooflftrnlfn-5, bic boil] filioit im (?oln-iiin- ir)18 erfd)ii'iu'ii ifl,
nl-5 bii" Ciifllf lic,icid)'ift.
Schoda advpvsus huol.nin Hoclistraten. 1519. 385
ailslipulalores in aposlolicain spilem , in Ronianani ecclesiani coiiiua äuniprc
ausos, si in causa iioslra iustitia fuisset administrata. Nonne et Capnionis
nianifeslns l'aulor loli nuindd exposnit. conclusioni-ni a se flffeniipmlani, in qua
al'lirmat, IVigitlissinia (nl ipse ail) pontifienm fleci'ota (qnibiis (iiiniatinn ipsi
tribuinit Roiiianae epolosiae) esse contra lexUis divinae scripturae ft dccreluni
sacralissimi Nineni roncilii? Qnap (|nidem si Vera esset conclusio. non satis
appareret. quanani via iideni ponlilices ali liaeresi possent exciisaii. AI tali ac
tarn perversa conciusione ipiid iniuriuni inagis Cln'isti vicaiüs iuipingi potestV
Evigila itaque, beatissinie palei- . et sponsae Inae ai' Romanae sedis rationeni
habe. Novit optinie tiia sanctitas, in (pieni lineni liaec simni oiiuiia perganl.
Jiüvffn ipiv mm boiii überliffcrtcn Tatuiii nuMiififttMic- in '-l^iwiig niif beii lag
trauen, fo ift es luatjvuijfiiiliri), baß V.'iitl)i'v iiod) üov Sct)liife bcv Veip^igcr Siepii--
tation jciiu" C*vflävuiig bind) l'lnfdjlag üovLiffeiitlid)t ()at, iiiib biee luivb ben ifjr
»oTi uns gegebenen litel vecl)tfevtigen.
sögt. äl>rtld) XVIII .fiiftoriicfie (^inlfitinig 2. •")fl. XXI U'ovvebf § xvii. liiitliori opp.
lat var. arj;. ed. Eilaiiif. U 2. 29t f. .«oftliii 1 2. i-M. X'^iü, I». IJinttin yiitl)fri- *Jcbflt
uitb Söirfen , Sieipjig 188:!. 2. Iti;!.
Pin (finjelbrnrf nnicves ;lctte(? ift nirf)t bcfniint. Scn fvüfjcften \Hbbvncf
t)abcn ttiiv im Tonius 1. onniium opeinm M. [..utiieii. W'ilebeiaae 1545 ''•^1. (;X(:v''f. ;
boran^ ift ber Sejt in ben übrigen We)ainmtan«gaben gefloffen, nnb jnjnr toteinifd)
in ber ed. len. 1550 I 5?1. <:xxi" f- nnb ed. Kilani;. . upp. lal. var. ars;. II
(».295 — 297, fomie bei \.'öfd}er II S. :)2:!f., bentfd) überfetjt SBittenberg 1557
tB(. 25»-2G^ 3ena 1555 I 5J?l. 52» - 53^, 5lltenbnrg 1 S. 70 f., l'eipjig XYll
S. 140 f. unb SSÜald) XXI ^J!ad)lefc Sp. 118-122.
äUiv folgen bei ed. Witeli. 1545.
fiut^eis äBeite. U. 25
386
Scheda mlvorsus lacobniii Hoobstvati^n, 1519.
MARTINVS LVTHERVS
PIO LECTORl S.
iiscitavit mihi Dens uliiiiii et ex voti'i'c iiii\-uni Inisti'iii,
cxiniiiun illnm rt, sal\a rcvcrcntia, Kt^viTciiduin
l'atrcm, Manistruin lacdluini Uo.-tratcii, llacrcti- ■'■
riiniia Maüistniiii vnlii'd et von' (lictuiii. Qui in
Praofatioiic A])iiloi;'ia(' ssuae, soti i'cctins niataco-
Idgiao, Propositioiicm mcani tertiani (Icciinain car-
])ons dicit, 81 ista Pmjiositio xcra sit, lldinaiios
I'iiiitifioos esse liacroticos. Dciiidc, sanoninaria siia i"
lingua ad eaedem et fraternaiii jici'iiicicin anln^laus, iiinnct (i]iliimini Pmititicciii
Loononi X. iit iion agniiKi et Christiaiid, scd Iconind et liiriaii animo cxuruat.
l)igini.s plane vir, qiii inqiiirat liaoroticds et cxliurtctni' Ponlilicrs, lactuiiw
ex Pöntificihiis hominil)US bestias, ex Cln'istianis iiaeretieos, Novnni genn>
inqiii.sitorum turnientoruni. ii
Sed vide lidniineni, (jni (inint's dies emisunipsit et perdidit in Dialeetiea,
taiu inultos dneiiit iios syllogisinos Apostnlicns in cddc^ni Liliru, e\ (|inlius
intelligas, (piani eximie jiolleat in Dialeetiea. Haee est eniin eonseciiientia
Hdstraten: Hoc est eoiiti'a Seriptnras, ergo est liaeretienm. Gratias ago.
IXividis adidterinni t'nit enntra Serijitnras, inio contra Decaloguni: ergo id l'h
i'iiit liaeretienm. l^t hreviter: Xnljum est peeeatnm (|nandil)et leve. (piin sit
contra Scriiitni'as: ideo se(|nitm', (juod antore Hostraten (otns nnmdns non
est nisi niera liaeresis. Tpsa (|noque Eeelesia, cnm sin<' peccato non sit, est
iiaeretiea. Et enm onincs .-imus mali contra Sci'ipturas, snnm~ iiaeretici
i'iic, IS, II. "nnies, excepto nno Hostrateii, <|ni non est sicnt eaeteri lioniininn. nt omnes j.-,
t'aeiat iiaeretieos, (pio latins pateat incpiisitionis eins, id est gloriae et Ineii,
ministerinni.
(^nis est liaereticns, si tti non es liaeretieiis, (|ni inxta admirahilem
tnam Jtialeeticam jtraemissas tenes, e.x (ptihus conelnsio omninni iiaereticissima
se(|nitnr, .--eiiieet ipiixl Iv'clcsia est Iiaeretiea'.' T)ico ergo et ego, (|nod pesti- >
lentiorem et inipndentiorem iiaeretieuin sol non vidit i|nam lacolinm Hostraten.
Snrge ergo, o Tico X. Pastor niitissiinc, et lios Iiaeretieos IiK|iiisitores aliis
Jiu|nisitorit)ns ini|nire. lam \ides, (|no aiiinio in(|iiiranl iiaeretieos, et tei|)snni
cum tota Eeelesia liaenHienm i'aetnri.
Arrige orgo anres, o Hostraten inll'iicissime, (|ni nee (piid contra \'ei ;!
pro seriptnra sit nosti et enm snninio dc(icciir<' l'"ceiesiav In<|nisitor es
iuicreticornni. i)oceiio te prininm anteprcdicammlnm , liiTinitioncni sciiicet
'■i|niviic(inim f\ Ini S. 'I'iioinae ( 'anoncni n^italmii, l^mid ■unnc miiilipicx
Scheda adversus Liuolium Jloclistraton. 1519. 387
iiulistini-tiiin [uirii r(intu>i(iMciii. Cdiitra Srfijituriis primn est litiorcsis, (Iciiidc
i|iiilil)Ot error, ttiiii oiimc |itM(>;itiiin, ctiiiiii Ncnuilf, et vcrlmni ucinsuin, >(il
et ipso inevitahilis toincs, iit Komaii. 7. A))(istoliis dicit, sc peccatiiiii conti'a •"'*"' '.-'•f.
Leg-eni Dei sentire in mcnihris suis, l'roindc si l'oiitificuni Notarii vcl ijjsi
5 aliud Cjiiid senseriiit aiit Soriptiiras, Iuuiuuki |)assi, distorscriiit, cnntra Soi'ip-
tiira.s quidem sapinnt, liaorotici taincn non sunt, Nisi (jao iiiodn tu volles
o.sso oninos honiiiics iiaoroticos, dolens, quod liomioidiis C"hristianorunK|ne
sanü'uino pasoi non iKTinitteris, ut pormittam, (piod (|uantunilil>ot sit iiiai>inis
error non e.st liaereticus, nisi pertinaeiter asseratnr et dcf'cndatur. (iiKiruni
hl utnnK|ne adliue alienmn tiiit a Romano I'ontitlcc. Xe((Ue enini inauno en'nre
nee pertiuacia >eu luatjni seil parvi orroris repei'tus est luaeulatiis.
Ito ergo, infolix et eruenti' ])arricida. ipii nll nisi li'aternuni sanünineiu
sitis, et inqnire searahoos in suo tinio, (loue<' diseas, (piid sit peecatuin, oiToi-,
luien'sis et onniia, i|uae ad lioruni seientiani pertinent. Xe(|ne enini igno-
1'' rantioreni asinuiii c^o v'mW, praesertini (pii tut aniios in I^ialci'tica sc ulorietur
versatum. (^uid ininnn, si optimos artieulos optinioruni viroruni j)ro liae-
rotici.s damiias, (pii needuni nosti, quid sit contra Seripturas, ac jM'r hoc nee
quid sit danmanduni aut quid liacrctienn» '.' Ciaudco plane mc daninatuni
ab.s te, tarn tonohrieoso oerchro, et obsecro te, ne tuiquani dieas nie t'liristi-
■jo annm et catholieuni liomincm, ne caeteri credant te inentituin et ex caecitate
loqnutuin. Seniper antein nie, qnaoso, liaoretieuni proclaiiiato, et orniit (jui
pro ine dicant 'Caecus iiidicavit de colore'.
Haee tibi, sano-ninarie veritatis iniinice. Et si te f'iiror tiius ineesserit,
iil i|uid contra nie tciites, \^de, iit cum indicio et inora aji'as (praenumeiis
■-'i dico): Dens .seit, (|iiid sim iactnrus, si vixcro. Mea (|uidcm lidiicia est,
osteiidere omnibiis palaiii, non fuisse liaereti(nim in (inadriniicntis amiis pesti-
lentiorem laeobo llostraten. Vale, optiine Li'ctor.
Xlll.Iulii Anno Af.D.XVIIf.
13 in suo t'uniM 2s ^BatividKinlid) liatte bev Urbiiid: Amiu .\1 1). Willi.
25*
Resolutioiies Liitlioriamie
super propositioiübiis suis Lipsiae disputatis.
yxnrf) bor ?cip,ygcv !Xi'JpiitatiLin foinitoii Pcf iinb feine %'axki Id ^"Küfjiiieii«
über bort flcttioniieneu Sieg fein (*iibe finben. Vhibrvevfeite U'nr l'iitliev mit beiii
inn'Iniif bevfclbeii iiiri)t ,^\ifviebeir. er evbliifte in it)v eine ,3'''tt"'^'n''i'^""n: il)ve Dolle
5^ebeiitiiiig tieniiodjte cv nod) iiiri)t ,',u ülievfri)n>ien. 3" ^cn VUifieviingen feiiieo
ilu'vbvuifeö barf man aber uidjt ctlon bo>:- ,')iigeftciiibuif^ einer OJicberlnge (eben;
liiclmc()r loar er fid) bctrn^t, bnfi in ben 'linntten, bie niiefübrlidi bebnnbelt ober
„getroffen" lonren, (.hi üerlorcn Ijnbe. „So ift, rnft er einmal an-;-, bie grofse
i'lafe bo-j 2itcl'3 "Contra novani iiintiiiiaiii' ' liidjeridjt liunben nnb .inriffen".
Sa inbe^ Prf, nur anf iKiiIjni erpidjt, mit feinen ("yerijtcrfünftcn il)m fo oft
ben Sßeg ,yi red)ter (vntloiiflung feiner ".Hnfirijten öcrlegt t)atte, fo I)ielt l'ntfjer c->
für ni!itt)ig, (vrliinternngen \n feinen für bie Siypntation anfgeftelltcn Sä^en ,yi
Deröffentlirfjen: luir tjabeii fie in ben l>csoliilionfs Lnllicrianat' siipor propositionilms
suis Lipsiae dispiitatis. SD'icn Heran fdjirftc er einen lungeren ^J'rief an feinen
fyronnb ßeorg Spalatin «om ir>. Vlngiift ir)l<) nnb beridjtete il)m barin von ben
'i'evbanblnngen ;,n Veip.^ig. VIni •■!, September U'arb nnfere £el)rift fd)on «ertanfl,
iljr Irncf alfo nmt)! ('^nbe Vlnguft abgefdjloffen.
iinl. l)ii'v c. :!!)1 f. 400. Xi-m I S. 287. 289. :ll«. .'Ug. Covy. \ir[. 1 £p. 104. 107 f.
Je a*. I '£. '■'•2X. Si'ihoimiun, Tic Vcipyflor l^i.H'iitntion S. 70. .\{bftliii I S. 2(19 ff. 27:! ff.
..\. .ÜKSOLVriOiNES l.VTMKraANAK [ SVPEH PP.OPOSITIONIDVS :\ SVIS
LIPSIAK UISPV- II TATIS. f 2G «lättcr in Cnart, letjte Seite leer.
>.>(m (vnbe: JMPP.KSSVM VVITTENBERCAK. || ANNU OOMIM.
M.D.XIX. "
Sviirt lion ^o'iniui Wriini'iilu'rfi. Sie Mniviilu'vrifr £tnbtbibliotl)ct bffitit ein
ivvciiipliu mit ber l)nntiiri)riftlii1)i'n ÄMbiinnig: J)niiiino llipronyiiio Kbi'ncr
ihniniviro Nunili. <'th(> IJi'ckiiiann." j. l.nlhcei o])p. lat. var. ars. i'J. Erlang.
111 S. 220.
') iUu'ridjriit bor l^ifjdjfii Ibffftt für bie Tii-piilntion, \-n,l. S, l.'i4 f.
Eesolutiones Luthonaiiiic suin'i- pioiio^ilionilius suis Liiisiiii' dispul^itis. l.'ill). .'^gf)
B. „:Hciolutiiince \.'utl)ciiaiic )u= ' pcv "|»vopD)itiöibue fui- il ^^'ipfif bifpH= i'
tatiä. II • . • . " 26 iblcittcr in Cuavt, Ictjtc Seite (ccv. ".Hm (fiibc:
,1MPRESSVM VViTTi:.\BEKtiAK. || AN.NO DOMINI. M.U.XIX. -
^11 L'iiiifleii l*ii'iiipliucii l)nt ba* brittc ^J^lntt bic «ifliintiiv AiiJ, in niibcrcu
iiidjt. Irucf üoii ;ool)aim Krüneubctcv
C. „Üicfoliitiüue« i*utl)cviniie fiipcr pro |! pniitiüuilni'j fuic- l'ipfiac || bifputcüie. >'
(•*öül,5id)nitt| 1 € ^..'ipfiac er 5(ebilni5 Ihuilffgaufli iiiDiiaceiifi'5. jr)jft. "
litelvürffeite bebvucft. 16 i^ldttev in Cmut.
Iitcll)üliid)nitt (Xrucfctjeicljeii): äßilbci; 9Jiuim mit oiiiciu ÜliapiJCii. Itud
Don ai>Blt(iaiig Stöcfel.
D. ,RP:S0LVT1()NKS LVT= I THKHIAN.-E SVPER II PROI'OSITIÖ.NI-- I5VS
SVIS LV [i FSL-f: Ü1S-- II l'VTA= ]i TIS. ij" «iit litelcinfaiiiuiiv
12 ilHättev in Cuart, Icljtcs ^latt leer. lUiii Cnibc: ,Excufa AiigiillQ
Vindulicomm. Anno l;ilut. || M.D. XIX \)k. Xlll. Mcnf. Sc|ilunih. jj''
Xrurt uoit Siogiimiib Wtiiiim iiiib lifavv äßitiiiiui.
E. .EPISTOLA II D. Martini Liilhcr Ad Gonrgiiuii Spnla- || tininu itc du
(lirpidatione Clui. || Eiiifdeni lupor Trcdccini Piopolilöilms || lA\A\q
difputatis Rcibluliones. jl" 18 5Blättev in Cuart, teljte Seite teer.
F. ,RES0LVT10 1| NES LVTHERIANAE || SVPER PROPOSl || TIONIBVS
SV.- I! IS LIPSIAE li DISPVTA || TIS. ■ "iUit litetciufaffuiif!. litel--
rücffeite bebrurtt. 2(S 'J3lätter in Ciinrt, letzte Seite leer, i'lm C^ubc:
,EXCVDEBANTVR HAE RESO || lulioncs LuUieriana! luper Eccianas
contlMlio- II ncs Lipfim difputatas MiMd'c Vlllbii || Aiini M.D.XIX. i"
G. „3lc)Dlutiouc5 II tutfjertQuac |1 jupcr pro || püfitio || lüb' fiiie (ipfiac || bitpu=
totis: cme |i batac. |" 5Jiit liteteinfaffuiifl. litetrücfieite bebriicft.
22 iMättcr in Cuart, Ic^tc Seite leer. 'Jim (viibe: J.ipliu'. apud
Mulcliioieni Lottlienan, Anno [j M.E).XX. ■
3ii .\ I)abcu nur beu Ihbrutf: baUou iv>cid)t B mir auf beu uier erften
Slättcru ab. l'utljers Sßibunmg-jbrief au Spalatiu umfafjt iu beibeu l'luogabeu
^iDci 33üijeu, bereu lefete Seite (alfo ilM. B 4'') leer ift. Cl)ue ,']it>eiicl giug ber=
jclbc, übglcicf) ber iitcl uur auf bie uadjfolgeubeu Rcsolntioncs lautete, ,5uerft für
fid) allein aus. So crfldrt fid;, bafj ''J.Uelaud)tl)on Corp. Rd'. I Sp. 107 f. au
Spalatiu fdjieiben tonnte: Transmitlo liiti (_']iist()laiii doc.loris Marlini pracligcndaiu
lilini rcsüluliüiuiui tibi dicando: fo ber Xrucf D, lueldjer blofj beu SÜibmungc-brief
cutljött, iDei[ in feiner iBorlage uidjt uiel)r üortjanbcu geuu-feu. C, E uub F getjen
auf .\ ober B ^nrüct: bie 3lbiiH'id)nug bee litel« iu K l)at iljreu rsiruub in beni
iBcftrebeu, ben ^nljalt ber Sd)rift genauer barin ane.iubriuten. (I ift jumr eine
Perbcffcrtc Sluegabe, jebod) nid)t oou \.'utt)er felbft üerauftaltet.
■Jiad) A bringt bic ^afcler Samuiluug ">.'utberfd)er Sd)riften, bie Mcnsc
Marlio .\nrio M.D. XX. crfdjienen, iH. aa'' cc'' nur bas ÜBibmuugnfdjreibcn au
Spalatiu unter beut litel: Resolutiones R. P. Marlini Eulliciii du disputatione
Lypsica. .CiierUon I)abcn lotr in M. LutluMÜ luciihralioniiMi pais inia. Basileae in
aedibns Adao Pctri .M.D. XX. Menr^c lulio. yiuäcbft einen Vlbbrucf IM. Bbij-- Bb 6*,
bann aber bic Resolutiones felbft als "Jiadjtrag U3l. X.\* — Vy 7''. 3» "utljcrö
390 lii-'solutioiics LullieriaiuiL' super inoiiositionilius suis Lipsiiit.' (lis|nitatis. 151'J.
aßcvfcit cd. Witchcrgiiu l-:)45 I 3?I. ccxclll'' - i.:ci;x» Ullb cd. Icnae 15r)6 I
St. (.;i;.\ciiii'' — occxi* finbi'ii ii'iv beibc «tücfc und) C«, jcbDd) mit m5g(id)fti'v iJ3c=
fcitiguiig bcv günftigni Uvtl)eilc über tnnlftnbt. 'L'öfdicr 111 £. 7öo — 784 Ijält
fid) Uli A ; biigcgi'U liefert bie cd. Erlang.. (i|i|i. lal. var. arg. 111 £.228 — 292
ein uiitvitiidH'c- öemiid) bev leite in ber 3t'"^ii-'i' ©ciaiuiiitauc-gaLie, in E uub .\,
U'Libci fie le^teve beibe für cditiones originales (!) evflävt iiiib E bcuov.^ugt. 'l'uHkvc-
3Bibimuig5bvicf ftcl)t itod) abgcbrucft bei Aui-ilabcr, Epistolanmi M. Liithcri Tum. 1
1556 a?t. 185''- litT'' iiiib Sc Sffiette 1 £. 2;h) - yoc, bort imd) bei ,:äeimev 'i[ii5=
gnbc ber äöevfc, l)ier mit iiiigeuügeuber inMUitumg üou B. Scuttd) übeviel.U giebi
aönld) bas aöibmiiugoidjveibcn ZI). XV («p. l;J5t)— loT'J, bie pTtäutcvuiigL'u bcv
lieputatioiisfäfee It). XVlll <B\). 866-930.
itiir legen ,\ ,iu Winnbe iinb bevüctfid)tigcu bnvd)gcl]cnbe (> -. B fiil)vcn unv
Doii ba ab nidjt mcl)v an, wo bie bolle Übcvcin|timmnng mit A beginnt; l)in nnb
iincbcv tl)ei(cn luiv '^'c-javtcii au'5 nnbeven Xvncfen mit. 'Sic ;)ianbbcmcvfnngcii in
ti, lücldjc Icbigtid) bcn :inl)alt bc» leitec' tnv,i .^niammenfaffcu , geben mir nid)t.
Resolut ione.-- Lutheriiin.ii' .super |iniiiosiliiiiiiliu.- suis Lipsiiic ilis]iuliitis. lol',). ;5pl
KESOJ.VTIOXES LVTHERIANAE
SVPEH I'KOFOSITIONIBVS S\1S UPSIAE DISPYTATIS.
IllESVS.
Optirno et crudito virci ü. Georgio Spalaliuo.
Illiistrissimi Principis Friderici Saxoniae,
Eloctoiis Iinperii eiusdoiiique Vicai'ii v.^'c.
a libellis et sacris, suo S.
i~tiiriaiii l'aiuosac liiiius disputationis, (|ii:iiii I,i|),--iMi'
halmiiiius, npliinc S|);ilatiiu', ciiiiis iiossc, ca vcl
liia.xiiiu' causa, (|iui(l aiidici'is, Ecciiiin iiostnim vA
Kcfianac^ t'actiuiiis ali(|ii()l lioiniiK's iaiii diu et
>cciir(' trium])lian' (_'Ufuniia((ue cautarc. Ej;'ti saue
izaudc'o ft firalia.s ago, .si laiii vera est victoria <|iiam
iiiagua est iactantia. Quid euiiu Christianis, prac-
sertini tlu'ologis, iiiagis optauduiu, ([uam ut voritas
triumplu't, error traducatur? ISed rurtsus, (|uandu
uii(|uain auditiun est a saeciüo, haue esse gloriaui verani et stabilem, (piae
seipsam praedieat et ante tenipus iaetat? Nouue iu haue sunt pnnerl)ia
aedita 'Elneomium ante victoriani', 'Rumor ante salutem", Deinde illud Irivii
^» Tropria laus sordet' et 'laudet te os alienum'? Tum Christus: si gloriani
meam (juaero, gloria nua iiiliil i'st, et proverbiorum autor Sidoinon: haere-
ditas, iiKpiit, ad (|uum in prineipio l'cstinatur, in tine l)ene(Uctione earel>it.
Justus enim, ut seri])tura theit , in priuci|)io non est iactator, sed aceusalor
sui: l'iiariseus auteni ])rini(> est kudator sui, simul accusator onmiuni alinnun.
:■:. De Keeio uostro autem eo f'acilius eredo, iaetasse euni vietorias, (pio
iain olini niilii est ingeniuni homhiis perspectuni ut gloi-iae niiserrimuni mau-
(■ij)ium, tum (|Uod iani magis expertus sum, solere cum in disputatione niagis
erimiuari (punn disputare et more indoetorum dceianiatorum t€m])us eonvielis
et eontunieliis liomiuuni perdere. Ideo niliil miruni, si non nisi ghiriani
M quaerat. Mihi vero, (pii iam duos annos patior nndtos eiusmodi vietoriae
iaotantissimos et vauissimos gloriatores rabidosque erimiiiatores, deinde eon-
(cnipsi nescio qnae tartara mihi intentata, pro niininio est, luuu^ eorum sinm-
hitani gioriam audire, <piorum n)agis misereri (|uani pigere oporteat. Nani
JlMi. S, 50.
«in. -AI, ai.
^'IIC. 15. 11.
1 f. lic Übcric^riit finbct fid) iu bcii Sonbctbrudcu nur ats Studtitcl
392 Iifsolutioni's Lutheri.inaL' super in-oiio^itionilius suis LijisiiR' tlisputatis. löl'J.
si coiiscicntia (.■(uuin idein uloriarctur, w iliibites, foris ueque glcrinrcutur
iKMjue criminaiviitur. Tanicn, iit tibi .•^atisi'aciaui, l)reviter inu ijwam ,-ccuii(luin
veritatein dt'scribain, et ita dcscribaiu, iit iiitclligfrc possis, disputationciu
illam fiiis.se perditiuiiem teuiporis, nun iii((uisitioneni veritatis, deinde Ecciiun
Eeeianosf|ue siniidaiv in gloiia alind et aliud sentire in eonseieiitia. Nam s
r|nantuni in Eecio fuit, lere nnllns seupns taetns est. Sin taetiis est, nun
nisi uotissiuiis et viilgo procideatis ai'gnnieutis eertatnni est. Nani deiis novit,
(jiiod tutani istain eonehisiouuni eoliortem niulto acfiii.^ et validius nostri
Vnitteubergeuses dnobns auuis u])piignaverinit et ita exaniinaveriuit, iit us>a
eannn nunierare licnerit, quas Eecius vi.x in taeie eutis leviter perstrin.xit. m
]]]>'] qiii«! niultip ibrtiiis elauiavit una Imra (|iiaMi nu> integris diKibus annis
ae gestilms ininianiter i'astuosis et gll>l•il>^is etiani seip>uni claniatiueni supe-
rare velle visus est. His eniin niuribiis, sane qnietis et trantiuillis, pacitieaiii
illam et in >ilentio ae niysterio pnit'undissinte qiiietissinieqne latentem tlieu-
liigiani (|naesivit liueiisque Eeeiana modestia. Ita nie dens aniet, fateri cdgor, is
Uüs esse vietos elaniure et gestn, lioe est Eeeiana modestia: sie enim ipse voeat.
Verum autequam rem ipsam dicam , pret'abor et vcniani petatn, si
lioniines quosdani involvam ])ariter, libenter omissunis, si i[)si sese non invol-
vi.ssent sine causa et, ut dieitnr. neutrales et indifferentes liabnissent utrin((ue.
Ideo non mihi, sed sibi iniputabunt, si tangantur et ipsi , quos jiar gloriae jo
Studium et inveterata iani diu invidia coegit, pro Eeeio eontra nos maeliinari
non bonas niaelnnas. Non sane onmes dieo. Xani sunt in ea Aeadeuiia
praeelarissinia eandidissimi et reetorun) studiorum optimi assertores atqne
lioe ipso tamen nomine alterius illius fernieuti honnnil)u> vi'lut sude> in
Sei. SS. 13. ocnlis et offendieulum a latere, ut losue verbis dixerim. Sed et prndeiitissinuis j.i
senatus ornatissimi(|ue eives tain absnnt ab lioe maligno ingenio, ut nemo
niagis abominetur lioc pei'versum et imnis literis inimieiun genus. ( )Mmium
autem maxime laudandus est Illnstri>sinuis l'rinee))s <lnx (ienrgius, qiii vere
prinei|)ali elementia et nu\uitieentia nihil omisit, i|Uod ad fi'lieissimum luiins
dis])utationis (Vnetnm faeere ])ossit, si talis i'nisset, ut |iura verilas, pnst- .lO
liabita gloria, (|uaereretiw, deni(]ne et sua splendidissima |)resentia id negoeii
dignatus est miritiee illustrare, onmia eavens et nionens ut modeste et ((uae-
reiidae veritatis sttidio agerentur. Nihil ergo optime huie Universität! nie
fiebere eonfiteor (jiiam oinneni luMHuem et onine oiHeiiun : dumtaxat invidiam
qnorundam (nt sunt res mortalium ex nulla |)arte integrae) liileor mihi satis .i-
dis|)lieuisse.
Jgitur liaee est sive tragedia sive eoinedia Imius disputationis, i|nain
Satvram potins dixeris. l'rimo ruptum est paetnm, (|no inter Eeeinni et
nos eonvenerat, ut libere dis|>utaretur el exeepta per notarios in publirnm
lotiu^ (iri)is iiidicium r(lrr<'ntur, (|ncinailin(idnin in literis utrin(|ue editis legitur. 40
2U tiuigalm U -Ji muiiestae Ci
Resolutioncs Lutheriaiiac super inopositionilius suis Lipsiar (lis]iutatis. l-ilü. .')9:i
Nam voliiit ])citius Eociu.s noster .siue Notarii.s \iwv\s et lilK'i-is claiiioribiis
rem agi. Consen.serimt iu itlein suae factiunis viii. l'hi lioc ohtiiiert' iioii
])i)tiifniiit, all aliain pai'ti illusidiii-in itum est, sfilk'rt nv oxccpta |R'r Xt)ta-
rio!« caU-reutur, iiisi iiKlic-ibiis noiniiiatiin et (.•Dmimiiiitor electis ul)lata acir-
s pissent seuteutiam. Additum est coniiueutuin, t|UO vcliit lionestissinid titiilo
hoc foedifragium a|)ud idiotas iirnai'etnr, videlitrl nportere iudices certo.s
habei-e: (luos si recusareiuu.s, iam liabereiit, quo in odiiun vulgi no.-- tralierent
et iactarent, uolle .seilieet iios pati iillos iudices. Ita .solidissiiua veritas
Eccii et Eceiaiiorinu metiiit iueein et piibiiciim, .-ibi seilieet optime coiiseia
10 «juasi orbis et euius(|iie optimi viri iiidieiiuii panuu sit, (|IH) n'cepta sunt
tarn niiüta, quae olim saneti Patres dixerunt, Äcri])serunt, disputaverunt.
Feceruut ita, tbrte quod iudices fore sjierarent cos, «juos iu luiiversitatibus
passiiu contra nos pro se stare sciebant, aut, quod luiigis susiticor, i|Uod
Eccius mens, conseius sibi non iiitellectae a sc scripturae, latil)iiluMi luiius
>s couscieuciae hac ratioue quaereret : iiani etsi est lioiuo in literis liinnanis et
opiuionibus seholasticis varie et cojiiose enidilus, lanien sa(-rarimi literanun
ego iuaueni iuveni disputatorein, «juod mihi pro modestia sua ignosect , (piia
verum dico et suo tempore probabo, nbi ea uon suä'ecerhit, ijuae ipscmci
iu papyruui etfudit testinionia iniperitiae iuiius i-redibilia niniis, non <juod
DO müii soli veudicem seriptiiraruui sauetaruni scientiaui (sie enhu nie solet
criminari, «juando aliud quod dicat nou est ad niauiun) sed quod arijitrer
nie in sacris literis tantuni versatmii et exercitatuni , iit de scliolastici
theologi scientia, (|ui sacras literas vix a limine sahitavit, jiossini sine peri-
culo prouuneiare.
25 Altem machiiia tili t : Carlstadius uoster secimi libros attulerat. ('um sit
honestissima disputandi et tutissima ratio, ex praesentibus liln-is loea osten-
dere et dicta vel probare vel conlutare, magno tumultii hoc Eccius noster
detreetavit. Xani vidcl)atur cuiusdani compilatoris ingciiin et opcra t'rctu>
multas consarciiiasse autm-itates S. patrum stiidioqiic tactionis suac aiixisse:
*) ibi periciilimi erat, iie, sicut ali(juotics convinccbatur, ita scmpcr coiivinccrctur
male iuduxisse dicta patrum. Xani cum (irecedentia et setjuentia non vitlissct
(uec euim veritas, ut dixi, iiuaerebatur), ita illas aptavit ad |)ropositum, ut
nihil minus valeret ad i>ro])ositum , iiisi quod delectabat cum aliquaudo cl
ri.smn niiscere auditorio. 8tatueruut itatpie pro Eccii voluntate, libros domi
35 relinquendos esse et solius memoriae et linguae viriijus ac lii>ertatc dispu-
tandum: hoc est, quod optimi quidaui dixerunt, haue disputatioucm uon de
veritate, sed de laude memoriae et linguae agitari. Pretexuit tarnen et hie
Adam ille foliuni fici jiulcherrimum, quod sane nullus, uisi sit stipes, intelligat,
22 exercitum H 2ö Carulostadius uuster (} Carlstadius iam mihi iiostei bic Öc-
fammtouSgalicn fowic ?lurifat)et unb Ic 3Bcttc -W uhi ])eii(ulnni cd. Witeb , cd. leii.,
Auril.. Ic Slöcttc iiec sii;ul aUc Soiibciau-i-gaücn -32 ita alias vd. Witeb., eU. leu., Aurif..
Sc SBcttE 34 iu pro G
•394 KesolutioiiL's LiiüiciiunaL' supci- |iioiiu,sitioiulius suis Li|isiac ilis|iuUitis, l.Mü.
vidclici't puerile et riiliriiluin es.-e, theoloauin e lilti'is aiit seheilis clis]mtare.
Et iiiiriuii (jiiaiu l)laiKliuii sil)i viilgi iiuirmur Ime ingenio iiiveiienmt, (|UU(1
du liis rebus iudicat, sieiit de jmeroriun .seholasticis exerritanieiitis, (jiiasi non
et Augustinus contra Manicheos et Donatistas eollatis lihris pugnaveril :
verum ventatau ille (juerebat, nun gloriam.
J'retereo, <|Uod Eecio necesse f'uit ultinuuu verbuni eedere, .sive ujtpo-
neret sive responderet, ut sie argumenta insoluta tiieilius vietoriam simularent.
Tum, si alieui rei tiuiendae dietus t'uisset dies, liberum illi t'uit hoc nun
i)l)servare, nos religidsos et observantes esse uportuit. Breviter, (|ui }Hignatum
veneranuis eontra errures et liercses, cum invidia et vana gloria negoeiuin in
iiabere euaeti sumus. Xam (|Ui'd ail nie ])crtinet, cum me tot eoncionibtis
in populo l'abulam et sibilum t'aceret, ita viilentibus suis s(juan>is, libeiis
trauseo, ut ijui nihil aeque optai'im <|uam nominis mei oblivioneni.
Nee sie tarnen ([uie(|uani pnimoverunt : nam, veliut nolint, testari
coguntur et ipsi, Carolustadii jiositiones domum salvas rediisse, uec uiia vel i-
syllaba conllitatas, quas etiam erudas devorare Ecciiis statuerat. Quin
egregius iste schola.stieorum doctoruni jiatronus, (juo eaveret, ue victus vide-
retur, inter disputandum Protlieum imitatus subito ea, quae in jirincipio
magno impetu impugnarat, in tine omiiia eoncessit, immo aflirraavit: tiuu
])racoccuj)ans gloriatus est, ([uod in sententiam suam Carolostadiuni pertraxerit, .0
audens etiani 1km- ilieere, seliolasticos doctores ninii|uam aliter docuisse et
sapuisse. Quod eiuii sentiret impudentius dici (jnam audire jiossit, qiii-
cuiiKjue seliolasticos legisset, sie saue temperavit, ut Scotuni cum 8eotistis
suis et Capreolum eiiin 'riicmiistis suis constanter negaret, anticjuiores, Altisio-
dorensem,' Bonaventuram et nescio (|Uos autoies allegans. .'s
Credo autem, (]Uod liaee suae f'arinae liominiiius maguae cruci l'uerint,
etsi risuni miserrime simularent, cum ducem suum tarn fortiter aggressuni
certanien relictis siguis mox senserinit (si tamon .senserunt) desertoreiu excr-
citus et transtugani iiictum. Nam id Carolostadio satis erat, .scholastieorum
doctornm tres celobriores sectas- fui.sse ab Eecio eadcm liora negatas: cpias '■«'
nisi negasset, Pelagianus lugolstadium reversurus erat. Certum est enim,
Modernos (quos vocant) cum Schotistis et Thomistis in liae re (id est libero
arbitrio et gratia) consentire, excepto uno Gregorio Ariniinense, (jueni omni'.-
darimant, (|ui et ijisc cos J'elagiaiiis deteriores esse et recte et ellicaciter con-
vincit. Js enim solns inter seliolasticos ('ontra omnes seliolasticos recentiorcs •''■'
ciuii Carolostadio, id est Augustino et Apostolo Paulo, consentil. Nam
7 .irgunieiita in soluta Al'.DKl' l"i Cariplstailli I! ||). liuilcnstciii uti. Witeb. [Iltail
(icljl, luio uctljQftt Cattftabtä 5!qiiii; bcn S^fraiiftallcvii bcv cvftcii ßciaiiiintauägalic Don Sutt)cvö
SÖcvtcii Warj, ed. Ich., Auril'.. Sc SÜcttc) pruiiiwilioiies bic Wfiniiimlaiii'ßabcii, Auiir., Sc Seite
'■Ui CHrolosliidin, iii ust felill in alle» WciaiiuiiluiKMiaticii, hti Aiirir. iiiib Sc UOcUc
') älU[l)cliM Hüll '^llivi'tvc.
Resolutiones LuthorianiU' supor |>roi)Ositionibus suis l,i|isi;ic dispuüitis. I-Mlj. ,'^95
Pelagiaui, etsi siue gratiii o|)ii> lniiiiun licri possc asscnuiiiil, noii taiiu'ii sine
gratia coeluiu obtiueri dixeniut. Idciu ccrtc dicniit Scliolastici , dum sine
gratia opus Ijonuiii, »fd iioii im'ritnriuiii tiori docciit. Deiiidc siijxt I'cla-
giauos adtliiiit, iKuninem habere dietanien naliirnle reetae ratidiiis, cui se
s possit natiiraliter coutormarc voluntas, iihi l'elagiaui lumiinem adiiivari per
legem dei dixeruiit.
Xee liauc metamurjiliu.siü Eceiano ingenid alieiiaiu existiiiies: est in ea
l)roiuj)tissinuis. Nam hac die (jiiidem cum (iregorio (ut dixi) sensit et Carlo-
stadio: rui>iii.s altera meeum congressus eimdein iiiilii (iregoriiim in ead(Mii
I" etiam materia negavit propter articuliiin IIiiss ("oneilio ("onstaiitieiisi dani-
natiiin. Ita vere miriticiis est et eui 11011 videriiu siiiiilein (lis])iitator Keciiis,
apud (jiiem nihil sit vel perieuli vel vieii, (iregorii Arimineiisis seiiteiitiam
cum D. Carolostadio contra oiniies seiiolasticos puguaiiteni jtro seholastieis
amplecti, euiideiu rtirsns pro seholastieis eisdeni in eadeiii re repiidiare. Sie
1' habes victoriani, (jua gloriattir Eecius gl(irialnrt|ue siiiiin feiineiiliiin, i|U(m|
negatis fere omnibus seholastieis doetoribus, (|iios tutandos siiseeperanl, eiuu
Ecclesiasticis consentiunt.
Sed et no8 Vuitteubergae seiebaintis, schola-sticos doctores, si cuni
tenei)ris suis (id est lumine naturae seeHUidum Eeeiniii) Aristotele iiegeiiliir,
'jii posse convenire cum Ecclesiasticis. Verum haue iiegaiidi rationein et per
negatiüuem concordandi Vuitteubergae ignorantes Lipsiae didieinius, (|iiam
et tibi et omnibus, qui volunt, ecee libenter commuiiem liieinuis: I'rinium, ul
in exnrdio disputationis idieuius dieta fortiter imj)ngnes, prolestatus, <liam
per j)ui)licas sehedas, te contra novam doetriuam pro veritate Hdei et honore
3:1 sanetae ecclesiae pugnaturum, ita ut montes parturire j)uteiitur, tum in negoeio
sensim et subdole cedens, ne i|uis te vietiim seiitiat, idem ennstanter atVinnes
et sinnil vicisse glorieris. Deiiide ninita eontideiitia tingendnm til)i est,
nulluni eoruin qui adsunt habere vel memoriam vel sensuni eommnnciii. ut
libere qiieas dicere, te ab initio ita seiisisse et haue non novam sed veterem
10 esse doctrinam, nihil moratus interim, si amiseris totuni exercilum doetorum,
«juos deiendere proposueras. Atque hie (jnidem est modus et eventiis Carolo-
stadianae et ICccianac dispiitationis.
Post haec ineciim congressus est (.le iiriniatu Uoinani Pontitieis, de
purgatorio, de iiidulgeiitiis, de ])enitentia, de potestate absolvendi euiuslibet
35 sacerdotis. In quibus omnibus (|uid f'eeerinius, suo vi(lel)itur die. Xani de
nie pailius ' mihi dicendum est, ne milii ])i'aeeo fiam.
Interim hoc dico, t|Uod de penitentia et purgatorio ipse i)ene ign<iio,
(juantum di.ssenserimus. Nam penitentiam incipere ab amore iustitiae laiida-
8 Carolostadio G 10 .iiticuluni UusMlicuni bic öcjammtau-iaatcii, .Vuiil., It ÜBcltC
aiticuluin Hussi Söjti^ct 13 Caiülstadiu B äö tameu in uegocio ßti
') = paicius.
o96 Ki'solutioiii-s Lutlii'riiinae super proiiositionilms suis Liiisiiic dispulatis. 1.M9.
liik' i|ui(k'm t's>(.', suil ikui lU'i.'e.s.sariiim voluit, <|ii(iil vi^n mniiiiKi iirccssarium
assero us(|Uf adluic, <um ante gratiam (muif est cliaritas) nun jxjssit ticri
iilhun opus l)()nuni, ut ipscniet coucesstTat. (,'ausa dissiilii mihi visa est,
((Udd ille multis aiit(>ntatii)Us inihictis jK'nitentiam a tiinorc etiam scrviii
iiK'ipi contenfU'rit, vcl ignorans vi'l dissinuilan>, (pKid seivilis tinior in liac -^
vita mm penitus tnllitnr. Ideo etiani inl'n>a gi'atia, i|Uac incipit |)fnitenfiani,
linioreni stTvileni ciininiovet, isinuil upt'rans tiniorfni tilialeni, cinii sint opcra
dci tciTil)ilia, dum vivitit'aturus uccidit äc. An autfm animae essent ft-rtaL'
de saiutc et gratia in eis augcivtur, dixi mc nesoirf, iuxta disputationcni
nieani in re.solutorio , ' ni'cdum ipse demunstnivit cuntrariuin. Jta adluic i"
media peudet si'utentia.
De indnlgentiis ])cne eonedrdaiuus, (piae et pro]>e in ritsum abienmt,
siijuidem et ipse palam in vulgus ([uuijue eoncionatus est, non esse (juidem
cas contemnendas, nee tarnen in eis fideuduni: quo modo si fuisseut ])er
indidgentiarios ])raedieatae, nee Martini nomen iiodie uUus forte nosset, sed i'i
et in seipsis iam diu eormi.ssent, morientiljus pre fame commissariis , si
populus novisset, non esse in eas fideuduni. Itacjue (piam ego fore putahani
sumniam disputationis et rem oiunium perieulosissimam, adeo sine negoeio
«■onl'ecimus, ut niiiil fere segnius tractaverinuis, innno nun(|uam iuinelieius et
niiserius lialjuerunt indulgentiae. (Juare satis tutus niansit sermo mens de w
indulgentiis vernaeuius - eum liis ijuae in resolutorio et contra Sylvestnuii ■'
in liane rem sciipsi, Licet vcl moie suo vel iussu fcrmenti sui non potuerit
cum iri'ei>rehensum relimiiicre, causans, (piud deci})ei'em liomines verbis mcis,
et vitam novani et cruceni, quam a deo recjuiri in peccatore dixeram, lan)
profundus tiieologus non intellexit includere onnie genus mali, etiam mortis, ■:.>
in hoc nuuido. Ncc mirum, quia non seri]»turas uee tropos eins, sed lumen
natura»' Aristotelem et iliuminatos eodeni hnnine doetores dumtaxat legit,
F,( tamcn, vehit Moah arrogantisisimus |)his praesuniens quam j)osset, onniia
qiiac uiu|uain dixissein cahminiari et traducere conabatur.
Tiiiindc miror, (|uid lumc dietiu'i facturi(|Ue sint fratrcs Uli, (|ui nie ■*"
passim :i)iiid )iriiicipcs et nbi<|Uc tcrrarmn iiaci'cticum c( nescio quot nominil)us
criniinati sunt propler iuihiigx'iitias, tum schcdas satis ainpias disputationis
contrarias, magno (ul <licitur) stipciidio aiieno(|Ue stutho paratas,* iuxnlgarmit
et Chrisli popuhim suis impudentiltus imposluris i'l in auima scihixeruul cl
in corpore reiius suis spoiiaveiuut, cum videant causam istani ita friguisse '■'
in liac dispututione, (|uam inferno ardentiorem esse vohierunt. Sulfieit mihi,
17 iu eis liileiiiluiM I!. Vüjdjcv Itllb iil. ICrliuif;. :!2 scliiuiulas (J
'I licsolutioiu's ilisjiutationuni ilr inilul^fcntiuruni virlutt' ipb. I £. 5(14 ff. -') Pill
Sctmoii von 'JltiUifj iiiib Wiinbc 3jb. 1 ©. '24:! ff. ■'') .'\(1 ilialofiuui .Silvcstri frieratis
i\p iiotcstiiti' |iaii;ic i-i'sponsin S^b. 1 ®. (147 ff. *l 5c{iel':' imii iffiinilniia lu'tfnfUc föcgcii:
tljcfcil, ). 'I'oui. I. luuuiuui i>|irnuu M. Lutlirri. Witcbcriiai' !.")t.") ^(. xc:ni''ff.
Resolutiones [,iithi'riniia<> super proiiositionilMis suis Lipsiac ilisputatis. l.")19. :;f|7
quod summa cansnc ccoiilit in locliee Lij)sia et (unniuin iiulicid imlnlüiMitiac
t'laiiiatoresque eariim ridioiiliim t'iiennit.
De primatii Koniaiuio Ecolesiae aorius cortatiini est. Kf>(> priiiuiliuu
lioiioris noii iiegavi uw i)i)t('statis dcdi, saltom iure ili\iii(i. iiiliil irpiiiiiialnni-,
. iimiK) constantor confessiinis ac (i('fins\iriis , si facti > \(l iiiic liuiiumn tuiii
habeat. Nihil cnim miiiiis (|ua(i'o (|uaiii nc a sumiiui scdc sani'tonini Pctii
<'t Pauli ulla causa ((uis(|uani rcccdat aut ohcdiciitiani dchitaiu sul>traliat,
solum nc tot sauctos patres in cocIk re^nantes, i|ui in uricHtc viventes siili
Komana sede n<>n t'iierunt, contra ins divinum eoisse conccdam. Ille contra
lu iure divino utrnnuiue couatus asserere, eiun nmltas autoritates (latruni con-
veheret,' iuvoiitiuu tandem est, eos amliisiuos et varios esse, in altcrani
sententiani a!i(|nandii videri indinasse, qnancinani pro nie r()i)ustins et
loeupletins scntircnt, praescrtini ulii id ajrnnt ex aninio, nt Enanuclinni
interpretentiu'.
n lam illud Math. xvi. 'Tu es Petrus', item illud lohannis 'Pasce oves f j,';'!!',- Jf ;;^;
meas' et 'sequere ine", item 'eonfirma fratres tuos' et nonnulla minus ad rem *-'"''^"-' ■*-•
quam haec facientia cum uon ni'<;ereiit , tandem coni'ujiit ad C'onciliuni ( '(Hi-
stantiense plena fiducia, quod esset illic dcterniinatuin contrarinm et sententia
mea inter artieulos Iluss et VniclefT danuiata. llic totns inuuoratiis anlie-
i'ii labat, quo poterat odiosius movere invidiam, (juia aliud non halinit, (|no sno
fermento palparet l)landins: uhi cnim ilctecit in iure divino, cncnrrit ad ins
hnmanum, ju'oliatnrus per ipsum ins divinum. ne(|Ue sie tarnen lideii nportnil.
(|uae tautus Theologus tcntaret.
Cui ego duo eonoilia anti(|uiora et celebriora, Nicemnn et Aphricannm,
■>:, contra uuum opposui, deind<' et ipsum C'onstantiense non rccte f'nisse ab
ipso et fermento ne(|uitiae (cui tmn serviebat) intcllectnm: Nieemnu cnim
Coucilium decr(.vit, Uomannni l'imtificem debere curam habere Eeelesiarum
suburbanarum, sicut Alexandrinnm Aeu;ypti, deindc Episeo])os nun nt modo
ex urbe emptis palliis et polcstate, sed per vieinos Episco])os ordinandos
30 e.sse, nt lib. Ecclesiasticae liistoriac x. seribitur. Hie vero anuuilla ista
aiebat, hoc ut fieret, permissmn esse a Romanis pontificibus, fingens (ut solet)
ex capite proprio jrlossas ni>\as, (|nasi non inq)iissinie et liereticissime fecissent
tarn llomani Pontiliees quam Nieemnu Coueilinm, si vcl statuerent vel jicr-
mitterent, quod esset contra ins divinum. Nam si est ins divinum, Koniannin
35 pontifieem omnia in onmii)us JOcclesüs pcsse, non est in eins potestate per-
mittere, contrarinm vel una hora ticri, nee in Ccmeilii potestate eonti-arinm
aut de Romano jwntifice ut inferiore sno disponere aut diversum aut alind
statiiere, non magis certe fjuam in potestate eitis sit permitterc aut statuere,
stupra et adulteria licere. Ita (iel)at, ut miser Romanae potestatis tntor et
« patnmns priuuxtum Imnc tneri non posset, nisi blasphcmaret tum saeratissi-
') 4>ift enbet bcv frftc *J<o(ifn, in bfiii nllrin .\ iinb I! uoii fiiianbcT nbtofirfifn.
398 Resolutiones Lutherianap siippr propnsitionilnis -;uis Lipsii^p disputatis. 1519.
mnm Nioenum Coufiliuin, tum ipsos Pontifioos, dum eos solvis.so ins diviiuini
as.^oriiit. Quid est iiaerftirum ot hlasphomum , si haer Ecriaiia Modcstia
111)11 e>t liacresis et hiasphoniia? scd sie l(H|ui dchet. (|ui loqiiitiir, iit liomiiiihiis
jikurat.
lani C'um Coiifiliuin Aphrioaiiuni, ut iiabotur dist. xcix. e. prime, pvo- :.
iiilmisHOt, lionianuni I'untitiiTiii appcllari niiivcrsalein jioiititioeni , diceiis in
liuiic iiiciduin M'iiivcTsalis untcni puiitit'cx nee lumianUH appelletur', liit- sil)i
tciii}M'ravit quidt-ni a i)Iaspho)iiia, lum dicciis, quod contra ins divinum alind
pcrniissnni ant statutnni sit, sed ji'losain certc tauto tlioologo diunani clHiixit,
(liuuu uoii pciiieivin, iiisi eam soireni iiluriac avidissinio disputatori satisfaccre lu
et gloriam uhsolutani ei parcro. i>ixit cnim:' Etsi Kdinaiins Pontif'ex non
sit appt'llandns universalis Puntii'ex, tarnen appellari debet universalis Ecclesiae
pontifex. Risnm, quaeso, teneas, ainiee: sine snuni fernientnin ridere, nemo
enini dignins rideat ad tarn insignem glossaiu. Ego glorior, mc tot expensis,
non frnstra Lipsiae moratum, salteni lioe didicisse: 'Non est universalis, est ij
tainen universalis Fleelesiae Episeopus, iinn est forte etiam Äloguntinus, est
tarnen Mognntinae Ecclesiae Episeopus'.
Haee ad niea dno C'oncilia ille o)i]iosnit. Xam Nicenum per verlmin
'perniisit', Apiu'icaiiiini per iionien ' Ecclesiae' solvit: adeo t'acile est Magistris
nostris eximiis inagiias (piaestiones solvere et etiani Concilioniiu anturitati -ji'
detraliere, (pia tarnen inii'inn est (|nani solcant alios strenue ad luicrcsini
adigere.
Nunc vide, an ego melius \v\ jieius ad sunm nnicimi resjiouderim.
C'ertuni est, non onnies articnlos Constantiae daninatos esse liaereticos, sicut
tcmcrarie et inijindenter latraliat Eccins, quod proho evidenter: Priniuin ex ■.•:.
ipsius C'oncilii verbis, quae sie liabcnt quidam ex eis sunt notorie haeretici,
(juidam erronei, alii blasplieini, alü temerarii et seditiosi, alii piarnm auriuin
oflcnsivi'. Haec ibi. Xonnc clarnni est, haec verba esse eoruni, qnos liacrc-
ticae pravitatis inquisitores vocamus, quos in eo Concilio apjiaret tyraiinidem
oi)iiiuu>sc (naiii Imrum pciic aiia non est vox (|Uaiii haee 'Ista propositio est -^
liacrctica, ista scaudalnsa, ista seditiosa, ista ott'cnsiva'), vel ccrtc Spirifiun-
sanctnin uiinio |iracsciitcin, illis ludentil)ns ant dormitantibus, vigilassc, iit
coacti sint umuinii iinpnidcnlcs pi'dpiia voce testari, se quosdani danmasse
iicc liaereticos nee erroncds ac pii' iioc catiiolicos, Cliristianos et veros".'
Nani si dixisscnt sine discrctionc, oinncs esse et liaereticos siniiil et crroncos, •';■
siinnl tcmcrarios, siumi oll'cusivo«, iimi palcrct vcritati locus aut liiga. Nunc
ipsi (liscernunt liaei'cticos ab erroncis et ab nti'is(|uc tcmcrarios et scditiiisos.
Dicain ergo '(piid ad mc, si tenicrc et ollcnsivc lo(|nai', modo \-crc et latliolice
■j c. |iiiiiio i'il. KrhiMg. aiiv TOiSucrftcinb llon^^Cl■t 2s liacretici A 38 a nie
eil. I-irlaug.
') Siet)C t)ier S. '20;J.
Resolutiones Luthei-ianae super propositioniUns suis Lipsiae ilisputatis. 1519. 300
lii(|u:u'.' 'l'iid te urgoo olailid: iilins liacrcticns dicis iit (|no- in t'ulciii |)C(rasse
certiun sit, alios erniiR'ds, f'ortt' (|iii in mores et statuta li<iinimiiii iicccent.
lani <lo reli(|uis triuinphaimis, eo^; iiwjiie in fideni nequc in statuta nionini
jieccaro, ot si forte teiiera.s aiirienlas, veritatis ini))atient('s, nionlacins oü'eu-
i dant, suflieit, (|Uod siiit fideles et veri : seni])er ita fuit, (|iiii(l xcritas esset
tenieraria, nuirdax, seditiosa et offensiva'. Ita etro credo, Iniiic nnuiii esse
otl'ensivornin, Konianiini l'oiitilieein won esse iure diviiio doiniuniu oniniuiii
in potestate. Quid enim atroeius otVendif.' (|uid niauis temere dici luMlie et
a inultis aniiis potiiit? Ita et ille in anrilius 'llidniistaruiii nil'ensivus est,
1" ijueni (jlre^orii Ariniinetisis esse, innno Pauli et Au^uslini >upra esse dixi,
oniuein scilicet actnni Imminis esse aut iionnin aut uiainni. Mtio i|ni(leni
roii;al)ani, mihi donari, ne omuk's artieuii a Coneilio damuati dieerentur, sed
al> alicjno Tliomista (jnosdam C'liristianissinios intrnsos, ut est iste 'Omnis
actus hominis aut est bonus aut malns\ sient omnis arlmr aut est Ixma aut
li mala iuxta Euan2;elimn: sed noluit. verum ([uid ad nie, (piod 'i'iioniistae w.uni 12.;
oftendnntur veritate".' suflieit, i|Uod sit ne(|Ue liaeretiens ue(|ue erroneus. Aut
si est liaeretious et danmatus, lam quid Keeins f'aciet, i|ui inutra iaudahile
illud Concilium Constantien>e pro laudaliili eod(>m Coneilio disputans eon-
cessit Carolostadio, ipsum esse verum et eatiinlieum nee sejioiastieos doctores
L'o aliter sapuisse, ut dixi snpra'.' O horreudum l'acinus, (piod lOecio, Keclesiae
sanctae patrouo, sit intoleral)ile, quod I'xk inorniii et liaeretieornni (ut eins
verhis touem) patroims cum Coneilio eontra concilium sentit et, ut cum suis
doetorilnis Christiamis sit, liaeretiens ellieitiu'. Sed, ut dixi, lOeeianae ISIodestiae
Privilegium est, sibiipsi lihere dissentire et in re eadem ecmtradietoria teuere,
2s sicut et Viennae foeeisse sc testatur, et forte etiam l'ononiae. Ciaret ei-go,
Couciliuni Constantieiise non eontra me pugnare, nee haereticmn nee erroneum,
irami) oatholieum et veraeem ex eodem ine prohiU'i, ut sie stet eoneordia
eum Nieeno et Aphrieaiio Coneilio et Constantiensi. (inod autem liaec luui
vidit P]eeius et sua f'arina, deinde et haeretieae pravitatis in(|uisitores, in
3u eausa videtiu' esse, qnod omnes hü promj)tiores ad eontnineliam haeretiei
opprohrii sunt (|uain laiitos deeeat populorum magistros et liae eeeitato per-
cussi, sieut seripturas saeras et sanetos patres leunnt, ita et omnia alia, lioe
est non eogitant, (jiiam Ikmic et <|nain diligenter, sed ad quantum odium et
invidiam aliorum legant. Tdeo (|nie<|nid alieiinm a suo sensu audicrini, mox
3;. haereticmn (|UO(|ue aflirmaut. suam inxta et oseitanliam in Icn'cuilo et
tenieritatem in iudieaiulo omnihus ludibrio exponentes.
Deinde, si non placet ista Coneiliorum eoneordia et j)ertinacit<i' mihi
Constantieiise nmnn eontra duo obtendatur, iam non diflicile mihi 'erit
statuere, utrius autoritas debeat ))raeponderare. Xam cum Coneilium possit
w eiTare, potius Constantieiise (|uam Xicenmn et Aplirieanum errasse eoiifitear,
15 a me ed. Erlang. 2.j sp fecisso Icslntiir li 29 liacrctlci A -W viJentur
bie ©eiammtoii^dadcn, Aiull., %e SSJcttc :j4 seiiso A
4(10 liesolutioncs I.ntlierianat» -juper propositionibus suis Lip«iae disputatis. 1519.
(|11(m1 liacc longo trielifins (jiiam illuil proccf^serint et egerint ar iaia diu
saoris Euangelii.s etiani pviw caeteris C'onoiliis comparata siiit, prescrtini
Xiopiiuin, ad (juani oloriain C'onstantieiisf nocdiini porvenit, et in hoc inii-
taUor novissimnni Konianuiii Conoiliiini, in quo ]>asiliense dainnatum out ot
C'onstantienso (|UO(jue }iassinii non jtarva .snao autoritatis dotrinionta, dum
Papani supra C'oncilinni osso sanxit, ouius oontrariuni in C'onstantiensi
dolinituni ost. Atipio ita inviooni soso roproliantia ("onoilia interini satis nos
tnlos loddnnt ot lihoros ad oontradioonduni ntiis([no: qnao onini silii dissidont,
oni oonveniontV at(|iio iiaoo latins, doo danto, ouni Elooius in publicum se dodovit.
Vt'rnni (|nando, ut dixi, liao dispntationo niagis tonipns ost jionlitnin
i|uani voritas (|uapsita, volo propositionuia nioanmi rosoliitionos in luooni
dai'o, oonlisns, niaiorem oognitionis tVuotnni liino provontuiinn (|Uani si
liisso|itios ad hnnc moduni dispiitotur. (iuaro si oni vidoar orraro, ago,
t'orif'ntot oiTorom, si odit, ant rectiora doceat, si diligit.
Hahes, mi charissinie Spalatine, historiani foi'o totam : nani si qua alia
non dixi, ad revorontiam nnivcrsitatis Ijipsiensis mihi oharissimao non dixi,
1 no rogis Idmnoao ossa ad cinoros rodigorom, qnanquam, nisi soirom hoc
iiiois poccatis dol)itum, satis iiidigno t'orrom, mo tani storilihns iicgooiis ooon-
jiari do indulgontiis, priniatu ot ))ri\ilogiis aliisi|iio ad saUitem nihil nccessariis
rolius, quil)us ah ojitiniis mistro saoonio stndiis avooor indignalnindus. Nam
ut Illiistrissinius Princo|)s (lux (ioorgius piiidontissimo, ambos ncis vorhoi'ans,
dixit sivo hoc sit iiiro diviim sivo Ininiano, lioinanns Pontifox ost ot manot
-iiDiinns Pontifox , ita voiv dixit ot non Icvitor inntiloni hanc nostrani dis-
jiutationom insigni hac niii<lcstia taxavit.
Porsnasus voro suni, ulii haoc vidorit ICocins mens p]ociaiiaquo l'aotio,
statini vooif'oratnros esso, non sorvasso mo todns noc convontioni parnisse,
nhi cantum ost, no disjtntatio invulgotur anto doorotum iudionni, Quasi voro
ullnni pactum noiiis imqnani sorvavorint ipsi. Kospondoo tamon, mo con-
vonisso, iio pov nos disputatio ovulgotur oa, qnao mann Notarionnn oxooi)ta
ost: caotora voi'o (■x(^m|ilaria, siout pormittoliatur cuilihot sil)i oadom colligondi
]K)tostas, qnis proliihchit no cdanturV Sod osto, iicc ipsa odantiu', mouiii
Xotarii oxcinjilar tiom odotur, pulclnc ita sorxatu pactu. X'crnm no prai'toroa
scrihoroni, non pcjiigi, iimiin paiam protostatus smu, cum iniquiorihus nostram
lilicitali'ni oonditioiiilius voxaront, no praosumoront mo tacitui'um: ila(|Uo
iinld lai'oro.
Scd liiigo, mo ita ]iopigisso, rogo, utor pi'imo solvit pactum? \onno
Kccius, qui, ut audio, ampuljusis ot inicjuissimis litoris ' otiam lUustrissimnm
ut Lipsensis iiiilii clarissinie (»
') l^cf* ibvief nii Jtiivfüvft J^viobvid) ooii 2iirt)icii mit htm Xntiim .A'ipfif vvii öitlij
".'Inno iirotic. ^JJI.T. XIX." jnfvft tifbvmtt in „Toclav '•JJuutiii liibbfv-? Unbmriitt on Atiiriiivfteii
non iiulijji-n Jf." "i*l. "Jtij-' Vl-t-', bnnii in bon (»IfjiinuiituiivHdbt'n btT UlM'vIf l'utljfv-; inil 'Jlu«=
miljiiu' bi'v IfviiingiT , und) lu'i Vöjiticr lil £, i-!04 tiOi^.
Resolutiones Lutherianao super propositionibus siiiis Lipsiae dispiitatis. VA9. 401
Principem et patroinini no.struni (qviem siiao faetioni stiipidissiiuae .^iinilcin
sonmiat) oorninipcre molitus est, pe.ssima de nie, quantiun potiiit, reoensens,
quasi n^asseni Ö. patniiu ^iimil oinninm sententias, niilii soli arrogai-iin
scripturae intelli2:entiam, Concilia neoarim, liaerotii'os «lef'eiulerim: liis onini
i niendaciis lionm illc punis et sanctus Tlioologus tarn saonim et vcneraliile
Caput ausus est tentare et me coram optimo principe tarn egregie commendare.
Quid ad alios, putas, scriliit et li)qnitnr (sine scilicot jiacti violationc), (|ui ad
nostnini patromim ista scrihit".' Aiit quid apiid aemulos nicos verum dicit, (|iii ad
taleni, tarn prndeiitem, tarn formidabilis iudicii ])rincipem nientiri iiiiiil jiudet?
1« Audio denique conflasse cum quasdam iutorprotationcs super articulis
quilnisdam, mihi per " inijuietos et mali sui cupidos Iratereulos impusitis,'
atque iterura nie corani magnatihus uiira cliaritatc Manicheuni, Hussitain,
Viekiefistam et riescio quot generihus iiacreticum deseripsissc. Sic solet
Ecciana Modestia sen-are pactum: verum iianc suani iii.saniani miiii facile
11 est contemnere, qui norini hominis f'emic totam suppellectilem. .Vtque ubi
illa sua genimina in nianus meas venerint, spero, quod Eccium nieum digne
et niagnifice tractare possim, siqua tandcm via iutolligere jxx^sit, quid sit
niulta paeisci et nihil servare, et taiucu ah aliis servanda ex])()stuhn'e, atque
his Omnibus aliud nihil quaerere quam ut noceat et veritatem con<!ulcet.
2u Interim mihi sufficit, quod earnifex illa eonscientiamm Theologistna,
cui totum debeo, quod mea consoientia patitur, cecidit in hac disputatione.
Nam priiis didiceram, Meritum aliud esse congi-ui, aliud condigni, facer(>
honiinem posse quod in se est ad obtineiidaui gratiain, possc removere
obicem, posse non j)onere obiceni gratiae, posse implere ])raece])ta dei (juo
23 ad substantiam facti, licet non ad intentionem praecipientis, liberum arbitriuni
posse in utnimque contradictorionim, voluntatem posse ex puris naturalibus
diligere deum super oninia, posse ex naturalibus haberi actum anioris, anii-
citiae, et id genus nionstra, quae pro primis fennc principiis feruntiu- Schola-
sticae Theologiae et oniniuni libros et aures implevenint. At nunc hü omnes
30 eiTores sub Ecciano ))raesidin et triumphabundis signis satis strenue ceci-
derunt sine ullo ferme Mailc, cdutcrriti ad soluni conspectum duarum pro-
positionum Carolostadii, <|uarnni )>nor liaec Augustini 'Liberum arbitriuni
sine gratia nihil valet nisi ad peccan<lnm', posterior Amlirosii liaec Lii)ernin
arbitriuni sine gratia tanto citius propinquat iniquitati, quanto fortius iiiten-
35 derit actioni'.
Similia Trophea et spolia retuleruiit fennc et indtilgentiae ex hac pngna,
quas non mitiore (ut garriunt) scntentia utiles esse admisi, sed utiles sohun
pigris et stertentibus : caeterum insaniara esse defendi, si quis eas bonas et
utiles esse Christiano honiini dixerit. Haec, inquam, mihi iuterim satis sunt
4ö evenisse ex hac disputatione, qnae ideo recitavi, ut iactantiam gloriosam
') 5B9(. liniere t*inleitimg 311 bei: Sdjrift : Contra inalif^nuiii Toliannis Eccii iuilicimn
M. Lutheri defensio. l'ilO.
Sutf)CTä aöerte. II. 2«
402 Resolntiones Lutherianae suiior pvopositionibus suis Lipsiae (lis]iiitatis. ir)19.
Eocianae haercsis aliqnaiitulnni iuvarem. Caetera nl)i liaec rjuispiani ennuii
impetierit, fortasse dabit dnmimis in lucein venire.
Yidisse te credn Eccii excnsationeni adversus Philijijnnii nostruni,' satis
(lignam Ecciano genio, in qua lioniini etiam in saeris literis terquo quaterque
Omnibus Ecciis doctiori, denique et sordidae illins Eccianae Theologiae non ;,
ignaro opprobrat pro magno vitio Grammatieam professionem. 'J\im reeto
sunt iudicio Magistri illi nostri Eximii, ut eruditionem metiantur secundum
(|ualitii'ationes suas et inanes titulos. C'onatus est et eiuidem mihi invidiosum
rcddcre, dum milii et ingenium et eruditionem nescio quantam tribnit. Xam
iit hoe etiam seias, me quoque nnn nihil gloriae retulisse ex disputatione lu
ista. Tribnit mihi Eecius eniditionem, Tril)nunt et Lipsenses, adeo (quantuni
l'ama eepi) ut, nisi Eeeio subsidiarias opes sutteeissent ipsi, t'ateantur Eeeinm
a rae fuisse prostratum, Atque ita \-ietoria iam ab Eccio in Lipsenses ineipit
migrare. Kursus dieitur, ilhnn magnitieuni eoutemptorem I>ipsenses habuisse
])ru bonis quidem homiuibus, sed in quibus longe plura sperasset, et se solum i-
omnia fecisse. Ita vides, novam quandam Iliada et. Aeneida illos cantare
et me saltem Hectora et Tunium arbitrari, quo illum Aehillem et Aeneam
statuant, iiisi quod in hoc victoria fluctuat, an suis id Eecius ]iraestiterit, an
IJpsensium viril)us et copiis. Certum est, ipsura solum semper clamasse,
illos autem semper taeuisse: pntas ne magnas me illis dcbere gi-atias? 20
Sed redeo ad Phili)ipuin, quem tantnm abest ut ulhis Eecius mihi
reddere possit invidiosum, ut in omni mea ]ir<ifessione nihil ducam anti(]uius
rhilip]>i calculo, cuius unins iudicinm et autoritas mihi staut pro multis
milibus sordidnrum Eceiorum, Xcque me jnidet, etsi Magistrum artium,
])hilosophiae et Theologiac et omuibus jiene JCccii titulis insignem, si huins 25
niilii grammatistae dissenserit ingenium, meo sensu cederc, quod et saepius
f'eci et quottidie facio ob divimuu donum, quod deus in hoc tictile vasculnm
(Eccio quidem contemptibilc) larga benedictione infiidit. l*hili])pum non laudo,
creatnra est dei et nihil, sed opus dei mei in ipso veneror, Nee Eeeinm
vitupero, sed erassas istas seminandae discordiae et inviiliae eoneitandae 30
vafi'icias toto corde detestor abominorque, quas neque frequentiores ne(|ue
maligniores usquani vidi (|uam in Eccio, quibus et pcne totius nostrae dis-
putationis f^in-agiuem fenncntavit. nam hac una sola peiie re ])essima polens
est Eecius, ad rem Tlieologicam nvoo :rooo IvQca'.
:) tat- Stiirf »on Vidisse tc crcdo ab bk- 311m Scfjlufff id SöibmunflStn-icffS fcfttt in ('
24 .artiuni ijliünsdiiliiac A 27 cntidic (i f)icv luic niirf) foufl öfter ftatt (|ii(.|liilii^ :M VluS
Hiclcf)cn fvitijcfjcii Pkiinbcil bic cd. Eilaii^-. onic 7iQ<ii h'Qfty in 11t asimis .id lynim ninflffoljt
l)at , ift uncvfit^tlid)
') Excusatio Eckii ad oa quao i'also silii i'liiliii|]U.s MclancliMion. (rnininiaticiis
\Vitti'nli('rgpn.si.>i super tlii'olo^'ica dispufatione l,ip.si( ;\, ailscriii.sil, nli(\obrnrtt in her 5llUttfn-
lifvtifr, ^\fnnfr iinb («vliintii'v Wfinnnntanf.iinlu- bi-r äHi'rlc .l'ntl)cvs, bei Vüfdii'V 111 S.-MU .'lili;
iinb im Coi-p. lief. I Sp. 97 ]0:i, bcutfri) iilu'VKt.it lu'i UHnlrt) XV <S.p. W.)', V,0\. "Jini.
ÄLUfbfmonn, Ir. ^ofjnnn (*rf S. TjOl ff.
Resolutiones Lutherianue super propositionibus suis Lipsine disputatis. 1519. 403
Secl iani ad resolutiones accedo: tu intcn'ui eiu'a, ut Illustrissiuio l'riii-
cipi Ecoiuni cominendes, sicut seipsum coniniendari nieruit, quantiuam niliil
linc officio sit opus ajnid tantuni Pi-iiicipcni. \'al('. A'iiittcinljcrffae M.P.XIX.
Assumptiouis Marianac.'
5 COXCLVSK) PimiA.
Quottiilio peceat oninis iiorao, scd et quotlidic jiocuitct,
doeeiite C'li rist o ' poeui t eu t iaui agite', exoej)!" nun iioxo (| inidaiu '^'''""' *■ '•
iusti), i]ui pocniteutia nou iudigot, cum etiaiu paiuiitcs tViicti-
feros quottidic purget agricola eoelestis.
iii Ista conelusio pendet ex eo fuudamento, (jiiod omnis aetus huuianus
aut est bonus aut malus, nee datur actus ueuter sen, ut illi dicuut, moralitcr
honus: ideo primum mihi sunt amolienda duo, qnae bis ojiponi solent.
Prinunn est autoritas seliolae omuiuni fere tlieologorum per orhem, (jui
contra sentiunt: his quan(|uain onuiem deheaiu rovcrentiam, veniam tarnen
!■' mihi dahunt, quod eis divinas litcras praefero. Quare obsccro, si cui dis-
pliceo, nou milii statim oppouat 'Tu sohis sa))is et Ecclesia imeuscjue sine
te erravit, nee tot capita xnderc potucruut, (|U()d tu vides attpie liis simililius
sua-sionibus mccum expostulet. Ut em'm omittani, (piod per asiuam (pian(lo(|Me<3"i'i 22,58.
locutus est deus quod prophetam celavit, et Wamueli jtuero ostendit »juod '• Sam. 3.
•-'u sacerdoti Israelis Heli non revelavit, saltem suo exemplo mansuescant et,
quod ipsi sibi nmtuo et iuvicem coneeduut, nu'bi (pioipie pernu"ttaut. Surrexit
Scotns, unus homo, et omnium scbolarum et doetoriuu opinioues impujiiiavit
et praevaluit. Idem fecit Occam, feeerunt et multi alii, faeiunt usquc in
praesentem diem, et cum singulis eonnn liberum, omnibus contradicere, cur
i.s ego unus hac gi-atia privor? denique cum et ego in aliis multis sentcntiis
sine querela omnibus contradixi, cur in hac una novam legem patior? ita(jue,
rogo, attcndat qui volet, non fpiis aut contra qnos, sed quid et contra quae
dicam. Cedat respeetus jiersouarum, (juas deus non accipit. Ix>gimus in wm. 2, 6.
Euangelio praeeipiente Ciu-isto, Öcribas et Pliariseos in cathedra Mosi sedcntes Wiuii)- i'3,-j.
;ti> audieudos esse, non quia personac esscnt, id est scribae et Pharisei, sed quia
Mosen docerent. Alioquiu cum sit iani sacculuin corruptissinnun t('inpora(|Uc
periculosissima, in proclivi crit, si snpcrbia et coutemptu ccperinuis agcrc,
ut incnrramus in illud ps. xiij. pcriculum: Consilium ino))is confudistis, (pioniaurVi. h, «.
dominus spcs eins, quare memoi-es iuvicem, (piod omnes sumus homines,
35 quam facile sit errare, quam raro et difficilc contingat vera sa))ere et recte
agerc, connnuni studio veritatem quaeranuis potius (piam invicem solo gloriae
aut seusns proprii tuendi studio mordeanms et consumamus.
2 eipsnm A tcipsum 0 3 Viuttciibergac G 2.3 faciuntqiie nsque O 24 lilicruin
sit omnibus (J cur ergo unus (i ."4 eins esf. qu.ire f! 37 cnusumnniur bic ©c
iatnmtau§aa6en
') Assumptio Mariana = 15. 'äluguft.
26»
404 Resolutiones Luthoi-ianae super pvopositionilnis suis Lipsiae disputatis. 1519.
Secunduni cjuod milii ohiieitur, quod liic articulus in Constantiensi
Couciliü est intor articulos Huss exjiresse damnatus, liic si noii mox silfo
et revoco, oontinent aures et impetu facto ignem mihi minantur: iieqiie cnim
dignontur hio nliain niorani vel excusationis, sed, ohsecro, est ne is modus
veritatem fjuapvendi, statiin obstrnere os rjnaereuti veritatem? Et uhi est '.
i.-Ueiv. 3, 15. qudd Petro praecipionte ratio reddenda est omni poseenti? Deinde: Nonne
Coiicilia saepins erraverunt ? nonne C^^jn-ianns cum totins Aphrieac Episeopi.s
iiabitn Concilio erravit etiam in artioulo gravissimo fidel de virtiite liaptis-
niatis? et quid mirum, si hodie qnoque Coneilium non omnia attingat, tjuando
sumus in tempore longe frigidiore quam Cvprianus? Et nt ]>lane et lihei-e u>
dieam, q\iod sentio, eredo me tlieologum esse Christiannm et in regno veri-
tatis vivere, ideo me debitorem esse non modo atürniaiidae veritatis, sed
etiam asserendae et defendendae seii per sanguinem seu per mortem.
Proinde volo über esse et nullius seu Coneilii seu potestatis seu uni-
versitatum seu pontifieis autoritate captivus fieri: quin eonfidenter eonfitear !'•
(juiequid venmi videro, sive hoc sit a Catholico sive haei-etieo assertum, sive
jirohatiun sive reprobatum fneiüt a quocuuque Concilio.
Nee- verebor etiam ipsam invidiam, quae me haereticorum ]iatroninu
forte crinn'nabitur, quod seiam, veritati cum invidia nihil esse connuertii,
•iijci?t n, 25. sicut dicit Sap. vi. Xec cum invidia tabescente itcr habebo, quoniam talis 2u
homo non erit jwrticeps sapientiae. C^uid ergo ad me, quod mendax invidia
nie criminatur"? laus est impiis displieuisse. Pisplicent et mihi haeretici.
Sed quando hodie millo opprobrio sophistae magis insaniunt, faciunt, nl
]iene apud haereticos sola reliqua sit Ecclesia C'atholica Christi, haereticos,
inquam, non qni sunt sed qui illorum fui'ore appellantur. 25
Et sequar in hoc meo proposito iurisperitorum quoque diifinitionem,
ne solus et temere id facere existimer: dicit euim Panormitanus de elect. c.
significasti, plus credendimi uni pi-ivato fideli quam toti Concilio aut Papae,
si meliorem habeat antoritatem vel rationem. Si haec vera sunt, cur non
liceat uti? ein- non audeam tcntare, si unus meliorem ostendere possim auto- m
ritatcm (|uam Coneilium?
Itaque de Conciliis videanuis. Nonne onmibus notum est, Contraria
aliquando fuisse danniata ab Ecclesia veiut iila Mens facit nialum, dens non
facit malum'V Quanquani ego nescio, ;ni Ecclesia fiierit, (|uae haec dam-
navit. Nam ecclesia non habet potestateni danniandi cxjircssani sententiam '■'•'
saerae .scripturae, etiam ad verbum in textn positam. Nam iila Mens facit
^ain^3 b' ""^^'""' expi-esse ponitiu' Tsa. xlv. et Amos iij. et nudtis aliis locis. Nee
quicquam facit, quod dicifur, propter haereticonun falsam intelligentiam esse
danmala. N(m .sunt damnanda scripturae verba propter euiuscunque falsam
II esse, Cliiisti.imim .\ Gl priiieeps sap!cnt!np A ;!7 Isa. xlvi. oHc 9llt§8otcn
^9 (lamimiiüac alle SonbetaiiAgobcii
Kesolutiones Lutherianae super propositionibus äuis Lipsiae dispiiUitis, 1519. 405
iutelligeutiiiiii. .^^licujuiii ilaiiiii:iinliiiii vrit proiikT Arriaiuis vi illiul 'patcr Joij. u.ss.
maiur me est', inuiio tota scriptura damnauda erit, et sola, i-uiii e milla alia
liaereses ortae siut. (iiiid aiiteiu insaiiius iisto praesiiiiii potest? .Vhsit oiiiiii,
ut pius et siruplex Chri.stiamis <]uic(juam in sacris literis recte didiwrit, (piod,
.-. iibi in quosdam iuquisitores impegerit, quoriun pedes veloees ad effiindfiiduin
sangiiiueui, cogatiu* propter alioruiii lalsani iiitelligentiam damiiatam ip.se
qiiotjue dainniu'e. Xani liac ratione viain facienius soniel univcrsaiii .saeris
literi.s autoritateiu cunvellendi , et .siirgent omnium bla.splieiiuiriim iiiipiissiini
illi l)la.<plieiiKitores, qui diciiut, Bibliiuii esse libnmi haeretieonim, Christiauüs
lu ojiortere aliis libris, scilicet di)cti)nini, se.se tiieri.
Ita iuveiiiu et \ü C'oiistaiitiensi Coneilio duo cciiitraria: Priimmi ilctci-
niinatuin illie est, Coueiliiuu esse siipra Papam, (piod ego verissiniuni iiidieo.
Nam et B. Hierouvuius ad Eliiagriuin dicit: Si aiitui'itas (|uaeritnr, iiiaior est
orbis urbe. Ita tota Eeelesia maiur e.st uua lioiuaua Ecelesia, atipic ita
15 Runiana Eeclesia noii est super universalem totam ecelesiam, Sed eontra
t«ta Eeclesia (et Coueiliuin, (piod illam representat) super Romauaiii eei'le-
siam, sicut super (juamlibet aliaiu [lartieiüareni. Totuin quoque iiiaius est
sua parte, cuiu Roniana Ecelesia [jars sit totius Ec<!lesiae universalis.
Quod si haec vera suut, apparet, Coneiliuni Constiintiense male dam-
20 nasse hunc artieidum lohanuis Huss 'Papa uon est iure divino super oiimes
ecclesias'. Nam si Romana Eeclesia et Papa est iure divino super onmes
ecclesias et super Coneiliimi, contra ius divinum determinatum est (quod
est impiissinuun et haeretieum), Papam et Romanam ecelesiam esse infra
Coneiliuni et totam ecelesiam, quia non est in manu Eeclesiae aut C'oncilii
25 ius divinum inlringere, Ideoque non potuit Papam vel depouere vel con-
stituere. An credis, passuruni Episco])um Lugdunensem, sese depnni vel
constitui per E})iscopum Mogunlinuni, si iiu-e divino se superiorem Mogun-
tino sciret, quantimilibet meritus fuerit? immo non id pati deberet, uisi
mallet inipius et haereticus esse. Ita Romanus Episcojius non potest nee
30 debet jjati se a Coneilio regi et statui, si est super Concilium et Ecelesiam
iure divino: eins enini est regere, non regi, qui di\nno iure superior est.
Atque ita patet, Constantiense Concilium aut artieidum Huss male
danuias.se aut contra ius divinum impie detenuinasse et egisse.
Sed ultra vide Si)iritussan(ti ])iaesentiani in Eeclesia: id, (piod in Con-
35 stautiensi Coneilio determinatum est, Papam esse infra Concilium et Ecele-
siam, ac per Basiliense confinnatum, iam nuvissimo Romano Coneilio est
reprobatum et totum Basiliense abrogatum atque statutum, papam esse
superiorem Coneilio. Quid hie dicemus? necesse est, aut Romanum aut
C'onstantieuse Concilium haeretieum esse, si non licet a dccretis ConeUiorum
4u recedere.
13 Kiiagrium G 14 uilie, tjuud tuta Q oö papam seilicet esse Cr
40t) Kesolutiones LutheriiiiiiU' super iiropositionibus suis Lipsiin; disputiitis, 1519.
DL'ni(]iiu via iaiii uobis facta est eiRTvamli autüritatcm couciliormn et
liberc coutradicendi euriim gestis ae iudioaudi euriim decreta. Xaiii, ut
ilicimt, si in imo articido errasse depreheutütiir, iam tota eins vaeillat auto-
ritas. Qiiis est igitur tarn audax, ijui me praesumat haereticuiu argucre,
etiiuu si imiversa decreta Concilii tani Romaiii quam Coustautieusis iiegein, .-.
<jui liabeam liuc muuiiueutuiii et haue exeusatioueui, (|U()d Cuneilio iucuiubit
probare sua decreta et ostendere se nou errusse, postquam coustitit, ipsuui
aliquiuido errasse et errare posse?
Quid ergo, putus, uobis praestaut vicarie illae Coueilioruni uostri
saecuU, determinationes et reprobatioues , uisi quod uos reddiuit (si iu iiias lu
nixi f'ueriuius) iucertos, ubi taudem (juereudus sit Christus, Eeclesia, Cun-
cilium, öpLritussauetus , oiuuia(]ue phuie iu [)riuuuu cahos coutuudautur?
Sed ad Coustantiense revertor, quo luagis impetor, cuius damuationem
iu articulo illo Hussitico 'Papa uou est iure diviuo super omues ecclesias'
etiaiu ideo iuiquaiu assero, quod sit eoutnu'ia Xiceuo C.'oucilio et Aphricauo i^
et toti orieutali et Aplmcauae Ecclesiae, cum uou nisi sexta Syuodo Calee-
douensi oblatus sit priniatus (uou iure diviuo, sed ab Eeclesia) Romauis
poutüicibus, uec sie tameu ab eis assimiptus, ut scribit iS. Gregorius. Nam
si im-e diviuo stai'et piiiuatus, Xicenum cum quatuor sequeutibus esset hae-
reticmu, omuesque iu eeclesia orieutis haeretici, haeretici Romaui pontifices, 20
qui <iblatiuu respueruut. Quare volo autoritati Coustautieusis Concilii in hac
parte uiliil cedere. Xon euini patiar idla ratioue maioreui pai-tem ecclesiae
haereticam tieri j)rü})ter Coustantiense Couciliuni, quod errasse psUam est.
Xec mirimi, cmn administrata liaec sint potissimiun inachiua Inquisitorum
et Sücioriuu suoriuu. ;;,
Simt et niidti lüii articuli Huss verissmii ibidem damnati, quos expediani,
cum adversarius nie excitaverit: nam hoc ex ipsius Concilii verbis evideuter
pi-obabo, lohauuis Huss senteutiam uou fuisse, Quod malus pontitex aut iu
peccato mortali existeus non sit poutit'ex habendus, licet sanguinarii in<jiii-
sitores miütos articiUos ei iu haue rem Lmpositos damuari curariut. 311
Nee liic ciu-o, quod me Boemorum patrouuui vocilerautur, ipsius Con-
cilii, quod coutra me iactaut, osteudo et sequor verba: quae si falsa iuveuta
fueriut, quid ad me? Sin vera, cur uou sequar? ^Icuni est, ut dixi, coutra
oiunem vocal)uloruui, tituloruui, noininis, diguitalis strepituni verum dicere
et falstuu uegare. Sic euiui Clnüstiauo facieuduui esse credo. Et rogo, si 3s
non placeo nomine Ciulstiaui, Hngaut et siuaut ine iuterim velut Turcaui
aut (pieinvis inKdelem eis oppouere ineas rationes et autoritates, ut saltcm
sie videaut et cxpcriantur, quo stutlio possint tideui su;uu tueri et (juam
facile sit dicere 'Coueiiimn sie determiuavit' et quaui difficile sit idipsuui
bene determinatmn esse tueri. Dico ergo, (piod iste articulus sit male daui- «
1 eiiarraiidi auturitalLMii A lu .^iillct saeculi in (i teilt ilomnia 16 sexta fetjlt G
27 ex fc()lt in ed. leii. uilb ed. Erlaug. 39 iacile sit idipsum A
Resolutiones Lutheriiinae super propositionibus suis Lipsiue disputatis. 1519. .^Q'J
natiis Coustantiae 'omiiis actus homini.- aiit c-^t biinu.s aiit uuilus', ac rc.si)ou-
deat, qui se putet detenuinationem illain (k'tendt'i'c.
Primum dicit Apostokus Ko: viij. (iiii spiritii (k-i aguiitur, ii tilii (ki SHom. 8, 14.
sunt. Item: Quud .skiuis »pii'itiuu Christi 11011 habet, hio uon est eins. IlicSHöm. s. 9.
5 quaero, ciiius sit ille qui iion est Christi: uomie diaboli et peccati".' At (|iii
servus est peccati, facit 11011 nisi peccatmu.
Seciuido dicit ideui Gal. üj. Quicuiujue ex uperibus k'gis sunt, sub ösai. 3, 10.
nialedictü suut. Ecce hie opera legis extra gratiani dicit esse inakdicta,
ergo 11011 ueutra. Et dicit 'Quicuiique', iiemineiii excipieiis uec :ili<|und
1" medium iuter mak'dictuiii et gratiam tacieus. Nee vakt, (juod Apostokim
hie de lege cerimoniali loqui dlcunt, quod ea tuuc mortiiera fuerit. Nam ex
sequentibus patet, (juod de oimiiiiin Icgum operibus Icxpiitur, ciuii inducat
Müseu diceutcm: Malcdictiis, qui uou permaiiet in oninibus, (juae scripta i.ajiot. 27,26.
sunt in libro legis. Deinde dicit, Cliristum iios i-edemLsse de maledicto legis, öai. 3, 13.
>5 At Christus vere uos non redeniit de lege cerimoniali post mortem eins
abrogata, sed de lege quaciinquc, dans gratiam, ut jiossit implcri. Si ei^o
oj)era legis sunt maledicta sine gratia, quaiito magis iiulla alia opera suut
neutral ia seu in genere inonun bona!
Tercio Mattli. xij. Aut facite arborcin bonam et fructuni eins boinmi, Maus. 13,33.
2« aut facite arborem malam et fructimi cius mahmi. hie iiiiiil medium Christus
Ijermittit intelligi, sicut et ibidem dicit: Qui uon e.st mecum, couti'a nie est, sHatn. 12,30.
et qui non colligit mecum, di.^pergit. vidcs, (juod aut cum Christo colligcndum
aut dis{x;rgeudum, vel cum eo vel coutra eimi esse oporteat: at contra cum
non est nisi peccatum, nee dispergit uisi qid peccat.
25 Qiuulo lohauu: xv. Sic^uis in me nou niauserit, mittetiu* f'oras sicut 3ofi- 15,6.
palnies et are^cet, et colligent eimi et in igiiem mittent, et ai'det. Ecce
arescit et jjerit quisquis extra Christum est. Et tu dicis 'neutrimi', (jUod nee
arescat neijue \Trescat, sed medium se aliquando habeat?
Quinto Ro: xiiij. Oriinc (juod non est ex fide peccatimi est: (jiiod iRöm. h, 23.
3u B. Augustmus pro rcgida habet. C^uod autem dicimt, ibi fidem prti coii-
seientia accipi et Apostokim loqui de iis, qui contra conscientiam o))erantur,
(juan(|uani hoc B. Augustinus repeUit, tamen age sit ita, adliuc stat seii-
teiitia: Qui uon habet fidem in Christo, uou habet coascieutiani bonam erga
deum, ergo vel nou credit vel dubitat, se placere deo in oi)eribus suis. Si
35 dubitat, {»eccat contra conscientiam, (juia non credit firmiter, sc deo jilacere,
(juare agit (juod credit uou bouum, et ita semper peccat. Sola autem fides
tirmiter confidit, sc placere deo, et hac fide fit, ut placeamus deo, quia haec
fides vere de deo beue sentit ac pro deo vero euiu habet, praesumcns l>ona
de ipso iuxta illud Sap. i. Sentite de domino in bonitate. Impossibile est enim,3acts[). 1, 1.
M hominem salvuni esse et beue vivere, nisi de deo erga sei})sum beue sentiat.
16 Si ergo omiiia (ut Moses dicit, autore I'aulo) opera legis G 19 Luce xij. attc Sugfloticn
23 dispergendum sit, vel cum eo G 28 habet A 38 cum habet oUc Sonl)etau§8o6eit
408 Resolutionen Lutherianae supur iiroiiositionilni.s suis Lipsiae disputatis. 1519.
Sextu (iit uuiittaiu pliira, uu pi'ulixiur .siiu) acklufo ratioueiii, ijiia utitiu"
lere S. AugustlDus , praet;ertim contra luliaiumi li. iüj. et repetit eaudem
Gregoriiis Arimiueusis li. ij. q. xxviij. Qiiae est haec: Viitutes discermintiir
fiuibus, uon officiis. Iiuii (juaelibet virtiis extra gratiain (juaerit quae siia
sunt, uec potest tjuaerere (piae dei sunt, (juia uon potest in opus charitatis, s
ißDi. 13, 5. de qua dieitiu" laude propria i. Cor. xiij. Charitas nou (piaerit, quae sua sunt.
(juare nulla virtus habet deuni pro fine nee potest deuni diligere su]ier onniia
et proi)ter deuni : aliuquin gratia uon esset necessaria. Atcpie luve sola eausa
tit, ut oniuia opera bona gentium aut naturalia sint mala, (juia fine debito
siom. 3, II) H. c;u'ent. Hoc est quod Apostolus Ko: iij. involveus prorsus onuies liomiiies lo
tarn ludaeos quam gentes, licet illi iustitia, lieae sapieutia (juantura poterant
prae.stabaut, dicit: Nou est iustus, uon est intelligens, nou est requirens
deuni: onuies declinaverunt, simul inutiles facti sunt. Ecce, Nemo requirit
deiuu et omnes declinimt, nullus intelligit deum, nedum pro fine deuni habet
®ai. 3, 22. in opere suo. Unde fideuter concludit diceus : Conclusit deus omnes sub li
peccatiun. Ecce neminem excipit, omnes sub peccatum, ipiod et David
!Bi. 116, n. dicit: Oninis homo niendax. A mendace vero quid verum dicetur? Ab
Sit. 34, 4. immundo quid munduiu tief.' ait Sap.
5of). 11,51. Quod vero dicitur 'Nonne Caiphas propheta\dt verum? Nonne Matt: vij.
OTaiii). T. 22. multi prophetaverunt in nomine Christi et multas virtutes fecerunt?' respondeo: sn
Vera sed nou vere dixeriuit, bona sed nou bene fecerunt. Quis enim nou
dubitat, quin meretrix tarn bonum aurum gestet quam pudica matrona et
tarn fijrmosa (pioque mcmbra liabeat? sed nou tam bene gestat et utitur.
Eodem modo et bona üla opera sapientiae, vh'tutimi, donormn, cum sint
gratiiita dona dei, bona sunt valde, sed tpiia uon in finem debituni referuntur, a
bona faciuut, sed non bene. Quare e bonis douLs dei mala opera nostro
9Rnttf). 7,23. vitio fiuut. Ideo Clu-istus illis dictnrus est: Discedite a nie, omnes operarii
iniqiiitatis. Quomodo sunt operarii iniquitatis, qui tauta bona fecerimt, nisi
quia bonls male usi simt, etiani si hoc malo usu aliis profuerunt?
Sejjtimo: Si iustiis in gratia non })otest facere bonum, <juin siinul jieccet, -i'
quanto inagis iniustus non facit lionuni! ac per hoc concludo, aut bonum
aut maliun esse actum hominis qucmcuncjue, ucc dari actum lucdiuin et
neutrum. Antecedens probabitur evidenter conchisione sequente.
Quare ad rem propositionis redeundo, Omnis Ciiristianus (piottidie
penitet, quia quottidie peceat non (|uideni perpetrando criiuiiia, sed non per- 3;
3of). 1.-., 1 «. ficiendo niandata dei. Et ad hoc j)r()banduiii suf^ceret autoritas lohannis in
conchisione posita, (juod fructiferos palmites quottidie purgat cclestis agricola.
Si sunt purgimdi, sunt inimundi : si immimdi, sunt peccatores : si iieceatorcs,
iKattii. 4, 17. penitentia iniligcut. Quare ad eos pertiuet verbuni Christi: penitentiam agite.
22 quando meretrix bie Öcjammtau^gafccil 23 hoc malu usi eil. Witeb. huc male usi
ed. leu. unb ed. Erlang. ö7 quottidie fc^tt tu QÜcn Sonbetau§8oticn
Resolutiones Lutherianae super propositionibus suis Lipsiuu disputalit^. 151'J. 409
Secuudo Uliul oiusdem lolumiiis priino: .Si ilixt'rimu8, (itiia pfccatuni i CSoi) i.s.
noii halK'imi.s, nos ip.sus .suducimuf; et vcritas in n(il)is nun est. tjuaiu aiito-
ritak'iu beatus Augustinus in uuiltis lucis aikluix'ns ponderat in verho
'lial)enuis' preseutis temporis, (juod non tlicit 'lial)uinui8' swl 'liai)enius'.
s Quare quottidie peccamus et quottidie peccatuin purganui.s: ita ergo [)eni-
teiuns, nisi penitontiiuii diea.s nun esse peecatoruni purgatioiiem contra onininni
seutentiani, «jui contritiuneni, culjjae deletrieeni, j)eniteiitiae potissiniani partim
pouunt. Deuique hoc verbo luhanuis uixu.s B. Augustinus lib. de natuia et
gratia audet dieere: Si omnes saneti in nnum eongregati (|uererentur, an
1« peceatum liaberent, quid esseut, inijuit, dieturi (juani 'si dixerinius, quia pee-
catiirn uon habemus, ,nos ipsos seducimus et veritas in uobis nou est'".' At
millum peeeatum sine penitentia tollitur.
Terciu illud ps. xxxi. Pro liae oral)it ad te onuiis sanelu.- in tempore i'i. 32, e.
oportimo. Ecce omnis sanctus orat \n\) inipietato peccati sui: hoc auli'ni
IS est poeiiitere uti(jue, iiec pot<'st dici, (juod pro praeterito aut pro poena prae-
teriti [)eccati oret, sed pro praeseuti: uani ut hoc osteiideret, adieeit 'ini))ie-
tateui peccati niei', pro hac orabit, non scilicet pro peecat«, (juo ali()uando
poena signifieatui", sed pro impietate peccati, quae est ciiljia: nani pro reniit-
tenda oratur, pro remissa gratias agiiuus.
2u (iuarto ilhid i. Timo. i. Venit Ihesus Christus peccatores salvos f'acere, i.iim. i, is.
quonuu priniiis ego sum, uon dielt 'fiii', sed 'suni peccator', iuxta illiid
Ro: vij. Scio, (juod uon habitat in me, iioc est in carue uiea, bimuin, (inoihiiom. ?. isf.
uolo nialuni, hoc fiicio, et: ego auteni caruaHs sum, venunihitus sub peccato. iHöm. 7, n.
Sic Gal. V. Caro concupiscit adversus spirituui, et s])iritus adversus carneui. wai. 5, n.
25 At concupiseere contra spiritum pcecatiun est, (piia prohibituih ])raeeepto
dei 'Nou coucupisces'. Quare hoc peccatiuu est pro})ric peceatum et per
poeuitentiani dihieudum, sicut ßo: vi. docet, destrui corpus peccati et nou -Jii'm. c, s.
obeiüre desyderiis caruis. At desyderia cai-uis peccata et conti-a legem sunt
iliviuam, (piare poeuiteutia pro eis opus est.
3J Quiuto Luce xüj. putatis, (piia ipsi debitores iueruut pre <iiniiil)iis ho-iiuc. 13. 2f|.
miuibus habitatoribus llierusaleni? nou, dico vobis 'nisi poeuitentiani habue-
ritis, oumes simid peribitis'. Plcee omnilnis poenitentiam indicit. Ita Luci^yiu. 24,47.
ultimo: Oportuit praedleari iu uomiue eins poeuitentiani in remissioneiii jiec-
catorum iu oumes gentes. Ecce totuni Euaugelium nihil est quam jiraedi-
3s catio poeniteutiae: ergo vita Euangeliea est aliud uiliil quam pdcnitentia.
Ideo Beruhardus recte dicit: Qui nou assidue ad poeuitentiani t'estiiiat, l'aeto
ostendit se poeuiteutia non egere, quasi .scilicet sit longe absmclissiuuuu, esse
aliquem, qui poeuiteutia nou egcat.
Sexto: Tota Ecclesia teste Augustino us(jue in lincm mundi oral
*o 'Dimitte uobis debita uostra'. Haec autem vox est peuitcutiae, ita ut Christus anaitj^ 6, 12.
32 Statt siiuul bieUcic^t siuiiliter ;;u Icfcii
410 KcsolutionL's Luthoriiiuau super jiropusitionil.ius suis Lip.siao disputatis. 1519.
(licat : 'Si uuii rumiseritis lKimiiiibii.s peccata foruin, ueu puter vcster reiuittet
vubis peccata vestra': liKjuitur ad Apu.stolos, sanctos filios dei, et ubi sunt
eorum peccata? veuialia quideiu sunt, .scd murttdia eruiit, uisi remittantiir.
Saue simt quidain, ipii lianc oratiouein pro peni^: peccatoruru onui garriant,
i(iio.s u[)üi'tet taiKjuain verbi dei deiiravatores cavere. Nam quid dieent ad ^
illud 'Sauctitieetiu' uoinen tuuni, adveniat reguuui tuuui, fiat volimtas tua'?
iiue .sauetissinii etiam oraut: at orando euufitentiu', se nouduni sauetifieas.se
uomeu dei, noudum iu eis esse reguuiu dei uee iustitiam eins, sed quaeruut
hau oratioue reguiuu dei et iustitiam eius, uouduui se feeisse vuluutiitem dei.
At haee omuia suut debita eulpae et peeeata coutra legem dei, (pii vult uomeu if>
suum sauetiim esse, iu uobis reguare, voluutatem suam in uobis tieri. Nee
[)utaudum, (juod ficte oretm-: quare se(|uitiu', omues vere orare et vere sibi
haec deesse eonfiteri. Et ita patet, (juod sola oratio domiuica nos doeet,
Primo esse m)s quottidiauos peccatores et semper peccare, Deiude totam
vitam esse poeuitentiam et oratiouem et coutritionem. i''
Ex quo ulterius sefjuitiu', contra Coucilii Coustantiensis determinatiouem,
omueui actum hominis esse niahuii extra gratiam, (juando etlam actus iustorum
iu gratia non est bonus nee im[)let niandatum dei.
Ultimo ad iioc lu'geut tot Aj)ostoli Pauli exhortationes, ut mortificemus
3ji5^'\,''i3;membra quae super terram suut. Coli. iij. et facta carnis Eo: viij. et reno- 2»
<^5'i[",3-'','^; vemur in novitate sensus Ko: xiij. et earuis curam uou l'aciamus iu desyderiis
esai. 5, 24. eius , ibidem, crueifigamus caruem cum concupiscentiis Gala. v. Quae oninia
eo teudunt (ut darum est), (juod a.ssidue poeuitendum sit, quia peccatuni
fomitis assidue movetiu' et uova desyderia prolert, eeu spinas et tribulos terra
i.Moi. a, IS. lualedicta Gene. iij. 25
Caetera in resolutorio Con. i. ij. et iij.' et cou.^ Sed nee adhuc video
huiiis conclusiouis seutentiam confutatam: neque euim tacta t'uit Lipsiae in
uua syllaba. Eius etiam seutentiam si neges, necesse est, iit neges onuies
l'erme HIh-os B. Augustiui coutra Pelagianos editos, (jui totus per omuia iu
luuK! seutentiam ])rocedit. Sequitur ergo, haue uou esse doctriuam uovaui, 3"
ut Eccius cahunuiatur, Sed Eccii propositio contraria huie est uovus et vctus
error, ad haeresim pcrtiucns Pclagianoruui , nee; Conciliiuu (juic(piam coutra
statuere habet, uisi velit errare, sieut sacpius fecit.
CONCLVSIO n.
Tu bono peccare homiuem et ])eccatum veniale non natura •■i.'>
sua scd dei niisericordia soluni cs.se tale aut in |HU'ro post bap-
tismum peccatum remauens uegare, hoc est Pauium et Christum
semel conculca rc
1 dicit A
') 53b. I S. ■)■'<() ^. '} .fiier fel)[t bic iiatjciE SBeüeic^nuna bc: conclusio.
Besolutiont's Lutheriiiniie super propositionibus suis Lipsiau (lisjiutiitis. 151'J. .| ] 1
Tria ista coucliisio coiupi-ehenclit, esse pocciitiiiii in hoiio o|i(rc', deindc
peccatiuu uon uatiuni, sed juisericordiii dei esse veuiiile, et |)ee(;atuiii jiost
baptismiiui remauere.
Primuiu ita osteuditur:
5 Isaias Ixiiij. Et facti sumus inuuuudi uiuues uos et ijuasi paumis lueii- in m. s.
stniatae uiiiversae iustitiae nostrae. Haee vel sola autoritas ohstruat oniiiimn
eontradietorimi us et gulaiii, euni sit apertissiiua, esse iios omnes iimnuiidus
et nou modo iiiiustitias, sed iustitias niiuijue iiostras apiid deiini. «
Sed scio, quid iiie soleaiit oppoiiere, seilieet proplietam loiiiii de iiistitia
lu uüstra, ijuae ex lege est, quam Apostulus {piotjue daiunat. In haue seiitentiaui
et D. Hierouymus cedere videtur. Sed verba pruplietae sunt mauif'esta:
loquitiu' euim in pereoua sua et totius fidelis ])oi)uli, (jui uuu iustitia legis,
sed gratiae iusti eraut, siijuidem et ipsi eandem eseam luaudueavenuit et
emidem spirituui tidei liabueruut, ut Apostolus dieit. Necjue enim iustitia ' G^" i". »
15 legis coüfitetiu' deo in humilitate: uou est accusatrix sui in priueipio, sed
iuilata excusat se et iustifieat. (juare solius gratiae iustificantis est dieere et
cüufiteri, sese esse inuuuuduui et iniipiuni. Öecuudo uon dieit 'iustitiae
uosti'ae' aut 'nos', sed 'omnes nos' et 'uuiversae iustitiae uostrae': neminem
exeipit et uullam iustitiani nnuidam asserit, ergo uou potest tralii ad aliipios,
:'i) (jui uou tiierint gratia iustiüeati, nee ad solam legalem, sed ad ounies et ad
omuem iustitiam eorum. At certum est, aliquot inter eos fuisse, <|ui |ilus(|uaiii
legali iustitia iusti essent et aliam (piam iustitiam legalem tuue Itiisse siuuil,
et tameu dieit omues innnundos et imiversas iustitias j)ollutas. (^uare vincit
haec autoritas et tarn aperta verba cogimt cuiuscuuijue interpretationem
2.'> posthaberi suo apertissimo sensui.
Sed et illud malo iutelligendi usu dicitur, <ju()d iustitia legalis fuerit
immuuda ad iustitiam P^uaugelieam eomparata, «jula lex uteuiKpie (■eriinoiiialis
erat bona et a deo instituta. quare iustitia eiusdem uon erat de sc iuiiiuuula
ullo modo, cum tunc U"U minus eogerentur ea servare (juam deealogi |)iae-
31) cepta. Ideo, qiii de iustitia legis taucpiam immuuda loquuutur, soluin resj)!-
ciunt ad tempus Euaugelii, in quo est abrogata, uou (piia iuununda, sed (piia
tiduciam prebebat stultis contra gratiaui dei, ut Apostolus ad Galatas et
Romanos doeet. Quare sicut eerimoui;dis iustitia erat bona et reeta, et tarnen
imnumda, ita et deealogi eoruni iustitia erat immiuida, (piantundibet bona:
»5 propheta enim pro suo tempore loquitur, (juo iustitia legis nonduni erat
abrogata: alioquin dicendum, (juod deiis eis praccepisset innuuuda servare,
(juod est detestabile. Stat ergo verbimi 'uuiversae iustitiae uostrae inuiuuidae*
et 'onines nos immundi'.
Secundo* illud Ecdesiastis vij. Nou est iustus in terra, ((ui benelaciat *icb. 7, su.
*o et uon peecet. Solet aulem et hoc verbum sie eludi, <piod iustus alicjuando
35 iusticiam legis G
') 5ßgl. SBb. I ©. 357 uiib 367.
412 Resolutionfs Luthi'i-iiinaf supt-r inoi)ositionil)us suis Lipsiaf dispuUtis. 1519.
bfiietUc'it, ali(iu;UKl(i jn'fciit. sed hoc nun .stabit: si euini lioc Vüliii.s«'t, suffe-
cerat difere 'Nun ot iustus, qui nun peccet'. quid cnini sinieiflueret verbiß-,
quasi aliqui.'s sit iustus, (jui taciat male? Xou euini nisi iu.stus facit beue et
a beuet'aeiendü iustus e.st : ideo, ut exjirimat vitiuni, addit '(jui faciat beuo
et nun peccet'. Xaui diun de operibus extra benetaeta lutjuitiu', sie dicit: 0
£pv. 24, 16. Septies in tue cadit iustus, et toties resiu'git. Hie uou addit 'iustus (jui
bene facit'.
Sollt. 7, in. Terciu ' illud Ku: vij. Quod uulo niakun, liuc tiicio: ((uod vulo bununi,
3!i)in. 7, 22. hoc nou facio. Et iuf'ra: Condelector euini legi dei secuuduni iuterioreni
iioniiueni, \adeo autem aliam legem in niembris meis repugnautem legi mentis in
nieae &c. Hie advertamus Apostoluni: cedaut huic ratio et autoritas sive
Ecclesiae sive Cuncilii, (juouiam hie docettu-, cuius contrarium, si angelus de
coelo docuerit, uon credaiu. Xeniu huiic locuni Apustoli mihi superabit, nee
evadet. Prinuun hie idem umis homo Paulus, sauctus Apostolus, plenus
gratia, sinud delcctatur in lege dei, simul repugnat legi dei, simul vult bonum is
secuudimi spiritum, nou tameu agit jiropter carnem, sed contrarium: ergo
jteccat, diuu beue l'acit. Xam repugnare legi dei, quis aliud quam peccare
audeat iutelligere ? Xou agere bouum, uoune contra legem dei est? At diuu
vidt hoc bomim, eo ipso non facit hoc bonum, sed midum conti-imum : cum
ergo uunijuiun sit siue repugnantia, nunquam sine vitio bene facit, uimquam 20
ergo plene implet legem dei. Quare, ut sie diserhn,^ Noluntas illa legis dei
in carne seinper est, quando voluntas est legis dei: per lianc bene facit, per
illani male facit. Nolle est ex carne, velle ex spiritu: ideo oramus, ut fiat
!Rpm. 7, IS. vohuitas dei in terra (carae), sicut in coelo (id est spiritu) tit. sie dicit: Velle
mihi adiacet, pei-ficere nou iuvenio. Hoc et scholastici dicuiit, Quod homo 25
sit difficilLs ad bouum et prouus ad malum, et tameu audent dicere, uon esse
pcccatiun in opere bono, qua.si difficultas, (piae impcdit hilarem et liberani
legis dilectioncm, nou officiat, quo minus legi dei satisfiat, <|uae nou uisi
1. lim.' 1,' l'. 1'^""'^ ^'t libero amore iiupletur: ps. i. In lege domini voluntas eins, et i. Tinioth. i.
>$i. 4,1, 8. Finis legis charitas. Ita de Christo ps. .xliiij. Dilexisti iustitiam et odisti 3n
Söm. 7. 25. inicjuitatem. Coucludit ergo Paulus: igitur nieute servio legi dei, carne autem
legi peccati. Quid e.xpressius dici potest 'idem ser\'us eadem Servitute legi
dei et legi })eccati ser\'it'? Adliuc uegas, peccatum esse servire legi peccati?
Eadem fronte ueges, bomuu esse servire legi dei. Est ergo onine opus
bonum vitiosum cuinscuncjue lioniinis in hac vita propter servitutem peccati, sh
qua tonetur captivns iu carne, ut legi dei semper debitor et peccator maueat,
iRbm. 7. .1. hoc uno salvus, (|nod cum Apostolo clamat: Infuelix homo ego, quis me
liberabit de morte corporis Imius?
17 lege dei A 21 Voluntas illa (i 24 sicut id in coelu ed. Erlang. .31 lege
dei A oV quia ino G
') %l. m. 1 ©. 307.
Resolutionps Lutherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis. 1519. 413
Qiiinto * eadcm eiusdeni scntentia est Gal. v. Caro conenpisoit advorsus »ni. ;., 17.
spirituni et Spiritus adversus carncm: haec enim sibi iiivicein adversantiir,
ut non ea qiiae viiltis faciatis. An etiani hie non satis apei-tns est Paulus?
Conoupiscere adversus spirituni peccatuni est et eontra legem dei. At liaee
5 duo maiient, ((uani diu earo niauet : ita non faeiunt qnnd volunt. N'olunt
leg:ein dei .sen^are, ne eoneupiseant aliqnid eontra le<reni dei, sed non fat-iunt
nee iniplent hoe velle: idco uiauent peeeatoit's et uon iinum salteni opus
faeiunt, in quo nihil sit debiti aut defectas a lege.
Hie vero ob.strepunt dieentes 'liic defeetns proprie ]ieeeatimi non est:
10 ideo tenendus est usus locpiendi et loquenduin ut niulti'. llespondeo: Tuns
usus est pernieiosus , ■ qui a loquendi usu reeessit, qui in saeris literis est,
cuius theologos oportet esse eonstantissimos observatores. Paulus dieit, quod
servit l<^i peoeati, et eontra legem agat. At peeeatum inagis ])ro]irie dici
non potest, quam id (piod contra legem est et legi peeeati servit. \'aleat
li ergo tuus loquendi ahusus. Sed de hoe infia in peeeato veniali.
Igitur* tantum est ibi jieeeati, quantum noluntatis, diflicultatis, repng-
nantiae. Et tantum ibi meriti, quantum voluntatis, libertatis, hilaritatis.
Mixta sunt liaee duo in onmi vita et opere nostro. Non enim sine eanie
sumus, nee sine ea operannu*. At qualis est earo, talia opcratur. Quod si
20 sit tota nohmtas, iam est peeeatum ibi mortale et aversio. Tota autem
voluntas in hae vita non est: ideo semper peceamus, dum bene faeimus,
licet quandoque minus quandoque magis, seeundum quod caro minus fuerit
importuna cum suis immiuidis desyderiLs. Haec ergo est causa, quare non
sit iustus in ten-a, qui f'aeiat bene et non peceet, Est autem talis iustus
25 solum in eoelo. Cum autem homo sine ista noluntate non sit nee sine ea
oj)eretur, per hoe nee sine peeeato in opere bono erit. Quomodo enim sine
ea operari potest, (pii sine ea vivere et esse non potest"? (iuare iustus est
velut instrumentum corrosum rubigine, quod deus suseepit expoliendum, (|Uii(l,
ubi corrosum est, male secat, donee perfecte sit exjidlitum.
30 Sexto, ad hoc valet illa parabola (Luce x.) Samaritani, qui semivivo vuc 10, soff.
horaini infiiso vidneribus oleo et \ano alligavit quidem vulnera, sed nunquid
mox sanaNnt? non: sed curani eins eoramisit stabulario, douec rediret. Itaque
ecelesia stabulum est, in quo aceepta gratia baptisnii quottidie curamur a
peccatis. Et opera nostra talia sunt qualia eorum qui incipiunt sanari,
3i sanati autem nondum sunt, quae patet quod sint partim egi-a, partim sana,
multum ab his distantia quae saui perfecte faciuut. Indc Cliristus Matt, vi j.Si'aiiii 7,11.
1 Qnarto bie ©efommtou^gaten 14 id fel^It ed. Erlang. IG voluntatis, dlffi-
<niltati.s O 20 tota volunta.s (J 2.j ista volutitate (i 30 Quintn bie ®e)nninitau§fla6tn
seniivivnm liomineni A :5.j quod patct Söldner, quia patet ed. Erlang. :lü pcrfecti Söjd^cr
') 6? gefjt !ein Quarto Dörfer, bae in bem Tercio, too jtoci SBeloeilfffllen angefüljrt
finb, einbegriffen jdjeint. ') ajgl. Sb. I ©. :3C7.
414 Resolutiones Lutlievianao super propositionibus suis Lipsiae disputatis. 1519.
Ajiojstolds plaiiP malos apiiollat, dioens: Vos, cum sitis mali, nostis hoiia
data dare tiliis vestris. Si antem saut mali, iam stal)it einsdeni doiiiini
w.itiii. 7,18. sententia: Arbor mala non potest frnetns bonos fiicere, et tantnm faciunt
bonos, quantuni sunt arbor bona, et eeontra. Quod auteni haoo iiitelligentia
aut usus loquendi apud thcologos periit, in causa est, rjuod relietis sacris 6
literis oepenuit de bis rebus divinis humano (id est faciliore, ut ipsi putaut)
modo loqui, et sie paulatim amiserunt et sensum seripturae, euius verba
tan(juam vasa reliquerunt sinud, quod, emn in baptismo remitti omuia pee-
eala seirent, statim intiderunt, nulluni ibi relinqui peecatum, ideo fomiteni
non peceatum sed infirmitatem contra expressum textum Apostoli appellaiites, i»
cum iieecatuni reniittatur ibi, nou ut non sit, sed ut non imputetur, ut
B. Augustinus ait. Est ergo peecatum ibi verissime, nisi quod non impu-
tatur, eo quod eeptum est expelli. Ideo reatus quidem solutus est, ipsum
a.OToj. 11', 13 autem manet, donee et ipsum expellatur. Humus enim in pbase, id est trau s-
itii, de peceato ad gTatiam. Quod si cesses illud expellere ac pro non i'
peccato habeas, iam pactum nou servas bapti.smi et redit reatus eins : pactus
enim es, te peecatum expugnatiu'nm ac diabolo pompiscjue eins reluctaturuni,
(jiiod cum de peeeatis extra te positis intclligis et tuum peecatum intus
uullum esse putas, nee recte baptismi sacramentum intclligis nee accipis. Nihil
ergo differt peecatum fomitis a quolibet crimiue jiost vel ante ba])tismum, -'»
cum sit eque contra legem dei sicut quodlibet aliud, nisi quod non imputatur.
Quare quid alii in Tbeologia scholastica didic(>rint, ipsi viderint. Ego
scio et coufiteor, nie aliud nihil didieisse c|uam ignorantiam peceati, iustitiae,
l)a|itismi et totius Christiauac vitae, nee quid virtus dei, opus dei, gratia
dei, iiistitia dei, fidcs, spes, charitas sit. Breviter, non solum nihil didici -'■'
(quod ferenduni erat), sed uon nisi dediseenda didici, oninino contraria divinis
literis. Miror autem, si alii foelieius didicerint. Qni si aliqui sint, candidc
eis gratulor. P]go (!iiristum amiseram illic, nunc in Paulo rcperi.
uidittii 13,33. Septimo, im<' parabola Matt. xiij. jicrtinet: Siniile est regnum coelorum
fl'rmento, quod acceptuni mulicr abscondit in faiiiic satis tribus, doiicc fcr- :"'
mcutaretur totum. Satum geuiis mcusurae est hebraicnm, modium et dimidiiim
continens autorc Hieronymo. C^uae autem sint tria sata ista i'ariuc, modo
non est locus dicere. Sat nunc est, i'arinam e.s.se nos homiues, fcrmcutum
absconditum (Christum, gratiam nobis largitam in spiritu iidei. Sed sicul
i'ermentum uon subito f'ermcntat conspersionem totaiii, ita gratia infusa non 35
mox diftunditur jier totum «corpus, sed paulatim totnm iiomineni f'ermenlat
sil)i(|ue similem rcddit. Ciliare peecatum ibi reli(iUMni est, sed, qiiia ce|)tum
expurgari, non imputalur e.\purgat(iri : hoc est enim, in liaptisnio omiiia pcc-
eata remitti, nun impiitari scilicet, uon autem pciiitiis evacuari. Imtoi- ergo
8 siniul. qni cum (i >.) iilcn fcf)U in ti i:! lilco }tl)lt in <i 2(; seil et lum ti
2y .Sexti) bic öcjninmtaiiögnbfn '-'A Cln-islnm et gnitiiiiii (i
Resolutiones LutliPriiinac super proiiositionibus sms Lipsiae dispiitatis. 1519. 4\!\
est et huniana sunt coninienta, qniKl ]M'ccatum (|iii) ad fornialo snmii tollitiir:
formale autAn a])j)ellant j)rivationem gratiae, niaterialo ijisiiin iomitcm vcl
hal>ituin. Keatiis taiitiim tollitur: formale aiitem taiitum inatict t|iiantiim
materiale, lioc est privatio i^ratiac taiita ibi est, (juanta est coiicnpisceiitia
5 reliqna. Oportet enim in loeiim eonenpiscentiae suecedere eliaritateni, <|tia('
non est, iibi eoiieiipisceiitia est. Causa erroris (>st, (pind suhleetiim gratiae
dant sülam aiiimam eiiis{|ue luihiliorem partem, Deiiide (|ii(id eariiem et
spiritum distinguimt metaphysiee tanc|uam dua.s substantias, cum totiis liomo
sit si>iritiis et earo, tantmii spiritiis f|iiantimi diligit legem dei, taiitmu earo
lu quaiitum odit legem dei. Sie sanitas et morlins iuxta sunt in eodem eorpnre
aut eodem loeo earnis. Ideo eiiim iuxta Salomonen! Nemo gloriari potest Svr •-■», y.
se habere mundum cor, quia earo, id e.st affeetus earnis et eoneupiseentia, i lhu ..'„«.
quae e.st fermentnm vetii.s neqnitiae, totum hominem eorrupit. Inxta (Jen. \i. i wm r,, 3
Non pernianebit spiritus meu.s in liomine, qnia eai'o est, iucjuit, non earneni
15 habet, quia toto affeetu eordis earnem .sapit. Qnare fermentnm novmu,
quae est eliaritas , rursiim miseetnr liuie fermento veteri, ut ipsum e toto
liomine eiieiat, prinium de eorde, dcinde de toto eor])ore et onniibus menibris.
Octavo, Hlud pi-evalidnm in psnl. exlij. Non intres in iudieinni cmn «1 m3, •.•.
ser\'o tno, (juia non iustifieabitur in eonspeetn tuo onuiis vivens. Ilio quero,
20 an ille iustu.s, quem lingunt, cum in ipso pulcherrimo merito iam aetualiter
fuerit, etiam sit numerandu.s inter eos qui vivunt, (nmi psalmus 'onmis vi\-ens'
universaliter dixerit? Si inter eos numeratur, non iustifieabitur efiram iudieio
dei, ut hie dieit. Cur hoe? quaeso. Si sine peeeato est in opere bono,
uon potest damnari a deo, qui iustitia est ipsa, nihil magis aniaiis <|nam
25 iu.stitiam, nee timendnm, quod iustus iudex iu.stitiam damnet. Si antem
damnatur, iam sine peeeato non est et eontra legem dei invenitui- egisse.
Non enim damnatur, nisi qui legi dei non satisfeeit.
Quo<l si is non iustifieabitm- in iudieio dei, qui servus dei est, nee
omnes viventes, inter quos neeesse est sanetissiiuos aliquot esse, si E(H'lesiani
3« sanetam sanetorum eommunionem in terris vivere eredimu.s, qui tamen legem
implent, qualis, putas, t'uror est eorum, (|ui eitra gratiam et extra Ecelesiam
insaniunt, legem posse im})leri ex natiiralibus viribus quo ad totam suli-
stantiam facti, licet non ad intentionem precipientis?
Ad hoc, ut itenmi ad artieulum Hussitieum Constantiae danmatuni
35 redeani, quantus en'or est, actum neutram et non malnm inveniri dieere,
<|uando actus iustonnn non est iustifieabiiis eoram deo! t^uibus reete illud
Hicremiae diei potest: K<'ee quibus iudicium non erat, ut bil)crent, bibentesgir 49, ]•.>.
bibent, Et tu innocens eins? Non eris innocens. Et i. Pe. iiij. Si iustus vix i.Ufir t.ia.
salvabitur, pcceator et impius ubi ]>arebnnt ? Et vide monstra, quae hinc
8 mctapliisicae (i IS (fcn. vüj. alle Sonbcraii§fla6en 18 .Scptiiiio bic 6eiommt =
ouSgaBcn psal. clxij. bie ©onbcrouSgobcn '-'i Criiisfaniii A
41G Resolutionps Lutherianae super propositionibns suis Lipsiae dispiitatis. 1519.
sec|mintm'. Impio extra gi-atiani in suo ojiere hnno triliniint nee venialc
]ie(vatum, sed soliimniodo non nicritoriiim, cum hie iusto in opere hono tri-
buatur adeo peceatiini, iit, si iudicio dei sistatur, non possit iustifieari (hoe
est mortale et damnaliilel, quanto erpi nuiiris impii opera l)ona sunt dam-
nabilia et mortalia, nequaqiiara neutralia seil media. Et adhue gloriantiir 5
Tlieolog:iani seola.stieam nou esse eonti'a Tiieologiam sacram, cum hac ratione
melior esset conditio peccatoris (jnam iusti, nlii ille non peecaret, in quo
iiistns peecaret.
Hinc iani videmus, mide fluant sanctornm ]iatrum sententiae.
Angnstimis li. ix. Confess. Ve hominum vitae quantumcnnque landaliili, lo
si remota misericordia iudicetin-. Quid liic, quaeso, seqnitnr"? Xonne, omne
peccatuni esse omnino mortale ex natura sua, sola auteni miseneordia dei
veniale? Nee mirum sane, quia omne peceatum est contra legem dei. At
contra legem dei esse, iam gravissiraura est quantum in i])so est. Xecesse
est enim perpetuo separari a deo, quiequid quomodoeunque contra legem dei i5
Cftb. 21, 27. est, cum nihil inquinatimi intratunmi sit in regiumi eoelorum. Deinde cum
«Biiittii. .-., IS. nee apex sit praeteriturus a lege, qni non fiat, iiecesse est, nee veniale (|uidem
•läj. 12, 7. peceatum remanere. Eloquia enim domini ca.sta, argentum igne pro])atum,
))nrgatnm septuplum. Ita purimi esse oportel>it et hominem: alioquin sahnis
non erit, quia apex unus non praeterihit. 20
Quoeirca gravis eiTor est iteram Tlieologorum, peceatum veniale penitus
niliil (Hu-aiitium et gan-ientium, quod veniale peceatum deum non otfendit aut
sohnn venialiter offendit. Si tam le\'is offensio, cur instus vix sal\'us erit?
cur non sustinet iudicium dei et iustificari instus non pote.st? cur tam seno
et non venialiter nee improprie orare eogimur 'Dimitte nobis del)ita nostra' 2;
et 'Fiat volunta.s tua, Adveniat regnum tuum, Sauctificetur nomen tuum'?
Nonne apparet, hos Theologi.stas jm'mnm extinguere timorem dei in hominihus,
deinde pulvillos et cervicalia sn1) manihus et capitiljus eorum ponere, ut
^wj. 13, 18. Ezechiel dieit , ac orationes eorum remittere et spiritum extinguere? Non
est res levis momenti (dicant (|uid v<'lint) legi et volnutati divinae vel uiio »o
])ilo dissentire, nee res e.st levis misericordia divina, quae veniale iguoseit.
Ita illi legem et vohmtatem ac misericordiam divinam pene pro iguavia
lialient, ne ferveat oratio neve ardeat gratitudo iustorum. Attendamn.s ergo
a ItTinento isto pliarisaico.
Hi.s interim satis factum est, Eccianam secMuidam ])ropositionem esse 35
et eiToneam et imjiiam, quando negat, iustum in omni opere hono peccare,
aut iustum peccare mortaliter (si iudicium divinum siieetes), aut peceatum in
haptisatfi remanere. Haec enim humanis somniis concepit, (pii in .sacris literis,
<jnid peceatum aut ojins liooum sit, nee legit nee intellexit.
:l a den ])pcc.itiim (i 11 iiiilicetur A 20 .auf uppx uiiiis piai'toiiljit (< 2(! tuum
()lntcr iKimcii fefjlt in bcn SonberauSflobeii 27 lios Tliecilngos (i
Resolutiones Lutherianae siiiier propositionilnis suis Lii)siae clisputatis. 1519. 417
Iterimi Auiriistiiuis lih. i. rotraot. xi.v. tilti f|iu'siviss('t, an niandata dct
fuisseiit al) Apostolis iiii|)lela oiniiia, dioit: (uniiia maiulata iniplcntiir, i|iiaiulii
quicqukl noii inipletur ignosoiüir, qiiia iii eisilem niaiulatis est et illud, (|U(nl
tota Ecclesia usque ad finem mimdi orat 'Diinittc iioliis dohita nostra'.
5 Vides, quod mandata non operantibu.s lidniinihus, scd ignoseento dco ini-
plentur. Quid anteni ignoscitnr in operibns mandatorum nisi peccatinn? At
non Ie\-is est ignoscentia, quam diviiia niaiestas donat. De.sinant ergo xenialc
pcoratum Icvo faeerc, ad cuins rcniissionen» non lionio, mm angclus, scd
niiserioordia aeteriiae maiestatis necessaria est. Deindc non Icve mandatinn
10 est, quod eadeni maiestas iussit orare, ut Augnstinns hie dieit, 'Diniitto nohis
dehita nostra'. Divina niaiestas veniale peccatnni tanti f'acit, nt ])ro co de-
lendo ]ireeeptnni statuat orandae miserieordiac snae, ot iiomo sibi seeuritateni
in illo tingit? Ve iili, per qneni tantniu scandaluni vcnit !
Itennii ideni Augnstinns Hlpist. xxix. ad i)eatnui Hiernnvinnm, dt' vir-
li tutibus disputans, dieit: Et ut geueraliter l)reviterqne eimiplcctar, quam de
virtute halwani notionem, quod ad recte vivendnm attinet. \'irtus est ciia-
ritas, qua id quod diligendum est diligitur. Haee in aliis maior, in aliis
minor, in aliis nulla est. Plenissima vero, (juae non possit angeri, quamdin
hie vivit homo, est in nemine: quamdiu auleni angeri potest, jirofeeto id,
•-'0 quod mimis est quam debet, ex vitio est. Ex quo vitio 'non est iustus in i'rf». 7, 20
teiTa, qui benefaeiat et non peeeet': ex quo vitio 'non instifieabitur in eon- *j. i-ia, 2.
speetu dei onuiis vivens': propter (juod vitinin 'si dixerinuis, (juia peeeatum 1. CJoft. i, s.
non habemus, nos ipsos sodueimus': propter (luod etiam, qnantmniibot pro-
feeerimus, neeessarium babenuis dicere 'Dimitte nobis debita nostra', eniii iain
ä.i onmia in baptisino, dicta, t'aeta, eogitata, dimissa sint.
Haec eiarissimi patris clarissima sententia, nonne i)redieta onmia eon-
firmat, quod defectn eiiaritatis reliquam niinirnni concnjiiscentiam eausam
iaeit peecati in quolibet opere bono?
D. Hieronvmus li. ij. contra Pelagiauos, traetans illud psal. xxxi. dixi'^j. 32, it.
30 'Confitebor adversum nie iniustitiam meam', et tu remisisti impietatem jiee-
eati mei, pro Iiae orabit ad te omnis sanetus in tempore oportuno: Si sanetus
est, inquit, quoniodo orat pro impietate? si inicpiitatem habet, qua ratione
sanetus appellatur? Tandem plurima scripturae testinionia, jiraeseitim lob
addueens, eondudit: Eeee Tob noster, imniaeulatns et sine qnerela et abs-
3'' tinens ab omni nialo, qnali tin(' iustitiae coronatur, ut misericttrilia dei
indigeat!
Ideni li: prinio: Tune iusti sumus, qnando nos peceatores fatemnr et
iustitia uostra non ex j)roprio, sed ex dei eonsistit misericordia: (juare niise-
rentis est et ignoscentis dei, non volentis neque euiTentis hominis.
1 retracf. xxix. A imb bonadf) alle üfirigen 'Miiygofien l"» quem Je A 29 psal. xüj.
bie Sonbctau^gaben
Sut^er? aicrfe. ü. 27
418 Rpsolntiones Lutliei-ianiip super propositionibns suis Lipsiae disputatis. ir)19.
Addamiis Gregorinm in Moraliljiis.
tMoi>9, 2. Prinio super illnd loh ix. Xon iiistifieahitur lioino compositiis dw:
Sanetiis, inquit, vir, quia omne raeritnni virttitis iiostrao vitinni esse oou-
Siiob 9, 3. spicit , si ab interno arbitrio districte indicotnr, idco rectc subinnoit : si
vohierit pontondere cum oo, non ])oterit iiiiuni rospitndore })rii millc. o
jpiob 9, 12. Scciiiid" ibidem super illud: Si repeute interroget, quis respiindeliit ei?
quia, iucpiit, si reniota pietate dis<nititur, in eo examiue etiani iustciruiii vita
suecnmbit.
^liob 9, li. Tereio ibidem super ilhid : Si liabuem (|iiippiam iustum, non rcspon-
debo, sed meum indicem dcprecabor: ut enim, inquit, sacpe diximus, oniuis w
humana iustitia iuiiistitia esse convineitur, si distriete iudieetur, jiroee ergo
post iustitiaiii indiget, ut, quae sneeumliere diseussa jioterat, ex sola iudicis
pietate eonvalescat.
$iob9, 2s. Quarte ibidem: Vereliar omnia opera mea, sciens, quia non pareis
deliuqnenti: Eeoe vir sanetus in operibus oninibns non maus (quae non l'a- ^
vioii 1, s. ciebat sanetus, nt testatur dominus de eo in jirineipio libri) timet et deli-
(juisse se sentit ae minus fecisse. Ibi Gregorius dieit: quae ajierte egcrim,
video, sed quid intus latenter pertulerim, ignoro.
jjjiui) 9, 30 f. Quinto ibidem: si Itilsi'rint velut muudissimae nianus meae, tamen sor-
dibus tinges nie &c. Gregorius: Quia quousque poena oorrnptionis astrin- 'j»
gimur quantiunlibet reetis o|ieribus, veram mundiciam ne(|uac|uam a|>prelien-
dimus, sed imitauum Et infra: qnamvis jier studia reetae oj)erationis exereear,
in tua tamen notitia video, quia ranndus non sum. Et in fine moralium:
(iuis inter ista remanet salntis loeus, quando et mala nostra pura mala smit
et bona uo.stra, quae nos habere credimus, pura bona esse necpiaquani possunI? --'i
^^ides ergo, omne opus bonimi esse partim malnm, etiam in tautis
viris, immo qnod amplius est et mirabile, quomodo jiotest utrumque vei'um
4)ioii 1, s.esse, qnod Tob sese eonfitetur peeeatorem per lotnm libruni, quem dens in
j)rin('i])io eximie laudat et iu.stum pronunciat? Neque enim dens mentitur,
neque lob mentitur, (|ueni nun nientiens deus utiqne de veritate laudat. Est so
ergo verissime peccator b>l), sicut vere eonfitetur: est etiam verissime iustus,
si(uit deus emn eonunendat : (piomodo haee eonvenient, nisi (piod revera
peceator fiiit, sed sola dei ignoseente niiserieordia iustus?
Dicnnt auteiu liic ((uidam 'Verum (luidem est, Nnllus est instns, si
cum dei iudicio <'iini|iai'etur': 'innno, iii((uiMn(, sie nee angeli iusti sunt^ :t.'i
2.5;i)di.i.io. Kespondeo: hoc ultiinuiii M;is])licniuni est, quia deus inirabili.s est in Keatis
(ut Apostolus ait), nee eorum iustitia noslrae iusliti:ie modo pensanda est.
Sunt enim pleue et pure iusti, etiam dei indi<'io: verum nos, ((uia iu pecoato
n;ili et pcceatum velut natm'am induti, sine peccato non sumus, donee similes
angelis (linuis. 40
1 in Moralibiis jiriino, supi'i' illiui G
Resoliitionos Luthorianao supor propositionibus suis Lipsiao disputatis. 1519. 419
Prinuini aiitoin pro nio fach: nani iiloo dixi, nulluni esse peoeafnni
natura sua vcniale, seil onniiu daninaliilia, qnod aulcni venialia snnt, dci
gratiae, <]iiao matrnipendenda est, tril)U('n(luni est. idcn, nc parvipendafnr
divinae maiestatis niisoricordia , neccssc est venialia iieceata niaxiiiii f'acere.
5 liationeni etiani addciniis dictimim.
Necesse est Imc niandatnni inipleri 'Diliges dominum denni tunm ex wi.uv. u-, 3».
toto eorde, ex tota aninui tua, ex totis viribus', ita ut nee iola nee apex
praetereatur. At eum ex Apostolo Ro: vij. prohaverimus, jieeeatuni et con- «um. ?, i-a.
eupiseentiam in memhris re]iujinare legi dei, elarum est, quod nee ex toto
10 eorde nee ex tota aninia nee ex totis viribus diligere ullus possit. ul>i cnim
eoneupiseentia in eorde, in anima, in viribus est, ibi non totum eor, nun
tota anima, non totae vires diligunt ae per hoe tantnm peccant , (|uantuni
ibi reliqua est eoneupiseentia scu jK'eeatnm, atque sie deus lioc jiraecepto
onines sub ju-eeato teiict eonelusos, ut oumium misen>atnr. iiKini. 11, a:-.
i'> Verum invenerunt hie fjlosam, qua in niille amiis vix data est pesti-
Icntior, seilieet quod deus non rcquirit perfeetam impletionem Imius et simi-
linm legum, enin Christus elaw dicat, nee iota nee apieem a lege jiraetereunda. wniiij -,,1».
Idco timendum est, istos doetores esse intcr eos, quos deseribit Christus
dicens: Qui ergo solverit unum de mandatis istis minimis et sie doeuerit Wnuii 5, i»
20 homines, nn'ninnis voeabitur in regno eoelorum. Non ergo dieendum est
'deus non recpiirit jierfectum mandatum' (hoe enim est mutaiv mandatum dei),
sed 'ignoseit quod minus fiirinms'. Non autem ignoseit stertentibus, sed
operantibus, timentibus et cum lob dieentii)ns 'Vercbar oniiiia ojicra mea, i-ioi' !i. '.'s.
seiens, quoniam non jiarcis dclinquenti'. illi vero doeent, quod pareat delin-
■>h quenti, dum dienut 'non rcquirit'. Cave ei-go, ne putes a te non requiri
totum mandatum, ne forte ignores te, quantmn debeas deo ae jier hoc su])er-
hias ac tepidus fias, gratiam eins fastidiens, ad quam te quammaxinic urgere
voluit mandato tibi impossibili.
In fine it«nim induoo orationem dominieam, quac sola |>lus et melius
30 enulit animani de libero arbitrio, gratia et peceato quam omnes reeentiornm
tlieologoruni libri et argntiae disputationum.
Qui ergo orat 'sauetifieetur uomen tunm', petit sine dubio (juod non
habet: non enira fietis verbis apud deuni ludere lieet. Si non habet, ergo
pollutor est nominis dei. At nonien dei non sanctifieare sed pollucrc Icve
35 existimanmsV
Ita qui orat, regnum dei advcnire, quod est iustitia et ])ax et intra nos,
ut Christus et Paulus doeent, nonuc confitetur se iniustnni et iustitia indi-;)(öin ü, it.
gentem? At haec oraut non uisi filii dci iusti et sancti.
Ita qui dicit 'Fiat xdluntas tua', nonne rebellcni sc dco esse confitetur?
« An non e,st peeeatum, dci voluntatcin non ficri? Ibi nunc liberum ar])itriuin".'
17 praetereundum O 34 est feftU in A 38 Ad liaoc A
27'
420 Resohitiones Lutherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis. 1519.
An uon hie de se despei'at, ad solam gratiam confiigit, non nisi peccatiim
sil)i tribuit et impossibilia mandata dei sihi esse confitetur? Uhi liic est
f'acere quod est in se, quando insti orant et peccatores sese tut niodis eon-
fitentmV Ita in omni ore liaec oratio volvitnr, et adlnic Theologi lilierinn
arliitriuni, peccatnni, gratiam tot stndiis et qnostionihus non invenernnt, (piid
faeiant ant ])ossint. llecte ergo dixi, oporterc liominom de suis operilms
ditüdere et velut paraMicnm remissis nianilnis et pedihns gratiam opcruni
artiticem iniplorare, licet haue st'ntentiani Eecius eum factiosis suis in singu-
lare suae inscitiae argnnieutuni danniaverit.
"^Facessant ergo nngae et argumenta humana, «luae dicunt 'unus et idein i
'p'
aetns non potest esse aeeeptatns et deacceptatus , (piia esset lionns et non
bonns'. Hoc euim subtilitatis Seotieae indnco, ut ostendam, (|uani longe
absint a veritate, dum res istas divina,s luuiianis ratiuneulis incipiunt metiri.
Mam nisi scripturae veritateni ignorarent, ista uon dieerent. Et si reete
intelligerent materiam gratiae, peecati et h'beri arbitrii, non istas eavillationes !'•
pro bonis rationibus dncerent.
Dico ergo: Idem actus est acceptatus et non deacceptatus. quod autem
non deacceptatm- (oportet enini eorum verbis uti), uon est bonitas actus in
caib^a, sed ignoscentia divina: cjuae nisi esset, nidlns esset acceptatus. (^uare
satis patet, quod sunt ignari divinae misericordiae ac per lioc et Cln-isti, -m
dum 0])us bonum inveniunt acceptatione diguum sine misericordia iguoscente.
1. 3oi):i, 9- Dieerent nu'sns 'Cur ergo i. loiiaun. v. dicit: Qni natns est ex deo,
5 i.
non peecatV Respondeo: Inipossibile est, ut peccet filins dei (|nicnuque.
Veriui) tarnen iuxta est, cpiod peccat, sed quia ignoscitur ei, ideo vere etiam
sjöm. 7,25. peecans non peccat, nisi Paulus non f'uit natns ex deo Ro: vij. ubi servire ■-•.
se dicit legi peccati, aut ipse lohaunes mentitus est contra seipsum. ubi
1 3oij. 1,8. dicit: Si dixerimns, quia peccatum non liaberaus, nosipsos seducinnis et
1.3011. 1,9. veritas in nobis non est. Sequitur expositio et concordia, quam dedi: Si
autem conf'essi fuerimus peccata nostra, fidelis est et iustn.s, ut remittat nobis
peccata nostra. Sic confitentibus remittit et facit, ut peccatores non sint m
])eccatores, negantibus autem reservat et facit, nt iusti non sint insti. i'roiude
diiVmitio insti in iiac vita est liaec: Instns primo accusator est sui. Ideo
iustitia Christiana est accusatio sui. Quam cito pcrit accnsatio sui, statim
recedit fjuoque iustitia: lios confessores Christus gcstat in triuniplio sno
'lesus XazaiTuus Ke\ Jtidcornm', id est conf'essorum : hoc (>s( verbnm bonuni '■'•'■'
i.iim. 1,15. et suavc, quod Apostolus i. Tinio. i. iucuiidissimc rcsonal '(idelis sermo et
onuii acceptione digmis, quia Tesus Christus venil in hnnc muudniii, pe( ca-
tores salvos t'acere, (|nornm ])rinins ego sinn\
7 et remissis inanihus et pedibus gratiam velut paraliticuin operuni artificoni A
10 qua «licuut A 24 Tarnen siniul verum est fJ 28 Soiiuitur cniin expositio fi Si
autem (inqniti coiifessi (J :!7 ncccpt.iliono (J
') '-S^a'- •}" ''" folflfnbcn "JlUAJiiljrung i^b. I ©. :'>70.
Resolutiones Lutherianue super propositionibus suis Lipsiae disputiitis. LSlli. 121
Igitiu- stat meji secimda pntpositio et flairt, (juoinodo peccatum reina-
neat post baptisiuiiin et in uiuui oymre buno .sit ]>eccatiiin (si inisenV-oivlia
U(»n succiirrerit) mortale, et iiulliiiu e.'^se natura sua veniale. Quare itenuu
stabilitiir, quod niulto magis aetus impioruni sunt niere niali, et sie onuiis
■■• actus aut bouus aut nuilus contra detemiinationeni Concilii Coustautieusis,
id est Thomistaruin, (juos ibi regnasse ap|)aret.
Ex ins etiam infertiu-, liberum arbitrium esse mere passivmu in omni
actu suo, qui velle voeatur, et frustra garriri distinctiouem sophistanun, actum
bonimi esse totimi a deo, sed uon totaliter. Est euim totus et totaliter a
iw deo, «piia voluntas gratia uou iiisi rapitur, trahitur, movetur, qui tractus
redundaiis in meml)ra- et vii-es seu aiiimae seu corjjoris est eins activitas et
luilla alia, sicut tractus serrae secantis liguuni est serrae niere passivus a
sectore nee ad tractum suum ((uic(|uam cooperatur, sed tarnen tracta iam in
ligniun operatur, impulsa uuigis quam impelleus, quae serratio opus eius
>J cum serratore dicitiu", cum tarnen niere patiatur, sed de hoc suo tem})üre latius.
coxcLVsio m.
Qui opus büuum aut poenitentiam a i)eccatorum detesta-
tione ante dilectionem iust itiae incipi uec iu eo peccari asserit,
hunc inter Pelagiauos baereticos numeramus, sed et contra
20 sacrum suum Aristotelem desipere probamus.
Ista conclusio ex praecedeutibus firmiter probatur. Si euim verum est,
adeo nidlum ojnis boniuu ante gratiam fieri posse, ut nee in gratia pure
boniuu Hat, peniteutia autcm bouum opus nimirum sit, uecesse est, eam
gratia praeveuieute iuchoari. De peuitentia enim salutari lotpiinuir, non de
25 ])enitentia ludae aut daninatorum. Est ergo expresse heresis Pelagiana dicere,
penitentiam ante tlilectionem iustitiae incipi. Dilectio auteni iustitiae gratia
dei est, non natui-a. Verum ut Ecciauae propositionis im))ietatem mani-
festius videanuis, rem paulo altius incipianuis.
Docui ego in resolutionibus ' et sermone de peniteutia,^ l)eccatorum
3" recordatiouem ante amorem iustitiae nemiui esse salutarem sed uoxiam : ideo
prinium couandum ut iustitia diligatur, tum amore iustitiae peccata detcstentur.
Quam doctrinam Ecciana molestia uon haeretieam quideni nominavit, sed
Euangelio et simctis patribus contrariam asseruit. Ideo magnitico titvJo suis
propositionibus praefixo 'contra novam doctriuam' (eadem modestia) se dispu-
'^ tatunuu ebuccinavit.
Age, l'aulum Apostolimi videamus, qui Ro. iüj. dicit: Lex iram ope-sHom. t.n.
ratur: ubi euim non est lex, nee praevaricatio. Et v. lex subintravit, ut iRöm. 5, so.
13 quiquam A 32 Ecciana modestia ed. leii. uub ed. Erlang. : üiut^cr jpridjt jebod^
öfieiS fpotttoeifc non ber Ecciana mulestia
') S. m. 1 ©. 530 ff. •-) g. m. I S. 319.
422 Kesolutionos Lutlit'i'ianac suiior iiroiiositioiiiljus suis Liiisiac ilisi>utatis. 1519.
«ai. 3, 10. al)umiaret delictum. Et Gal. iij. Le.x j)n)])tiT tniusgre.ssiuiR'in pusita l'.-^I. Et
i.eot. 15,56, i. Cor. XV. Virtii.s peccati k-x. Quilm.s oinuibii.s id vult Apostulus, qiiod per
legem peccata putiu.s augeutur quam tolliintm', et eoucupiseeutia magis irri-
siöm. 7, s. tatiu-, (jüo magi.s })rubibetm'. sed onmiiim numifestissime Ro. vij. occasione
aeeepta peccatiini per maiidatum operaluni est in nie onmem C(>nein>i.seentiani.
Stat ergo seutentla, C^nod sine gratia lex oeeidit et äuget peecatum:
etsi foris cohibet mauum, tarnen intu.s eo magi.s invitum aeceudit auinuun.
Cum ergo peecator, ante gratiam ius.sus peceata sua diseutere, neee.ssario
legis dei memor sit, contra quam peccavit, necesse est, ut eoucupisceutia.s
refricet et legem odiat, quam sola gratia diligere foeit. Ita fit, ut hypocrita
fiat et pelor quam prius, dum .sinmlat se odisse peccata, quae vere nee odit
nee odisse potest, ui.si legem prius dilexerit, immo plus iam diligat peccata
(juam prius, atcjue idipsmu si änderet, siue dubio fateretur et ipse. Quare
istis pestileutibus et liereticis doctrinis repletur E('clesia iiypocritis, dum raro
de dilectioue iustitiae, semper autem ile odi<j peccati doceiit, uec quomodo
ad odium peccati perveniatur, aut sciunt aut docent.
Et quid nioror? Cum ipse Eccius mens conccdat, liberum arbitrium
ante gratiam non valere nisi ad peccaudum, qua iusania dicere audet in ista
Pelagiaua propositione, (|Uod nou modo uou pcceet, sed secuudimi Euaugelium
et seciuidum patres agat, <pii jienitentiam a detestatione peccati incipiat, hoc
est a jicccaudo poenitcre incipiat, cum ante gratiam noji nisi peecare detur
iu hoiuiue?
Deinde etiam scholastieorum sententia est, contritionem fieri 0]iorterc
in cliaritate: ergo cliaritas prior contritioue. At charitas amor est legis et
V(}luutatis diviuae. Quod si et ipse suam j)ropositionem iuteUigit de peccatorum
detestatione ex cbaritate flueute, quiie est ergo inipudentia et temeritas, hoc
appellare doctrinam uovam et contrariani Euangelio et sanctis patribns? »[uarc
dico: Si propusitionem suam meae vult esse contrariani, liacreticam l'cla-
gianam teuet sententiam : si consonam, temere et stulte eain in ivain doctrinam
et contra Eiiangelium esse iactltat.
Deinde ncc Aristotelem suum intelligit, (pii et i[)se, licet caecus gentilis,
aciitius tanien Eccio meo vidit, omneiii actum virtutis ab electione iilici'a et
voluiitate a(' aiiiore proficisci, at(iue privatioiiem nee nosci nee odiri ])osse
nisi cognita et aiiiata re positiva. l'eccatum autem privationem esse omnes
dicmit, lustitiaia autem rem positivam.
CONCLVSIÜ 1111.
Dens mutat pucnam actcrnam in temporalem, s(;ilicet Crucis
jiortandae, cuius (."anones aut Sacerdutes uec staluendae iiec
aufereudae habent ullam ijoteslatem, (|uan(|uam id ab adula-
tijribus noxiis seducti praesunierc possunt.
3 irritetvu- aUc ^iluägoticii
35
Resolutäones Lulherianau suiier propositionibus suis Lipsiao ilisputatis. 1519. 42o
Huius propusitionis millain adliiic (•onfutatioiR'in aiulivi, iii>i (|ni>(l in
contraria Ecrii fonclnsiono dicitur, lioc csso r('pn<iiians scripturac et iisui
Ecc'lesiac: veriuu au aliam ilk' .scriptnrani et Kcclcsiani lialjeal, ij^noro, l'orU;
ecclesiam malignantium et eins abu.sum intdligit et scriptnrani bullas et
5 litt'ra.s eornm. ^lilii sufficit, qiiod Ecclesia in liiis, ([nac dcus vnlt et l'acit,
prorsiis nihil possit praeter orutioueni. Claves iuibet, (jnibns ntitnr in terris,
Nee Video, quomudo ligai-e aut solvere possit, euius prorsu.s nullani potest
habere notitiani, (uuu usiii elaviuni necessai'ia asseratur scientia. De iis
abunde in resohitionibus meis: ' (pias nbi confntatas videro, cedani.
w CONCLVSIO V.
Quilibet saeerdos debet absolvere poeuitenteni a poena et
culpa aut peccat: aeque peecat superior praelatus, si occulta
sine causa reservat rationabilissiuia, (|uantnuilibet usus Eccle-
siae, id est adulatornni, resistit.
15 Et haue usiii saiietae Matris Ecclesiae ailversam Ecciaiia arguit pro-
positio. Ego vero uou quid fiat, sed tpiid fieri debeat, disputo. quod aiiteni
sacei'dotes restringuntur per Episeupos et Episct)pi per Papam, quo niiiins
id possunt, quod debent, (juo iure id fiat, iiiteor me iguorare. Usum video,
ins (juero, ins inqiiam divimuii, Nani huinaiiiim et usum pro eodem accipio.
oo Cum euim presbyteri et Episcopi iure diviuo sint idem et olim idem fueriiit,
dum po]inl()riim euram habereiit jiraedicaudo et miuistrando, iion video, cpio
iure Eiiiseopi relicto officio presbyteris ins tarnen presbj-teroriuu seeiim
aseendeutes sustulerimt.
Malta sunt et idia in iure et iisu Ecclesiae, quae iion capio, (|uoni()do
25 fieri potuerunt. (iuale est iurameiituni Episcuporuiii, (piod pro palliis |)restare
coguntur et in meram servitutem iuiquissimae Roniae capiuntur. Qualis est
mensis papalis et gratiae e.x|)ectativae. Quales rescrvationes casiuim, et
iufinita his similia. Quae fiimt quidem, sed contraria tieri debent.
30
CONCLVSIO VI.
Forte satisl'aciunt auimae in purgatorio pro jicccatis, scd
quod deus a morituro pluscjuam volnntariain luorleiii rc(niiral,
vanissima temeritate asseritnr, <|uia iiul 1 i s niodis potest probari.
Et hanc nemo adhuc tetigit et abunde satis de Ins rebus alil)i ^ scripsi,
nee multuni nocet, quod Eeeiana propositio erroneinn dicit qiiiecjuid liaec
35 mea propositio statuit, quia niuiti uuilla lnqiumtur: ne ergo eadem re|)etani,
illuc remitto, ubi dixi.
28 debereut ed. Erlang.
') Resolutiones disputationum do indulgontiaruiu virtuto, |. Sb. I ©. ö25 ff.
') Sgl. Sb. I e. 547 ff.
424 KesolutinntjK Lutherianiie sujut iiroiKisitionilms suis Lipsiiie di^imtutis. 1M9.
COXCLVSK) VII.
Nt'(|iiL' (jiiid f'idcs iii;(jue (juid contritio neijiie (piid lilitTiira
ail)i tri Ulli sit, ostt'iidit se iio.sso, ([ui lilitTiini arhit ri ii m actiiuin
suoruiii, sivc Ixmormii sivi' iiialni'u m , dominum fssf l)an)utit
aut uüu sola l'idc vcrl)! i|iuiii iustil'icaii aut t'idcui uou tolli i|Uii- s
übet crimiue .somuiat.
Tres errores Eccian(.>s liic siguavi.
Primus, (jtiod lilicrum arliitriuiu sit domiuiis actuum suorum, <|ui)d una
3iom.e,jij.;2. solius .Vjiostoli autorita.s satis conf'utat, Ko. vi. Fuistis servi ]R'ccati: lilicrati
autem u peccato, servi facti estis iustitiat'. ita, iu (juocuuiiuo vitac statu m
sumus, servi sumus seu coiicupisfentiae seu tiiaritatis: utra(jue euim domiiia-
3ofi. 5, 34. bitur libero arbitrio. fSic Christus lohaii. viij. Qui faeit peceatuiu, servus
3.!Bcir. 2, i'j. est peeeati. Ita et Petrus ij. Pe. ij. a quo euiiu ipiis superatus est, liuius
et servus est.
Si dices 'Est tauieu ali(juo verum sensu, liberum arbitrium esse dominum, 15
non excludeiulo gratiam^ respondeo: Sive sit sensus sive iion, Thcoiogum
deeet loqui ad usum Theologiae et saerae seri])turae. Et eiini in snas
rej)ei'tas locjueudi regnlas cogant oinues C'liristianos, eur tam liberi sunt
eontemptores regulae diviuae? Fateor, iibenuu arbitrium posse diei dominum,
Priucipem, Episcopum, Regem et aiia (piaecrnique, sed liaec pcriculo gratiae 20
dei et scripturae intelligeudae dicuntur, (juae servitntis vocaliulo nos sigiiat,
et «jiii aliter liberum arbitrium iutelligit, uoii intelligit.
Alter error magis uoxius et (jui evidenter indicet, Eecium nieum ncsciie,
(juid fides sit, dum negat jier eam solam iustificari iiominem, sed nee (piid
sit iustificari, intelligit. 25
iRum. 1, iJ. Dicinnis ergo cum Paulo llo. i. lustitia dei revelatur iu illo ex tide in
tidem, sieut scriptum est: lustu.s ex tide vivet. An Apostoliis al) Ecciauis
doeeudus fuit , ut glosam illani mirabilem adderet 'sed nou ex sola title'?
Moni, lu, Iu. Item Ko. X. Corde creditnr ad iiistitiam: vide, ut liie soli tidei triliuat
iustitiam, adeo ut soluni cor uomiiiet caeteris meml)ris, (|uae oi»ei(,ntur, tacitis. nn
Söut. 10, III. Ore, in([uit, confessio fit ad salutem, sed ubi iam iiistificatus est ])er lidcni.
Dieain ergo, ut iiugas istas iiisulsas sopiiistarum practeream : Nuiia
opera iustificaut seu iustum iacitint sed sola fides, iustificatus uutcm tluit
o|)era: sie euim lialiel seusus scripturae, ut iustificatio sit jirior operibus et
ojiera fiant a iustificatis. Non euim, ut errat Aristoteles, iusta liieieiido iusti 3.^
efficimur, ,sed iu.sti facti openunur iusta, sicut nou fit Episcopiis ojiera Epi-
scopi fiiciendo, sed Episcopus fiictus f'acit ojiera Episcojii. (Sic non opera
fidei faciuut fidem, sed fides fiicit o])era fidei. Sic non opera gratiae fiieiunt
gratiam, sed gratia i'acit opera gratiae. lüde est, quod dcus respieit })rimum
0 libuii auteiM bic ©cfamnilauäflotcn
Hesolutione.s Lutheriiinue suiut pioiiositionilius suis Liiisiue (lisimtiitis. I.MO. 425
ad Alifl (in i|Ut) .sibi placet) et sie tandein ad npcia. IInc csl (|iii)d vult i Woi 4. 4.
Apü.stülu.s, ijiiod .stila iidi' iiistilicanmr, iiDii opciiljus, licet opera iaiii iiisti-
ficati uon ouiittaiiiu.s. Et iiide latiiis audet dieerc, tjuod lex iiisto iioii est i- luu. i.u.
pusita, qiiia iain iastus ex fide uon egct lege, sed .siia .spoiite flicit (>]n'ra.
.■i Hiiiic lo(jueudi et iiitelligeiidi iiiudinn in operibiis Hiiis subiiiersi niiii(|iiain
iiitelligunt siipliistae luiiiismodi. Xaiii (|Uod Ro. ij. dieit 'Nun auditores legis,iRi'iii 2. u.
sed faetores legis iiistiticabimtvir', kHiiiitur, (jiiod repiitantur iiisti, m>ii <|Uod
per opera iustificeutur, atque facere legem e.st implere legem, (piotl est eredere
in Cliri.stiim.
1« Quod aiitcni lacolji Apostoli ej)ist(>la iiidiuitiir 'J-'ides sine ii|)eribiis >c. ■.•, i?
niortiia e.st', priimuii stiius epistoiac iiiiiis longe est iiil'i:i Apostdlicam
maiestatem nee cnni Paulino nllu modo coinparandus , deinde de lide viva
locjuitiir l'auhis. N;un üdes mortna non e.st tides, sed opinio. ,Vt vide
tlieologos, haiie iinam autoritatem mordieiis tenent, nihil pimsus cin-antes,
«• «juod tota alia Script m'a tidem sine operibus eomniendet : liic eiiim mos eornni
est, mia abrepta oratiuncula textiis eoutra totam seripturam cornna erigi're.
Debebant ergo hü, cjui titiilo theologiae inflantur, di.scere prinium, (jiiid
es.set fides et opera iiixta scripturas, ac non mox danmare, (juic(|nid ccmtra
suas opiniones inveteratas ottendissent. Quod si populus liis offenditiir, suis
»p iniputeut int'elicibus studiis, cjuod pupulum non docuernnt intcliigcre verba
dei et tropos seripturae uecessano.s ad salutem: J|)si autores sunt sciianda-
lorum huinsmodi. ISIidto periculo ))raedicantur opera prae fide. Fides autcm
sine opere nullo periculo praedicatur, propteri'a (piod l'acilis est et )iroclivis
populus in fidueiam operum et opera facile praeponderant lidci: ulii aiitem
2s pura fides recte docetur, sponte sua et sine periculo veuient oj)era, dum didi-
ceriut maiorem vim, immo totam in fide j)ositam, quae l'aeiat u|)era.
Horror e.st inteudere, quam ignari siut etiam theologi, neduni po])iili
in coguitione tidei, (juam profitentur: adeo ecclesia rejileta est iaetantia o|)erum
externorimi, ut Christus de no.stro tempore ilixisse videatur: lilius hominis s;ui. is.s.
3u cum veuerit, putius, inveuiet fideni in terra? Breviter: Cum fides sit reeta
et bona opinio de deo, opinio autem (jwaelibet ])er .sc .solam hominem trahat
iu opera, Non e.st dubitandum, (piin omnia opera faciat (|ui fidem habuerit.
Si euim opinio et amor nnilieris non sinit esse ociosum, sed sine lege et
magistro faeit plura <|uani postulctur, quomodo non fides uuiHo niagis idem
3.1 prestet? Mundus regitur si>lis opiniouibus, et sola fide non ])ossit rcgi
Chri.stianu.s"' Denicjue quis docet soj)histas tlieologos tot et tauta iiiccre,
l)ati, cogitare, vitare pro opiuioniipus suis? Nonne sola aft'eetio opinionis
suae? Sed aliit« jilura.
Tercius error Lmpiissinuis, quud lidem non tolli qiiulibet criminc dicit,
40 cum fides sit iustitia, crünen autem eontrarium, iniustitia. At scio, quod
1 ab Abel A lu epistulu fc^tt iil bei ed. Erlang. '.^4 praepuiiderat alte ^uägdlicu
31 tiahit alte auägaticn
42(i Resolutiones Lutheriiiuiir siiiior pTOiiüsitionilius suis Lipsieie tlisputatis. 1519.
niilii conuiK'Utum de fielt; inliii«;i et ;ie(jui.sita ubiieiat : sed niuujuul lioe est
1)1 >ni viri, necliun tlieologi officium, seire alicuius propositionem esse verara,
i't taiiieu idimu seiisum ijuerere, (jiio eaudein garrias esse falsani, et ita ad
V()('ein et vocabuli ae(|iiivoeationem veritatem ealumnieris? Quam eximia
vero tlieologia haec est, ut haue 'Canis est aiiinial latrabile' üj)pugnes et »
dicas 'Contra, Canis est sidus coeleste', ciuu scias eertissime caneni ab illo
aliter aceeptum quam abs te!
Ista sophistiea et odibilis tlu[)licitas seu rectius multiplieita.-^ , cui nou
odiosa sit in Protheo, uedimi in Theologo? Verum qutmdo Eccius titido
pracfi.xo 'contra novam doctrinam' disputare se dieit, iutelligo, eimi pro lo
siniplicitate theologica noii de alia tide hujui quam ego locutus sum: aliotiuin
111)11 contra meani iiDvaiii doctrinam loqiieretur et tituhis mentiretur. Ideo
dico, (juüd sua haec contraria propositio sit onniiuni, tpias vidcrim uiKpiam,
liaercticissinia et inipiissima, ut quae fidem sohim iustiticatricein contra
i'auhim Apostokun et Enangelium Ciiristi ueget et eam nullo crimine tolli i^
atKrmct. Dciude liberum arliitrinm actuuni dominuin contra scriptiiras
delendit.
coNCLvsio vm.
Veritati et rationi coutriirium est (luideni, invite niorientes
deficere in charitate, ideoquo pati horrorem pnrgatorii, modo an
veritas et ratio sit idem quod ojiinit) theologistarum.
Haec iiullum adliuc liabct contiitatorcm et de eadcm niulla in llcsolu-
loriis" dixi: ne sim tedio, repetere nolo.
CONCLVSIO IX.
Animas in purgatorio esse certas de salute sua nee gratiani os
in eis augeri, scinius a Theologistis asseri, sed mi raniiir doct is-
sinios viros, (jiiod liuius fidei suue rationcm nee stnlto veri-
similem rcddere possunt.
Haue midtis iinpetiit Eccius, sed nihil ett'ccit, cum nuUus hominum
scire possit, (piid cum aniinabus agatur in purgatorio. Hae ignorantiae pro- m
iessione faeile eludo onmiuni contraria argumenta, quod iiullus possit docere,
1. Gor. ;.<j. quod nec vidit nee audivit nee in cor lioininis ascendit. Opinari possimns
de iis et similibus, (piantum volunui.s, sed solis theologistis convenit, ut quae
oi)iniones sunt pro articulis certisshni.s fidei iactent.
Ad arguinenta vero, (|Uoriim caput est et uua virtus illud, hie omne 3s
meritiuii comparari, non illic, rcs])()ndi satis in resolutorio,- nec ego eas
mercri dixi, sed gratiani noii augeri et in statu mcrcndi non cs.se eas dixi
nonduni demonstratum esse: p()-t(|uani fucrit dcmonstratiiiii, ccdaiii.
27 stillte .\ stultac (i :io solis jdllt in bcr vi\. Eilan^, :J7 graliam augeii bic
(Ücjammtausgatien
') ajgt. ab. I ©. 554 ff. ■) ^^fll. 3^b. I S. 5Ü2 ff.
Resolutionen Lutherianae super propoüitionibus suis Lipsiae disimtatis. 1519. (27
co^x'LVSIü X.
Meritum Christi esse th es nur um Eccle.siae et saiu-tdnun
meritis nos iuvari, eertuni est, Esse autem thesauruni indul-
gentiaruni, uemo uisi foedus adulator, extra vagautes a vitI-
5 täte et fictae quacdam Ecclesiae praxes aut usus siniulaut.
Hie Ibrte propter illam declaraturiain Leouiuaui ' addenda siuit ^uaedani
iis, cjuae copiose in resolutiouibus dixi.
PrLuio (]uief|uid sit de extravagante illa et deelaratoria , certuni est, in
mauu Exx'lesiae aut Papae prorsus uon esse ai'ticulos tidei statuere, inuno
lu uee leges moruiu seu bonorum opermn, quod haec oinnia in saeris literis
sint tratlita. Ideo reliquum est, ut artieuloruui declanuidoruiu tautunuuodo
potestatem liabeat, deinde cerimonias ordiuare ad exteruaiu speeiem Ecclesiae
dei, quas rursimi destituat, si pietatis ratio postidet.
Deinde in declaraudis fidei artieulis oportet, ut nou eos adhilwat , i|ui
li humanis traditiouibus , imübus et opinionibus siuit exereiti. liii uiliil boiii
declai'abimt, sed tlieologos insiguiter eruditos vitaiiue prubatos, ut et loliauues
Gersou ceuset, uon sicut hodie eiTant quidam poutiticii adiüatores, quott sine
literis, siue ratione bonae vitae pronimciaut de ca|)ite suo, velut eerti, (piod
Spiritus sauetus eos regat. Fatemur, Eoclesiam uou deseri spiritu Christi:
20 sed Ecclesia ibi non intelligitur Papa et Cardinales aut etiam Concilinni.
Ideo ponenda est ista stulta tiducia pracseutis Spiritus securitasque prouun-
ciaudi et cum timore oonsultis saeris literis res gerenda.
Secundo dico, Quod merita Christi simt Spiritus et vita, sunt gratia
et veritas, ut loh. i. Gratia et veritas per Ihesum Cluistimi facta est. Cum Soh i, i?.
:15 autem in nullius hominis potestate sit, gratiam et veritatem, spiritum et
vitam tribuere, Ideo uou poterit Papa vel Ecclesia merita Christi dispen-
sare, id est gratiam et veritatem, et hanc senteutiam ita teneo ac tenebo,
etiam si angelus de coelo, nedmn Papa aliud dixerit, Quiuidocpiidem et
universa Ecclesia onmesque in uuum doctores uegent, gratiam dei per
30 hominem dari.
Quod si dixeris 'appiicare tarnen potest merita Christi, quo voicl',
respondeo: Merita Christi sunt gratia et veritas, sive dciitur sivc vcndantiir,
slve disiieusentiu" sive applicentiu". Nou euim fiunt aliud (pKun merita Christi
in quocunque eorum usu: ideo sicut nee darc, ita uec appiicare e;i potest
35 homo, dicas quid velis.
Riu^um dices 'ministerialitor dat merita Clu'isti'. Haec coneedo, sed
non pro hidulgeutiis, quia indiilgentiae simt contrariac meritis Christi. Merita
Christi sunt gratia et veritas, (juae facimit meliorem in spiritu et sauctiorem
17 qui sine ed. Erlaug.
') l'cui X. Nova decretalüs Dom 9. 5iol)eintict lölfc'.
428 ResolutioiiL's Lutlifrianat' suiicr ]iri)positionil>us suis Lipsiau ditiiiutatis. 1519.
eiim, (jiii cüii^cmtitur: indulguntiaf vcro nihil Ijoni funtenint in sjiiritu, su«!
remittimt boua spiritii.s contra merita Cluisti. Qiiaie ip.si viderint sua verba
et usiuii siiiim. Egu salva eorimi reverentia dlco, <iuod ut verba sonant,
Merita Chiü^ti uon et^se jxjsse tlie.sauruni indulgentianuu , .sed eoutra the-
.saiiriiui iiu})0!^itiouuni et penaruiu feremlaruni , omnino contraria indulgentiis. i
Ideo fateor, ea conferri mini.sterialiter in abt^olutione culj>ae: ibi enini
ix's i^piritn.s agitur, ibi merita Christi o]ierantnr ad verbnni sacerdotis, si
credat j)eccator, alias ne(|iia((uam.
(inare declaratoriani illani non danino, sed in sno sensu eam relinquo.
Si auteni aptata f'uerit, nt contra j)racdicta niilitct, respuo et postulo, nt red- i"
datur ratio dictornni. Deinde o.stendatur potestas faciendi articulos fidei aut
prolcratur ]iroliata revelatio: nudis verbis prohil:>et nie Paulus credere.
COXCLVSIO XI.
Dicere indulgentias esse bonnni Christiano est insanire:
sunt enim veris.siuie operis boni vitiniu, et iniprobare indnl- n
gentias debet Christianus ob abusuni, «jnia dominus dicit
3fi. «.i, 'j:.. 'propter me deleo iuiquitates tuas', non 'propter pecuuias'.
'1-1.40, 5. Proj)iieta ps. xxxix. apj)cllat insanias tid.sas honiinum doctrinas, quibus
colitur deus coutempto eins mandato, «juanto magis insaniunt hü, qui, ciun
indulgentiae sint remissit)nes bonorum ()[)erum et salnljrium ])oenarum, audeant 2u
haec Ijona profiteri Christiano, euius bona sunt esse })lenuni bonis operibus
et poenis crucis, iniagine domini sui Christi!
Deinde semper sunt vitium operis, dum non daretur id (|iiiid datur,
nisi indulgeutias scirent reddendas: ita propter malum suuni seu minus bonuni
iaciunt bonum suum, ubi certiuu est, (juod non (picritur dcus, sed ip.'<c homo. 2s
Tenta, et videbis me verum tlicere. Xani in lt;üia, ubi gratis sunt
indulgentiae passim expositae, nemo eas curat, In Gernuuiia contra, nisi des,
eas nemo tibi dabit: ita mirum est ingenium indulgentiaruni, quod aliter in
Italia, iditer in (ieniiania regnant.
Haue jiropositionem lohannes Eceius Lij)siae imjiugnavit , sed ila, ut m
in sibilum pene ierint universae indulgentiae: nefpie ijise euim visus est eas
inagnit'acere, atque utinam iam diu sie liiissent connneiidatae, sicut ab Eccio
nostro sunt commendatac, minus rapinarum et spoliorum Kcimana avaritia
tulisset e Germania, tum non ila irrisissent Germaiioruin i)ailiaiani rudilateni
Romanenses ])opulorum iliusores. Caetera in resuhilorio. a.i
COXCLVSIO XII.
Pai)ani ))osse remitterc omnem |)oi'uam pro ])eecatis debitani
huius et l'uturae vitae et quod indulgentiae prosunt non crimi-
9 sed nun A ca reliiifjuu (i IS ps. xliij. A(; -'7 cus cuiat A
BesolutionesLutherianae super propositionihns suis Lipsiai' ilisputntis. 1519. 429
nosis, somiüaiit seouro i iiddcf issini i sdplii.s t ac et pcsti i'cri ;uhi-
latores, non tarnen vi'l iiutii possiiiit osteuderc.
Et lianc nemo aggressus adluie, (|n<'ni viderini, praeter |ir(i]insiti(inis
Eeeianae ventnni, ad qnem non est secuta i>luvia.
Verum quia et liaec est contra novi.ssiinam declaratoriain, (|iia(' dicit,'
Ecelesiam remittcre poenas pro peccatis secunduni institiani diviuain re(|ui-
sitas, liic dico: JSepius dixi, Ecelesiam niliil )>ossc contra iustitiam diviiuun
praet(>r orationem, nisi equivoce iustitiam divinam accipias. Nam miiii nulluni
duhiuni est, pena.s, (juas Ecdesia rc(|uirit a peceatore, siraul rcquiri a iustitia
lu divina per pactum, quod fecit cum Ecclcsia dicens: Quodcun(|Ue ligavci'is'-U'mn» ifii»
super tcrram, ligatiim erit et in coelis. l'hi clare dicit, ligari apud sc (|Uiid
in Ecclesia ligatum est, et ita consonat iustitia Ecclcsiac et dci su|)cr pcc-
<-atiir('. Verum hoc modo non liahct usus l(H|Ucndi, (pii per iustitiam di\inam
iutclligit aliam seorsum extra pactum iustitiam dci, sccundum (|uani Iv'cicsia
15 nou imposuit aut imponit. De hac, dico, si declaratoria locjuatLU', nun ci
credam. Sinam tamen esse opinionem, sicut et sumpta est ex o))inionil)Us.
Nani, ut dixi, uovos fidei articnlos non reci))io, a quocunque statuantur, nisi
a.s.sit probata i-evelatio, ncc declaratoriam articuli cuiuscnnquc, nisi per
divinas scripturas declaraverit, quarum ne syllaham (juidcni liabet ista decla-
20 ratoria Inristica magis quam Tlieologica.
At hie mihi ol)strej)unt, magnam et iut'allii)ilcm esse anloritatem Ecclc-
siae, qiiae spiritu saucto regatur, deniqiie iuxta Augnstinum "Euangclio non
crcdcrem, nisi Ecclcsiae crcderem'. Hie saue novnm pclagus disputatinnis
navigandnm est.
2.'. Dico, sicut paulo ante dixi: magnam et infallihilem esse Ecclcsiae
antoritatem, (juod spiritu Christi regatur, i>leno corde conüteor. Sed im-is-
jjcrditis quihusdam et asscntatoriluis Theologis dchemus hanc iutelligentiam,
(|Uod Ecclesia il>i pro notariis et penitentiarüs aut magistris jiallacii ])a])ae
accipitnr (Nam ipsi pontitices raro has ix's curant), lum ilc universali Ecclcsia
311 tota loquatur, non de iiomanae Ecclcsiae (piadam parva et uounun(|nam
vilissinia i)artc. Et inde hahcums etiam Inillas et dcihiitioues ex urhc digiias
tali Ecclcsia.
Ad antoritatem Augustini dico primnni, esse eins vulgatam quonnidaiu
sententiam hanc: 'Euangclio nun crcdcrem, nisi Ecclcsiac (•rc<lcrcm, id c>t.
3.'. plus credo Ecclcsiae quam Euangclio'. Et qudd haci: coruni sit scnlcntia,
ex CO patct, quod I\a]>ac hinc trihuunt antoritatem infcri)rctandae scripturac,
soll etiam. Deinde cam opponunt omnihus, ((uos audiuut vel dubitarc vel
reluctari ijontificum vel litcris vel factis.
10 quom fccit A 11 ligata eniut A 12 insticie fJ 15 De hoc bit Sonbcr=
ail§9a6en 18 probata rclatio cd. Icii. unb cd. Erlang. 21 Au liic alle ^tuSfladcn
') U^oUftänbinct iinb gcnniicr nTitiffii()rt ftft)t bif StoUe bcr Nova decrctiilis Mcai X.
®. 352 f.
430 Rosolutiones Luthfrianae sniifr propositionibiis suis Lipsiao disputatis. 1519.
Qua spntontia nee Liioiier ijise nee oninos liaeretici siniiil snmjiti dam-
natiorem, imrno uec simileni impietatem coffitaveriint. Nam liinc scquitnr,
Papani et Notarios pallacii esse supra Euaugelium ao per hoc supra deuni,
cum Lucifer soliuii aequalis deo esse couatus fuerit. Qua sapieutia iiova
a iiH-it. 2, 4.Papara nnhis homiuem illum statnuut, de quo dicit Paulus: Qui pxtollitur '■>
supra onuie, quod colitur aut quod dicitur deus. Ecclesia enim creatura est
Cvic. 1, IS. Euaugelii, iucomparalnlitor niiuor ipso, sicut ait laeohus: voluntarie genuit
i. i5ov. 4, 15. nos verlio veritatis suao, et Paulus: per Euaugelium ego vos genui. linde
3f|. 4f., :i. idcm verhura vooatur uterus et vulva dei, Isa. xlvi. Qui gestamini in utero
uieo et portamini in vu]\a mea, (|uia seilieet ex deo naseiiuur et portaiunr m
verho virtutis suae.
Si hoc voluisset heatus Augustinus, sicut ei innocentissinio iniponunt,
(^nis nou Augustini niallet luuiquani audivisse uomen? Tgitur ad fonteni
cunduni est. Seribit euiiu heatus Augustinus contra Epistolam tuudanienti
^fanicheornm, non Vincentii, ut illi dicunt, cap. v. adeo studiosi sunt tum »&
lihrorum tum verbomm, ut nee ad originem nee ad sensum cin-ent pedem
movere. Denique verba Augustini, quae sie habent 'Euangelio non credei-em,
nisi me Ecclesiae commoveret antoritas', illi thrasones sie reddunt 'Euangelio
non erederem, nisi credei-em f]eclesiae\ lüde nihil mirum, si tantnm sit
lal>oratuni in huius dicti intelligeutia, et tot sensuum rivulos indc ductos. so
Instus enim labor is est, ut niultis torqueantur inteqiretationibus, qui librnm
et antorem non dignantui- lectione, sed de suis capitibus diviiiare conantur
nndelibet decerjrti.s depravatis(|nc dictis intelligentiam.
Prinnnn, faniiliaris tropus est beati Augnstini dicere, se esse eommotum
luiius vel huius autoritate. sie enim lib. i. Retractationum : Postca cmn 2i
legissem nonnullos diviiionnu eloquiornm ti-actatores , quonun me moveret
autoritas &c.
Secundo, Ecclesiam hoc loe« nee Papam nee IJomam accipit, sed per
totiun orbem diffusam universalem Ecclesiam, ut mox ibidem secutus dicit:
Euangelio enim Catholicis praedicantibus credidi. so
Est ergo argumentum, seopus et summa B. Augustini eo loco eius-
modi: 'vobis Manicheis non credo. (piare? quia in Euangclif> nihil de vobis
lego. Cum autem Catholici vos per totum nuuidum detcstentur, Euangelium
autcTU conmiendent mihi et constanter ulii(|ne ]>raedieent, P^nangelio autem non
credidisseni , nisi totus orl)is tam concnrditcM- docens hac anturitate sua me -■■'
moveret ad credendum, simnl eadem autoritate inoveor ad vobis non credendum,
1 damnationem G 14 eunilem A eiiini haec ipsa beatus (i 21 lalmr liis est
bic öctnmmtouSüa'bcn 27 ')laä) autoi-ita.« &c. in G imb l)ieraii§ entnommen in ben öie|nmmt-
aH?soten folticnbcr Bufnt;, bcr untere? Pmii^ten? nidö' f on Sulf)CT Ijettiiljtt : ncindo per aiiforitatcm
MiMi iutdligit potcsfalcm. iit vuljji^ intolligitiir, spd ut latinissimi , ipioiiHido Pliiiiiis vino vcl
gcniinae sülct prae caoteiis antoritateni tiiljucip, cniii imlliiis sliit in alias pcitpstafis, quasi
dicas praeciosain opinioiieni et valciieui .
Resolutionea Lutherianae super propositionibn< suis Lipsiae disputati«. I-IIO. 431
fjiiia niliil de vohis k'p;o in Eiiaiiüclio, ciii motus autorilatc tutins (ii-l)is
oredo'. Ex quibiis elai'uin est, Augiistiiiuni hoc vello, posse seilicet prohari
tanto oniuium eonsensii Euangeliiini et Eeclesiam et iinprohari liaereses con-
trarias tantae multitudini, prcsertini iilii ii, cum c|uiluis aoitnr, iil)r(is acccp-
5 tant, ex quihns id pr()l)atur.
Hunc esse seusiim beati Augustini patehit (luihuslibet, tjni ]irecodentia
et sequentia oonforunt et sco))uni Augustini observant: t'nistra (Jersoii, frnstra
Mavron, tVnstra et alii hoe de priiuitiva Eeelesia, aiii de Eeeiesia cinn ('iu'isto
dcd incluso intelliguut. Xam et IIb. eonfessionuni Ideiu dielt, se uou ieviter
1" motuni ad Cliristi fideni, qu(»d videret saeris iiteris a deo tantani esse dalani
autoritatcm, quod t(ito orbe hai)erentur in sununo antoritatis fastigio. Sie bie
(Holt se motiun tanto per orbem populo in Euangelium consentiente, in (juo
tainen nibil invcnisset de IVTanielieis, ideo non posse se Manieiieis eredere, (pios
illi detestai-entur, (juos P^uangeliuni videl)at ita reeipere, ut eorinn nioveret anto-
li ritas ad credenduni, hoc esse Euangelium. Nee hoc ergo reete dicitur, (juod
approbante Eeelesia Euangelium noseatiu", cum de approbatione Augustinus
nihil dieat, presertim si Romauam Eeelesiam intelligas, scd de nndfitudiue
totius orbis, quae res non levis est antoritatis, cum sine dei maximo niira-
eulo fieri, tot resisteutibus tyrainiis, tot moricntibus Christianis, non potuisset,
20 nt Euangelimn sie manaret et cresceret. Si enim hoe non \-idisset fieri,
Enangelio non crcderet. Quid hoe? An non (^rederes, etiani si totus orbis
insaniat contra Euangelium? Dixi ergo, tpiod magis loquitur de eonviueeudis
lieretieis et prolianda fide eathoiiea (hoe enim tmie agebat) quam de sua
propria fide, «juae non ullorum autoritate, sed spiritu solo dei oritui' in eorde,
•-'5 licet jwr verbum et excraplum nioveatiu' homo ad eam. Sed fjuia haereticis
hoc exemplo pro fide fortiter resistitur, q. d. 'fidem, quam habco in Euan-
gelium, non posscm ita tueri contra vos, nisi Ecclesiae ista movcret auto-
ritas', Et est simile 'sicut deo non eredidissem, nisi Paulo prcdieanti
credidissem', quia fides non nisi ex auditu: quomodo enim eredent ei, <|iiem ;[|j"| jj }J;
30 non audierunt? Ita jiroliatio fidei non nisi ab exemjilo totius Ecclesiae ])er
orbem. (|Uomodo enim persuadeliit, etiam si solus foi'tissinie credat, nisi pro-
ferat et aliorum exempluni, et hoc (|Uo jioterit potentissünum?
Igitur 'non erederem' necessario intelligitur, id est 'non possem per-
suaderi et persuadere ad credendunr: aliocpiin ialsissime diceret, cum sohis
3s Spiritus sanctns faciat eredere quem(|ue. Atqne iterum simile esto: Johannes i.Suii 4, i'o.
dicit: Qui non diligit fratrem, quem videt, deum (piomodo jiotesl diligere,
quem non videt? cum sit impossibile fi-atrem diligi, nisi in deo prius dilecto.
Est ergo sensus 'non proliatur diligere deum, (|uem non videt, qui non ostcndit
4 ubi hi bic ©efammtau^floSen 14 (|uciil Knangelium (i it.i coust.iiiter lecipcrc O
iinb bie Sciammtaii^gotcn 19 tyranmis A 20 mauorot ed. Ich. imb cd. Kilaiig.
21 tutins A 2.'i— 2S Sod quia bii isla nioveret autorilas fcftlt in <i 2C tides, quuui A
35 At itcriun (i
432 Resolutiones Liithenanae supor proiiositionibus suis Lipsiao dispiitiitis. l.''>19.
sc diligere fratrem, quem videt'. Vides ergo, quam lonoe ahierinl ali Auoiistino,
qui hiiiie tropiuii iioii ohservavenint, et quam inejite ad Itomanum jiontificem
et Ecclesiam Romanam ista direota siut.
t'iic. 22, 32. Dici.s iterum 'Clu'i.stus rogavit pro Petro dieens : ut nou defioiat fidos
tua'. Si 'defieere' aoi'ipitur latino tro])o, manifestum est, Petri fidem defe- 5
cisse, quaudo cecidit negato Christo. Quare Pctri fides tuiu uon iu Petro,
sed in virgine Maria mansit et in latroue dextro orta est. Eadeni enim est
Petri fides quae omnium, sieut Angnstinns de trinitate dicit lil). i. Haee mea
tidcs est, quoniam liaee catholica fides est. Atquc lioc modo fides Petri nihil
ad Romanam Ecelesiam, (juod sensus est, fidem Christi (qnae totius Elcclesiae xo
est), qnae tnnc in Petro f'nit, ninKjuam defceturam. Si autem liehreo tropo
'defieere' aeeipitur pro 'finiri ac penitns eessare, nee aliquando rejiarai-i',
chu'um est Petri fidem cecidisse quidem, sed nou defeeisse, quia reversa est
a Uqisu. verum ex hac jiersonali fide uiin'l pri> idlo JCpiscopo infertur, nee
aliqnid ad snceessorem pertinet de liae fide, qnantmn verliornm pro]irietas fiicit. i^
CONCLVSIO xin.
Romanam Ecelesiam es.se omnihus aliis superioreni, pro-
hat ur ex frigidissimis Romanornm Pontificum deeretis intra oeoe
anniis natis, contra quae sunt historiae approbatae Mc annorum,
t(>xtns seriptnrae divinae et deeretnm Coneilii Nieeni «mminm 20
saeratissimi.
Haue edita resolutione ali(juanto declaravi,' plnra dieturns t'uturis a<l-
versariis. Interim quia scandalosa est propositio in anrihiis pi(>tatis, id est
invidiac et snperhiae, panea iternin, ne mida prodcat, ad<lani, i)ri) ((Uo prinuini
pniho, (juamlibet civitatem habere debere Episeopum ])roj)rium im-c divino, 21
i«. i,''quod ex Paulo, Tit. i., ostendo dieente: huius rei gratia reli(]ui te Crofe, ut
quae desnnt eorrigas et constituas presbyteros per eivitates, sieut ego disposni
tii)i. Ilos antem presbyteros esse Episeoj>os, testatur Hieronynms et textns
jii. 1, 7. se(juens ostendit, dicen.s: ojiortet enim Episeopum esse irreprchensibilem &('.
Sed et B. Augustinus Epislola xxix. ad Hieronynunn Episoopinii deseripturu.s m
j-ationem addit et dieit: Ei-at enim Civitas, (j. d. 'uon erat sim)>lex ])r('sbyter
.sed Episeopns, de <|iio loquor, qiiia erat eivitas, cui pracerat\
Seemuli) siippond, Christum habei'c aut ali(|uaiidii lial)uisse (!hristiano.s
in omni termino terrae, ut in exlrema parte Indiae et Aethiopiae et aliis
1!i. '72,' s! finibus, iuxta psal. ij. Possessionem tnam terminos terrae, et Ixxi. domiiial)itiir 35
a mari usque ad mare et a Humiiic usque ad lermiuos orbis terrarum.
12 finiio eil. Erlaiif^. 29 roprrliotisilillom A
') 3l' '"^'^ liesoliiliii liUlliiM-iiinn -iii|ii'r iirii|iiniti()nc XIll. di' )iiiti>st;ili' piqiae
©. 185 ff.
Resolutiones Lntherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis. VA9. 433
Tprtit) supiioiid, tideles Christianos pos.so esse ji(n"ft'('tos et iwii|M'rt's
relictis oiunibus suis rclnis, ita nt nihil proprii liaboant.
'J'iiiic arfjjiio:
Dontiir hü tidclos in extrcnin aiir|no termino terrae, porfooti et panjirros,
i oredis ne, Ciu-islnni, (jui legem snani volnit esse snaveni, volnisse, ut jierOT.uiii n.su.
tantiiin iter tantis sunij)til)us fideles sni Kpiseoimni e Roma })alliatuni et
ennfinnatnni aeeiperent? Nam hine vere plus imposuisset nneris Ecclesiae
suae (juani nnqnam imposnit synagooae, (piin enegisset eos panpertati Enan-
gelieae rennneiare et eontoni])to ]iraece])to eins enram hahei-e et snllicitos
10 esse, qnomodo divitias et suniptns eoaeervarent, (pui pallia et eonfirniationes fflintiii. c, la.
inipetrare ]>ossent. Nani si est ins divinnin EjMseopos onnies e IJdnia aeei-
pere, non lieet hoc nlio vel loei vel rennn easn infringere, ae |>er hdc infringere
oportet aliud ins divinnni, scilieet ne sollieiti sint de erastino, nt Matt. vi.watH) c,o4
doeet. Inipossihile est enini, a tot tiiiihiis terrae tantnm iter coniiei nh iis,
15 qui iuxta Euangeliuni sollieiti non sunt de erastino: non enini habehunt
sumptus.
Si dices 'potest Romanus Pontifex eommittere vieiuis Episeopis po-
testatem suam', resjiondeo: tune non erit ins divinum ex urbe Roma Epi-
scopos petere, quia ins divinum n<in potest nuitari aut transferri in alium
2u ab eo, cuius est, et cur nun liodie (juoqne primatibus eonfert haue potestatem?
Quid enim hie obstat nisi detrimentmn Ineri et gloriae?
Sed finge, aliquam Eeelesiam ab liostibus eaptani, ul non possit ad
Romani mittere pro li^piscopo. Quid haee faeiet? Si est ins divinum,
captivitas non excusat, lus enim divinum est nulli rei alligatiim, sed super
25 omnia in omnibusque servandum. Si dieis 'suflieit votuni mittendi', dieo:
Cur non et in aliis Episeopatibus iioc votum suflicit, <jui exhausti sunt et
tarn longe a Roma positi, ut magno suo dctrimento (contra chai-itatt'm)
Episeopum emere eogantur?
Secundo: Secjuitur ex verbo l'auli, cjuo cuilibet civilati Episeopum lit. i, 5.
30 tribuit ((jui mme plebani dicuutur), Episcopos, patriarchas, primates, (jui hodie
sunt, esse iuris luunani tantuni, cjuod et decreta indieaut, qnibus Romani
Pontifices sibi tribuuut onuünm Eeelesianuu et dignitatum constitutionem,
atque ita iure divino Pajia nulli est superior omniuo aut solis picbanis
snperior est. C'aeteris mediis ac niaioribus suo iure et usu superioi- est,
35 quo et Cardinalibus , At(|ue nt ))lebanus alteri non jtrefertur iure divino,
ita nef; iilliis Episcopus uUi Episcopo. Omnia enim liace per Eeelesiam
ordinata sunt.
1 Christian! A 10 snmptos A 14 a tot pt taiii remotis finihns (! conficcre A
ab liis bie ßcjainintaU'Sgnten 17 ilicis bic OicfaninitnuSflnticn 20 cur lioilio bic 6e-
^ammtouSgabcn primutibus non conlcit oÜe UluSgabcn 21 liicii et giatiae bie 8tiainint=
ausgaben 23 (juid biu aUe SluSgatien 2r> in fet)lt in ben GSejamnitau-^gabcn
Sut^et« äBetfe. II. 28
434 Rpsohitiones Lutherianae super iiropositlonilms suis Lipsi.io dispntatis. 1519.
Ex quo ultoriiis seqnitiiv, quod ouni unus Eomanus Episoopus noii
possit (iniiiium parochiarum euram liabere (quihus solis ost siiperior iure
iliviiio, si supcrior est, ut dixi), iinu esse creileiulum, q\io(l Christus atl ini-
possihilo cum viilucrit iure diviuo astringi, ac per lioc uec iure iliviuo
su]wri(iroMi esse (iniuilnis. Quod si uou omnihus, eadeni ratioue uulii ;.
partieulariter, ae sie onmes onniium civitatiuii p]piseoi)i aequales iure
diviuo suul.
lani, quod iu priueipio eginuis, CViueiliuiu Coiistantiense deteriuiuavit,
coueiliuiu esse supra Papani, sieut et iuiius detenniiiatiouis usuui ibidein
servavit depouendo et statuendo Papaiii. At si iu iure diviuo Papa ouuiilius lo
su])erior, C'oueiliuui haeresiui et feeit et defiuivit, fpiia liaereticuni est, diviunui
ius daiuuare et eoutrariiun statuert'.
Quod si dixeris 'Coneiliuni uon Papani, sed hoiniueui dat vel auffert,
papatu semper raaneute', respoudeo: hoc est ridieuluui et iusulsuui eoiuiuentuni.
Sequitur euini, quod uou papam ut papani, sed homiueni taiituni dejionil: i'
ergo papa dejmsitus papa erit, (piia niaiiet ideui (pii prius, cum iu eins
papatuni uiliil sit actum. Quid luoror? Äou iu liomiuem agit, sed in
jiapam ut papam, quia administrationem ei anfiert tauqnani iiahciis potestatcni
tradendae administratioiiis, uou secus quam papa ipse Episcopuni statuit,
nl)i utique uou liominem ut iioniiueni, sed Episcopuni ut episcopuni statuit, an
eontereus ei admiuistrationis ius. Alio(juiu et iiie dieetur, Nou E])iseopuiii
statui aut Pontifieem, sed liomiuem, episcopatu maueute. Has larvas inv<'-
nerunt, ilum episcopatuiu nou oflfieü sed dignitatis vocaliulnm (nescio in (|Uo
uuivcrsali reali latentis) feeerunt.
(iuod si papa est iure diviuo, nou licet eum dejiouere iillo modo, sive üs
sit malus sive bomis, sive liaeretieus sive catholicus, .sed est tolerandus usque
ad mortem, sicut Saideni a deo luictum iure diviuo Pegeni Pavid toleravit.
Quare iteruni eiTaut et liaeretica erunt decreta, quae statuunt, papani pro
liaeresi deponeudum, quia contra ins divinum statuiuit, cum uou sit superior
qui cum dejionat. Si aiitem est iillus superior ut Coneiliuni ((jnod verum no
est), iam ipse nou est omniuni suiierior iure diviuo, sed .acei]iit haue snpe-
riorilatein lunnauo Coueilü iure, cni eani rursus dchct mutaudam eins arliitrio.
Plnra (nt <li.\il provocatus: uam servanda sunt et iu pracsidio arma
adversus jicrtinaciam acnuiiorum.
Tu tiuc rcpcto, (jnae in jiriucipio dixi, me prorsus eoufiteri et tueri 3i
priniatnu\ ivomaiii Poutificis, <|uautus(|uaufus est, i'uit aul l'Mturns est, solum,
(|Uo(l noviun dogma esse scio, iure diviuo cuudcm stahiliri, (piia inillus anti-
(|U()runi i)atrum meminit eins articuli tidci, <jni tamen omnia taiu ju'e et
soUieile, ([uae nostrae lldci sunt, exquisierunt nee secuuduni eundem egerunt
aut VLxenint, qnos oinues liaercticos dici unlla ratioue paliar. At(|ue iiidies -m
9 usus G 11 snppriiir est, ('ciiicniiun bic Wcjnmnitniic-iinlicn 17 iiapatii (1
2.'> nou fefjtt in O
Resolutiones Lutherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis. 1.M9. 435
magis milii plaooo et superlnis fio, (|iiod vüleo iidnion pessinuini milii crosforc:
veritatoni cnim. id est Christum, oportet creseere, nie aiitem inimii: plus Jon 3. 3u.
gaudeo ad voeeni sponsi et sponsae (|uaiii ad tiiiuultiiiii et elaniDreni liixii-
riosonim procorum metuo, eertus, quod hoiniiies, (jiii sidentur mihi adxersari,
ipsi non sunt nialomm aiitores nee eos odio haheo, sed Beliemoth ille jirin-
ceps malorum, quem per umbras suas video, vellet mihi formidabilis fieri,
si posset, et veritateni e regno siio niei oeeasione exturhare. Sed iiuii<ir est
qui in nobis est quam qui in mundo, quo duee niliil profieiet inimieus
iste, Amen.
Praesens male indieat aetas, Tudiehim melius posteritatis erit.
3 quam tiimulnmi ed. len. unb ed. Erlang. 4 adversarii ed.len. imb cd. Kilaiig.
28'
sV<^\^dV6WiV6«?s^^^
In epistolaiu rauli ad Ualatas M. Lutlieri
coiniiieiitarius.
1519.
^0111 Äampfplntj fiil)vt uns bic Jvolflc bov Sdjriftcn in bcn .fiövfcinl.
Ziehen bnn '4>ynltcv tvaxm bistjfv bic i^rioff £• -^^auVi nu bic iKönu'v, nn bie
(iinlatev, an bir .Cicbväer uub an 2itn'3 (^jcflcuftnnb brv iiovlcfnnflcn Vntfjevo (^e=
UH'fcn. 4!on bcni latcinifrf)fn Ici'tc, bcn cv bobci ,^n ftvnnbc Icfltc, t;nttc cv bei
3!o()ann ©riinenhcvt; eine befonberc ?(n!5ciabc öcvanftnltct, Uiic unS cinev feiner
^-^nlibrcv, Soljann Clbetop, beviri)tet, „bc IRige eine Untf) öon ber nnbevn (lebvnifet,
nnimc ßlofcvenä unllen".
Seine iiortväge niad)ten einen bebentenbeii (J-inbvnrf. I1ian nannte il)n „einen
Öcvolb bcr aßa{)rt)cit, burd) bcn inimcv nnv "panhis vcbc". Pf)viftop() ©djcnvl
enivfat)! ir)n int ^mnini-' l'"'!" bev m'ennbid)nft ;>:Dl)ann (nfs al-5 „einen Itjcnlocjcn,
bev bic il-^viefe bec- 93innne'5 Don 2av)nC' mit uninbevLmvcm ©eifte anc^lcgc". „Vln^i
bcm Sonntet nnb Sdjnin^ i^re« Äcvtcv«, fo fajjt '■]}ccland)tt)on fpätev boy aünenteinc
Uvtl)eil .infannncn, unirbcn (i^riftn'^' nnb bie Vlpoftcl iineber an« l'idjt flcbvari)t."
''JUir aber bic '-l'orlcfnngcn über bcn i^rief an bic ©atatcr finb balmn
tJcrLiffentlirijt. 33egDnnen (jnt fie l'ntljcr am 27. Cttobcr ir)l('>; aber cc- ift iraiilid),
lüie lange er fic nnnntcrbrorijcn fortgefclU: er fclbft fiirdjtete g(eid) anfang-j eine
Störnng bnrd) bie ^H'ft, bic im Vln^yigc mar, nnb in ber X()at öcrlicfecn bamaU
an 20(1 Stnbcntcn SlUttenbcrg. 'jMelleiel)t bat er im ^JJcai ir)ls luni neuem an^
ge(;cibcn. Saranj tbnnte fiel) bie '•Juiti,; im Vllbum ber llniuerfitnt unter beni iliet--
torot bc5 Slotjann Stüb (Sommer 1518) bc,3tet)cn: „Gooptns ost legi Paulus".
Über bcn lueitcren Wang ber '^Hirtriige unffcu luir nid)t'3. lim '•JicnjaTjr ir.19
cru'artetc nmn iie bereit« im Xriuf ; U'enig)tens; Kuircn fic feljnn in bic '•|U-eiie gegeben.
3n J^olge bcr l'ertjanbtung mit Wiltitj aber .^og fic S.'utt)er miebcr prüft, um fic
,^n iinbern, ivo er fidj etma „,yi freimütbig" ani;gcfvrüd;en. äBie ftart er fic bann
umgcftattct tjat, öcrmbgen U'ir nid)t ,yi beftimmcn: überall jebud) .u'igt er fid) mafi-
nullen Vluebrurfe bcfliffen , nnb ,in Wal. .^, 22 erfennen luir bie beffernbe A>anb,
gefüljrt non bcm fprael)eufnnbigcn lUclandjttjDn. yjiitte Vlpril mar Vntber mit bcr
)HeDifion fertig, nnb (inbc Wai glaubte er bcn Sruif fdjün bem Vlbfdjlnfj nafjc;
In epistolam Pauli atl (ialatas comnicntaiius. 1519.
437
bodö erft am ;>. September foiiiitc cv melboii: ,F,|pistola nd Galatas hodic liniia
mihi diciliir". <Bo gingen jene iöorlcfuugcu als .ttoiiiincntar ,^uni ii? riefe '^muiH
an bie ©atater aiiä.i
^n feiner erften ^Bearbeitung unucn beni .ULmuueutar beigegeben ein 'i'LU-
luort Don £ti)o öernianue, l'ntljcrö ätJibninng an ^^ctrne Vnpiuuc' nnb l'lnbreas
ßartftabt, latcinifdje Webielite Von .Oartluig Stoterrtigge nnb ^i^b""" '4-'nd)er, iuiuie
ein 'Jiad)iiHirt uon '4>an[n-: (''DMiinLibns. ''-i'Dr= nnb 'Jfadjluürt bat man feil Seifenborf
üielfacl) bem IHelanditljon .^ngefdjrieben, obne ben minbeften Wrnnb.- ^ntbero 3Bib--
mnng U'irb üon 2)c 3i3ette in ben September lr>l!) gefetjt, ift aber ben erften
'Jllonaten be« ^al^res .jninireifen , üielteidjt fd)on bem ^nnnar; beim fic ift nori)
jegtid)er iBejicl^nng anf (^cf unb bie !i.'eip',iger Siepntation banr. -finrliing Stolerrogge
ftanimtc ol^ne ^iveifcf au'i i.'üncbnrg;-' über ^üljann '4-*"cl)cr feljlt eä nn>j an
nä'^ercr i^unbe.
l'ntber pflegte feinen .ftommentar beim erften i'erfanb nad) (Mal. -i, 1 „nn^
öerftönbigc öalater" ^n nennen; er fanb il)n nid)t nad) feinem Wefd)niarf, nid)t
auöfül^rtid) unb flar genug, «yür ben ii3rief fclbft beljielt er jebocb immer eine
gro^c innliebe; im 2'eymber IT):;! änderte er einnuit: „K|iiHtüla ad (lalalas ift
meine (vpiftola, bcr id) mid) uertrant l;abe, meine .Uetlje ului SPora". yinber«
nrtbeiltcn 9(nbere über ben Kommentar. 3)lcIand)tT)un bc,5eid)nete ibn al-j „einen
Ibfff^fi^"' i" bi^" Srrgängen ncnle)"tamentlid)er (nxgefe". ''JJiartin iMiijer fdirieb
jubelnb an Spatatin ben 2o. Januar l")2i) : „Cum miper inei iiistiliiti IVatcr (|iii<iaiii
eius [Sutl^erä] coniriientarium in epistolam D. Pauli ad Galatas Norimbcrga allii-
lisset, quanto me credis gaudio exsultasse? Etiamnum, libello vix per transoiiriaiii
viso , paruni aberal, quin clioro Uli Aristopliaiiico in Pluto succinuisseiii: wi;
ijöa/iiai, y.al rtQ^cofiai, y.ai ßoikoi-iai /ogEiani i'ff »jrfoi'ijs*. Nani o fff'»ßoc
tojv uh^itiviZv '/^Qi^(.iütiov non iam nuueiabatur venire, sed praesens ipsis oculis
subiieiebatur".
Sicr 3ial)re fpäter, im ?(nguft 152;i, erfd)ien bcr .Uommentar in .^lueitcr.
^Bearbeitung üon ^'ntl)cr felbft. 5lllc früljere il?eigabcn finb geftridjen unb bnrri)
eine Üorrcbc üon ^J}lcland)tt)on crfe^t; alle ':)iamen ücm ,Sfitgcnoffen finb getilgt,
felbft li'D bereu 'Jlnfidjten it'ie ^nuor befprLid)en iin-rben. Sclbftuerftnnblid) ift and)
ber tueitere 5frtfd)ritt bee Sieformator« in (yorm nnb ^nljalt ,yir (vieltnng gefummcn,
loenngteid) in fnappfter iyaffung. .Wlarer unb gefälliger U'ar fo bie 9luslegnng
geu'orben, aber Diel für.^cr. ifnn il)r fertigte iUnceiüius .Oel)bnedcr, in ii'eld)em
Jvorftemann ben al-i ii'ateiner befannten i'intentins Cbfopöne uernintbet, eine
beutfdje Überfe^ung an, über bie bas unten mitgett)eilte ikiririurt ba.^u bie
uötl^ige Slustunft giebt.
') 9!ad) einem alten Söermerf (f. 3*b. I ©. 850) I)ättcn luir batiii bie ßtläiiterungcn ,^u
bem etftcii 2()cil bcr .f)cibelbcrgct Ti-jpiitnlion-jiäijc. -) Unter ert()o (ycrimiimc- nuid)tfii
ttjit Ctto 33cc{mQnn nu§ aBcftfalcn betmutl)cit. 4*ci *4-SnitUi':< (^ommubii-:- an 9Jk'lanil)tl)on ,)n
benten, ift mon jcbcnfall« burc^ ben 3"!"^ Brctannus (als ob = Brottanus , au» Sörcttcii)
öctleitct iDorben. ') ^m Corji. Kef. I Sp. 120 bc,5cid)nct iljn [?ötftcinonn al* Consul
Luneburgonsis a. 1491 — 1539. SBgt. bcffcn Album atadcuiiae V'iteliergensis ©. 14.5. 170
unb 210.
438 1" eiiistolaiii l'auli iul Uiilalas commL'iihinus. ibl'J.
Wit uufcvcm .Wüiiimciitav ücviDt'd)fe(i' man iiid)t ba« iimfaugvcidjc aöcrf Unit
15o5, bas benfclbt'u litet fül)vt, bod) auf aubcvcu i<üvlc)uugcn bciiitjt!
il>fll. S^'iltljCt-:' iimtfbc ,511 Tom. 1. oimiiiiui oix'rum ud. Witebcvg. 1545 (="li|'.
lat. var. a^{,^ ed. Erlanf;. I £. _'-') itiib feine Schrift „iloit beu Puiinlii-i inib Mird)cii" l'i:i9
f= (^tlQiiger ^luc-g., beutfdjc Sdjriftcu a?b. XXV £. -i:!!!). Scibcmaim, Dr. ^Jiattiit i.'utl)ers
crftc iiiib (itteftc liotU'iitiigcn übet bie ^^fatiiieii, Bresben 187(1, S8b. I ©. vif. yüii^cl, lic
Slmmljmc bes eliaiigeliidjcn fölnubcnji^^efeimtiüffeS Hon ©citcii bcr Stabt .^iübci-l)cim , .fiilbcc-;
()eim 1842, S. 15t;. Sdjeurl'-; 4*tiefl). II ©. Cm mib S. 2. Coi-p. Krf. VI @p. HJl. leäß.
I S. 42. Album acadeiuiae Vitebergensis ed. Foer.stemann. Lipsiae 1841, ©. ijo. 72.
©djcutiv- abrief b. II ©. 81. 83. 2c m. 1 ©. 23y (Ugl. Corp. lief. I ©p. 75). 25ti. 274. 280. 328.
Seckendorf, Coiiimentarius de Lutheranisuiü, Francofürti et Lipsiae 1<)U2, I ©. lo7. 2e ÜB.
329. 33ü. 340. ©eibciimmi a. a. 0. ©. vii. Corp. Ref. I ©p. 159. ©cdenbotf a. a. €. ©. 138.
^öfttiii I e. 110 f. 114. 291 f.
^Äiiygabeii bei; cvften Jöcartcitung.
A. ,IN EPISTOLAM PAV |1 LI AD GALATAS, || F. MARTINI LV-- || THERl
AVGV-- II STINIANI, jj COMMEN jj TAR1-- || VS. || LIRER AD LEGTO-
REM. jjPkis, fatis, eft actum: fano modo iiidice: fanuiii || Ad fto-
macliimi facio, ctetera tiirba, vale. || Si fopliia? pupis, imindi domi-
nil'qiie placerem, || Gertum eft, ine doinino difplicuilTe lueo. || Prima
iiiilii laus efl, nullis mea faci'a proliari, || Qui tcmure a farra rclligiduc,
Tiuiieiit. II G;iJtera lurba, valo , fola eft milii fpel'cj lalufcj, || Vcl foli
GHRISTO, mo placuilTe, vale. || GVM PRIVILEGIO. || Nolitc liniere
deos alieiios, (|uia || oues nieu', voceni incaiii audiunt. '" 9)lit ^itcl^
cinfaffitiig. 5(uf bcv Xitclvücffcitc bae i'ovli'üvt bon Ctt)o tiiermauus.
82 Sölättcv in Cuavt, Ic^tcö Statt tcev.
3eilc 1 S uiib btittle^tc ^dU be» litel-s tuti) gebnirft. 2fl^ äiütlüorl t)Dii
Cll)0 Öievinnmi« fd)licf;t: ,Data Vnittenborga", triu linguarum lUulio, clane.
1519". 9luf 9?(. A G» neun 2iflid)(i Udii .ipnttluig ©totrtvogge, btei l>oii ^u'linin
*4.'ud)cr. Slntt A tji' teer. Ixiid noii lileld)iot iiiottljct in Veip.jig.
R nur auf bcv iitctiüdfcite Uou A bcvfrfiicbcn.
Iii^ ä-iotloott lioii Ctl)o WevuiaiuiÄ fdjIiefU: ,nata Vuittcnlierga', triu
linguarn ^jfelTöii' Ijolj. clane. 1519." Stiirf Uun 'ÜicldjiDi: i.'üttl)cr in !^'ei(i,(ig.
(; im liti't lüic A. in bnn übrigen 2l)ci( bcr crftcn fcc^s Slättcr umfaffciibcn
l^ogcnlagc ober ba«on bcrfd)icbcn.
2(1-5 ajorroort lion Ct()o (yetmnniis fdjlief;! ,iiuiu luie in 1!, lueidjt nbct (uiift
nn einzelnen ©teilen l'on 1! nb. !J<1. A (i» oiet 2iftid)n Imii :>\ol)iinn ^t'ndjev,
btei uon .fiarthiig ©totcttogge nnb ,51001 ciiyelnc ul)nc bcii ''Jininen bei '.iicrjiijfers.
2tucf 1)011 IJieldjiot X.'oltl)ct in iicipjig.
D. ,1N EPISTÜLAM l'AV || LI Aü (lALATAS, || F. MARTINI LV-- || THERI
AVGV=: II STINIANI, || GUMMEN || TAR1= || VS. || LIBER AD LEG-
TOREM. II Plus, l'atis, eft actum: fano inodo iudice: fanuiii || Ad
llniiiaclumi lacio , CKteia lia-ba, vale. || Si Ibpliia' |)upis, iiuiiidi ||
doiniiiiripic placcrcni, || Gertum eft, nie domino dilpliciiiirc nico. [j
Prima mihi laus cl't , nullis mea l'arra probari, || (Jui teiiiere a facra
In epistolam Pauli ad Galatas coumii'ntariu.s. Iöl9. 439
relligione, tumunt. || CiEtera liirba , valc, lola eil mihi rpi-rqui; faliif-
que, II Vd Ibli CHRISTO, iiic placiiilTi', VALE. 1| GVM riilVIl.KClO. ||
Noiite tiinorc dcof aliunos, ([iiia oiies || nnw, voceiu lacani aiidiuiit. ji"
^]Jlit litcleinfaffuug. ?(uf bcr litclrücfjcite bas UJovU'ovt ülmi Ctljo
föermanuö. 82 23[ätter in Ciiavt, leistet «Intt (ccr.
3eile 1—8 imb btittlcgte ;>'ilc bci litcl.; rutl) ijebtutft. litclcinfntjimg
luie lu'i A. lai- i'ottuort uoii Otl)0 (ycniuiiiu-i ftiiiiiiit mit bcm in A jonnn
übcrcin, jotoic niid) 331. A ü^. 3?l. A ü'' Icct. Inicf uoii 'JJicldjior üotUjct in l'i'ipjig.
E im litcl njie D, in bcni übvigcu Itjcil bcr erftcn iBogenlagc aber wie C.
2tucf üon *Dielc^iot Sott^et in Sicipjig.
F. ,1X El'lSTO- II LAM PAVLI AD GALATAS, || F. MARTINI LVTHERI ||
AVIIVSTINIANI II COMMENTA || lUVS. || LIBER AD EEGTOHEM. ||
Plus, fatis, eil actum, fano modo indice, fanum || Ad Hoiiiaclium
facio, caetera turba, uale. || Si foplii« iJU])is. iiiuudi doiiiinifqi |jla-
cerem, jj Geituni eil, nie doniino difplicuilTe nieo. j| l'riina mihi laus
cft, nullis inea facra probari, || Qui temere a facra reUigioiie tmnent. ,|
Cfetera turba, uale, lola est mihi fpefct falufcfe. || Vel Ibli CHRISTO,
nie placLiilTe, Vale. || ANNO M.D.XX. ||" ^J3tit litcUnufaüung. litcU
vürffeite bcbvucft. lo4 iMöttcr in Cnavt, Ictjtc Seite kcv.
9[uf bct litcltürfffitc nnb 5^1. ij» iai Süotluutt Uon Dtljo (yctniann-j. SUi
Stelle ber latciuiidjcu Wcbidjtc in A bis E ift Ijicr ein Lfpigtamni oon Su')"»«
gapibu-5 aui Sd)tcttftQbt getreten. 2ie* l)at ben fünft fu gtüiiblid)en
.R. (f. görftcnmiui Herleitet, l'a,5arn.> £d)iirer in ©djlettftobt für ben Xrader .^u
t)alten, tDüt)tenb es 9(bain ^'etti in Snfel ift, f. Corp. Ref. 1 <Bp. 121.
G. .•;a^ IN EFl II STOLAM PAVLI AD || Galatas, D. Martini Luthcn |
Augulliniani cö || mentarl || us. || BASILEAE, ANNO j] M. D. XKIIL H«
«lit litctciiifüpng. 164 33Iätter in Cftaü, Icijtce «tatt Iccv.
fflcn ben iPeigaben jum .(Kommentar finben fid) l)ier nur !i.'nt()er-j aiMbninngj;
brief unb bas ^JcQdjWort Pou '4*qu(us (»ommobnÄ. 2rnrf n)af)rfd)cinlid) Dun
iliibteas ßratanber.
^iluagaficn ber jtüeitcn SScQvbcituiig.
H. ,1N EPIS- II TOLAM PAVLI |1 AD GALATAS. !| MARTI. LVTHE. ||
GOMMENTA- || RIVS. || LIBER AD LECTüREM || Plus latis eil actum,
l'ano modo iudice, fanum || Ad lloniachum facio. caetera turba, vale. jj
Si Ibpliia; pupis, mundi dominif(j placerem. || Ccrtum eil, mc domino
difplicuilTe meo. || Prima mihi laus eil, nullis mea facra probari, jj
Qui temere a facra relligione tiuneiit. || CaHera turba vale, fola efl
mihi fpelcj falul(5, || Vel foli CHRISTO, nie iilacuilfc, vale. || VVillem-
berg?. II 1523. ||" 154 SSIättev in Cttaü, Ic^te ©eitc (eev. Hm (Jnbc:
.4i, ANNO. D.M.D. '■^ II XXIll. MEN- || SE AVGVS || TO. || ^ ij*
Xtnd uon ;äoi)Qnn förüneubctg.
I. ,L\ EPI= II STOLAM PAVLI jj ad Galatas Marli. Lulhc. Com= || menla-
rius per Autorem || recognilus. || ^ || ARGENTORATI || ANNO,
M.D.XXnr:' mit litclcinfaflmig. litciriicffcitc bcbvncft. lo6 Slättcr
44-0 In epistolam Tauli ad lliilatas commi.'nUuius. IhVj.
tu CÜQÜ, Lctjtc «citc Icov. Jim (?:iibc : ,Argcuturati apiul lohannum
Heruagium || Quarto Nonas Nouembres. Anno, || M.D.XXIII. *
K. ,1N EPISTO II LAM PAVLl AD GALA-- jj TAS MARTI. LVTHERl 1'
COMMEXTARIYS, || Pro iiniueite fcripUii-fe ]j Mcthodo i.uiutilif:. \ Niipur
ab Autorc || denuo recognU !| tus &e. || LIBER AD LECTOREM. || Plus
fatis cfl acluin, fano modo iudice. fanuni || Ad rtoinai'hina l'acio, ca'tera
lurba, iialü. || Si Ibphijf |)upis. niuudi doniinisq; placcroni. || C'.urtuni eil,
mc doniino difplicuiffe inco. j Prima mihi laus eil, nullis nica Cacra pio-
bari, || Qui lemeie a iacra lulligione lument. [1 Ca-tcra lurba uale. l'ola
eil mihi Ipcsq; laluqi, || Vol Ibli CHRISTO, mv pbu-uilTe. ualu. jl" IttcU
rüctfcitc bcbnicEt. 144 «lättev in Cftoü, (t^tcä JBlatt Iccv. ^ilm §nbc:
,ÄNXO Sl.D.XXÜll. II MENSE IANVAR10.>
Sttaßbutgcr Inicf?
L. ,IN EP1ST0= II LAM PAVLl AD GA-- || latas D. Mailiin Luthcri || com-
mentarius. || nouiflimn ab iplb authorc recognitus. || Cum Indic-c. |j
LIBER AD LECTOREM. || Plus latis eil actum, iano modo iudice:
fanum || Ad rtomachum facio, ca'tera turba uale. || Si fophi;e [uipis,
mundi dominisq; placcrem, [j Cerlum eft, me doniino dil'plicuill'e nico. ||
Prima mihi laus eft, nullis mca facra jirobari, || Oin Icmere ä Iacra
relligione tumeiil. || Ca-tci'a turba ualc : l'ola dt mihi fpesqi, lalusq;, ||
Vel foli CHRISTO mc placuilVc. Valc. [j BASILEAE, ANXO ,; M.D.XXV.jj"
U8 SSldttcv in CftaO. Jliif bei legten Seite baS 2>vuc£evjeid)eii, üor^
le^te teer. 3" bcv Witte bcv bvittrc^teii Seite: ,1!ASILEAE, PER
ANDREAM || CRATANDKVM, MENSE || NOVEMBRI, ANNO |1
M.D.XXV. II«
^.JluägatuMi ber bcutfd)Cii ÜbcrfcljUiiö.
a. „^k epiftel || S. %^a\d an bie || öatatcv auggc^ || leflt bitvcf) 2. || ''M. Üü\\
tljev- II (4«i 11 aüitteiubcvij 1| L'^25. \" mit iitelciiifaffimiv litelvürffeitc
bebvuift. 2:U< iMiittev in Cftat), le^te Seite leer. "Jim (viibe: „Wc-
bviicft üniib ietifltiri) ütileubct, '^n ]\ bem 3üv und) bev rtctntvt C^ljvifti jj
unfern fyxm. "JJt.S.rrü. |"
b. „Sic ßpiftcl S. '^f^anli \\ an bie Walater aufe9c= [| legt bimi) 2. lU. ||
i.'utt;er. || /fe; |! «afel. 1| l'lii. 'Fi. 3). .\'XiI5. j," litelvürfieite bebviutt.
200 Blätter in CttaU. Vtuf bev Icfeteii Seite ba« Sviufcv.u'idjeu. Vlm
Gube bei üürletjteii Seite: „«i Webviuft Uuiib Jeligtlid) Uüleiibet, ,511
iöafel, II buvd) 3dI)'TI"i'"i ^^ebel, in bem iav nnd) || bev gebnvt (51)vifti
üiifeve Ijevven, || '•JJE. D.-W^i!. am xix. tag || be{j Vlncjftmunat'J. "
c. „3;ie (fpiftd S. || "|niul an bie ®a || tatev auf.^ge |i legt bnveb || 3;. "Fi.
2n II tfjev. II aüittenbevg. |] «!: 3). XXV: ji" ^Jii't liteieinfafjnng. litct--
vücf feite bebvucft. 1;!2 iMöttev in Cnavt, lelite^j iHatt leev.
•Öijdjft üevtUDvvcn ift bie iyibtiogvabbie in D. Martini Liillicri Commcntar.
in f'pislolam S. Pauli ad Galatas cur. I. C. Irinischcr, Erlangac MDCCCXLIII f.
Tom. 1 S. V- IX. 2)ovt KMvb u. a. angefiiljvt ,Plcna cruditiuuis cpislola D. Pauli
In epistolaui Pauli ad Galatas commcntiirius. 1.S19. 44J
ad Galatas. Wiltch. 1520.'- uiigeadjtt't bcr einzige WouäfjVämauii für tcäcidjuctcii
2rucf, ÜDU bcv ■'Qüxbt in Tom. 111. aulograplioruni Lutlieri et coaclaiiuoruin S. 5-1,
bcufelbcn aiisbrücflid) unter bie äöcvfc bcv ^^citgeiiüficii bce JKcfovniatove gcfcöt Ijat,
il)ni fclbft q1)o übiprid)t iiiib '-l^üiijev in jcinen Annal. typogr. IX £. 7s ''ilx. !M,
auf bcn ftrf) bic y-vlangcv iHu'jgabe ,;unäd))t ftüfet, lebiglid), obglcid) ungenoii, am üun
bei' .parbt gc|d)üpft tjat. Sagegcn bringt Serfcnborf in ieincni CoiiuniMilarius de
Lulheraiiisiiiü 1 <B. 134 ,^ur i^ibliügrapl)ie unfercv Sdjvift eine -Jioti.j bei, bie bc=
grünbct fdjcint; er fagt: ,Ti;uiit l'allaviciiuis Lib. 1. cap. 24. n. 7. iam anno l-'>2n
Lutlieri libros, iiiter (luos priinarius erat Coiiiinentarius iste [in e|)i.stolaui l'auli
ad Galatas], Hispaiiice redditos et Antverpiae excusos fuisse". 3inbe6 üermidljlid)
l^Qubett e§ fid) babei um eine Überfcljung bcr nieljvnmlä emiä()ntcn cannnlung
2utl)erfc^cr Edjriften; bie 3idi ^^>~0 bei iHbaui '4-'ctii in iBaici erfd)ien, nid)t um
einen Sonbcrbnirf.
2öic bie 3(u5gabcu A bic' E ftd) ^u ciuanber üerT^nlten, tierinögen irir niel)t
llax p ftcüen; in bem 2crt be-:- .Woinmentor« U'cid;cu fic unter fid) nid;t ab. (VÜr
F !^at E ,5u ©runbc gelegen, für G aber F. Si« H befi^cu anr bie Cuellc, aus
ber unmittelbar I, K unb L gefloffeu finb. i'on ber beutfd)en Übcrfe^ung Ijabcn
lüir ben erften 2rud Dt)ne ^^meifct in a: iljni finb b unb u mit ^ijcridjtigung
einiger Sedier gefolgt.
'Jtac^ F liefert bcn Xcrt M. Lulhcrii lucubrationum pars una, Basileae in
aedibus Adae Petri M.D.XX. .Meiise lulio, '-HL Kk'' — Vu 6''. :i3on bcr erftcn il3e=
arbeitung unfcrc» Kommentare finbet fid) fonft ein 3lbbrurf nur uod) in Tom. 1.
oinnium operum D. M. L. , lenae 155(), iI3l. ccciLXXXix"— ix:a;L.\-', jebod) oljne
bie beigaben aufeer Vntljcrs äöibmuugebrief, foloie in ber oben angefüljrten '.Huc-=
gäbe üon 3rniifd)er Tom. 111. £. 121 — 48.5 uollftänbig, unb ]\vax mirb Ijicr ,5U-
gleid) bie iroctte ^Bearbeitung in ber l'hi bcrüdfid)tigt, bajj, loas le^tcrc nidjt I;at,
in edige .(Uammern gefegt ift, it)re fonftigen ?(blucid)ungen unten angemerft finb,
l1Jc(and)tf)on6 i'orrebc aber bem .finmmentar U"i'id);t üorangel)t ; benubt finb in
bcr ^tuaer Slusgabe einer ber Vüttljerfdjen 2;rude unb bie ^afcler SaiiinUung uom
Sali 1520, in bcr Chtanger, foiveit i^re Ungeuauigfeit einen £d)lu6 i^däßt, anfjer
genannter 9?afeler Sainndung uod) V., D. I unb bie Senner 'Jluegabe. Cl)ne I1!cland)=
t^ouö iSorrebc bieten ben .Womiiu'ntar in ,vocücr :i<earbeitung uad) K' bie (^efamnd=
auegaben Witebeigae 1554 V «l. 213'^ 269'' unb llionae 1557 111 iM. 1=^ 02".
Das i^ormort tjon CtI)o föermanu« unb bas ^Jladjmort uon *45aulu5 öommobu-j allciu
geben Serfenborf in feinem Conmientarius de LLdlieranismo I ©. 137 f., äÖnld) l.X
33Dircbc £. 9 f. unb iöretfdjneiber im Cmp. Rel'. 1 Sp. 121 — 125, i'utljcrs iJufdjrift
au 5pctruö l'upinuä unb Stnbreas C^arlftabt allein ^lurifabcr Tom. I epistolariim
M. Lutheri 331. 132''-137'', göfd)er 111 ©. 928-934 unb SeSöettc 1 S. 329-335.
Scutf^ f)aben i.'nt'^crs 5tu5legung nacf) Jpcljbucdcre Überfctung bie Sefammt^
auegaben SÖittenberg 1559 XII *(. 1» 8P, SUtenburg 1 £. 151-254, mit
!^utf)er5 Sßibniungsbrief unb mit bem 6d)Iuffc ber elften 93eaibcitung oermcljrt
l'eip.^ig X (2. 451 -570 unb ebenfalls mit l'uf^er^ aöibnningsbricf, aber im lert
mit »rciterer 3?erürffid)tigung ber llrausgabe SBald) IX Sp. 1 — 379.
■Dlac^ bem, rvai mix oben über bas 5üerl)ältni§ ber Sonberbrurfe gefagt Ijabcn,
fdjeint es uns am bcflen, für unfern 2ert A \n Wruube ,5U tcgcn unb im ikreidjc
442 In epistolaui Pauli ad Oalatas commentaiiu:^. Iöl9.
bcv Scigabcu btc Si^ceavten Don B uub E genau ,^u iiotircii; beim G wirb l)tcr
biivd) E imb D biivd) L! ücrtvcteu, in bcm AJoinmcntar fclbft aber Ijabcii luiv in
A iuglcid) B, C, D uub E. Um aber ül)nc bc)üubcren Ülbbrucf and) ^nttjere .breite
3?carbcitung p liefern, üerjcidjnen tpir bic 'Jlbircidjnngcn berfclben Don ber erften
und) H unter beui icrt.^ ?(nbere Süiegabcn ,^iel)cn U'ir l)in uub uncbcr au, üor=
neljnilid) F.
i'üu ber yilittlicilnng ber iKanbbeinevtungen in beu üer)d)iebcucn Srnden
feigen U'ir gän^lid) ab, ba fie nur ben 3inl)att furj anbcuteu uub uid)t toou S?utl)cr
T)errül)ren. Sagegen laffcn unr l1ielaud)tl)Dn'5 '-Ikirrebe yi ^nttjere ,^u?eitcr 3?ear=
beitnng nadj H uub iBugcnljagene i^orU'ort ^n .öeybueders Überfeljnng nac^ a fo=
gicid) folGt"-
5JteIanc()t()ous a>orrebc- 3U l'utl)er§ ^lucitci Scavbcituiii^.
PHILIPPVS LEGTORI S.
Quantum divinac bcuedccntiae debeatar, ([uod sacri libri , qui paulo ante
[imjilianis Gomnicntariis obruti iacebant, germanuiu niloi'eni recepere, non igno-
raid, quibus cordi pietas est. Nam perinde ac tcmpli Hierosolyniitani instru-
iiiunliini Asyiii, scriptoruni vulgus divinas lituras iniprobe conspurcaverat et ex
spiriluali doctrina idola carnis fiuxcrat.
Verum nuper adeo orbi terrarum Ghristus rursum illuxit, prodeuntibus
piis aliquot libellis, (piibus ille imiotetfccre voluil. In bis et Galatanun Epislola
fuit illuslrata Lutheii Goiiimentario, qui, cum et pietateui rede doeeat et Pauli
sentenciam simplicissinie explicet, digiuis videtur, qui manibus piorum tcratur.
Itaque hoc laboris sumpsit Lutlicrus, ut recognosceret nuitaretque, si quid
referre iudicarct. Quanquam autcm de operc possis ipse pcriculum nuUo ncgocio
facere, tamen adfirmarc non dubitarini, lianc editioncm priore non i)aulo faci-
liorcin esse. Est enini et in sacris, iuxta provcrbiuin, discipulus prioris
posterior dies.
Nunc tuum est, Lector, piani monteni ad ojjeris lectioncm adferre. Nam
si baue e|)istolam recte cognoris, methodum tibi in imiversam scripturam para-
veris. Est enim bic diligentissime excussus locus de Ivstifr:atione, cuius
rationein iiisi e scripturis petis, non video in iiuem iisiim sacras literas legas.
PoiTo usu pii cognoscent, (luantiun hie lihcllus praestct pleiisque, qui
nunc iiovi prodcmil, nequioies (ita me dciis ainet) nuinmis novis.
Söugciiljageiiu ißoiUunt ^n .^cljbnectcrC' bcutfc^cr Üöcifc^ung.
Soauuce Sugcnljageu ber ^4>üiuer bem lefäev
eli'igc t'eligfcljt Uou ßott biird) 3icfuni Cl)riftcm.
3Bel)l bas l)el)l'Ö C5-Uangcliüu befüll)en ift (u prebigen allen .Oc^ben l)uu allen
■jungen, loie bcii and) bas fclbige burdj bie Ijeljligen '|!rovl)eteu .juüürii üerfnubiget
uub mci)iiaget toar, Ijab id) flel))l"ig gebeten unfern U'irbigen üatter Soctorcm ''JJiar=
') l^utdjgängifl fteljt in H cuangclion uitb Ebraeus ober Ebi-cus: foldje ^Dtmcn itotircii
luit uid)t. liom Icrt bc^ 5<tiefc« S. '4?aiili ift in H iiiciftcii-j nur ber ^Infniig gcicljt; luir
geben luiv bcu ciftcn gall bei 9lit nii. ■) 5*cfoiibcrc- nluiebnirft im Corp. Kcf. 1 £p. 038.
In e])iütolani Pauli ad Galatas comiucntarius. 1519. .1.(3
tinum, er luoltc guiuicn, bov |ci)iic auijlcgunge auff bic (ypiftct ,^ii brn Waintciu,
buic^ bcii l)ci)lgcii 3lpo|tcl ^Ja"'""! gcfc^vicbcn, bifjljev latcljuiid), inod)tc ucvbcutidn
tücrbcu biird) einen gclevtcn iinb ju lolc^enent Iianbel geidjidtcn iUneentinni .^eyb^
nedcr bcn i^eljern, iric id) bcun uonn anbern iin)v[t| bcvid)tt. Soldje betljc Ijat cv
nid)t allein gerne gennUigt, fonbcr audj gerne geljoret, bas fo(ri;e orbeljt niodjte
ge)d)cl)cn burd) bcn genanten y.Uneentinnt, ben er fagte, bas er l)f)n \ml fcntlje
unb 5U foldjer Derbeut)d;ung geleert, bas alfo, lua* gntc- in bijer aufilegiinge ift
nad) iii-tcl)l aller, bic Clniftus (^^öangclion lieb l^afacn, mag Bon allen, gelert nnnb
ungetecrt, gclcfcn lucrbeu. 2cn iriemol bae rcort Sots üon bcr gemeinen melt
Dera($tet toirt, öonn öiclcn and) üerootgct, bafeii aüä) üou ctlid^cn fccr lofj unb
unadHiam angenommen, fo unrt C5 bod) ii'ot treffen, reo Oiott li'ill, bae es treffen
fol, wie im C>-fai)a fteet gefd)riebcn: Wots Wort nnrt nid)t üergeben-ö auf^gefanbt.
2)ifs ^ab id) ücrmonct, ba» bu luiffcft, ba» bife üerbeutfdjnng mitt linllen uufers
loirbigen üattcrs 'S. "•fliartiui auf.^gegangen ift Ciljrifto ^un cljrcn. Sitte Wott für
uns. Ö)efd)riel;eu ju älJittcmberg am fouabeut nac^ Sabiüui Sebaftiani ic. ijni
1525. 3ür.
IN E1M8TOLAM PAVLI AD (lALATAS
M. LVTHEKI (OMMEMAKIVS.
OTHO GERM AN VS PIO LECTOKI S.
pii dubiuai e«t, ijuiii ea pl)ilo.sophia Christiano vol inaxiine
couveniat, in (jiia et eitiu.s proruoveat et .syiicerain f'oeli-
citateni propius contingat. Qiialis c.".! niiiiiniin, (piae vx
saeri.s uteri.-;, in prinii.s euaugelieits Apostoliei-sipie ])etitiir.
Hac etenim, sive facilitatem sive beatitudiueni .sive
utniuijue seijuari.-;, nihil e.st expeditius, niliii etlicatiu.^.
in Quippe (juae oumibu.s ouniium ingeniis itu .se atteniperet,
ut neque diflicultate queuquani detürreat, ueque siniplicitate in siii conteniptuni
adducat, neque sanctos aculeos, aeternae vitae desyderium excitiuites, in aniniis
non relincjuat. quo (|uid pote.st in hac niortalitate aut perve.-^tigtm «dubrin.< aut
optaii .-^auctiuti ? Quo luagi.s eoruin re<iuiro prudentiaui, (jiii hac .sacr.i piiilo-
1,^ Sophia, christiano luaxime necessaria, vel prorsus ueglecta vel leviter transnii.s.sa,
in gentilium philo.sophonnn libris niaccruntur et senescnnt. (Juotus ciiim (|ui.s-
1 f. %K Üieif^ttft ift au§ bem Zittl gcnomincn ; \it finbct [id) in bcn @oubccbtudcn
l^iet ni^t 8 sive faeilitatem sive altitudiueiii 1'
444 In epistolam Pauli ad Galatas coninientanus. IMÜ.
1(110 hoc seculo non prius magno .siidorc, longo k'niporis spacio, Aristotelis
vuluinina censt't oxcutlenda at(jue nicnioriter teneiula, (|uaüi ad liaiic (livinain
papientiam .sc transilrat'.' «jiiasi Peripatetica pliilo.sopliia iioii niagis praepediat
ad Christi doctrinam (juam cxpcdiat viain. An seinpor cliristiani ignoralnmus,
niiindi sapit'ntiam apud dt'uni esse stnltit'iani? An iiiini|iiani crodemus, siiave ^
esse ingnm doniini al) adolcsccntia portare? Quod ijiui minus tifri possit, ijuid
magis oiBi'it (juaiii prcuilianac disciplinac pc'rpotua niiniscpie furiosa tractalio?
Ncr i'st, ijuod hif iniperitiac pariter et invidiae nie in.sinuiles, taiiipiain om-
niuin pliilosophonnu princ-ipi, natura« niiraculo, (luiuetiam cum iiiiuria I'ia-
tonis deo, sim paruui aeipuis. Non sum adeo stiipidus, jiie Icctor, atcjiic v>
maliguns, ut ei philosopho in suo Albo non pluriniuni tril)uam. Verum id
eon(pieror, istius seu miraculi seil monstri, imo ehristianae philoso])hiae vere
hostis tricas magis involventes quam expedientes tanto tempori.s ac fhictus
dispendio elu'istianum sectari, deinde (juie(|uid in eo leetiun est sine iudieio
in sanctispiritus oraeula eonveliere atipie iuculeaie. Unde neeessarium est, ^
vel nullum vel admodiim parvum locuni verae tiieologiae in iiol)is esse
reli(|uum. Quod si ([iiis paiilo cordaticir adnumet pro officio, tan(|iiam scis-
maticus (humiatur et haereticus. Ciueinadmodmn niqKT aceidit Lutlicro,
Immiiii (piod ad vitae genus attinet satis spectato et in divinis literis non
viilgaritcr cruditd. Is, cum tiiemata (juaedam in sciiolis disputanda j)i'(iptcr 211
eorum licentiam retundeudam, (jui pro lil)idine sacris literis praetcxtu reli-
gionis abutebautur, ueeessario proposuisset atipic noimiliil al) indulgentiariis
Aristotelieis(jne theologis variasset, prinuun citatus est lilioniam, seilicet
pro[)ter tarn grave haereseos perieulum, deinde, ubi itineris difficultatem
causatus esset, ad amicorum preees Aiigustara: (pio cum vtuiisset, variis 2s
artibiis petitus, ita taudem dimissus est, ut adlmc pene neseiatui', (|ua(eiiiis
illic sit profeetum. Hoc sane coustat, homincm de christiano nomine bene
meritiim a seria et Irugit'era seri])turae tractationc, non sine l'recjueiitis aiidi-
|i>rii iactura, in nescio (piae dcliramcnla i|iiiinm(lani Trossulorum fiictione
esse dctrusuin, (juod in sc(pienti cpistola si non gratis (pierclis, eerte neccs- m
sariis ]>r(isci|uitur magis (|uain expostulat. C'acterum in tanta omnium rcrum
(iirba thmac et vitae ])ericuio la])oranti inicr alia non inl'oelicia opuscuia et
liie (Hialiscun(|Ue est in epistolam Pauli ad (iaiatas excidit coimncntarius.
c|iiem (|iiia per im|)aticniiam acmulorum non satis rcccnsuit, eommentarii
ndininc i'uit dedignaliis, (|iici tamen vel invito autore per ;unicos involgatus s.i
est. In ipio si (|uandci tibi videbitur vclicmcntior, cogitare dcbebis primuni,
oinnas lioinines esse mendaccs et ])roinde pcceatores, deinde, Christi verbum
esse aeternum ncc de maioribus tautiuu nostris aecipieiidum, ])ostrem(>, (jiiod
i censeat EV S quasi uinuiuin EI'" 14 secUue KV 15 iiiculcari VjV IS accütit
Maitiiiu Lutheio I" 21 retimdeiidani fcl)ü VA' 27 Illud sane KK SO quod iiise-
qucuti Ali iirulectu iiuueBSariis El" y4 pur iin|in|iiiliaiii AliK satis expolivit El"
In ppistolaiii Pauli ad Galatas commontariiis. 1519. 445
haec Pauli epistiilu, paiilo coiiduitidr, occasiDiicni praebuerit pcrvtrsos inorf>,
Studium, leges, superstitionem, luxiuu, libidineni ac h'rannidoni saliihri sevo-
ritate vellioandi: ]iostliao, uhi locus non excsjerit, lihcnter ta<'itnnis. luiliot ot
iu oinnos roliqnas aiiiidtationc.*, quae, si liie hciic cesserit, iKiii sii])priiiK'iitur.
5 In psalteriiim (piod scrip.sit, (|nantuin per advorsarios licet, strcniuie jirodit.
Tu iutoriiii hoc t'rucrc et vale. Data Vuitteiibevijae, triiini linguaruni shidid
clarae. 1519.
• rvju'stantissiinis viris,
purae et verae Thcoloiilac Doctorihus, dinnhiis Pein»
lu Liipiiioltadlu'inii». CiisloUi. ot AiKlrca^'Hodcnslc.vn Carolo-
stadio, Aivhidiacono. ( aiioiiicis (unniiiiii saiu't<»i'iiiii Viiit-
teiil)erit;<'nsiuin. <n'(liiiariis vVc. rraiM-eptoribus suis in
Christo obiservandis, F. 3lartiiius I>utlu'i'ius' Augustiiiianus
Salutein.
15 Effutivi diehus istis, omatissinii viri, migas ali(ju<it de iiulul^cntiis, res
sane leviculas de rebus sicuti mihi videljar leviculis, veruni iit iiiiiic cxpertiis
snm res oninium maxinias de rebus onuiiuni niaxiuiis. Ego enini niire
stultus et errans gra\Mssiiue peccata et ei-rores nietiebar mandatis diviuis et
sacrosaneto euangelio Christi. Uli vero aiiiici inci pro gloria sapientiae snac
20 non nisi potestate l'apae et Privilegiis Rhonianae Kcclesiae nietiuntur (|U(id-
lil)et opcris genus. Hoc est, quod tarn diversuni saperemus et ego mihi
tantas turbas concitarem apud Christianissimos illos ot religiosissimos sacrao
Theologiae professores. Accidilijue mihi, quod seniper veritus fiii, varium
aliorum iudieium. Aliis impius, aliis mordax, aliis vane gloriosus, aliis aliud
25 visus fui, <|uac sors communis est in publico aedificautibus (ut vnlgo dieitur)
et in publicum scribentilius. Tot Magistros fere invenio quot leetores, atcpie
id gratis. Quorum foclici ausjiicio et duetu, ne ])ertinax essem et haerctictis
fiereni, discendum mihi f'uit, neminem gravius delincjuere posse (|uam enni,
qui de opinionibus hominum dubitat a\it disputandi studio rrhu-tatur, etiamsi
30 interini C'hristnm et Cin-isti fidem negarit, hoc est, puerile <|uid iuserit. (^ua
in re, cum esscm Augustae, patiebar satis paternum et benignum Paedagogum '-',
sicut scitis. Atque iiorum virorum illustrissimonnn illustrissinia administratione
factum est, nt nova illa et admiranda regnet lii)crtas C'hristiauoruni, qn:i
eaeteris omnibus impune habentibus una tantnm lex sit rc]i(|ua, in <juani
35 peccari possit hodie: haec est potestas Papac et pi-ivilegia Hhomanae eeelesiae.
3 velücindi. lllieiiter tacJfunis, ubi locus iioii exegerit. habet Et'" C lingiiarum
professiuno BEF 10 sicut iiiibi videtiir ed. Ion. itllb ed. Erlang.
') 2utt)er l)at jcbcnfall« Luthcnis gfjdjrifbfii. ') (Sojctolt.
44G 'n epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
Hino fonnivcrc oonsentireque in omnes flasitioruni et ooiTiiptelanim lernas,
(jiiae ex urhe Rhonia 8nb innoxio et sacro Papae ot Rliomaiiae ooclej^iae
nomine in onnieiu terram sine fine exundant, sanotiun est: landasse ae pro
virtntiliiis snnnnis adorasse, pietas est: contra miitiisse, saerileginm. Tanta
est ira furoris doniini omnipotentis, tanta niernit iinjiia nostra ingratitndo, nt ■■
tani din toleranda .sit inferornni T\Tannis: qua videnms nnilto geniitn fnistra
genientes, nomen sanctuni et terrihile Christi, in qno instifieati, sanetifieati,
glorifieati snnms, tarn foedis, tani spurcis, tarn horrendis monstris avariciae,
tyrannidis, libidinis, im)iietatis praetexi, in Servituten! vitiorum eogi, et, qnod
extrenunn est malorniu, nomen Christi per nomen Christi extingni, eeelesiam lo
j)cr nomen eeclesiae vastari atque onuiino iis rebns nos ludi, falli, ]ierdi, ]ier
qnas dehuenmins salvi fieri. Qnare dnm illi maximis illis rebns oeenjiantnr,
(hnn mordent, (hnn Baal sno laneeolis se incidnnt, (hnn Lindio deo saeri-
fieant, dnniqne iaetant extravagantes et deekiratorias illas Rhomanae erudi-
tionis fidelissimas testes, Ego ad minimas res mc recipere statin, id est, ad i'
divinas literas, et inter lias ad eas qnae sunt niinimi antoris (vel nomine
sno testante) Pauli apostoli. <|ui adeo non fuit sunnuns Apostolornni aiu
i.aov. ir,, 9. Pontii'ex maximus, ut sc minimimi (juoque Apostolonun neo dignnm qui
vocetur Apostohis elamet, tantum abest ut sanctissimum se iaetet, denique
i.'Mof. 42,34. de tribn Beniamin ortus est, qni a loseph minimus fratnim voeatnr: atque, w
1. (Jov. s, 2. nt nihil nou sit mininmm, niiiil indicat se .scire uisi lesum Christum, nee
tarnen liunc nisi crneifixum, id est minimnm et novissimum onmium, non
ignarus utique, de i'ebus illis maximis et omnium primis, de pote.state Rho-
manae ecelesiae et decretis illius non sibi rudissimo et indoetissimo Apostolo,
sed solis ter maximis Theologis Heere traetare. Spero antem, haue meam -■■,
ojiei'am prosperius habituram, qnod sit de rebus illis mere nihili, de potestate
C'iu'isti, qua potens est in n(il)is adversus jiortas etiam inferi, de jirivilegiis
ecelesiae coeiestis, quae nee niaxiniam Rlidmam nee sanctissimam Hiernsalem
n(!c ullinn lucnni imvit, ncque liic aut illic Chri.stum quaerit, sed in spiritn
et veritate patrem adorat. (^luM enim tauti viri his nugis moverentur irri- "»
tarenturve, cum sint extra eorum facultatem? Tntins ergo nunc in j)ul)lieuin
venio, ab.sthiens ab iis rebns, cjuibus illi irritantur, et rescellula.s mea par-
vitate dignas tractans. Caeterum si quid veteris illius Tragocdiae de rebus
nuignis coortae su]>erest, ipsis relinquo, tum qnod unus et parvus et infiniin.s,
praesertim cum illi et otiosi stent tota die, ego ant<'m sim negotiosissinms. '-'^
Quoniam supei-flnum est, utran<|ue |iarteni causae dist(ir(|ucri. Sat niahiruiii
est, unam partem dolerc et moestam esse.
PoiTo, o|)timi viri, ut vobis serio dicaui, ego Rhomano Pontifici eins(|ue
decretis (>nm honorem haben, <|ii(i nulhis est superior, nee exci|)io nisi prin-
2 ex nrbo I{(iiii.iiia eil. Krl.ing. 3 cxiiiulniit: s.iiiotmn est landasse intcrpiinflirfn
bic Sonbetaii^gabcn 2'i seil snluni oJ. Erlang.
In epistolara Pauli ad Galatas commontavius. 1519. 447
c'ipoin Imins Vicarii, lesnni Cliristmn, (l<iiiiiiiiim iiostniin et unniiimi. Iliiius
verbuni ita praeti'io N'icarii vcrhis, iit nihil duhitcni secuiuiiiiii ipsuiii iiidicarc
(lo «innihii.s t't dictis i't (actis N'icarii. N'olo ciiim siiliicctiim cum esse iiiiic
iiTpl'ragabili rcgiilac Apostoli: Oiimia j)rol)ato, (juod boniim est tc^netc. AI) i.iiic« .',,vi.
5 hoc, inquani, Ingo iioniineni jiatiar colliiin e.xciiterc sivc iinniiiie iiiatris sive
Magistrae pcclesiarum vohatiir, aU(iie ideo iiiagis, (juo no.stro sociilo vidiniiis
ooncilia reprobari , rursnm alia coiilirmari , Tiicologiani meris (ipinionibiis
tractari, iuriiiiii scu.siim ab iiuiii.s hominis ]>endero arbitrio et adco (^oniimch
onmia, ut nihil certi pene nobi.s relictum .sit. Sed et jnnha.s decretales esse
10 a .sensu ouangelico alienas, hice eiarius est, ita ut neeessitas ijisa rerum nos
cogat ad divinae soripturae solidissimam jM'ti-am eonliigere nee temere credere
ullis, quieunque sint, <|ui eitra illius autoritatem hMjuuntur, statuunt aut
faeiunt. Xec verenduni censeo, (juid contra f'ardinalis ("aietanus et Sylvester
l'i'ierias aduleutm', qui etiani in rebus tidei nuduin verbuni luiminis sutüeere
li cavillantur. Divus Augustinus docet, nulli eivdendum, (piantalibet sanetitatp
doetrina(|ue praepollcat (eredo, etiam saiictissima), nisi divinis iiteris aut
ratione probabili persuadeat, ne, si alitor hidanuis, illudamur. At lii in Cliristo
boni autores volunt nos vi cogere in hanc illii.sioneni. Saiictus Petrus toties
lapsus est et semel pcst acce])tuiu spiritum gravissimo aiiiinaruni periculo
äi» erravit. Et nos honiines longe infra Apostolicam snbliniitateni rejitantos
ultra Apostolicas pcrfectiones elevamus, (piasi CHiristiis mentitus sit, (|uand()iWaiiii.28,2o.
sese promisit nobiscum esse us(|iie ad (^onsumniationem sccnli. adco (|uae-
rinius alios Cliristos, in quorum nutu renutnf|ne ))endcat ecclesia. Satis est,
Rhonianuni l'ontifioem suinmum Poiitiiiceni esse: impiissinium sit, Cliristo
s5 aequalem ei virtutem et sapientiam affingere, sicnt audent (|uidani. Quan-
quam, ut ingenue confitcar, ipse pene ignoro, qnae sit et ubi sit Tvhoniaua
ecclesia, ita ludentibus, iocantibu.s, coniundentibus noniina Khomanae Kcclesiae
teteiTimis Ulis nugatoribus. Sylvester eani seoat in tres ecclesias: in Papam,
in C-ardinales, in populum. Quae distinctio, qnia magistralis et suffieiens est
30 nee menibra coineidunt, focit, ut Papa et Cardinales sint extra eoclesiam inter
paganos habendi, ut qui in essentiali ecclesia non sint, aut tres Cliristos
praeficiet tribus illis ecclesiis, iiiimo ncjc Cliristus ad ecdesiam pertinebit
tanto Autori, qnum nee virtualis nee re]ireseiitativa nee essentialis sit ecclesia.
Cardinalis Caietanu.s passini se pro ecclesia Rhomana v<'nditat in (icnnania,
35 sub nomine illius Brevia apostoliea eomminisei satis doctiis. Est Jvhomana
ecclesia boiius ille Cojiiista, (pii declaratoriam illaiii ]iulcherrimain, (|ua Caio-
tanus dignissime gloriatur, aediturus, eiuu in Ibrmulario suo non scrijitnras
aut ulla.s rationes, sed immemorabile tempus consuevisse et tradidisse inve-
nirct, haec ipsa .satis fideliter memliranae illevit. A'^endunt se ubi(|ue pro
4» ecclesia Rlioniana, prout cuique liliitum est, iiiqiii llli nebulones, plunilio
tantum et eera Rliomanac Ciiriae totam (iermaniam illudentes et exhaurientes.
Quid istis ludilicatioiiibus noiiiinuni sancturuiii Papae et Romanae ecclesiae
448 In epistolam Pauli ad Galatas comnientarius. 1519.
taoiunt, uisi qiiod iios Gcrnianos nieros hlcnnos, hardos, huccones et, iit
dicimt, barbaros et bestia.s arbitrantiir, etiam irrideiitts nostrae illnsionis et
expilationis incredibilem patieiitiam? Proinde ego in tanti» rci-um et ver-
borum ealio, e tanta Sylvestronim sylva ad civitateiii Auoiistani revei-tor, et
iiidioiuni interim seqiiar, ([iio Priueipes Germauiae in uovi.ssinii.s coniitiis s
recte, sancte et augu.stc dincreverunt inter Rhomanam ecclesiam et Romauani
C'uriani.^ Xam (juo modo lieuisset eis recusare decimas et vigesimas et
(juinqnagesimas (id est niednllas totiiisque Gernianiae semel snbitaneani vasti-
tateni), qua.s in Concilio illo sacratissinio (nt sie dixerim) Rhomano noveraiit
saneitas et tantis legatis Apostolieae sedis expetitas, iiisi tandem, licet sero, i»
sapientes intellexissent , non Rhomanae ecclesiae deeretum, sed Rhomanae
Curiae illud esse eoinnientinii? Viderunt niniinmi (dietu niiriini et nnllis,
neque Sylvestris neque Caietanis, ercditn ]iossibile) Conciliiini et T'ajiani er-
fasse et posse errare, aliud<|iie esse nonien et'elesiae Rhomanae et alind (jmid
nomine Riiomanae eeelesiae geritnr, alinm<|ne esse Rhomanae Curiae, alinm n
Rhomanae ecclesiae Ijegatmii, hnnc eiiangelimn afferre, illnni pecnnias qnae-
rere. Unde l)arbaris illis et bestiis tantnm indieii, nisi qnod dens taTidem
f'essus blasphemiis sui et irrisionibus abnsionibnsqne sni et sanctae Rhomanae
ecclesiae nomiuis monere voluit Rhomanos proceres, ut res ecclesiae, posito
io('0 et ludo, aliquando serio curarcnt, ante quam eliciant sanguiuem, dum m
nimiuni mungimt Germaniam? Quare et ego hornm Theologorum layeoriun
exemplo pulcherrimo longissime, latissime, profnndissime distinguo intcr Rho-
manam ecclesiam et Rhomanam Guriam. Illam scio purissimum esse thalamnm
Ciiristi, matrem eeclesiarum, domiuam numdi (sed spiritu, id est vitiorum, non
rcruni mtmdi), sponsam Christi, liliani dei, terrorem int'erni, victoriam carnis, 25
iiioi. 3,2itet (|uid dieam? cuius sunt onmia, iiixta Pallium i. Coriu. iij. i|)sa autem
Ciiristi, Christus autem dei. Ilaec vero ex fructÜMis suis eognoscitur. Non
(|Uod niagni i'aeiendum sit, res nostras et iura dirijii, cum tixum sit iu coelo,
Christianos iu iiac vita pres.suram, Nimbrotos et robustos venatoros pali
(nee ab luic conditione liiu'rabitur eeelesia uisi per mortem: palma est, (|nanto ao
fbrtins premitur, tauto siiblimius exaltatnr in Cades), Sed (|Uod onuiibus
lachrvmis sit miseria maior, iiaec a Cratribns et |)atribus in i'ratres et tilios
yor. i'j, ■.(. f'ieri (sient in Propheta dicit dominus, tilios a jiarcntibns vorari), (piae a
Tnrca vix tiercnt aut si fierent non tamen nomeu saudum Christi tarn ibedis
mon.stris praetexeretnr, qnae est ouminm intoierabilissima ('hristi et ecflesiae 3''
ininria. Res sane eant et vita jicssnui: at uomeu l>omini acteruuui cur
patiamur tam foede ('ous)nu'cari'.' Xuilo uiodo ergo Ithomanae ecclesiae
1 lileiiiiiiiics nüc ?(il§tintifn 12 (llc-t\im V -W ;ic liac ABE 3:1 in Propliotis
It <JÖtttc
') Viithrr hnt Mf 'J<i'irl|li)frbfii briitiilicv Vintioit inif bi'm 'Iii'ii1)-tn(ii' v' "-'liiti-luirti 1M8
im xHugi'.
In epiatolaiu Pauli atl Galatas comnientarius. V>M. 449
resistero lieot: at Klioniaiuic Ciiriac loiiüc niainrc jiictatc rosistcrenl licges,
Principe.« et (iuicuiu|tic pos.sent (|iiain ipsis Turcis. Haec verbosius forte et
liberins. Verum projiter eos, cjui eiiru illusoribus Ulis sine fine iilndiint
C'iiristuni, coaetus suni lueipsnm ex]>onere, iit sciant sese errare, {|uanil(> nie
5 a liboniana ecelesia aiienuni clamant, tpii purissinie dili^o non modo Hlio-
nianam sed totam ecelesiam Christi: deinde, quod certus sum, ali(niaii<lo
moriendum esse et in adventii domini nostri Tesii Christi rationem reddendam
de veritate vel tacita \el dicta at(|ne oinnino de talcnto tradito, nv i|)sum
abscondisse iiidicer. Iraseantur sane (pii volent, modo eiro impii siientii reiis
m non inveniar, (pii iiiilii eonseius sum, esse me debitorem verbi, i|iiantuiiilil)ct
snm indiguus. >iimquam sine sangiiine ant ]»'ricnlo verbum dei tractari
potuit: sed, sieut pro iioliis mortnnm est, ita vicissim sni eonfessione et nos
pro se mori exigit. Nee est servns maior domino sno: iSi nie, inqnit, j)er-?"ii i.',, 20.
seenti sunt, et vos perseqiientui': si menm sermouem servaveriiit, et vesti'iun
I-. serval)uiit.
Sed ad me redeo et ad vos, optiini viri: refero seu (ut TanHno utarW«i-2. 2.
verbo) vobiseum eonfero lioe menm in l'anlinam epistoiani studiiim, tenue
quideui ilhid, nee tani eommentarinm (piam testimonium meae in Christo
fidei, ne forte in vaimni eucurrerini et sensum Pauli non s:itis tenuerini. Hie
20 enini, qnia res dei et serio maxima est, abs (piolibet puero crudiri cnpio.
Malnissem eerte et ego expeetare commentarios olim ab Erasmo, viro in
Theologia summo et invidiae ((uoque victore, promissos: verum, dniu illc
differt (quod dens faxit ncm sit diuturnum) eogit me in ])ubli('um ire casus
iste quem videtis. Seio quidem me infantem et ineruditum, sed tamen (<|Uod
2r, ausim) pietatis et eruditiimis Clu-istianac stndiosum, atcpie hoc ipso erudi-
tiorem bis, qui divina mandata impiis legum humanarum jxtmpis mere ridicula
et ludibria feceruut, L^num sjK'ctavi, si consequar, ut mea opera ii, (]ui me
Apostolieas epistolas audierunt enarrantem, Paulum apei-tiorem iiabcani et
foeliciter me superent. Sin nee id effeei, age, et hoe libens pcrdiderim
30 laboris: eonatns reliquus est, (pio alios ad Paulinam Theologiam vului acccn-
dere, quem nemo bonus mihi vitio dederit. A'aU'te.
Harthvici Stoterroggii e]>igranima,
qtio Martinum faeit allo<iuentem
Christ lau um.
35 An liceat, (|uaero, re vera quaercre verum?
Dieere sit vetitum, (|uaerere nemo vetat.
Si plus laudis hal)cl, (pii publica connnoda spectat,
Qnam ipii (irivatiun, laus, honor esto Deo.
6 qui corfus cd. lOrlaiig. Ü2 — 3S iinb Seite 4.")0 3. 1---I4 Statt oliiflfu P^iflvanim«
in ABl) finben ficö in ('!•: unter niibevcv Überf^rift »ict Siftidja bavaii« jniommeitfleftcUt , oljo:
aut^crS aBette II. 2»
450 In epistolani Pauli ad Galatas commentaiius. 1519.
lam curent aliqiii, praotexto nomine Ilicsu,
Qiuif siia sunt, ilignos ciiios vereare putas?
Si Tricas hominum, nun Cliristi verha docere
Dueitur impietas, laus, honor esto Deo.
lam peecare, licet nolis, fateare necesse est,
Qui siia, non domiui mystica verba probant.
Si niea sunt oclio numdi sopliiaeque Magistris
Ludicra, profectum est, laus, honor esto De«.
lam si stiiltitia est terrae sapieutia coelo,
Non est consiliimi, stultitiae esse ducem.
Si mea sunt cordi sanctae pietatis amico
Seria, res salva est, laus, honor esto Deo.
lamne cnicem merui, Christum quod traeto crucemque?
Quod merui, laetor, quod minus, illud ago.
loannis Pncherii hexastichon,
qno Ijutiierum facit loqncntem.
Invida terra, vale: si coelo iudicc rectis
C'onsului studiis, subrul)ra terra, vale.
Livida terra, vale: laus est mihi vcra, pmbari
A minime nigro: lurida terra, vale.
Marcida terra, vale: sola est mihi cura, placere
Svncero Christo: raucida terra, vale.
loliannis Pucherii ogdoasticlion.
Verba sunt libri ad loctoi-cm.
Si plus laudis habet, qui publica comnioda spectat,
Quam qui privatum, laus, honor esto Deo.
Si Tricas hominum, non Christi verha docere
Dncitnr impietas, laus, honor esto Deo.
Si meji sunt odio mundi sophiaeque Magistris
Lndici-a, jirofoctum est, laus, honor osto Deo.
Si mea sunt cordi sanctae pietatis amico
Seria, res salva est, laus, lionor esto Deo.
15—22 SBie oben (outet bcr Sejt in ABD, bagcßcn in CK niie folgt:
Ilartvici Stoterroggii lipxastichon,
i)UO librum facit loquentcni.
Invida terra, vale: si rectis iudico coelo
Consului studiis, lurida terra, vale.
Livida fon-a, vale: lans est mihi vcra, probari
A minime nigro: morhida terra, vale.
Marcida terra, vale: sola est nulii cura, jdacere
Vel Soli Christo: rancida terra, vale.
Sovunttr ftclKii in CK, nii1)t ndcv iit ABl), nodj (Mtntf nwi bom Cuib, nämlid) :
In epistolam Pauli ad Cialatas commentarius. 1519. 451
AraiiiiKMitmii Kpistolao Pauli ad (ialatas.
Galatae prinumi ab Apostolo sanam fidein, id est in soliiiii losiiiii
Christum, non in snas aut louis instieias tidpi-o, dooti pdst per pscndoapostuld.s
mrsnni dftm-hati sunt in fidnciain opcrnin ifguli.s insticiao, d('C('|)ti xitielicct
s ipiani faeillinic niagnorum et veroruni Apostolorum false coinMicndatu «t
uonn'no ot excmplo. Neqno enim in onnii vita niortalinni i|uir(|ii:ini i'allacius
est siiperstitione, iioc est, falsa et inibeliee iniitatitme sanctdnini. Quorum
ciuii opera sola, non etiam cor, spectaris, in proclivi est, ut simia fias et
Leviatliaii, id est, additamentnm adda^* quo ex vera relijrione sujierslitionem
lu vel inipietatem facia.s. Xani, ut exemplo praeseute monstrem, Apostoli jkt
ecdesias ludeas nonnullas legum ceremonias servahaut, sicut de Marco Pinionem
scripsisse Hieronymas testatur. Hoc autem stulti Uli, (jua ratione id iaeerent,
ignorantes raox de suo addidemnt, necessaria ,esse ad salutcm, qiiae a tantis
ApostoUs observari viderant, nee uuins l'auli, (jui Clu'istum neqiie vidisset
15 neque audisset in terra, habendam rationem.
At Apostoli, ut manifestissime Act. xv. Petrus definierat, non ut neces-sivai* i.'..7if.
saria .sed ut cpiae licerent et niliil i)l)essent iis, (pii non in ipsa, scd in Jesum
Chnstuni salutis fidnciam jionunt, servabant. Nam in Clmstum credentibns
omnia mnnda, indifFerentia, licita sunt, (|uaecun(jue vel pnicci|)iuntur vel
20 prohibentur externis eeremouii.s corporalibasque iusticiis, nisi (piantuni sua
sponte aut pro charitate sese eis subiicere vclint. Ad quam intelligentiam
Paulus tanto acstu laborat (Jalatas revooare, nt et Petri et omniuin Ajiosto-
lorum prorsn.s nnllain rationem liabeat, quantum ad personam, couditionem
(id est dignitatera) et quod dicuut qualitatem attinet. Denicjue se ab eisdem
->■'■ nihil aecepüssc, quin commendatum ab eis fiiisse gloriatm* sauctissima quadani
superbia, nihil cedens Apo.stolorum qnoque opinioni, qua euangelicae veritati
videbat calmiiniam stnii apud nidiores, longeqne melius duccns, inglorios
es.se seipsum et Apo.stolos ipsos quam Cliristi euangelium evacuai-i.
Quod sequitur
specta.
Pascitnr in vivis livor, post fata quiescit,
Tunc suiis ex merito quenque tiictur honor.
Itom.
Scripta placeut a morte fere, quia laedcre vivos
Livor et iiiiusto carpere dento solct.
15 habendam esse rationem II
') 9teiid)lin in icincn Rndimenta hebraica: rnb Adhaesit, comitiitus est, iunxit,
copuUivit. Indo nomen additanientum, accunmlatio et augmentum. Frover. iiij. 3m
91nl)ang nlter 9ln--gobcn bcr iliulgdta: Leviathan. Copuhitio, Societas sua.
29*
452 In ppist.olam Pauli aJ Galatas comiiifntavius. 1519.
EPISTOL.E PAVLI AD GALATAS CAPVT PRIMVM.
öui. 1, 1. Paulus Ajjo.slolus.
(iiian(](i iani graeoatiir totiis orbis C'liristiaiiiis et Erasini Tlieolngioissinii
annotatioiios ' (imuinin manibus teruntur, non est neeesse iiidioare, quid
'Apostolns' graoee siguifioet, nisi iis, cjuibus höh Erasmiis, setl ego seribo. s
'A])0.stolus' cnini idem qnod 'missus' significat. Et doctore d. Hieroiiynio
Haebreomun vocabulum est quod 'Sila'^ apud eos sonat, eui a mitteudo uonieu
3oii. 9, 7. 'uiisso' iiupnsitum est. Ita apud loan. ix. Vade, lava iu natatoria Silolie, quod
Csfi 3, f.. iiiterpretatur 'iiiissns'. Cuiiis uivsterii et Esa. viij. uou iguarus dicit: Abiecit
1. woj. 49,10. populus iste aquas Siloo, quae vadunt cuiii sileutio. Sed et Gen. xlix. Doiiec m
veniat Silo, quod Hieronviuus traustulit '(jui initteudus est\ Ex quo loco
Jöfbr. 3, i. Paulus Christum Apostoluui appellare videtur ad Haebroos, id est Silau.
üipflitfi. 15,22. Meminit in Aetis Lueas Silae cuiusdam.
Haec magis oonsvderauda sunt, quod 'Apostolus^ vereeutiduni uomeu
est, sed mive siniul augustuni ae venerabile, insigneni iuxta liuniiiitateni et is
siibliniitatem prae se ferens. Humilitas est, qnod uiissus est, officium, servi-
tutem, obedientiam jirotestatus : tum, ne quisjMam velut dignitatis nomine
motus iu ipsuni fidat aut glorietur, sed per officii uomeu iu autorem mittentem
mox rapiatur, a quo iam maiestas et sublimitas Missi et servi eoneipiatur,
ut revei-enter exeipiatur, mm sicut nostra aetate, qua uomina Ajiostolatus, -ju
Episeopatus ac reli(pia nou oflicü, sed dignitatis ao ditionis voeabula esse
3oii. lu, 8. eoeperuut, quos Cliristus loanuis x. contrario nomine non missos, sed venieutes
et, sei])snm interpretatus , fures et latrones appellat, nt qni non mittentis
verbnm, (pio ])aseant, atlTernnt sed suum hierum, ()Uo mactaiit oves, referunt.
(iu()t(jUo(, iiKjuit , venermit, id est non mittclfanfur, fures sunt et latrones. 2')
SHSm. 10, 1.',. f^lt ut Apo.stolus Rho. X. Quo modo praedicabunt, nisi mittantur? (Juas
doetrinas o ntinam nostro seculo digne appenderent ("hi'istiani jiojiuli paslores
et rectores! (iuis enim ])otest jiraedicare, nisi sit Apostolns".' (iiiis autem
est Apostolns, nisi (pii vcrbuiii dei aj)portat? Q,uis autem ])otest verbum
dei ap])ortare, nisi (pii deum audierit? At qui vcl sua vcl hnmanarum legnm, 3"
decretorum aut ])hilosopliorum dogmata afTert , uunqiiid is dieeudus est
Apostolns".' Iimno veniens et für et latro et perditor et maetator animarum
30I). 9, 7. est. Tu Siloa lavafur (•a<'cus et visum reeijtit, et Siloe aipiae sahitares sunt,
*i'^[u7 '•''""" •'•1"'^*' fortes et snpeibae regis As.syriormu. IMisil verbum sunm, ncmiic
:! f. et Krasiii! 6i§ tcnintni' fc()lt in II '1 nun Er.asnuis, sei] fcl)tl in II 7 silas AI'"
vocalmliim pst Silas. (luod aimd cos eil. Icn. 1 unb ed. Kilaiip;. i) Ksu. vij. nlle ^luSflaicn
10 — l:i Sed et lii^ Silae cuiusdam fcljlt in II l.'i et suldlmitateni fi'fjtt in II
') .\nn()latiütirH in Novuui 'ri'stiimi'ntuui. ,;iu'vft I'ilii l)Ovnnvfli'fuiiinii'U. ") 3]oit nVi'.
In epistoliuii raiili iul Uulutas coiuiiientarius. 151U. /[53
deus, et sie saiiavit oos. Venit lunno et vcrhnni smini, et haciimrrliDissam i^uc- ". <3.
peius liabere faeif, hoc csl, ut elarc dieain: ((iiotirs vcrlmin dci [»•acdicatur,
reddit laetas, latas, securas consciontias in dciiiii, ([uia e.st verhuiii graliae,
reniissioiiis, honiiiii et .suave, quoties verbuin iiumiiiis, reddit tristem, augiistani,
•■> trepidam eonseientiam in seipsa, (juia est verbum legis, irae et peeeati,
ostendens, quid non foecerit, et (juaiita debeat.
Proinde non fuit ecclesia unquani infoelieior al) initio sni (]iiain nunc
est et cotidie magis fit, tot deeretis, legibus, statutis, pene infinitis caniili-
cinis excarnifieata loDgecjue atroeius quam tempore martyrnm a tortorii)us
III eonfeeta. Et iis perditionibus aniniaruni ]>onti(ices adeo niliil iifViciuntnr,
adeo nihil eompatitnitur super eontritione Joseph, ut, tanquam dco obse(|uium3im. g, 6.
praestent, etiani addant dolorem super vnlnerum dolorem.
Non ab lioniinibns necjue per liominem, Sed ])er I esuiu öni. i, if.
Christum et deum patrem, (jui suseitavit eum a mortuis: et qui
!■• mecum sunt omnes l'ratres.
Statim ab initio percutit ob]i(|ue lalsos Galatarum Apostolos, quos non
per lesum Christum niissos subindiuat, sed vel per seipsos vel per alios
Apostolos, quorum tarnen doetrinam false traetabant.
Id sane notanduni, (juod niiüum voluit Christus Apostolum fieri ex
-" hominibus sen hominnm arliitrio, sed ex sua solius vocatione. Unde et
Matthiam Apostoli non ausi sunt eligere, sed de coclo per orationem impe- strow. i, s).
trabant. Et Paulum !])suni de eoelo voeavit et Ai)OstoIum l'oecit, maxiine ?ipflid).3,4ff.
autem ]i('r voeem s])iritussaneti Actuum xiij. 8egregat<^ mihi, inquit, Paulum sipnidi u, 2.
et Haruabam in opus, ad (juod assunq)si eos. Jta Ivlionia. i. gloriatur, se in aiiim. 1, if.
3s Euangelium dei segregatum, quod caeteris Apostolis in circiuiieisionem missis ism. 2. 7. 9.
ipse ciun Barnaba in |>r('putium et gentes segregati sunt.
Et adverte, quod Paidus nomeu Apostoli adeo olKcii et dignitatis
asserit, ut eo velut pai-tieipio utatur, dicens 'Apostolus non al) liominibus',
quod sonat 'missus non ab hominibus', nisi haebraismum sajiit oratio, ul
30 Psal. xliiij. Myrrha et gutta et casia a vestimentis tuis, a domibus eburneis. '4>|. 41,9.
Quae omnia eo tendunt, ut videas, quanta eura Christus eeelesiam snam
instituit atque munivit, ne temere (piisquam doeere praesumeret, nisi ab ipso
vel a se missis missus sit. Sient enim ]irimum et maximum ecelesiae bene-
ficium est verbuin dei, ita contra milio majore detrimento ccelesia perditur
3s (juam verbo iioniinis et traditionibus huius nnmdi. J)eus solus verax, omnis *j. ii«, 11.
homo mendax. Denicrue in haue trratiam, sicut olim David reii<|uit omnes itiijr. 23(22),
. . . ... H.
impensas, quibus Salomon aedilicaret tenqilum, ita Christus reli(iuit Euan-
geliiun et scriptiiras alias, ut iis, non hmuanis deeretis Ecclesia aedificaretur.
13 — 15 gür hiiminem liä uniiics IVatrcs in il nur: &c. yo l'sal. iiij. alle
5luägo6cu
454 In epistolciui Piiuli ad Galatas coiiimentarius. 1519.
Quod quam mLsert; sit iain pliLs treceutis aunis iieglectiun, ininio perversum,
satis osteudit faoies hodicma umniuni rt'rimi Ecdesiae.
Qiiatiiur Apostuloruni geuera divus Hieronymus ex hoc loco colligit :
Priinum, (juud nc(jue ab lioniinilnis ueque per homiueiu, sed \wr luisiim
Cliristum et deiim i)atrem, ut l'rophctae olim et onmes Apo.stoli. Alteruiii, 5
quoll a deo quidem, sed j)er lioniineni, ut ilisoipuli Apo.stoloruui et (jui in
fmeua iiumdi legitime sueeedimt Apo^toli.s ut Episcopi et sacerdotes. Et hoc
genuis sine j>rinio non ])ote.st cousistere, a quo habet exordimii. Tertiuni,
(juod ab homiue .seu hoiuinibus, non a deo, ut cum favore et studio hominnni
aliquis ordinatur, ut nunc videmus jüm-inios non dei iudicio, sed redempto 1«
vulgi favore in sacerdotium subrogari. öic Hieronynms. Si hoc Hieronymi
temjioribus malum iam tum invalescebat, quid mirum, si hodie triumphet et
regnet? Nam huius generis esse oportet omucs, (jui seipso.s ott'erunt ad
Episcopatus et sacerdotia, antequam vocentur, aninialia scilicet ventris et
gloriae. Ideoque, quantum ex iis ecclcsia commodi habeat, satis videmus. ''•
Quartum genus, quod neque a deo neque ab hominibus ue(jue per hominem,
2. (Sov. u. 13. sed a semetipso, ut psäeudopi-ophetae et p.seudoapostoli , de quibus Paulus:
Istiusmodi pseudoapostt)li opcrarii inicjuitatis, transfigm-antes se in Ajiostolos
Soi). lü, 8. (_'ljristi, et dominus loan. x. quotquot venerunt, fures luerimt et latroues,
3ci. 23, 21. Hiere. xxiij. Xon mittebam prophetas, et ipsi currebant: non loquebar ad su
eos, et ipsi prophetabant. Ab lioc malo summe cavendum est. Nam hinc
Chi'istus nee demonia sinebat loqui, et si verum dicebant, ne praetextu veri-
tatis intret meudaciuiu mortis, quaudo non potest loipii, qiii ex seipso
r^'J^J'oQ^.j^loquitur, nisi meudacimn, ut Cliristus ait, loan. viij. Unde ne Apostoli ex
ffliattf). io,2u. scipsis loquereutur, dedit eis spiritum suum, de quo dicit: Non enim vos 25
üiK. n, 15. e.stis qui loijuimiui, sed .Spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis, et rursas :
Ego dabo vobis os et sapientiam &c.
Xou possum liic (etsi leviculum est) trimsire multorum jiraesertim
religiüsoruui et sacerdotiim fatuam querelam, satis tameii acrcm tentationem,
qua queruutur, sese talentum domiui habere, ideoque necessitiite eu;mgelici 3u
praecepti se.se urgeri ad docendum. Itaque, uisi doccant, stiiltissiiiia con-
scieiitia credimt, sese pecuniam diimini sui abscoiidere et reos esse damuationis.
Diabohis hatic l'acit, ut instabiles eos reddat in vocatione sua, in (|u:mi vocati
sunt. O boiie frater, uno verijo Cliristus te lil)erat ab ha(' (juerela. Vide
aRattf).25,it. euaugeliimi, quod dicit sie: Voeatis servis, tradidit Ulis bona sua. 'Voeati.s', 3.1
inquit: quis autcm te vocavit? Expecta vocantem: Interim esto seciu-us.
Tmmo si esses sapieiitior i])so Solomone vi Daniele, tanien, nisi voceri.s, ]>lus-
quam iafernum fuge, ue verbum efl'uuilas. iSi tui eguerit, vocabit ti'. iSi non
vocabit, non te rum})et scientia tua. Denique neque e.st vera, sed videtur tibi
scientia, et stultissinie fiugis tibi fructum, (juem possis facere. Nemo fructificat »"
24 ait. Unde loan. viij. Ne Apüstuli AI'' IJ7 .Siiluiuoiio II
In cpistolani l'iiuli iul Ualatiis coiuiiRTitariiis. lölU. 455
verlx), nisi tiiii siiie suu vuto vocatur iul ilixTiulum. l'iiii.s (..st ciiiiii Magister OTmii). 23. s.
iio.sttT lesus Christus. Hie soliis d<icet et fructiim f'acit per voeatos servos
sHos. Qui aiiteni iioii vocatiis docet, noii sine damiio et suo et auditurum
docet, «jiiod Christus noii sit ciim eo.
5 (^iiod ergo A]H)st(>liis se 'nun al) hcniiinihiis' niissiini dicit, |>seiido-
apostolis se opponit, i|iiim1 'ikhi |iri' honii nein ', i])sis fidchlms, (|ui ah
Apostolis missi fiicraiit, (ippuiiit. ideo contra tria geiicra Apostolonini Iah
exordio utitiir. Et tcstatur Mieronymus, tjuod ex Iiidaeis (|iiidaiii in Cliristuni
eredentes in Galatiani pcrrexerimt et docuermit, (|Uo(l et Petrus et Jacohus et
1« loannes legem servarent, iit niagis inl'ra videhitur.
Quod auteni resurreetioucni Christi interserit, vidctur otiosuin.
Verum solet Apostolus Hbeiiter resurrectionem Cliristi commeniorare, potissi-
mum eontra eos, fjui in iustieiam propriam confi<hnil. Sie et in Ivliomanornin 3>^'"' '.*•
sahitatione eiusdem et copiosius meminit, (jnod et ibidem fortiter eontra
!'• iustieiam operuni disputat. Ciui enim t^des sunt, neeesse est, ut resurrectionem
Clmsti negent, imnio irrideant. Nam Rho. iiij. ('hristus, ini|nit, mortuus estiiium. 4,>,s.
propter ])eccata nostra et resurrexit proptcr iustificationeni nostram. Idco,
ipii aha via praesumit iustus esse (juaiii crcdcndo in Christum, hie Clu'istum
a se reiicit et oti()sam eins passionem et resurrectionem ducit. tiui antem
so in Christum morienteTU credit, sinuil et ipse moritnr [)eceato cum Cin-islo,
et (jui credit in resiu-gentcm et viventem, eadcm tide et ij)se ri'surgit et vivit
in Christo et Christus in eo. Ideo resiu-rectio Christi est insticia vit^Kjne ®i" 2. -o-
nostra, non tantum exemplo sed et virtnte. Sine resurrcetiont^ Christi nemo
resurgit, (juantumhhet opcretur bona: rnrsum, per resurrectionem (juihbet
35 resurgit, (piantunihbct operatus sit nuila, ut iiaec hitius ad Rhomanos. Forte
etiam ideo meminisse solet in salutatione resurreetionis, quod spiritussanctus
(latus est per resurrcetionem Christi, quo spiritu distributa sunt dona aposto-
latus et alia i. Corin. xij. nt sie se Apostolmu asserat autoritate divinu jM'ri.iiov. ii,4ff.
sj)iritum resiurectionis lesu Christi.
311 'Et (|ui mecnm sunt oinnes fratres'. 'Omncs f'ratres^ iiKpiit,
quo videtur oeciuTere eisdem pscudoajxistolis, (pii, ut llicronymus ai(, ipsiuu
(jiioque Pauluni aliter apud alios sapere dieebant (piam Galatas docuisset,
deindc (|Uo(l ad iiopuhnn corrigeiiduMi plurinnun valeat multormu de; eadeni
re sententia atquc cousensus.
3.S Ecelesiis Galatiae. «at. i, 3.
In aliis E])istoli.s ail unius urt)is seribit ecdesiam : in hac ad miihannn
ac totius provinciae seribit ecclesias. Et exiuiie uotandum, (piod beatus
19 Qui enim AK ed. Erlang. :i7 SSon Et e.\iniio uotandum 6ia sdiisina faciendum
©.456 3-24 ift in H fotGEubctitloficn ßcönbctt: Et notabis liic Ecclcsias dici, quae tanien
errore fidei peiiclitabantui'. iscd cjuia verbum et baptisinum habeant, locte Ecdesiae vocaiitur.
Error autem iu lide et verbo infirmitas est, in qua cliaritas ecclesiae exercetur.
45(5 In epistolam Pauli ail Galatas commcntariu^. 1519.
Hicronyiuus hie puk-lu-e observat, scUicet eccle.sias vocari, (juas tarnen
Apo^tiilus arjfuit errore depravata^^. Ex quo uosceudum est, iiKjuit, fccle-^iam
(lupliciter posse dici, et eaui, (|uae nou habet macidam ueque rugam et vere
corpu!^ Christi sit, et eam, qiiae in Christi nomine abs(|ue plenis perf'eetis(jue
virtutibiis cougregetur. Quuiuodo sapieutes bifariam nuucupantur, tarn ü qni ■■■
sunt plenae perfeetaequc virtiitis, quam illi qui incipiuut et in profectu positi
!0!otif).23,34. fjimt. De perfectis dicitur: Mittam ad vos sapieutes, de iucipientibus : argue
Spr. 9. s. gapientem , et diliget te. luxta himc sensum de caeteris qmxjue virtutibus
intelligendimi, (juod seilicet fbrtis et prudens, castus, iustus, temperans inter-
duni pleue, interdum abusive accipiuntur. N'eruin haec de perfectione sane lo
inteUigenda sunt. Nam nulhis ita perfeetus in hat- vita est, ne Apustohis
eu. 18, 6. quidem, (piin jjeiücieiuhis sit niagis: immo, ut Hapiens dieit, homo, cum con-
sammaxerit, tuue ineipiet. Ad aliorum itaque comparatiouem alios pei-fectos
dixeris: alio(juin et ipsi cotidie incipiunt atipie pri>ticiunt.
Proinde melius beatus Augustinus eeclesiam sine maeuhi et ruga in li
futuram vitam differt, quae nou amplius dicat 'dimitte uobis debita uosti-a'.
At tamen recte liaec Hieronymi et Origenis sententia est, qut)d contra
haereticos bene pugnat ex Apostolo, qui mox nomine Jiabylouis criminimtur
ecclesiam, quae mixtim malos habet, ut sibi solis vehit sauctis ecclesiae
nomeu arrogent. Quin si mali sunt in jdiqua ecclesia, certe accurrenduni jo
est et exemplo isto Pauli clamandum, exhortandum , obsecrandum, orandum,
terrendum et oninia tentanda, ut boni fiant, non autcm sacrUego illo dei
tiniore (ut dicimt) et inqiio conseientiae studio discedendum et schisma
t'aciendum. (iuae est ista charitas , quae malos ue(iue ferre ueque iuvare
statnit? f'uror est uomine eharitatis ineptissime se vestieus. Quid hie respoude- '.'s
bunt? Apostolus eedesias appellat, quae uon moruni (natu hi soli oftendunf
su])erbos et haereticos taeiunt) sed fidei errore laborabant, ae tota sul)stantia,
uude possent ecclesiae vocari, peribat.
nai i,:i Grutia vobis et pax a deo jtatre et doniino uostro lesu
(' h r i s t o. 30
Discernit Ai)ost(>ius lianc gratiaiu et |)aceiu ab ea, (|uani luuudus
vel ij)sc homo sibi dare potest. (iratia eniiu dei patris et domini uostri
lesu CJhristi aufert peccata, cum sit spiritualis et occnlta. lSi(; j)ax dei screnat,
<juietat ac laetificat cor hominis coram deo in al)sconditis. Et, nt alibi dictum
W. 85, 11. est, Gratia culpam, pax poeiiam auiert , ut sie iusticia et j)ax oscujentur :i^
et conveniant. \'(M'uni, quando haec fiunt, mox amittitur gratia et pax
iiominum, nunidi, carnis, id est suii])sius et diaboli, concitatur autcm ira et
turbatio omniuni. Nani (|iii in gratia dei est, operatur, (|uae deo placent:
ideo mox displicct diabolo, mundo et carni sitae, et diuu deo iustus est.
7 de iusipiuiitilnis alte Stusflatcu 'J4 l^iau autoiii ossct cliMiilas II ugl. ju S. 4Ö5 3- '•i^
In epistolam Pauli ad Galato» commentarius. 151'J. .(57
carni et mundo peccator est. Et ita oritiir l)clliiiii, liflliini foris, pax intus:
intus, in(juain, nun sensibilitw et experinientali suavitate, .saltein scTiipcr,
sed invisihiliter et per tideni: nam pax dei cxiipcral nnuieni sensuiu, id est, "^üm. 4,7.
in('onii)relu'iisibilis est iiisi tide. Sic contra ipii in j>'ratia nuindi est et sna
5 ipsius et placet sibi, statiin jteccat coram deo et irani incurrit. (^ni cniin,
ait lacobus, aniicns liuius innndi esse \(iln('rit, ininiicus dei constitnitur. 3nc. 1,4.
Ideo sequitur et hie mox bellum, bellum intus cum deo, pax foris cum 3fi. 48, 22.
mundo, quia non est pax inipiis, dicit dominus. Et tiuuen Ps;d. Ixxij. ])aeem*i. 73. 3ff.
peceatorum videt, et Ps;d. xxxvi. ]>rosperatur peccator in viis suis. Ideo et*i -37, 7
1» istud bellum est absconditum et insensibiliter, saltem aliquando, habetur.
Quare in quadam bUibri sese eomponderant ista (juatuor: (irratia dei et
indignatio mundi: pax dei et tiu"batio numdi: gratia muudi et indignatio dei:
|)ax mundi et turbatio dei. Sic Christus Toan. xvi. Li mundo pressuram^oii. 16,33.
habebitis, in me vero pacem: sed confidite, ego vici mundum. El inlra
!■> Paulus: Si adhuc hominibus ])lacerem, Christi servus non essem, id est, nun®"' i.i"
placerem. Quare hac salutatione siininiam sfatuit doctrine siiac, (jiiod vide-
licet nemo iustus esse ])otest nisi per gratiani tlei, ucfpuujuam per opera, et
conscientiae turbatio non (piietatiir nisi per pacem dei, uou ergo per opcra
cuiuscunque virtutis aiit satisl'actiouis.
20 Quid est autem, quod uou sufiecit Apostolo dicerc 'A ileo patre
nostro', nisi adderet 'et domino nostro lesu Christo'? Hoc dieitur
ad differentiam regni gratiae et regni gloriae. Kegiuim gratiae est regmun
fidel, in (juo Christus ut homo regnat, constitutus a deo patre super onuiia,
iuxta Psal. viij. In quo a deo aecipit dona in homines, ut Psal. Ixvij. dielt, Ijgj'jg
25 et hoc usque ad iudicium novissimura. Timc enim, ut i. Corin. xv. Apü.stohis iGor. 15,3«
docet, tradet regnum deo et patri, et erit detis omnia in onuiil)us, cum
evacuaverit onmem principatum et potestatem. Hoc est regnum gloriae, in
quo deus ipse per se, non amplius per humanitatem reguabit in tidem, mm
(piod aliiul et aliud sit regnum, sed alitcr et aliter, luinc in fide et enygniatc
3u per humanitatem Christi, tunc in speeie et revelatione divinae natm'ac. Indc
Apostoli fere appellant Chri.stum dominum, patrem vero deum, cum si( idcm
deus uterque, sed, ut dixi, projtter regni ditVcrcntiam, (piod sunms nos, (pii
in fide purgamur, in speeie autem salvi eriuuis.
Qui dedit semetipsum pro peccatis nostris, ut eripcrct noswni. i,<f.
SS de praesenti seculo nequam secundum voluntatem dei et patris
nostri, cui est gloria in secula sccuiloruin, Amen.
Singula haec Epita.sin et Empliasin (|uii<nie iiabcnt, (|iiibus iam omnino
asserit legem et arbitrium hiunanuni ]irursus niiiil esse, nisi Christus credatur
traditus pro peccatis nostris.
10 saltem aliquaudo, habetur fcfjlt in II II doi, iiidigii.itiu II
458 In (.'iiistolam rauli ad GaUitiis L-onimuntanus. löl'J.
'Qui dedit', ini]uit, tanqiiam immeritis donum graUiituin , non 'rcd-
3iom. ;>, iij. didit' taiKjuam digiii.s praeniium. Sit-ut Kliuma. v. Cum iiiiinioi essemiis,
recdiiciliati siimiis dco per mortcni filii .sui. Dedit. autein non auiuni, non
argontnin, sed nt'ijuc lioniincni, nt'(|iit' onine.s angflos, inuno 'seniet i]).siini',
quo niaiu.s nihil est neijue habet. Dedit, iiKjuani, tarn inaestiniabile preciuiu s
'pro peccatis nostris', pro tani despecta odioqiie dignissima i'e. O dig-
natio et charita.s dei in nos, (piani eximiis et observatis apte verbis eoni-
niendat et duleissiniani nobis reddit niisericordiani dei patris! Ubi .sunt nunc
.superbi iactatores liberi arbitrii, ubi eruditio nioralis philosopluae, ubi leguni
tarn .sacrarum quam prophanaruni virtus, .si tanta sunt peccata uostra, ut non m
nisi dato tauto precno potuerint tolli? Quid faeimus, dum arbiti'io, legibus ae
doetrinis nos iustos facere eouamur, nisi quod peccata nostra tegimus falsa
iustieiae .seu virtuti.s specie ac hy])ocrita.s ineurabile.s facimu.s? Quid pro-
dest virtus, si peccata manentV Desperanduni itacpie est de iis onuiibus, et
ubi non fides Christi ducetur, oinnem virtutem non aliter habeamus quam i5
iB!(>ttfi-j3,'.'5. velamen nequitiae et operculum omni.s .spurcitiae, sicut Phariseos Chri,stu.s
describit. Nihil ergo sunt gentium virtutes nisi fallaeiae, nisi otiose Christum
pro peccatis nostri.s traditum coutendas, ut, ipiod nostris viribus potuimus,
tanto impendio fhistra sibi voluerit constare.
Verum id pronomen 'nostri.s' ne contemptim praetereas. Niiiil cnim w
tibi prof'uerit t'redere, Christum esse pro peccatis sauctorum aliormii traditum,
pro tuis autem dubitare. Nam hoc et impii et deniones credunt. Verum
eonstauti fiducia praesimieudum est tibi, quod et pro tui.s et unus si.s illorum,
pro quorum jicccatis ipse traditus est. Haec fides te iustificat, Christum in
Sollt. 8, iH. te habitare, vivere et regnare t'aciet. Haec est te.stimonium spiritus, quod i.'s
reddit spiritui nostro, «jnod siums filii dei. Quare facile seuties, .si advertas,
liunc aft'eetum ex tuis virilius in te non esse: impetrandus ergo per humil(Mn
ut in seipso desperatuin spirituni.
Fabulae ergo sunt opinatorum iScholasticornm, liominem es.se incertum,
in statu salutis sit nee ne. Cave tu, ne aliquaudo sis incertus, sed eertus, .w
(|iiod in teipso penlitus: laborauduni autem, ut eertus et solidns sis in fide
Cin'isti pro peccatis tuis traditi. <iuomodo pote.st fieri, nt haue fidem, si
sit in te, non scntias, eiuii licatus Angustiuns assci'at, eam ccrtissime videri
al) CO (pii habet?
Nunc vidc, l'auhis non ait 'pro |)ec<'atis vestris', sed 'no.stris': eertus a.s
cnim erat. Ita et illud 'Eri|)eret nos', non ait 'vos\ Quo iterum ful-
mine verl)i contundit praesumptionem arliitrii, legis et operum iustieiae
nostrae. Neu, incjuit, ista erii)iunt nos, sed Christus traditus, si modo credas
te eripi. Ista antcm ercptio spiritualis est, non corporalis: haec fit, (piaiido
anima moritur et eruciilgitnr mundo, id est concupisceutiis, quae sunt iii t"
10 üiiiiii t.j)urcitke 1'" -'■i iil uiiiis l'"
In epistolani Pauli ad Galatas commentxiriu& 151'J. 459
carue omniuni homimuu. Quod atl Tituiu ij. latiiis explicans dicit: Almt- in. 2, la.
gantes inipietatem et secuhiria des^deria, subrie et iiiste et pie \ivamus in
hoc swulo. lu (]Uo loco utriiU(|iR' t'X|)re.ssit , scilicct vitain in lu)c swiilo,
quod sL'cidiim iiou sit iiialimi, et secidaria desyderia , (juia iii .seeido i.slo
s abundant niida desyderia. Uude et hie addit 'de praesenti seeiilo
netjuaiii'. Aliuqiiin, si seculum netjuani ipsum cursum teiuporis vellet iu-
telligi, iam de hae vita rapiemlo.s doceret onines, quotquot ereduut in Christum.
Sicut et i. Coriu. V. seip.suni uon id vohiisse e.xplicans dicit: ;diu(Hiin del)ii- i liot- s. lo.
eratis de hoc niiiudo exi.sse, q. d. 'non id vohü, ut deberetis e vita f'ugerc,
»0 sed a vitiis et concnpiscentiis, qiiac sunt in mundo', ut et ij. Petri: iiipentes ;• i'ct- 1, •••
eam, quae in mundo est, coiienpiscentiae <()iTuptionem. Tr(>|)Uin autem luiius
locutionis beatus Hieronynuis ])ulehre et late explieat, dicens: .Sieut iiit'a-
mantur saHns, cum hitroeiniis pleni sunt, detestaniur et gladinni, (pio hii-
manus eftiisns est enior, et ealieem, (juo venenuni temperatnni est, non eaiicis
15 gladiiqiie peccato, sed qiio<l odium mereantur illi, (|ni iis male usi sunt, Ita
secuhmi, quod est s])aeiuni temponnii, non per semetipsiuii bonum aut maluni
est, sed per eos, (pii in ipso sunt, aut bonum aut nudum appellatur. Item
beatus Augustinus malimi seeidum iuteOigit malos homiues in seculo. Ilaec
tarnen omnia sie aecipe, ut et te partem huius niali aguoscas. Xani oninis**- ne. u
^p homo mendax et non est iustus iu terra Psal. xiij. ne sujierbia super eaeteros**- i*-;'-
uimium eleveiis. Idee quaiido Cliri.stus te eripit a seeido, eerte a te ipso
ut omnium tibi pessimo hoste te eripit, sicut Pavdus Rho. vij. Non habitat s*""' '- is-
in me, lioc est in carne mea, boiuim. Igitur uon tuis viribus seciduni ne(iuam
et vitia tua viuees: irusti-a simt opera, nisi Clu'istus te eripiat solns. Quare
;.s cave, ne ieiiuiia, vigiliae, studia, temperantia , sobrietas idiaecjue vii-tutes te
h)i)ocritain irreparaliilem faeiant.
'Secunduni voluutateni suain': hoc est, quod nos erijiinuu', non !Ri"". u, i6.
currentis est virtutis nostrae, sed niiserentis vohmtatis dei. Sicut ait Psal. l. V\- si. au.
Benigne tae, domine, in bona vohnitatc tua Sion, et Lueae ij. Et in teiTa S"c- a. u.
30 pax hominibiLs bonae vohmtatis, non suae, sed dei, ut in graeeo 'evuucia'.
Sicut enim viri niiserieordiae et vasa misericordiae dicuntur, ([Uod uon siio
merito .sed dei misericordia suseipiuntur, Ita homines bouae vohmtatis, (juod
non suis viribu-s, sed divinae vohmtatis beneplacito salveutur, ut stet'gloria
soü deo in secula seculornm Amen', ut hie A])ostohis dixit Nam
35 siquid nos possumus, certe non hoc in gloriam dei, sed in nostram referri
debet. Sed absit, ut pulvis et is (pii nihil est laudeni et gloriam habeat.
Vide ergo, quanto impetu sola sahitatione percutit Galatas et eoriuu
magistros, aptissimo e.xordio pro liuius epistolae argumento.
6 aliijqui H 17 lilem oUc "ausgaben 18 .'^. .Viigustinus H 21a sfculn,
iieque coite AF ed. leu. 1 unb ed. Erlang. ^mifii^cn ä'i'c -'' U'l*> -' "' l' '>'' Ubcijc^tiit;
Secuudum vuluiitatem dei &c. 28 Psal. 4u. II Ol et vasa misericurdiae ft^U in U
4(30 In eiiistolam Pauli iid Galatas commfntarius. 1519.
©ai. 1,6t- Miror, quod tani cito traiij^ffrimini ab eo, qiii vos vocavit
in gratiam Chri'^ti, in aliiul t'uangelium, quod non est aliud,
nisi sunt ali(jui, qui vos conturljant et voluut convertere Euan-
gelium Christi.
D. Hierouynuis h\iierbaton hie esse dicit et in hunc modum ordinal: ^
Miror, (juod tarn cito transleriniiui a Christo lesu, qui vocavit vos in gi-atiam.
Graecis pro 'Christi' habetur 'dei' et polest tum iii genitivo tum in abhitivo
latine reddi, ut Erasmus indicat. Item 'Quod non est aliud' inlelligil, quod
sit nihil aut uulluni, ulji, si nieo licei'et sensu divinare, crederem Aposlolum
velle, non esse aliud Euangcliuui quam quod praedicai'at ipse, et nuitala lo
couiunclioue 'nisi' in 'scd' cUuior fieret seusus, ut sit iste texlus, me leme-
rante: Miror, quod tam cito transferimiui a deo, qui vocavit vos per gratiam,
in aliud cuangelium, cum uon sit aliud euangelimu, sed smit (piidam, (pii
vos contm'banl et volunt subvertere euangeliiun Christi. Quod si cum hyper- ..
balo place! legere, nee iueple legetur 'ab eo, qui vos vocavit per gratiam is
dei, vel deo'.
Vehemeus est senleutia Pauli et tarnen modestissima. Mirari se dicit,
cum indiguari et ardere peuitus sese mfra ostendat, seilicet suaviler, non pro
impclu couceplo, invadcns: utique bono exemjilo omnibus rectoribus Eccle-
siasticis, praesertim in t'ulmiua promptis, etiam pro re nihili. Non ernu-e, 20
non peccare eos dicit, sed peiore mtUo, pror.sus translalos extra euangeliiun,
alicnatos a deo esse. Nam mitius est, si arbor maneal fraclis tdiquot ramis
aut alid Inctnnmodo laesa, quam si penitus transferaUu" evulsa de loco suo
iu locum, iibi necesse sit eam arescere et slerilescere. Adeo lerribile est
iusticiam suam (juaercre et in legis ac arbilrii upera fidere. Nam hoc est s.s
Chrislimi abnegare, gratiam et veritatem abiicere et, ut iufra docebit, seipsum
.&iob3i, 27i. iu idolum staluere. De (juo lob xxxi. Si oscidatus smn manum meam ore
nieo, quae est iniquitas maxima et negatio contra deum altissimum. Osculari
enim manum ore proprio, ut sancti patres sapiunt, est sua opera laudare, in
sua iusticia tidere. Alque liac ini(juitate fit, ut non in deo gloricmur, sed in 30
nobis ipsis et gloriam deo subtrahamus. C^uod vitium cultonbus Iiaal tri-
1.8011.19,18. builur iij. Rc. xix. qui non incurvaveruut, in(piil, genua sua ante Baal, et
3cf. 2, 8 f. omne os, quod n<m adoravit cum <is('ulans mamun. Et Esa. ij. opus maiiuum
i'f. 2, 12. suarum adoraverunt , (|Un(l iiccruiit digiti corum. Contra Psal. ij. dicitur:
osculamini lilium, ut est hebraicc pro 'a])pr('licudite discipiinam', id est, in a-i
Chri.stum pura iide credite et hunc colite. Eides enim debetur veritati, (piae
nulla est nisi solus deus. Ideo fides est verissima et interior latria.
7 f. Sßon et potest l)i§ Krasmu.s indicat fcl^lt in II 11 nie temerante fcl)Ü in II
18 ostendat. Sed suaviter W ed. Krlang. ."Jl— :):! Soll Quod vitium biä osculans manum
fcljU iu II :i3 iij. Kliuina. .\ix. A :15 Ebniicae 11
In epistolam Pauli ad Galatas comraentarius. 1519. 401
Hinc illud lutelligiimis , cniod ex heato Autriistino diiplox iiialuiii asse-
ritur contra fidem et coutra bonos mores. Malinn fidci in optiniis morihus
faeit liaereticüS, superbos, schismaticos, qnos scriptiira proprio inipios, lid).
reschaim/ vocat. Mali mores peeeatores faciunt salva fide, saltem alionim, ,
5 lioc est, non inipu^nunt fideni, ctsi eam sciuut se non habere et debere: idco
sunt facilo cnraliUes. Muluin autcm fidei mox otiam criininutiir et jicrsc-
(jiiitiir flilein alionim, iit suani statiiat.
Hoc verbum 'couverterc' dinis Hieronynuis notat, qiiia ex «iTaeco
'jiET.ASTHEPS.vi' siguificat id, ipiod in facie est, post tergum fliccrc, et (pidd
lu po.st tergum est, in faciem ponere. Est enim infiuitivus ilitiiriis. N'iilt
itaque Paidus: Euungeliiim, qnod e.st Spiritus et gratiae doctrina, coiianlur
Uli i-etrorsum in literam iam diu post tergum rclictam rcvocatum iri, cum per
euangclium id eü'cctum sit, ut in spiritum libcrtatis magis ac magis proti-
cei-etur. Volimt, iuquam, sed non poterunt ])raevalere.
15 Et hodie saue euangelium subversuui est in magna ]>arte ecclcsic,
quando uou nisi decreta l'ontificum et traditiones hominuni aversantiuui
vcritatem populos erudiunt, aut euangelium sie traetatur, ut a icgilms i't
moralibus praeceptis prorsus nihil distct. l'^idci et gratiae coguitio ijisis
quoque 'Jlieologis contempta.
■20 Putat et d. Hierouymus verbum 'trausfcrimini ' cougruc ad (ialatas
aptatum, quod Galatia Haebreis translationeni signifieet, (juasi Apostolus ex
eorum proprio nomine occasionem huius cxordii sumpserit, ac si diccrct
'N'erc Galatae estis et trausfcrri prompti: res congniit cum nomine vcslm',
allnsione scilicet haebraicae linguae.'^ Xcc sunt iniucundae ciusumdi pcrc-
•j,', grinarum linguarum allusiones, si suo loco vcuiant, ut si de llhuma diccrcs
'vere tu Khoma es' haebraicc, quod est 'superba et excelsa'.' (^uid enim
et ad Khomanos Apostolus iüiud facit rpiam quod supcrbiam et arrogant iaui
eorum coutundit, velut re ipsa allusiouem miminis Khomani tractans?
Sed licet nos aut angelus de coelo euangeliset vobis, prae-am. i, sf.
30 terquam quod cuangelisavimus vobis, auatliema sit: sicuf j)rac-
diximus, et nunc itcrnm dico 'Si quis vnl)is euangelisavcrit ,
practcrqnam qnnd acccpistis, anallicina sit\
Anathema* graecum teste Hieroiiymo pnipric ludccirum verbum est,
quod ainid eos 'horma' dicitur, Tosue vi. Sit<|Uc iiacc civitas anatluina et Z'i «. i7-
3& oiiinia, quae iu ea sunt, haebraicc 'iicrcm', et sonat vastitatcm, ))crditi<iiicm,
occisiouem. lüde, cum sit verlium maledictiouis pro maicdictionc et cxe-
eratione et detestatione accipitur. Sic Psal. xli. Mcmur ero tui de terra «t- 42, 7.
.3 lieb, rcschaim fe^lt in U 9 ,ufr«<rrpt'U'«f II 2C Eljraicae H 35 in co AK
•) Biy-än. -) »8f- bba. ') n^an. *) W- '^( SB- 1 S. 94 («uti)er5 «rief
an 3o^<Jnn Sang oom 19. ^ffttuoi- 1J18).
4G2 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
lordanis et Hermoniim a monto modico. Ubi aniiua turhata poccatis suis
memoria Cliristi pro se onicifixi et aiiatiiema faeti sese consolatur. Nam et
-Ui. 133, 3. 'ros Hermon", qui Psal. cxxxij. seribitnr deseendere in montem Zion, utique
verlium est de erneifixo filio dei. Ijatini autem dicerent 'Anatliematisatns'
vel, si de verbo, 'anatiieinatisatum sit\ Haebreis frequens est usus abstrae- s
torum. An autem 'auatliema' graecnm, qnod ea siguificat quae in templis
suspenduntur et seponuntur, vini liaebrei verbi impleat, viderint grammatici.
Xobis sat est, quod Apostolus, zelo euangelü fervens, potius seipsum et
augelos coelestes, nednni jVjiostoIos, veliet alienos, devotos, execratos, sepa-
ratos et maledictos fjuani ut \'oritas euangeliea periclitaretnr, atque id rejie- i"
tito ingeminat. Non quod angelos coelestes aut seipsmu aut Apostolos aliud
iit. 1, ii.praedicaturos crederet, sed quod velut cum impetu opprimi et, ut ad Titum
scribit, os illis obstrui et penitus ae radicitus praecidi oportebat, qui nomine
et exemplo Apostolorum legem doeebant, ac si diceret 'Apostolorum iactatis
mihi nomen et authoritatem : tingite amplius, quod et ego et angeli de coolo is
aliud doceant aut docere possint, hos etiam anathema esse volo, quanto
minus Apostolorum titulo vos terreri oportet!'
Utinam et nostro seeulo tales essent Christi tubae adversus inexorabiles
et violentos decretorum et decretalium pontificalium exactores, qui sub nomine
Apostolorum Petri et Pauli Rhonianaeque ecclesiae eo nos urgent, ut, nisi -m
neoessaria ad sahitem credamus, quaeeunque ibi dieuntur, seribuutur, ali-
quando et somniantur, haereticos audeaut impudentlssima fronte promuiciare,
cum haereticus non sit nisi qui in verbum tidei ]ieceat. Tlla autem hoim'num
verba adeo sunt moralia et sine fide, ut fidei nullo posset beneficio magis
serviri quam si semel funditus penitusqne abrogarentui-. Quid, putas, feeisset 25
Paulus, si nostro teiiipore tot inutiles, immo perniciosas leges hominum
vidisset in totimi orbem saevire et Christum radicitus extinguere, qui tanfo
aestu fertur in leges dei per Mosen traditas et uno tantimi loco, apud Galatas,
C-hristum pessuiidantes? Tgitur cum Paulo fidentes dicamus 'pereat male-
dictaque sit omnis doetrina de coelo, de terra, undelibet allata, quae docet sw
in opera, in iusticiam, in merita alia confidcre quam ea (juae sunt lesu
Christi'. Nee in hoc eontnmaces sumus in pontifices Apostolorumque suc-
cessores, sed pii atquc veraces in Christum. Hunc enim eis j>raeferri ojxirtet
et, si id jiati nolint, i|)sos penitus ut anathemata fugerc.
öai. 1,10. Modo cnim liomiuibiis snadeo, au deo? 35
Huius quacstionis ])artem priorem ailirmativam et posteriorem nega-
tivam intclligunt, qui latinc tantum Apostolum, vel intcrpretem potius, legiuit,
ut, quia nemo suadeat deo, cui sunt omiiia manifcsta, rc]i(|nuni iam sit, ut
1 Hcrmonim H 3 Psal. c.xxix. AF P.sal. 129. II 5 hinter du vi'rbi) nodf)
seiitias 11 :!(! |)iiurom affinii.int \F
In epistolam Pauli ad Ualatas commentarius. 1519. 463
hoininibus snadeat. Est autem 'siiadero' lioo looo pro 'indiioerc ad cve-
diilitatem', ut Act, ultimo: Suadensque eis de lesii ex lege Mosi et i)ro])lieti.s,'Si»fli(i)- 28.23.
quoil nemo ad fidem possit vi comiielli, sed tantumniodo tralii et iiiduci, nt
Juan. vi. Nemo veiiit ad lue, nisi pater mens tra.xerit eum. Nostro tarnen ooii. r.. 44.
5 seciilo Tiireas, ininio et Chrintianos cogit Klumunia Curia ad lidem, id est
ad odium et pernicieni sui. Quauijuani autem iuuic sensum et llieronviuus
et Augu.stinus et Amhrosius jiaheant, placet tanien magis Erasmi sentcnlia,
qui id quod in gi-aeeo aeeusandi ea.su 'homines suadeo, an denmV' inter-
pretatur: modo humana suadeo, an divina? hoc est, doetrina, quam ego doeeu,
I" ntin ex humiuibus, .sed ex deo est, ut latins statim ipse explicabit, (juando
Euangeliiira suuni neque .secundum hominem nee ex homiue es.se dieet. E.sto>ai 1,11 f.
autem isto tropus non rarus etiam in latina lingua: \'irgilium lego, Hiero-
nymnm enarro, et i. Co. i. Nos pracdicanuis Christum dei virtnteni, &e. 1 ^5»i. 1,24.
Metonymia itaque est. Ad hmic sensum apte (juadrant praeeedentia , ae si
u cb'eat 'Cur non optem anathema esse eos, qui alia docent? Nunquid humana
ae, non potius di\-ina doceo, quihus oninia eoelestia et ten-estria merito sileanl
et cediuit? ac maledictione diguum est, (piod divinis adversatur. l'otest autem
et nostra translatio huc duci, si verl)uni 'suadeu^ ahsolutum sit a regimine, uf,
quo modo Rho. xiiij. Qui manducat, donn'n<i nianducal, ita hie sit sensus: (|Uo(l;i,'iim. 14,6.
•jo suadeo seu suasor sum, non hoc hominibus aut ad ghn-iam vel gratiam ho-
niinum facio, sed deo et in dei gloriam hoe officio servio. Et huic sensui
non inepte adhaeret, quod sequitnr: Si adluie hominibus ])la('erem &r. ipiasi
neget, se hominibus piacuisse suadendo, sed soli deo.
Et hoe adverbinm 'modo' totuni Apo.stolatus sui tempus, non auleni
•>f, huius P^pistolae scriptae significat, quia revera in hae Epistola non ex int<'gi'o
gratiam Christi docet, sed ad cam revocat lapsos et iam seientes contirmat.
l'ude et allegorieos ' infra loquetur, quod ad in.stituendos non pertinet, (|uibus
linguae sunt in signimi, ut i. Corin. xiiij. dicit, ut sit sensus: Maledicti sint, ll^uv u.in.
(jiii aliud docent, fpiia, posttjuam conversus sum a li>gum traditionibus, iam
3u non amplius humana doceo, sed divina. Et diiigcnter, quaeso, serva til)i,
quod humana appellare audet legem Mosi, quac tmnen ])er angelos tradita
est, de quo infra latius.
An quaero hominibus plaeere? Si adliuc hominibus pla-oim. i, 10.
eerem, Christi servus non esseni.
35 Hoe idco dicit, quia pseudoapostoli etiam hae ratione doccbant legales
iiistieia-s, nc propter enangelium ])aterentur persecutiones a Judeis, (pii pro lege
4 — G 5Bon Nostro tarnen Ji? peniieiem sni fe^tt in H 7 magis ea senfeiitia, quod
in graccn H S habetur H ftatt inteq)ietatni' 9 lioinhics suadeo an deuni 11 14 .Meto-
nymia itaqne est fc^tt in li
') iiX'ArjyoQiXüii;.
404 In epistolam Pauli ad CJalatas commentarius. 1519.
i.jiieij. 2,141. Mosi adversus verbum crucis iusaniebant in omues liomiucs, iit i. Tlicssalo. ij.
«ai. «, lä. scribit, quod et infra vi. c. dicit: Quioiinque voluut placere in oarne, hi
cognnt vos circunoidi, tantuni ut crucis Cliristi persecutionem non patiaiitur.
Ideo Paulus, contra lianc jiusillaiiimitatem Spiritus erectus, docet amore
Christi coutemucndos esse liomines et non omitteuduni verbum, quo illis s
placeatur.
'Hoininibus' hoc loco per emphasin accipitur ut 'qui tautuiu sunt
liomines iiLxta priniam nativitatem ex Adam extra Christum et fidem cius\
Hos enim, cum sint a veritate alieni, necesse est mendacio et odio veritatis
*iij,y"|j']plenos esse. Ita: Omnis homo mendax. Sic i. Coriii. iij. Nonne homines lo
estis? Et usu scripturae ferme opprobrium est hominem dici. Non enim
secnndum substantiam metapiiisice (sie enim Theologi niiiil non laudis in
homine vident) sed Theologice et ut in oculis dei est cum nominat. Conti-a
*j. 82, c. iusti non vocantur fere homines , sed dii Psal. Ixxxi. Ego dixi 'dii estis et
filii exeelsi omnes', Vos autem sicut homines moriemini. Ideo, ut Psal. Iij. »=
' -jäi. .M, c. vere dicit, Dens dissipavit ossa eonim, qui homiuibus placent: confusi sunt,
*i. 34, 21. quoniam deus sprevit eos. Quare? quia deum et verbum suum negant amore
hominum, dum persecutionem tünent. Ita contra: Custodit dominus omnia
ossa eormii. Quorum? iustorum. Qui sunt ii? qui hominibus displicent:
siic. Iß, 1-.. honorati sunt, quoniam deus suseeptor eonun est. Et Lucae xvi. Quod ho- 20
minibus altum est, abomiuatio est ante deum. Cum autem uos quoque sinius
Soll 12, 2.'.. homines, necesse est, et nobis displiceamus, iuxta verbum Christi: Qui amat
aniniam suam, perdet cam.
A'ideaut ergo illi, <jui ex arbore Porijhyriana et Aristotelis aliorumque
philosophorum doctrinis didicerunt hominem rationalem laudare, iactare ac 25
ainare, deinde in sua dictamina confidere, sua consilia iustificare, quam recte
ad scripturae veritatem sapiant. Quae omnia liumana mendacio, vanitati et
perditioni deputat. Ideoque lugendiun docet, quoties nos homines, rationales,
über! arbitrii, omnium denique operum nostronun titulis laudari contingit,
Quando servum Christi, id est veritatis, esse non posse ]ironunciet Paulus, 30
qui sibi vel hominibus placeat.
Verbum autem 'placere' hie in spiritu intelligitur, hoc est pro volun-
tate placendi, quandoquidem non in nobis est, quibus placcamus vel displi-
ceamus, quod satis i])semet Apostolus hie explicat. Cum prius dixisset 'An
(piaero jilacere?' mox non ait 'Si ndliiii' (|iKU'rerein placere', sed 'si adliuc 3.".
i.iior. 10,33. plaeerem'. Ita et i. Coriiit. x. Placete oniuibus per omnia, sicut et ego omnibus
per omnia jilaceo. (^unnuxln omnibus ))laees".' setpiitur: Non quaerens, quod
iiiilii utile sit, sed quod multis. Ecce placere est quaererc, ut placeat om-
nibus, etiam si forte nnlli aiit paucissimis jilaceat. Canonicum est enim
14 P.s.il. 71. II l.'> rs.al. 42. H 24 I'iii|iliyri!ina AFII :?3 vel displiceamus
fe^lt in H 30 i. t'oiiut. iij. aüt Vtii§(ia6en
In epistolam Pauli ad Galatas comnientarius. 1519. 4C5
Cliristo et suis, ut, dum (iiuuTunt placere et ea faciunt, unde dehoant j>Iaccre,
displiocaut, iuxta illud: pro eo, ut nie diligerent, detraliehant niilu', i't rursuni:'«i. 109.4.
üdio halnionint lue gratis, item: impugnahant mc gratis, id est, cum esset Sj- J^;,'';
in me eausa amoris. ]deo e.\em])lo Cliristi jierdeuda sunt beneiieia, ut (|uae-
5 ramus, quo plaeeamns onniiljus, nullu modo (juaeramus, quo nos placcanui.s,
sed ut Khoma. XV. Unus(jnisc|ue alteri plaeeat in houuni, in(|iiir, ad aedi-;Hüm. i.'., 2.
tieatiuneui, utiqne non ad eorum desyderia et vauitatt's Ar.
Notum enini voliis f'aeio, fratres, Euang(diuni, (|Uod euau-ö.u- 1. iif.
golisatum est a me, quia non est seeundum iiominem: necpie
10 enim ego ab homine aceepi illud ne(|ue diiliei, sed ]ur reve-
lationcm Ie.su Christi.
Hie ostendit, quod iuste illos anathematizaverit, longo traetu multisqiie
argumeutis deelai-ans, (juod non luunana sed divina doeuerit. Primuin, in-
quit, ut euangelium meum divinum esse sciatis, ego non ab homine aeeepi
!'■ neque ipsemet didici, sed per revelationem lesu Christi. Hie inter
'aeeipere' et 'discei-e' beatus Hieronymus sie distinguit, quod aeeipit, eni
jirinunu intimatm' et ad tldem eins indueitnr, diseit auteni, qui ca, (|uac in
illo figurata sunt, exphuuita eognoseit. Ho<' sie intelligo: Aeeipit, (pii incipit,
diseit, qui protieit in euangelii notieia. Quid, si Apostolus id velit, qudd
20 verbum 'aceepi' eopuletur cimi nomine isto 'ab iiomine' et verbmn 'didici^
absolute ponatur? ad hune seilieet sensmn: 'Neque ab homine aut ullius
magisterio illud aceepi, ueque mild traihtimi est a quo<juam, sed neque a
nieipso didici, non meo studio inveni nee quaesivi: a deo sola revelatione
Christi ipsum aceepi et ip.so doeente didici', seilieet in itinere, (piando ad
2.'. Dainaseum profeetus Christi voeem audivit, ut beatus Hieronymus sentit. «vfifirf). 9.
Xotat hie idem d. Hieronymus, Christum a Paulo deiun praedieari:
(juia non ab homine, sed per Ciiristimi, ergo Christus plusquam homo. Item
saluberrime a(hnonet, quam grande sit periculum in eeelesia loqui sine reve-
latione Christi, ne perversa interprctatione ex euangelio Christi euangelium
*| homiui.s fiat, ut nunc passim fit, ul)i scriptura.s vel humanis ojMiiionibus
aeeeptis vel proprio magisterio inventis glossis eontaminant. 'Homiuem'
autem hoe loco non tantum pro m:dis sed et pro ipsis Apostolis aeeipit,
ut statin! dicet, se non ab eis eruditum nefpie cum eis contuli.sse mox postoini. 1, u;.
revelationem. Quod ideo facit, ut corroboret quae su])ra dixit, seilieet: etiam woi! 1,8.
'■>■' si Apostoli aut ipsemet aliud doceret (cum sint homines), non tarnen dese-
rendura esse, quod semcl docuLsset, quando hoc nee ex Apostolis nee ex
seipso habuisset: ideo anathema habendum, quiequid pseudoapostoli vel
apostolorum vel etiam Pauli nomine aliter docerent : non enim posse eos nisi
ö nos fc^tt in atlcn Sluägaten, nuitj ober um bcä ©cgcnioljcä l»illcn fielen-, nobis ipsis
3U crgnnjcn, luiirbc bcm Sufammen^angc nidf)! cntjpvcdjcn 20 ilidicit F ;!2 accip! F
Sut^ets aSetfe. II. 30
4GG In epistolam Pauli ad Galaiis commentarius. 1519.
ex hoiiiine aeceptum Euangelium xe[ potins orrorcm liul)cro, so aiitoiii ex
Christo veritateni.
Eiiausteliiim et lex proprie in line differunt, rpiod lex praedicat
facioiula et omittenda, ininio iani eommissa et nniissa a(^ im]iossiI)ilia fieri et
omitti (ideo solam peceati miiiistrat oognitioiiem), Euangelium auteni reniissa '■
peeeata et omnia inipleta factaqne. Lex euini dieit 'Redde ([uixl dehes',
Euangelium autem 'Pimittuntur tii)i peeeata tua'. Sie Rhoma. iij. per legem
Müll".' 4;i5.'cognitio peceati, et iiij. Lex irara operatnr: ubi enlm non est lex, nee prae-
s.'uc. 24, 4« f. varicatio. At de enaugelio dieit Lucae ultimo: Sic oportuit Christum pati
et a moiiuis re.snrgere et pi-aedieari in nomine eiu.s (uota insigniter 'in nomine w
eins', non 'uostro') poeniteutiani et remissionem pcceatorum in onine.s
gentes. Ecce praedieatio remi.s.^ionis peecatorum per nomen Christi, hoc e.st
9)öm. ;o, 15. Euangelium. Et Rhoma. x. Quam speciosi pede.s euangelisantium paeem,
anmmeiantinm bona, id e.st remi.s.sionem peeeatorum et gratiani, legis pleni-
tudinem per Cliri.stnm. Inde iu.stifieatus per gratiam, a k>ge ad euangelium i-'
fugiens, dieit 'Dimitte nobis debita nostra\
Sed cur Chri.stu.s in euangelio mnlta praeeipit et docet, si hoc legis
officium e.st, item et Apostoli multa praecipiunt, cum tamen sint euangelici
praedicat ore.s? Respondeo: Doetrinae einsmodi, qnae ultra fidcm traduntur
(nam credeutibus aununciatm* salus et remissio peecatorum in euangelio, ut -m
Soll. 1, 12. Joan. i. Dedit eis potestatera filio.s dei fieri, credentilius in nomine eins, quot-
()Uot cum receperunt), sunt vel interpretationes legis, quibns peccatnm clarins
cogno.seeretur, ut gratia tauto ardentins qnaereretui- (juanto peccatuin certius
sentirctur, vel sunt remedia et observationes , qniljus gi-atia iam accejita et
fides donata eustodiretur, aleretur perficereturque , .sieut fit, dum aegi-otus 2..
incipit c\u'ari.
$o6fi. 2,14. Tgitnr vox euangelii dulcis est, nt sponsa in Canticis: Sonat vox tua
tioftci. 1, 2j. in auribus mei.s, vox enim tua dulcis, et iternm: Meliora sunt ubera tua vino,
fragrantia ungentis optimis, id est, verba Christi, qnibus pascit fideles
suoK, simt iiielioi'a verl)is legis, quia spirant nngentum gi-atiae, quo remissis so
^i. 45, :i. ppocatis sanantni' uaturae vulnera. Tta l'.sal. xliiij. Diffusa e.st gratia in labiis
tuis, non scientia, non cognitio, qnae et in Mosi labiis ditfusae simt, sed
gratia, id est, gratiosa et iucunda sunt verba tua pcccatoribus perditis, (piia
'?f. ii, IS. rcniissionem et gratiani nnnciant. Hoc est qnod Psal. 1. (juiKiue orat: Docebo,
iiHjuit, inicpios vias tua.s, et impii ad te ciinvertentur, ac si diceret 'Olisecro, ■^'>
non doccam vias hdniinuni et doctrinas iusticia(> nostrae, ([uoniain iis in in
ad te convertentur, sed longius avertentur. Labia niea, qnaeso, aperias tu,
nt OS meum tuam potins annuuciet laudem, id est gratiam, qua peeeata
remittis: ex hoc enim fiet, nt homo te landet, glorificet, diligat, dum scnscrit
28 sunt verba tii.i II cd. lOrlang. 31 l'.ial. 54. li ;i4 l'sal. 40. H :J(j iiiinniaiii
sie non H
In epistolain Pauli ad Galatns coniment,ari\is. 1519. 467
beneficiiini niisoriconliac tuao ot non scipsiun laudarit in iusticia sua. Qui
enim insti sunt, non dooentnr, non ad to convertuntnr, non lo landant, scd
seipsos: sani sunt, niodieo non egcnt. Ideo ncc annunciari potcst eis lans
gratiae tiiae'. De quihns niox ibidem: Liliora nie de san^juinihus, dens, dens 'isj ii. ii;
5 salutis meae, et exnitahit lingna mea iusticiam tuam, non nostrain lioininum
instioiam sed gratiam tnam, qua iustieiam nobis tribnis, per qnam et dens
saluti? nostrae tn es.
Quaesitnm est autem, qnodnam euangeliuni Panlus praedicarit , an
Lneae, Matthei ant alterius, et lieatns Hieronymus ex Ensebio vel Origene
»0 alienbi Lneae eiiangelinm Pauli putat. Quasi non plura sint enangclia, ([uani
ista quatuor nsitata, enni qnilibet Apostolus ideni qnod oinnes praedicarit.
Enangelium enim est sermo bonns, nunoius paeis de filio clei incarnatfi, ])asso,
resuseitato jier sjiirituni sanetnin in sahitem nostram, ut Ebonia. i. describitursiöin. i, iff.
et nt Zacharias Lneae i. dieit: Visitavit et feeit i-edemptioneni picbi suae, 2uc.i,c8.77i.
i'T et iiifra: ad dandam seientiam salutis in remissionem peecatorum jier visc-era
iniserieordiae dei nosti'i. Igitur, (piandoennque praedicatur gratia dei et
remissio peccatornm jier lesmn Clu'istnm facta, hie vere enangelium jiraedi-
catnr. Proindc Epistolae Pauli, Petri, loannis omnino sunt et vere cuan-
gelia, Nee Paulus Lueae ant nllius enangelium praedicavit, sicnt hie expresse
20 dieit Enangelium a se praedieatnm nee ab homine nee ]ier hominem sed a
solo Tesu Christo si!)i revelatum, .sient et intra: Revelaret filitun snum in»ii. i, ic.
me, nt enangelisarem illum in gentibns. Ecec euangclinm est doctriua de
filio dei Jesu Christo.
Audistis enim conversationem meam aliqnando in !udaismo,woi. i,i3f.
L', qnoniam snpra modum persequebar eeelesiam dei et expugnabam
illam, et proficiebam in iudaismo snjM-a mnltos eoaetaneos meos
in genere meo, abundantius aemulator existens jiatcrnarum
mearum traditionum.
Haeo pro eonsequentia sentcntiae oportet iuti^Uigi dieta ab A))ostol() ad
^ü eonfinnandum id, (piod iam coepit, id est, Enangelium snum non ex homine
esse sed se divina suadere, etsi scio d. Hieronymum alio resjiicere et ordineni
sententiae relinquere. Igitm* \nilt Apostolus dieere: 'Ut ))lenissime seiatis,
me nee a niaioribns meis nee ab Apostolis ant ullis hominibns eniditum,
sed a solo deo, ut sie divina vos audisse certi sitis et non transferamini ad
35 hnmana ullis ant meo ant Apostolornm noniinibus, eecr denuo vobis reeenseo
et snggero histnriain meam. Audistis enim &e.'
Mira autem, nt beatus Hieron}-mus ait, et pidchra obsor\'atio ]wndusqne
verborum. 'Conversationem', incjnit, non 'gratiam': 'aliquando', non
'modo': 'in iudaismo', non 'in fide Christi': non nt eaeteri ])crseeu(«res.
1 niisericonliae snae A 11 I.iirac ij. oUe Stuäflafictt
4G8 Iii epistolam Pauli ad Galatas comiiicntarius. 1519.
sed picut grassator et praedo va8tal)at 'coclcsiam dei', non quod oani talein
tiine ercderel, sed talein iiuno cngnitam noniinat. Et itenini 'prof'ieiehain
in iiidaismo', non 'in fide christianismi', 'super ninltos', non 'super
onuies^ (ut modestiam servet), 'super eoaetaueos nicos', non 'super senes',
'in genere meo', non 'in gentibus': sie enim gentem hebream solet nonii- 5
2.i>i.n. 11,20. iiare, ut ij. Corint. .\i. periciüis ex genere, periculis ex gentibus.
Non tarnen negarim, quin sinnil et obiter, dum ex lüstoria sua jirobat
se divina docuisse, velit et exemplo suo Galatas retrahere a lege, ut iuter
audienduin siniul moneantur moveauturque. öi talis ae tantus legis aemu-
1 a t o r, qui multo potest amplius de lege gloriari et in cai'ne cominendari w
-■ ^"'j-i'ljquani illi pseudoapostoli (sieut faeit ij. Corin. xi. et Phil, iij.), et tarnen liaee
velut stercora arbitratus reli(|uit, (juanto niagis no.s, qui in gratia sunnis, ad
legem non debemus reverti!
Hoc notandum, quod paternas traditiones Hierouvmus intelligif
pharisaieas doetrinas et mandata hominuin: sed mea temeritate ercd<i, (|Uiid i'
totam legem Mosi intelligat, quod non aliunde quam ox ipsomet Apostolo
-;<iiii. 3, 4ft. doeebor, qui Phil. iij. dieit: Siquis videtur eonfidore in earue, Ego magis,
cirenmeisus octavo die, ex genere Israel, de tribu Beniamin , Hebrcus ex
Hebreis, secundum legem Phariseus, secuudum aemidatiouem persequens
eeclesiam dei, secundum iusticiam quae est in lege conversatus sine quaerela: 20
sed quae mihi fuerunt lucra, haee propter Christum arbitratus sum detri-
menta. Ecce circumcisionem quoque et iusticiam legis sine querela propter
Christum detrimenta arbitratur. Et infra: ut inveniar in illo, non habens
meam iusticiam (|uae ex lege est, sed illam quae ex fide est lesn Chri.sti.
(^uare traditiones paternas legem vocat, quod in illa sit ab hominibus, •.>:.
patribus ae maioribus suis, emditns, tum (piod patres sui illas a IVbise acce-
>|S|. 7S, .^. perint et filiis suis tradiderint, inxta edicttim psal. Ixxvij. Quauta mandavit
])atribus nostris nota iacei-e ea filiis suis, onuiia enim Ajiostolus conteiitiosc
aptat et opponit pseudoapo.stolis, ut suuin euaugclium a dco esse .statuat ae
sie (ialatas finniter in ipso stare cogat. Ideo et jiatcrnas traditiones (|uadam j»
velut tapinosi o])pouit Euaugelio, (juod divinas traditiones vnlt haberi.
Sed ne eui(iuam scrupulum iniiciam, rem hanc |iaul() traetemus latius,
(|no simul et se(juenter dieendis viam ])arenuis. licx non modo ccreinonialis,
vennn et moralis, deui(|Ue i))se sacratissimus decalogus aeteruorum pi'aecep-
torum dei litera est et literalis traditio, neque vivificans necjue instifiean.s, nt :i:.
abunde probat bcatus Augustinus de spiritu et litera , sed occideiis et pec-
eatum faciens abundare. Quantumcunque enim doceatur aut observetur, non
per hoc cor i])sum purificatur. Corde autem non ])urilicato, quid sunt opera
10 et earnc II 11 et, CoUd. iij. n(tc *JIii3(jal)en .Rluifcljcn 3- '•• n"!' " i« 'I nl'j
Icjt für bic (ätttäriinfl : PateriKiruni mciriim tnuliti muiiii. 17 ipii <'"11. iij. A
19 sccuiulnm legem I'liarlscns fcl)(t in II 2:'. iiifni fc()(t in 1' 1111b eil. Krlang. 2.") 3iii
AF ed. Kilaiig. ftcf)t Ijinter vocat ein ^tnflc.icidjcn
In epistolam Pauli ad Galatas comincntarius:. 151'J. 4{j9
bona sive ceremouialiii sivc moriüia, ni.si sjieoios \\)s-d pictatis et livpocrisis?
Sicut Christus Phariseos foris speciosos, intus ])leno.s spurcitia dicit. (Jiio !Biaiii).23,27.
fit, ut, licet nou laciat fiu-timi, noii adiiltcrctur extra iu opere, tarnen vel
intus in eadeni prouus est vel auiore eonnnodi sui vel tiiuore poenae ahstinel
■) ac sie aliü peccato aliud viueit , ut lieatus Augustinus dieit de nuptiis et
cuneupiseentiis. Nam lunor eonnnodi et tinior ])oenae vitia sunt et (|noddani
geuus idolatriae, eum soll deo amor et tinior deheatur. Ab hac igitur iuipu-
ritate cordis nihil nisi fides liberat, ut Aet. xv. Fide purificans corda coruni, sipmd). ir,,'.i.
ut sie stet verbuni i^uili Tit. i. Onuiia inunda nunidis, inuuundis vero et lit. i, i:,.
1" ineredulis nihil muudum. Eadem regula Ivho. ij. dieit: C^ui doees non fu-atiim. 2, üi.
randiun, furaris &c. iuterprete beato Augustiuo: 'furaris', scilieet uou opere
quod doces non faciendum, sed rea voluntate.
Quare nisi doetriua fidei, qua eor purifieatur et iustifieatur, reveletur,
oniuis ouuiiiuu praeee])toruin eruditio literalis et i)aterna traditio est. J'rae-
1^ ceptuni enim doeet, quac sint facieuda. Quae cinu fuerint iMipcissil)ilia,
doetriua fidei (id est Euangeliuin) doeet, (|Uo modo fiant ])ossibilia. Ilaec
enim doeet ad gi'atiam dei eonfugere et huplorare ipsunnuet deum Magistruiu
et doctorem, qui digito sui s})iritus scribat in corda nostra suas literas vivas
et lucentes et ardentes, cjuibus ilhuuinati et aceensi elamemus 'abba, pater*.
-'u Et haec non est paterna, sed diviua eruditio.
Adverte autem, lector: Si Apostolus tarn spcciosaiii ludaismi sui con-
versationeni et iusticiam legis daninat, adco, ut stercora et detrimenta ari)i-
tretur, (juid praeteudent isti naturae praedieatores et nioralimu oiieruni lau-
datores? Si malus erat iste Apostoli profectus, onuii nimirum dietaiuine
:•'• rationis, sed et ipsa lege dei probatus, quando et linis (ut voeaut) suae vitae
erat aenuilatio dei et legis eins, quid erunt actus illoruni, (jui vel alio fine
vel simili fine iactautiu? Xenqie id (juod llieremias de eiusmodi l'ropliedssunnci. 2, 14.
dixit : Viderunt tibi visiones stultas et eiectioncs, uec aperuerunt tibi peccata
tua, ut te ad poenitentiam provocarent. Itaipic timorem dei alj liouiinibus
30 tollunt securitateuKjue docent, dum moridia sua bona et dictaute ratioiie
opera non esse peccata garriunt.
Cum autem placuit ei, (|ui ine segregavit ex utero m at ris («m. i, löf.
nieae et voeavit per gratiam suaiii, ut revelaret filiiim suum iu
nie, ut cuaugelisarem illiim in gentibus.
3'' Aliud ergo e.st legem nosse et in iusticia eins excelluisse, et aliud (ilium
dei cognovisse: hoc enim salutem, illud ])erdilionem operatur. Et vide, (juam
gratus et syncerus confessor sit gratiae divinae. Non, inquit, revelatas est
mihi filius dei, quia sie profi?cerani in iusticia paternae legis, non meo merito,
sed (juia placuit deo ita fieri, <um cgo loiige meniissem contraria, (iuod
10 autem placuerit ei sine meritis mei.s, id convincit, <|uod mc in liaiic sortcm,
anttquam natus essem, segregarit et in utero matris nieae nie talciu prae-
^[7(j In epistoliuu Pauli ad Lnüatas comnicntarius. 1519.
[)aiiiiit, dciiule et per gratiaiu \-ücarit, iit iis umuibu.s iiiielligalLs, (juutl tides
et coguitio Cliristi uou ex lege mihi veuerit, sed ex praedestinante et voeaute
gratia dei. Quare nee vobis ex lege salus esse poterit.
sivai*- 13, 2. M'n verbum 'segregavit' eo refenint, quod Act. xiij. dicitur: ^egre-
gate uiilii Paulum et Barnabam in opus &c., verum eoacte, iiiiu utoriim ■">
matris tum cogautur iutelligere allegoricos ^ syuagogam. Praetereo, (juae
d. Hicronvmus hie traetat .satis scrupulose et scopulose. Milii onmiiu) videtur
de ])raede.stinatiune sui loqui, sed luvviter et obseure pro caj)tu (ialatarum,
sat habeus, (juod lesum Christum filium dei simpliciter asseruerit non ex se
iiec aliis sed ex revelaute patre sibi eoguitimi et a sese ddctum et euaiigeli- m
satum, iit sie diviua sese didieisse ex Paulo seü-eut. lani se(|uitur, et sim-
plici uaiTatioui liistoriam addit, demoustraturus, uon ex homiuibus eriidituüi
aut humaua docuisse:
®i\i. 1,10. Contiiiuo non acquievi carni et sauguini.
INIire lue torquetur et torquet d. Hierouvmus: I'rimum, ne Apostolos is
caruem et sauguiuem diei et Porphyrio blasphemimti Paulinam fidueiam
cedere cogatur, per carnem et sauguiuem ludeos et peeeatores iutelligit, prae-
sertim cixm postea se.se contulisse cimi Apostolis euaugelium sumu protiteatur,
(piod hie uegat: uam idem verbi, quod liic 'Acquievi', iufra translatum est
'C'outuli'. 8ed mittaraus isla: videat qui volet. Ego iuterim sie abundo, -'o
(juod Paulus ostensurus, se ex deo revelaute docuisse Galatas, non prius
eoutulerit suam revelationem cum ullo liominum, sed coutinuo acce})ta reve-
3ipfljd). 'j, i'jf. latione Christum praedicarit. Ciuemadmodum Act. ix. scribitur: Fuit autem
cum discipulis, ijui craut Damasci, per dies alicjuot, et coutinuo ingressus
synagogam praedicabat lesum: 'continuo', scilicet uon prius eonli'rens cum '-5
eis. Unde et hie eclipsis in Paido videtur, ut integer contextus sie habeatur:
Coutinuo praedicavi seu euangelisavi filium dei, non coutiüi prius cum lio-
minibus, ut adverbiimi 'coutinuo' prorsus neget, sese ex homiuibus eru-
ditiun esse, sed potius contra homines contiuuo ex sese eruditos in C'hristo.
Xam, ut dixi, contentio.se Apostolus agit, ut sese divina docuisse ])robet. ^"
Hoc euim velut cajiitali argmuento probate i;mi pronum crit onuiia destruere,
(juae contra se tradita erant Galatis. Est autem teste Hieronymo 'conleiTc',
quod hoc loco 'acquievi' dicitur, aliud (piiddam (piam ajiud nos intc>lligitur,
cum scilicet ea, (|uae uovinuis, (•(mliTimus <Mnii niiiico ac \cliil in siiinui e(
conscicntiam eins rc])ouimus, ut ))ari cousilio vel probanda sint vel inqiro- ^j
l^anda. Et quancpiam intcrprcs id verbi non reddiderit, non tarnen ]K'nitus
aberravit a sensu. Qui cniiii hoc modo confert cum amicis, ecrtc iain animo
acquiescit et docilem sese praebet illis. At Pauhis ncc vohiit doccri nee
1 liis Dinnibus F is umiiibus 11 7 scuimlusc et sciuiiuluse II
') t'MtjyoQixtiis.
In epistolam Pauli ad Galatas coiumcntarius. 1519. 471
aninium unquam habuit disputaiidi , recta uc cssent an minus, (jiuu: ex ili'O
audierat, et iiistissime. Iiupiiun euim fuerat, diviuam revelatiouem , ac si
tlubitarct, iKmiinnni consilio .sta1)llire.
Niliil ergt) fach l'orj)liyrius, criminator Pauli, superbiani in co taxaus:
5 nun eniin pro superbia, sed pro gloria diviuae autoritativ et certi.ssimae veri-
tatis nokiit conferre, sed nee ])otiiit citra ininriani autoritatis diviiiao.
Quaiiquani et in hoc errat, quod Pauluni jiutat liie de apostolis lo<|ui, cum
de iis loquatiu-, qui in Dainasco eraut, quieunciuc tandoni illi fiKrinit. Nani
de Apostolis statim dieit: Nee veni ad antecessorcs nieos Apostolos. Alii c>vii. i, n.
lu ergo sunt, quos carnem et sanguinem vocat. Et, ut milii videtiu", alludit
more suo et Haebreorimi ad uomen 'DaniasciLs', quod iuxta etjuiologiam
sangiiiuem et sacciun significat,^ et uon raro in seriptui'is mysteriuni gerit
eamis et sanguinis, q. d. 'Xon contuli cum iis, (pii Damasci erant, (jui cai'o
simt et sanguis'. A'eruntamen hoc ipsum non ucgarim de sauctis dici, neo
15 Apostolos ipsos dubitem caniem et sanguinem appellare, etiam autoritate
Christi, (pii ad Petnini dixit: Caro et sanguis non revelavit tibi, id est, noc MmirMfi.n.
ex teipso nee ex aliis id habes, et alibi: Non enim vos estLs, qui hKiuiminijiBiaaii.iü.ao.
sed Spiritus patris vestri, in (pio manifeste signiticat, eos esse aliud a sjiiritu
et Spiritus revclatioue, niniirum in seipsis vere carnem et sanguinem. Placet
so ergo tempcstiva haec tajjiuosis, qua in odinm pseudoapostolorum etiam sanctos
dei carnem et sanguinem apjjcllat prae maiestate divinae revelationis. Quia,
si ceperint homiuum quantumlibet sanctorum vel verba vel cxempla adversus
divina iactiiri, tempus est, ut quicquid non fuerit divinum eimi fiducia ciu-uem
et sanguinem, immo nihil, dueiuiius.
25 Neque veni Hierusalem ad autecessores meos Apostolos. öai. 1,17.
'Non solum Damascenos non considui sed nee Apostolos, qui ante nie
fuerant in Apostolatu (id enim significat 'antecessoi-es meos'), quod tarnen
oportuerat fieri, si per iiomineni vel ab homine doceri volnisscm. Satis mihi
iiiit certa et hifallibilis revelatio ])atris.'
30 Nota necessariam Pauli sujjerbiam vel rectius aequitatem. Caeteros
Apostolos priores se fuisse confitetur, nee sese maiorem nee tarnen rnrsus
minorem. Quanquam enim iuxta personam oumibus sese inferiorem et
minimum Apostolorimi j)ronunciet, immo nee dignimi vocari Apostolum, tamen
officium et ministerium ita honorificat (hoc enim dei, non suum est), ut null!
3.". prorsus Apostolorum cedat. Nam (piaeeimcjue sit persona Apostolorum,
officiiun certc idem et ae(juale est omnium: eimdem Christum doceut, eaudeni
potestatem habent, ab eodem aequaliter missi simt, Et tamen dicit ij. Coriu. xi. 2. Gor. u, 5.
Existimo me nihil minus fecLsse a magnis Apo.stoli.s, et xij. Nihil enim minusseoi 12,11.
2 idque iustissime H
') Sutl)cr (citct boä aBort Samoäcua "der »on cti imb pr.
472 1° episfcolam Pauli ad (ialaUis commontuiius. lölö.
feci ab iis, qui .<iipra mixlimi .sunt Apos^toli. Ecce uiii'e jiracfcrt ens et aeqiuit
se eisdem, tlignitate huniiliter ccdens, officio et potestate fideuter se conterens.
«ai. 1,1V- Sed abii in Arabiaui et iterum reversus siiin Damascuni.
apaicf). 0. Lucas Act. ix. non meniinit liuius in Arabiam secessiis, sed oimiino
Pauliini iier miinini submissuni veui.sse Hierosol_\Tuam scribit. Inde d. Hie- .■>
rouvmus vtuias ratioues e.xquirit, ex qnibus .seciuidaui sequor, qiiae est, fuisse
I'aidiuu post baptisniuni aliquot diebus Damasci, ut Lucas scribit, in qnibus
Christum praedicarit in SvTiagoga, deiude, quod Lucas tacuit, aliiisse in
Araljiam et rediisse Diunascmn, ut hie dicit, tum ea quae proseqnitur Lucas,
scilicet propter insidias niissimi per mumm in sporta ac veuisse iu Hieru- lo
salem. Laborat itaqiie d. Hieronvmus, cm- Paidus haec recitet, quae Luca.s
tacuit. Älea temeritate jiuto, sicut omnia ita et hoc referat ad ostendendmii,
(juod non veuerit ad Apostolos uec ab eis didicerit, quin potius tretus divina
revelatione prius in Arabiam doctm-us abierit, deinde et reversus Damascum
cadem doeuerit, ^^delicet adeo certus de revelatione Christi sibi facta. Xeque i"'
cnim ca doceret diversis etiam locis, si talia aestimaret, quae cum Apostolis
vel hominibus conierenda essent. Quod antem d. Hieroimiius eum in Arabia
frustra putat fuisse et mysteria quaedam sectatur, permittendum est tauto viro.
©ni. 1, IS. Deinde post annos tres veni Hierosolymam, videre Petrum,
et mansi apud eum qiiindecim diebus. -"
Observa, quam diligenter addat 'post tres aunos' et non 'andire' sed
'videre Petrum'. C^uod enim aunos tres Damasci se docuisse insiuuat
(scilicet donec jier murum coactus est abire), id certe contendit, se non
factum a Petro, sed iam diu Euangclistam fuisse, quando venit ad Petrum,
ut obstruat es pseudoapostolorum, qui forte hoc argumento Paiüum a Petro 2:.
doctiun asseruerant, per cuius exemplum Galatas ad legem servandam soli-
citarant. Verimi d. Hieron^Tuus hoc loco geminara intelligentiam .«e pro-
fessus sequi, et eam qua asseritur Paidus a Petro doctus et eam qua negatm*.
In Epistola tarnen ad Paulinum omnino decliuat in seutentiani priorem, volens
doctorem gentium (ut suis utar verbis) mysterio Ogdoadis et Hebdoadis 30
instructum. Quod ideo connncmoro, ut jirudens lector ita Hicronymum in-
telligat, ne contra Apostolum Paulum sajiiat, qui liaec omnia eo spiritu
detonat, nt couvincat fortissimis argumentis, se nihil ab Apostolis didicisse,
sed a solo deo (nt iam satis dictum) omnia accc])issc. Quod auteni d. Hie-
ronymus in mysterio quiudwini dicrum libcntcr et saepius ludit, non con- 35
temnenduin est, sed hoc loco non mysterii tantum dclcctatione, sed rei et
historiae necessitate (juocjue positos esse a Paulo omnino crcdendum est,
forte ut üstenderct, sat tomporis sc cum Petro fuisse, si doccndi gratia veiiisset
'•iö et fc^tt in II
In epistoliim Pauli ad (ialatas couunentarius. 1519. 473
vel contra nun dist'eudi gratia, .seil viseiuli taiitnm taii<|iiain iiospiu-m n|>iul
eiun mansisse, qiiaudo ad di.secndiini loiiiriore tempore opus fiiisset.
Aliuui auteui Aposlolomuu vidi ucniiueiii iii.si lacub iim,Wiii. i. r.i.
fratrem domiui.
5 Ne dicerent 'si nou a Petro, salteni ab aliis Apo8tolis doctiis es'. Xoii
vidit aiitem, qnia (ut Hieronymus alt) enuit toto orhe dispers! ad jtraedi-
eaiiduni eiiangeliuin. qiiod si verum est, ubi subsistet fiibula lila de divisiune
Apostolorum , qua dicitiu-, anno tertiodecimo post resurrectionem Christi
fuisse Apostolos divisos, cum hie Paulus post tres aiinos aut certe post
10 quatuor annos suae' conversionis iam dispersos inveuerit, qiii tarnen anno
eodeni, quo Stephanus coronatus est, videri potcst couvei-sus esse? Sed alii.s
haec otiosis rcliuquo.
Hoc vide, quod Lueas Act. ix. scribit, l'aulum, cum cum discipuli sipnicf).y.26if.
timuisseut, a Barnaba (hictum ad Apostolos et cum illis egi'cssum et in-
»5 gressuni &c. cum hie fateatur, se neminem Apt)stolorum vidisse nisi Petrum
et laeobimi. Aut ergo Lucas Apostolos pluralitcr ap])ellat Petrum et lacobum,
aut illud verum e.st, quod d. Hieronynuis dicit, Apostolorum nomine et
midtos alios ceuseri, prae-sertiiii in Ei)istolis Pauli, ut (jui ab Apostolis
primis ordinati f'uerunt.
20 De isto lacobo, (jui usitate a vnlgo lacobus minor vocatur, dicit Eu-
sebius IIb. ij. Ecclesiasticae historiac c. i. quod dictius sit fi-ater domiui, (piia
esset filius losepli, qui quasi pater Christi hal)el)atur. Hoc beatus Hicro-
nymiLs lib. illustrium virorum recitxms et dissenticns dicit: lacobus, ut nou-
nulli existimaut, loseph ex alia uxore, ut autcm mihi videtm*, Mariae, sororis
25 matris domini, cuius Joannes in euangelio suo lueminit, filius ttc. Joannes :ioh. 19.25.
enim c. xix. dicit: Stabat iuxta crucem lesu mater eins et soror matris eins
Maria Cleophao et Maria Magdiüene. Item Marcus xv. Inter qua.s erant simc. 15, 4u.
IMaria Magdalene, et Maria, lacobi miuoris et lose mater, et Salonic. Cui
couseutiens Mattheus xxvij. inter <juas, imjuit, erant Maria Magdalene et aJini»)- 27,56.
3ü Maria, lacobi et lose mater, et mater filiorum Zebedei. Ex quibus colli-
gitur, quod eadem est Maria lacobi et Maria Cleoi)hae, ip.sa scUicet soror
virginis Mariae, dicta Cleophae a viro, lacolii autem a filio, (piac et ijisa
mater est Simonis et ludae. Nam et Eiuseliius li. iij. Ecclcs. dicit, C]e(>j)ham
fiiisse fratrem loseph et exinde Simonem dictum consobriuum domini. iloc
35 autem clainssime videtur Marcus vi. dicere: Xounc hie est falier, filius Mariae, SHmc. 6, 3.
frater lacobi et lose et ludae et Simonis? Proiudi; manifestus eiTor est
eonim, qui tertiam Mariam finxeruut, quam Mariani Salome vocant: Salome
enim femininum nomen est, et quam Marcus Salome, haue Mattheus matrcm
filioruiu Zebedei appellat. Sed et non nisi duas Miu'ias f'uissc, scilicet Mag-
7 illa, (|ua dicitur de divisiune apostolorum, auiio l'"
471 In fi>istolam Pauli iid Galatas coiiimentarius. 1519.
tialene et lacolii, siitis ^laUheiis jjrobat, qui INIariam lacobi f'ere alteraui
Mariaui solet aj)pellaru.
Sed finem tedii faciaimis, vt Imuc' lacobimi fratrem doiiiiiii, id est l'ra-
triK'k'iii seil potiiis eonpolirimun doinini, iiitelligainus dictum ad alioniin
lacubomm diff'erentiam. Phires euim laeubos inter diseiimlus Christi f'uisse, ">
omnes afSnuaiit. Et licet beatiis Hieroiiyimis adversiis Helpidiiini et hoc
loeo dieat, eiim poliiis similitiidiiie virtutis et .sapientiae (piam came fratrein
dommi dictum, magis tarnen placet, cjuod ex illustribus vii'is supra ad-
ductum est.
©lU. i,2u. Quae autem scribo vobis, eece, coram deo, non mentior. w
Iiirat Apostühis in re, iit apparet, tarn levi, ueinpe ut verum credant,
euui venisse Hierusaleni, neminem Apostolurimi vidisse et quae alia eommc-
moravit. qua necessitate? Aiixius est et urgeri se sentit Apostoloriim nomine
et conversatioue, quibus p.seudoapostoli nitebantiu-. Ideo, cum oon hal)eat,
(piü firmet suani uarrationem, iiirat et sancte ac pie, ne seilieet divinae reve- is
hitionis auctoritas, qua Galatas doeuerat, Apostolicae et hunuinae autoritatis
praetextu et pom^ja nnmieretur in praeiudieium et fidei et euangelii: iiirat
autem non tautum i)ro praedieti.s, sed et pro seqiienter diceudis. Ita enim
si)lent nimiuni soliciti inter medium sermonem iurare.
©lU. 1,21. Deiude veui in partes Syriae et Ciliciae. 20
sipflid). 9,L'si. Quod Lucas Act. ix. sie: loquebatiu* quoque (seilieet in Hierusaleni)
gentibus et disputabat cum Graecis, iUi autem quaerebaiit occidere eum:
(|U(id eum cognovissent fratres, deduxeruut eum Caesaream et dimiseruut
Tharsiim, quae e.st Ciliciae.
Ecce habes, quid gesserit \>qv quindecim dies apud Pctruni. Non di- 2.5
dicit, sed docuit gentes (harum enim Apostohis futurus erat vel iam erat)
et cum Graecis disputabat, utiqiie ludeis, sicut et Stephanns ante enm,
sipaWT.iff. A(;t. vi). Quid ergo necesse est, nos andire, quod in Syriam et Cilieiam
venerit? Nempe nusquam sese doctores Apostolos habuisse, sed doctorem
nl)i(]ue se f'uisse jiroliat, semper huc speetans et arcuni narrationis co teiidens, •'"i
nt tandem robnstissime feriat omnes, qui ei contraria docebant et sa]>iebant,
qiiia divina, nun huniana ipse docuerit, illi vero huinana, imn dixiiia.
«dl. 1, Erani autem itruotus facie Eeclesiis Iiideae, (luae erant in
22—24.
Cliristo Jesu: taiitum autem auditum haliebant, (jiioniam, (jui
l)erse(|uebatnr nos alii|uaiub), nunc euangelisat l'idem, (juaiii 3:.
(luoiidam e.xpiigna bat , et in me glori f'ic al)a nt deuiu.
Hoc seilieet vult, (piod non solum a Pefro et ab aliis Apostolis non
sit düctiLS, sed uec ab lUlis aliis, qui in liidea Christiani erant et legem
3—9 Set gonjc *itl)fa^ fc^U iil 11 l.ü idquo sanctu 11 l'J .suleiit niiuinuu ed. Krlaug.
In epiatolam Pauli ad üiihiUis comiiicnUirius. 151'J. 475
mixtlni fiini fide .senabaiit, iiiuiio, <jiio(l maxinie cuninieiKlat l'aiili ductriiiain,
cum ipse uec visus eis fiiisset, testiinoniuni tarnen eoruin habuit, (jiiod iick-m
doct'ix't: haue t'uim .sohuu tjuaerit iu toü» Epistola statuero. Tgitiir iam
autoritato oiiiniiuu Ecele.siiu'um sese recte docui.s^e tU'inonstrat, quando lidcni
5 praedicaus ab Ulis ecclesiis laudatus est et deus glorificatus , qiiarimi taiiu'ii
exemplo pseudoapüstoli Giüatas ad legem cogebant, mauif'e.ste proljans, (ju«id
iion vere ecclesiiirimi ludeae exemplum et autoritatem iuduxerint Galatis.
Glorificaut illi deuui, ((iiod l'aiJus Hdeiii praedicat. ([iii doliUTiint priiis, (puid
fidem expuguabat, nihil de lege quaereutes. Quid ergo legalibus iusticiis illi
lu falso Ai)Ostulüriua nomine Galatas tontaut? Koliipunu ergo est, C|Uod Icgalia
servariut ecdcsiae ludeae, uon salutis uecessitate compulsi, sod libera (.'liari-
tate alioruni iufirmitati sendeutes.
O utiuaui et nostrae leges iu Eoclesia hodie i^imili prudentia et doco
reutur et serviu-entm- ! Nimc vero ita reguaut, ut in iis salus constitiita
IS putetur et fides prope sit extincta. Paidus fidem facit duiniiiaiu libcniinani
onmiuui leguui humanaruiu. Nos leges huuianas lacinuis tvrannos tidei, uec
ipsas tauieu proceres et uiaguatcs pili faeiunt, uou sine scaudalorum vastis-
simo gurgite ecelesiam vorantes et solos subditos tot oueribus iinportahilibus
()l)j)rimentes aut libertatem eoruni Christiauam, per hos pecuniai-uui laqueos
■M ca|)tivaiu, deuuo foedissime vcndcntes, dispeusautes, iudulgeutes.
CAPITVLVM SECVNDVM.
Deinde post aunos quatuordecim iteruiu asceudi II inoso- woi. 3, li.
lyniam cum Barnaba, assumpto et Tito (asceudi auteni secunduiu
revelatiouem) et coutuli cum illis Euangelium, (juod praedico
2.S iu gentibus, seorsum autem iis, (jui videbantur aliquid esse, ne
forte in vacuum currerem aut cucurrisseni.
Posttpiam satis probavit, nullius hominis Magisterio sc Apostolum
factum, sed di^^na revelatione, nunc probat, sc eandem revelationem tarn
certam firmauKiue habuisse, ut nullos prorsus homincs, etiam Apostolos, sit
30 veritus habere iudices, tum nullorura quoque importunitati cesserit.
Primiuu, inqnit, 'post annos quatuordecim': quibus si anuos trcs,
quos supra memoravit, adiunxeris, iam decem et scptem aut decem et octo
annos eum praedicasse invenies, antequam conlcn-c voluerit, ita ut inipos-
sibile \ndeatur, quod tot locis, tot po})ulis pracdicarat, pntuisse rcvocari.
35 Ideoque non sua causa asccndit, (juasi timuerit (ut Ilicronynuis sentit), ne
falsnm per decem et Septem amios praedicasset, sed ut osteuderet aliis, uou
5 tameu templo H l:i simplici prudeulia hl 14 in liis F 15 peuitus sit 11
16 Non leges U 36 praedicasse H
47(i In opi.stolam Pauli ad üalatas commentarius. 151'J.
in vaciium sese fucurrisse, approljantiljus vt caeteris Apostolis simm enrsiiin.
Si eiiim dubitasi^ct, verum ne an fal.siuu doccret, iusigiiis et iiiaiulitae tenu'-
ritatis ac imiiietatits fiierat, tlUata necessaria collatioue tot populo^ ludere
iueerta doctiina.
Seeuudo, noii ascendisset uiKjuam nisi revelatioiie dei monitus, non s
aliiirnm iiiiportunitate eomiuotus: tautuni abest, ut de doctriuau certitudinc
dittisus eoutulerit, nullani liabeus prc^irsu.s neeessitatem ascendendi in haue
causiuu.
Tertio, ad ipsam Hierosolyniaui, ubi eraut priucipes tarn synagogae
ijuaui ecclesiae, paratus cum unuiibus cnuferre, uec luiütitudinem ludeoruni lu
uec legis acerrinnis acnnilatorcs tbrniidaus.
Quartü, uon hoIus, sed cum Bariiulja et Tito, diverso geuere, ap-
tissimos testes, ne aliud egisse praesens, aliud absens agere erederetur, ut,
si quid pro ludeis nimiiun faceret, Titus gcntilis proderct, si rnrsus niniis
pro geutibus, Barnaltas ludeus obsisteret. Quare (fiduciani eius vide) lios is
diios seeum duxit et utrumque tcstem habiiit: denique cum utroque sese
otferens, manifestmn facturus, (juod cum Tito gentilem, cum Biu'naba ludeuin
esse licucrit, et sie euangelii libertatem in utroqiie probaret, quod circumeidi
licet, et tarnen circumeidi non sit necessarium : ita et de tota lege sentiendum.
Supra satis dictum est de verbo 'contuli' et 'aequievi'. Et tropum 20
liael)reum vel scripturae saerae jiroprinm iiota , (jUod currere significet otH-
cium docendi seu verbum dei nunciandi sumptum a uuneiis, (pii mittunlur
3«. !>:), L'i. et cmTunt. Sic supra ex Hieremia dlxi: Currebaut, et nun mittebam cos,
*i. iti, 15. et Psal. cxlvij. Veldciter cm'rit sermo eius, et multa in saeris literis eiusmodi.
Quo signilicatur, oportere verbi dei praeeoues esse promptes et fideles nuncios, a
Zn. .'>2. 7. ut magis curraut (piam eant. Ita et Isa. lij. Quam speciosi pedes euangeli-
j&cj. i,6ff. santium &c. et Ezechiel. i. animalia sua cvmi pedibus et eursu describit, et
Cpi). fi, 15. Eplic. vi. calceatos iubet liaberi pedes euangelico paratu, et omniuni jtcdum
oilicia, cur.siis, missio ac similia ministerium verbi dei .signiticaut in saeris
literis. Nee nudtum dissimilia ])oetae quoque in suo Mercurio adumbrant. so
Iterum nota, (|Uod post anuos (juatuordecim l'aulus invenit A|)ostolos
in ilicrusaicm aut saltem Peti-um et lacolium et loannem, si non omnes, et
eiim Ulis ciiiiteit. Nun (pind nie toi-(|ueat adeo tabula de divisione Apostü-
iiiriMii anno tei'tiodecinu) liieta et sie iactata, «piam ut nwiu'ain, ne in similes
iiiigas |(|nae i)liirimae liodie sunt) laeiic la!)aiiiur, contra ajiertissimas scripturas o-.
sine iudicio (jundvis superstitionis figmenliiiu titulo (|Uiicuiique pietatis ornatuni
accej)tando.
Illud iani ex Jü'asnn annotatloiiibus iiotuiu est, '(jui videliantur esse
alii|uid' (juid significet. Njuu et d. Hieronvmus habet '((ui videbantiir',
id est maioris authoritatis et iipinionis cranl: (luarc 'esse aliiiiiid' addititiuiii est. t"
2:1 Iliero, di.\i A liiere. 23. dixi II J I l'sal. Inl. II 26 I.sn, liij, AF Ksa. 4:j. 11
28 habere 11 apparatu 11 138 ex Erasmi aimutatioiiibus fc^U in II
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 477
Secl nequc Titas, qiii nieoiiiii erat, cum esset o-entilis, com- w.u. 2, 3-
pulsus est circiiiicidi. SimI propter snMiitriidiH'ttis falsos l'ratres,
qui -subintroierant explorave lihertatem nostram, (|Uain lialiemiis
in C'liristo Icsu, iit nos in servitntem reditjerent , <|uil)iis nc(|ue
.'. ad horam eessimus suhiect ioni , ut vcritas ciiangclii maueret
ajtud vos.
D. Hieron^nnns indicat, oliiii in latiiiis c(idieil)iis f'nisso scriptum 'rpiilnis
cessimus ad horam' alHrmative. C^uod coarü:nit tum ex uraecis tum ex evi-
denti contextns praecedentis scntcntia, qua Paulus nei:;at 'ritiuii circumcidi
III compulsiun et non sc cessisse ])otius monstrat. Deindc lahorat in eonimiclione
'se<r vel 'autem' et follcndam dieit, nt sit ordo: Sed ne((Ue Titus eompulsus
est circumcidi propter snbintrodnctos fratros &c. Verum, si mea dixinalio
aliqnid est, vel liyperliaton vel liaebream iterum ccli])sin liic facit, nt c(niiunctio
'sed' portineat ad verbnm 'cessinuis' vel alind verbum inxta eam subau-
1'' diatnr, pnta 'restitimus ant repugnavinuis ac vicimus, atqne hoc feeinuis non
odio ant contemjitn legis ant operum legis, sed propter falsos fratres, (jni ex
lii)ertate servitntem nobis facere volebaiit &c\ Istas autem eelipses solet et
alihi facere pi"ae vehementia affeetus, ncc inf'reqnens est in veteri testamento,
ut satis notnm eredo.
20 nind (jnoque 'quibus nequo ad horam cessimus snbieefioni'
poterat elarius dici '(^uibus neqne ad tempns (Sic Hieronynuis habet) cessimus
in subiectionem' seu 'ut subiiceremm-', hoc est 'adeo stelimns pro libertatc cuau-
gelica, nt nee id saltem a nobis nbtinere potuerint, (|Uo ad tcnipus ccdercmus,
et pro hae tantum vice, quasi postea rcdituri, post<juam ex])lctus iuisset hac
■jr, cessione animus aemidatoruni legis', cum tani mnlta pro tempore et loco ac
pei*sonis facere soleamns, quae nobis liberum est postea omittere. A'enim hoc
fiat in iis, ubi divina veritas et enangelica libertas non venit in periciilnm,
pro qua nee tempus nee locus nee persona enranda sunt. Haee pro Gi-ammatica.
Caeterum tota vis huius controversiae consistit non in operibns legis,
30 qnaecnnqne illa sint, sed in necessitate et libertatc openun legis. Xon eiiim
opera legis et lex ipsa sie sunt inortificata et finita per Christum, u( ea nuilo
modo liccat operari (qnemadmoduni d. Hieronynuis ex Origcne suo doctiis
non nno loco contendit), Sed tantum ut absque eis salus esse crcdatur pei-
soium Christum, qui finis legis est, in quem futurum erant praeee|)ta. Post-
3'> (piam enim Cln-istus advenit, legis opera sie abrogavit, ut indifVci-ciifer ea
7—19 SSon bem üotatifte^cnbcn Scrt girtt II nur: .Sed iieque Titiis. ()iii mceiim
erat, iinb baruntct ftatt obigei: Gvfloruns: Melius sie: Propter falsos tVati-es .autem subiiitro-
(luctos &c. lioc est, quod non est eompulsus circumcidi, Iioc fccimus non odio aut contcmptii
legis aut operum legis, sed propter falsos fratres, (jui ex libertate servitutom noijis facere
vulcljant &c., boTin bic Ubctid^rift: Quibus nc(|ue ad lioram cessimus. unb bn)U bie ?lii?=
Uftlina 3- 2il ff. 28 llaec pr.i (iranimalica feljtt in II ■'!2 ductus ftott doiliis alle
Üluagabcn
478 If epi.stolam Pauli ad Oalatas commentarius. 1519.
üini. 4,ift.hal)ori poRsint, iion aiitcm ani]ilius odgant, siout infra c. iiij. piilchrum daliit
paradignia de haerede parviild. Ideo caoteri A})Ostoli ea fcoei'unt cum ludeis
fidelibus: Paulus auteni et Bamabas aliquaudn feoernut, ali(|uandii nou fece-
runt, ut ostendereut ea jii-ovsus esse Adiii])li(ira et talia, <iuali.s esset ille, qui
1 lioi. 9,L'uf. f'aceret, ut i. C'orin. ix. Faotus sum Iiideis tanqnam Judeus, ut ludeos lueri- '■>
facereiii, lis, qui sul) lege sunt, (juasi suh lege e.sseni, cuiii ipse non essem
suh lege, lis, qui sine lege erant, tanquam siue lege esseni. (^udukkIo potuit
li])ertatem euaugelieam clai'ius explieare"? 'Yeni, inquit, ad ludeos praedi-
caturus Christum. At ut me audireut, necesse mihi fuit propter eos, iioudiuu
luic uti libertate et eos contemnere cum suis operibus. Feci ergo q\iae ipsi m
i'ai'iebant, donec docerem, non esse necessaria sed solam fidem Christi suf-
fioere. Ita veni ad geutes: iam nihil eormii egi, quae apud ludeos egeram,
sed onmiuo edebam, liibebam quae et illi, donec docerem eos Christum: quo-
ni(idi) nie achnisissent, si eos statim fastidiisscm in rebus illis neutralibus?'
A!i(i(|uin si licet, imnio meritorium est, pro fratre et proximo dolei'e, pati, i''
iiKiri, laborare, quanto magis licet opera legis quaecunque fieri, si ea requirat
charitas fraterna ! modo non lege eogente (nam sujieratus est ille exactor per
3fi- a, c. )iarvulum, qui datus est nobis) sed ciiaritate sponte et iiilariter serviente
llicieiida scieris. Proinde si frati-is necessitas postularet, ut cii'cmncidercris,
iam non modo sine periculo ((juia non ])ropter legem et ueccssitatem eins), so
inmio cum multo merito circumcideris.
Proinde Apostolus vigilanter nou ait 'Non voluit, non licuit', sed 'non
est compulsus circumcidi'. Circumcidi malnm non erat: sed iam Christo
solo nos per gratiam iustificante cogi ad circumcisionem tancjuam neecssariam,
ut iustifici'ris, hoc impium erat et in Christi iustificatricem gratiam contu- lt,
meliosum. Quarc legis opera sunt post Christum sicut divitiae, honor,
potestas, iusticia civilis ac quaecunque alia res temporalis: quas si habeas,
non ideo melior es coram deo, si careas, non ideo peior: esses autem }k>s-
simus, si eas necessarias assereres, quo deo placeres.
Igitur verba Ajiostoli vide, in (juibus vis intelligentiae sita est: Com- au
]iulsus, in<]uit, it<Mn libertatem, Servituten!, subieclionem. (^uibus
id satis expoiiit, liiisse scilicet iut<!r eos, (|ui observarant cum, (|Uod K^gcni
pro licentia et libertate sua quandotjuc servarit , (|uandoque contra It'cerit,
prout liicrauclis auimabus et euangclio pracdicando vidcbat convenire. Et
illi ])i-odentcs aecusautesquc , (piod legem non servaret, non circumcideret :!■'■
geutes <fec. volebant enni cogere, (]uam vocat liic snbiectioneiii et serviüilem.
Est enini libei-tas isla, quam in C'hristo nos habere gloriatur, quod nulli
prorsus uni extemo operi sumus alligati, sed Hberi in quodlibet, ad (|uem-
libet, quocunque tempore et modo, nisi ubi fraterna charitas et jiax oH'eii-
9!iim. 13, 8. diliu", sicut llho. xiij. tuilli quic(|uam debeatis, nisi ut inviceiu diligatis. ^o
4 iiiiliUVnnitl:] ftatt Ailla|il]i.i:i II .'> I. ('.irln. xij. A iiilh bfillfirt) bif iiliviiim Vlll'Sfiadfn
In epistolain Pauli ad Galatas commontarius. 1519. 479
Iffitxir Cliristiamis vorus, iit iiil'ra c üj., uoc est lilier no([iie sorviis, ncqiio «ai. 3, 28.
ludeus nequo geutilis, ikhuic iiuisciiliis iK'(|tu' loiniiui, ii('(|n(' clci-iius ncque
laiciis:, iiP(|iic rclitijiosvis; ii((|iio scnnilaiis, iic(|n(' orat iie<|ne Uyit, ik'(|IU' liicit
neque omittit, seil ail oiiinia pnir.-ius inditVcnMis est, facioii!^ et omitti'iis, siciil
;. ad nianiiin sese res vcl (ihtiilcrit Vfl ahstulerit, .sieiit Samuel i. Re. x. dixit 1 Sin« nj.c.f.
ad Saiü: Mutaberis in aliiiiu viniiii, et: fae (jiiodeiin«|iie inveneril iiiaiuis tiia,
domiuu.s teeum est. Quod autom aliiis diicit uxorein, ulius iuli-at inoiiasteriiim,
alius alio sese maneipat o])eri, noii facit lege cogente, sed siia sponte se
siiliiicit .Servitut!: quod si ex ehai'itate faeit, optimo facit, sin ex ueeessilale
111 aul tiiuore urgente, non eluMstianiter sed liiuuaniter facit. (^uocirca gravissinie
errant nostrl seculi liomines, niaxime Clcrus et religiosi, (pii jjropter jxmipas
extemi cidtiis, propter ritn.s et ceremonias suas, quihns iis(jiie ad incural)il<'m
perditioneni aniinarum sunt impliciti, ila fastidiunt alios, ijui siniili s])ecie
non speciuntur, ut et sine linc^ liligent et audeaut protestari, uuu(|uani vellc
i'< eos eoninuuiia cum illis sentii'c et liahere.
TTltimo 'vei-itas Euangelii' lioc loco non pro ipsa sentenfia euan-
gelii, sed pro vero usu euaiigciii accipi videtur, quia euangclium scmiicr
verum est, usus autem eins sinuilatione non raro snl)vertifur. Est enim
'veritas euangelii' scire, quod ouuiia liceant, onuiia inunda muudis et nulluni
•-•11 opus legis ad salntem et iusticiam necessarium , cum lex niortna sit, nun
amplius cogat, licere tarnen pro cliaritate legem f»)ierari sed non ul legein.
Ab iis autem, qu i vi d( baut ur esse al i(|uid, (juales a! icjuando Wai. •.>, c.
fuerint, nihil niea interest: deus personam iidininis udU acii|iil.
Ho(Mnio loco 'esse aliquid' cum verl>o 'videbantur' Paulus ponif:
2r, unde et in alia duo loca idem additnm est a librariis. Itcrum eclipsis lue
est. 'AI) iis autem, (pii vidcliautur aiiquid esse', subaudi 'niliil aecepi', quod
infra rcpetens dicit 'uiliil miiii contuleruut', idem verbum 'cdutnlcruut'
quod snpra.
D. Augustinus illud '(luales ali<iuando liicrint"' ad indigni(a(<ni
30 refert, quod et Apostoli peeeatores aliquando fuerint, verum sua illiid nilill
refenT, qnanquam iis, qui cum ])erseeutoveiu Ecelesiae fuisse, ob idcjuc caetei-is
non comparaudum, potuisset itii respondere, nunc, quaudo deus jjcrsouara
hominis non respicit, nee illorum uec suum Ajiostolatum ])ropter priora pee-
eata vilescere: omnes enini ae((ualiter ad salutem vocat deus. Sed s. llie-
3-> ron}ini placet sententia, rpii ad diguitatem refert, et dictum (!sse in pseudo-
apostolos, qui Apostolorum gloriam iactal)ant, quod cum Christo conversati
essent, omnia vidissent, audissent, accepissent ('hristo praesente, ideixine
1 infra c. v. alle SluSgoBcn 8 mancipiat II 20 necossariuin sit. cum II
22 Ab is H Sluifö^cn 3. 28 imb 20 in II bic Ütctic^vifl : Quales aliiiuando fuerint,
niliil &c. unb bic 'JlnStCflimfi bnyi ticflinnt: 'Quales lueiint' ad diguitatein refprri debct et
dictum est, loofüt I). Augu.itiuus ,3- 29 bii dictum cs.se 3- •*•'' '" äÖcflfaU gelommcn
480 Tn epistolam Pauli ad Galatas coiumentavius. 1519.
Paulo praeferendos legemque cum illis sorvandam. Paulus autom, Apostolos
uihil vituperaiis et vera esse, quae obiiciuutur, aclmittens, optima et salu-
herrinia eis obviat responsioue, scilieet totuni hoo uihil ad rem pertiuere, (juo
i})si iuflautur. Neu euim ideo verum aut Ixinum alicjuid est, (juia a uiagiio,
saueto aut cuiuscunque tandem personae sit profei-txu-, sed cjuia a solo deo :,
proficiscitur. Quid euim ludae tratlitori profiiit cum Christo fuisse couver-
satuHi et omuia cum Apostolis couimunia habuisse? Frustra ergo larvam
et exteruam Apostolorum gioriaui illi iactant adversus verbum dei, quod deus
sine isla persona i-evelat et docet. Si persouam Apostolatus in luda despexit
deus, certe nee in aliis eam aecepit. i»
Et notabis, 'persouam' iioc loco louge aliter aceipi quam in scholis
nunc usus liabet. Xon euim rationalem individuamque substantiam, ut illi
dicunt, sed externani qualitatem vitae, opcris aut convcrsationis significat,
iuxta quam homo de liomine iudicare, laudare, vituperare, uominarc ])otcst,
i.jaiii.in.T. et (juicquid non fuerit in sjnritu, iiLxta illud i. Re. xvi. Homo videt ea (piac i'.
-ui. ;, 10. ))atent, deus autem intuetiu' cor, et Psal. vij. Scrutaus corda et renes deus.
Ista ergo patentia, quaecuuque tandem sint, tu intellige persouas, facios,
api)arentias et personalia ista, si reete vis intelligere scriptiu-as de respeetn
personarum loquentes. Homo semper respicit pcrsonas, nunquam cor: ideo
semper male iudicat. Deus nuncjuam respicit ))ersonas, semper autem cor: 20
ideo inste iudicat popidos. Dcnique alibi 'prosopon' faciem vertit, 'facies'
u)('im-. 12,11 autem in scriptnra proprie significat omne quod externe apparet. Sic Marc! xij.
i.sam.ic„7.Xon eniiu vides in faciem hominis, et i. Rc. xvi. Ne respicias in vultum eins,
(iuando autem nomen personae iamdiu abiit in aliam signiiicationem, bonum
videtur, si ubique 'facies" pro 'jiersona' scriberetnr in Bibliis. 2:.
Vides ergo, (juam saluberrime nos Paulus erudit, ne, titulo, nomine,
i.xi)cii..'i,'>i.lacie, persona decepti, omittamus cousilium eins, qui dicit: Omuia jirobate,
(|Uiid bonum est tenete. Quid, putas, nuido diceret, si audiret in ecclesia
doceri oinnia sine onuii probatione per cos, qui gloriautur de potestate, de
sanctitate, de eruditione authorum snorum? Apostolorum faciem niiiil ad su
rem pertinere, audacter asserit: at Apostolorum facies erat sanctitas, potestas,
Clu'isti familiaritas et multo maiora ([uam nunc in qnocumiue pontifice
invenias. At nunc potestas Papae sola sufficit, sanctitas doctorum sola
dominatur, ut doceatnr quiccjuid vel libuerit. At certe potestas Papae, cum
sit persona (juaedam iiominis, a deo non resjucitur, neque sanctitatis opinio as
uef|ne scicutiae fama : omuia sunt personalia, ideo nee satis firma, ut proptcrea
necesse sit verum credi (|uie(iuid senserint. Certum est autem, quod nee
ipsis Apostolis ])hicuerit iactata (iorum ])ersona, iil (pii scircnt, in doiiiino.
S5or 3. 11 in II bic ii6ciicf)ttft : Deus persouam lioniinis uou &c. 13 signi-
ficat fc()lt in AK 1.) et (|iiir(|iii(l tii.j i. Ke. xvi. fcljü in II i. UIjo. xvi. A 2:! i. Klio. xvi. A
ii'-' invcniias, cum niiiic [idtt'sfas Papae snl;( siillifial II
In cpistolam Pauli ad Galatas coinmentarius. 1519. 481
noii in se aut sua appai-ente vel potostatc vel sauctitate glorianduin. Et nota
hanc Pauliuani iiionitionein ilUigeutissime.
Mihi cnim qui videbautur iiiliil coiitulerunt. ®oi. 2,6.
Xon rur.sum suum Paulo euangeliiuii exposuerunt et cum t'o coiitule-
5 nint (id euim verbum 'couferre' iaui dictum est siguificarc), scd nee opus
erat. Satis erat, quod approbaverunt et, ut sequitvu-, vidorunt sibi creditum
preputü euaugelium. Hoc dicit, quo iam autoritate Apostolonim quoque,
quos illi iactabant adversus Paulum, recte se docuisse ostendat et Apostolos
seoum Stare contra iactatores persouarum pseudoapostolos. Idco id niuic
lu latius prosetjuitur.
Sed econtra, cum vidisscnt, quod crcdituin est niilii Enau-öai.a.T-iu.
gelium prcputii sicut Petro circumcisionis ((iui enim ojieratus
est Petro in Apostolatu circumcisionis, operatus est et milii
inter gentes), et cum cognovissent gratiam, quae data est mihi,
15 lacobus et Cephas et Joannes, qui videbantur eolumnae esse,
dextras dederunt mihi et Barnabae societatis, ut nos in gentes,
ipsi autem in circumcisiouem, tantum, ut pauperum memores
essemiis. Quod etiam solicitus fui hoc ipsum facere.
Hyperbaton s. Hierommus esse putat et sublatis quae in medio inter-
20 iecta sunt sie legendum: 'Sed econtra dextra.« dedenmt mihi et Baniabae
societatis <tc.' Jlilu' vid(>tur more suo defectum orationis facere: rapitiu* euim
interim et digreditur in alia, interscrta etiam parenthesi, ac sie nmi rcdit ad
ceptam orationem. Subaudirem ergo verbum ut 'sed contra videnmt et com-
probavenmt nieum, quod ego contuleram, et cum ex ista coHatione vidisscnt &c.'
2.i Ecce idem Euangelium Pauli et Pctri, ille in gentes, hie in ludeos
Apostolus. Quomodo ei^o pseudoapostoli Petrum et Apostolos contra
Paulum iactant, qui eadem sapiunt? Si aliter sensisset Petrus, lacobus et
Joannes quam Paulus (ialatas docuerat, corripuissent utique: nimc autem et
commendant et dexti-as societatis dant. Xondiun erant in ecclesia conten-
30 tiones istae de praecellentia ecclesiariun et pontificum: Petrus, loaiuies,
lacobus Paulum et Banialjam non dedignantur socios et aequales suos: sed
successu temporis et vitiorum, ut HicrouMims ait, societas desiit in potestatem
et praecellentiam. Yidetur et id iicbraismum spirare 'dextras societatis'
pro 'dextras socias' vel pro societatc firmanda, nisi id malit , qui>d udu
35 dederint dexteras adorationis exosculandas pro reverentiac confcssiouc.
11 Sed contra H 19 5Bon Ilj-perbaton Bil vidUsent &c. 3- 24 fe^lt in H 33 prae-
cellentiam. quo3 seqiiitur H Videtur et id hcbraismum spirare fc^lt in H; bajiir finbet
fidft aber bort all Ubcrfd^rift: Dextras dederunt mihi et Barnabae. nnb bic 'Jlu-slegiing
ba]U beginnt bann: 'Dextras societatis' tc.
Sutl)erS iBerfe. II. 31
482 In epistolam Pauli ad Galatas coinmentarius. 1519.
niiul vide, quod niliilominus servat ordinein et rcvcrentiani dip^tiitatis.
lacobimi praeponit IVtni, qiiia Epispopus Hierosohiiiitanun fiiit, oaotoris
Apostolis eimtibus et redeiintihus. Id cuini Apostolos eiuistituisse fcnint,
Petrum, lacobum, loanneni, iit iuxta dootriuam Christi niiiKires se taccrciit,
cum fiiissent vivente Christo oaeteris priores et maiores.
Non dicit 'Qui cooperatus est' sed 'qui operatus est'. Intelligit
i.(!or.is,4ff.auteni id quod i. CVn-in. xij. copiose describit, quod divisiones operatiouuni
sunt, idem auteni deus, qui ojwratur omnia in omuibus. Sed et graeca \'ox,
autore Erasmo, phisquam operari latinuin signiticat, scilicet effioaceni vini
suam ostendere. Unde latentem Energiam Hieronymus ad Paulinum dicit.
Haec est gratia spiritus, <|ua diversa dona et 0])era niuUi])hcat in Apostulis
et eiun virtute pei-tieit in auditoril)US.
Vide electiun verborum pensatorem: 'Euangelium prae])utii,
euangelium eircunicisionis, Apostolatus eircunicisionis, Apo-
stolatus in gentes'. Nomina offieii et laboris tantum recenset. 'Euan-
gelium' euim pro officio euangelii jiraedicandi nimirum aeeipit, et 'in prae-
putimn, in gentes', quod ad geutes hoc officio fuugeretur. 'Apostolatus' vero
ipso nomine officium sonat. At nostro seculo nomina dignitatis dumtaxat
sunt. Euangelium euim quam eoutenmatur ab iis, qui titulo eins velumtur,
horrenduni est cogitare, si aestimes, quid sit \-erbum dei et quanto precio
paratum, ut revelaretur hominibus.
Non satis erat dicere 'oimi vidissent quod mihi creditum esset euan-
gelimn', sed addit 'cum cognovisseut gratiam, quae data est mihi'.
Ministerium viderunt, gratiam cognoverunt. Quid ita? Nempe gratiam sapien-
tiae, qua prae eaeteris poUebat in verbo, et \-irtutis, qua inter gentes miracula
fecerat: e.\ verbo et opere cognita est in eo gratia. Necessarium forte ratus
haec duo simul ponere, ne officium verbi suscipiat qui gratia careat, qua
niinistcrium eiusmodi adinipleat. Multis videmus credi Euangelium et officium
apostolicum, sed gratiam non cognoscimus in eis: neque enim verbo neque
opere caiu possunt indicare.
'Videbantur columnae esse'. Obsecro, cm- non dicit 'Erant co-
lumnae'? An invidet eis gloriam? Absit. Sed de re, ut est, lo(|nitur. Esse
cnim columnam in ecolesia, personale est et iuxta faciem, (piam deus non
rcspicit. Est cnim in visu i't o|)iiii(ine hominum, necessaria quidem ipsa
pici|iter subiectos, sed non res ijjsa, in (pia sit fidcndiuu. Necesse est esse
priuci})es et reges, id est videri et tales in opinionc hominum existimari:
caeterum personae sunt niuiidi et externae vitac, intus ubi deus \idct tuHe
9 autore Erasnin fcf)lt in 11 10 ITiide bi-j ad l'auliimm ilicit feljlt in II
Pauliiiam AF ed. Erlang. 19 — 21 Euangelium onini fiig hominibus feljlt in II 24 gratia II
2(; fecerat, ex verbo II in eo gratia ffl)lt in II :il Videbantur eclumnue esse&c'
in U ali ÜDcrf^rift :i4 in fct)U in II
In oiiistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 483
ultimis servis inferiores. Ita Epi.soopatii.s, .«accrdotiiini et (unnis tndo et
Status ecclesiac personae sunt, non res ipsa -solida inacternnm. (iiunc ap-
ti.ssinio per verbuni 'videbantiir' de iis lotpiitur eontra iiisensatos, (pii in
personas non seeu.s ao res ip.sas veras intuentnr. (Juaro verhum 'videliantnr'
5 non aecij)ieiiduni est, quo nune u.su iiabetiu", dum de re vel i'aisa vcl appa-
rente dicinius 'mihi videor', sed simplieiter 'videhantnr' id est, iiabebantur et
suspioiebantm- j)r() eolumnis, et verae eolumnae erant, (juantum in hac
vita esse potest, in (pia oninia rpiae videntur personae sunt <'t externa
rernm faeies.
10 Et iiaee ecliptica oratio est 'ut nos in gentes, ipsi antem in
cireunicisionein', subaudi 'euangelisaremus' aut 'Apostoli essemns', et imie
ti'opo Paulino tandeni assuescenduni est. Non autem sie ))artiti sunt mini-
steria ista, ut nulluni ludeum Paulus et nnllum gentileni Petrus doecret, enm
sint in eonti-arium iitrius(|ue e]iistolae (ideo adverbium 'tantum' non potest
15 eohaerere praeeedentibus), sed (juod, ut Hieronymus sentit, utrique ])oi)nlo
suus Apostolus mitteretur, gentibus is, <]ui lilxram tidem sine ouetc legis
doeeret, ludeis is, qui legem inolitam ])ro))ter fidem jianlatim alendam toleraret.
'Pauper es', quos Rho. xv. Pauperes sanctorum voeat, ii sunt, quibus iRüm. u., 2f,.
ludei substantias rapuerant proptcr Christum, ut ad Hebraeos serii)it, aut&ebv. n,36f.
20 qui sua bona eomnumia fecerant, ut Act. iiij. scribitur, forte et ii, qui sivairf). 4. na.
penuria laborabant famis tempore, (juam sub Claudio faetam I^tieas in Actis «ipnidi.ii/.'s
meminit. Certum est autem, quod sub Claudio ista contigerunt, ipiae hoc
narrat capitulo, si ealculum duxeris annonmi. Cernis aut<'ni, (piod allcruni
Apostolicum opus sit, solieitum esse pro j)an])eribus. Admonendi cniiii gratia
2:. hoc addidisse videtur, futurum sciens, Apostolorum suceessorcs alia curaturos
quam pauperes.
Unum merito movere potest, cur potissimum Petro sese aequef, eaeteris
Apostolis taeitis. Quin et Petro apostolatum circumeisionis tribuit, item
eaeteris taeitis. Forte quod hie, ut erat ]>riiiuis inter Apostolos, ita niaxime
3ü cum pseudoapostoli iactaverint ad eiiangelii iniuriani, aut ittiuiu l'muiis
monstris providit cautionem.
Cum autem venisset Cephas Antioehiam, in facieni ei restiti.sai- 2,
., ... i, . . . . , U-13.
quia reprehensiliilis erat. Prius enim quam venirent (jiiidam a
lacobo, cum gentibus edebat. Cum autem venissent, subtra-
3'> hebat et segregabat se, tiniens eos qui ex circunicisione erant,
et simulationi eins caeteri ludei consenserun t, ita ut et Par-
nabas duceretur ab eis in illam simulationem.
3n)iidjcn 3- ^ »ni 10 in H bic ÜOcvidiiift: Ut nos in gentes, ipsi autem &c.
3toiic6en 3- 1'? »nb IS in II bic Übcvjc^nft: Ut p au per um memores esseinus. 18 Klio. xvi.A
unb cntjprcd^cnb bic übrigen ^luSgaficn 32 Keplius II
31»
484 In epistolam Pauli ad Galatas commentai-ius. 1519.
Tsta est Abel ^ sou planioies magiiix, in qua acrilor oongressi sunt illii-
strissimi diio patres Hierouymus et Aiigustiuus. Hieronymus uixiis eo fuu-
iimi)- 16, 3. damento, quod Paulus similia fecerit, quando Act. xvi. cii'Ciimcidit Timotheum
propter ludeos, (lui erant in illis locis, non ntique ncoessitate legis, cum iam
-Jivilidi. 15,28. c. .\v. Apostoli statuissent, gentiles non debei'e oueribus legis prenii : Tiniothei ■■
auteni pater gentilis fuerat. Et quod amplius est, in eodeni c. docet cnsto-
diri dogniata et deereta Apostoloriun, contra qnae ipse eodem tempore cireum-
■-'ipgjd), 18,18. cidit Tiniotheum. Item Act. xviij. totondit sibi capnt in Cenchi-aeis et habel)at
sivfli*. 21, Votum. Et c.xxi. ciuu vii'is quatuor, habentibus votimi super se, intravit
tem})lum et sauctificavit se cum illis et oblata est oblatio pro eo. Item suo i"
1. Cor 9,20. ipsius testimonio i. Corin. ix. Factns sum ludeis tancjuam ludeus.
Dicit ergo beatus Hieronymus: Qua fronte, «jua autlioritate audet hoc
in Petn.) reprehendere, qni circumcisionis Apostolus erat, quod ipse A])<istolns
gentium arguitur commisisse? Quare putat, Paulum simulatoria reprclieusione
in Petrum usum esse, ut, quia Petnis simulatione sua gratiae periculum de- i^
dei'at, Paulus, nova (ut dicit) usus ai'te pugnandi, nova simulatione seu con-
tradictionis dispcnsatione corrigeret. Huic sententiae textus graecus favere
vidctur, ubi 'secundiim faciem' seu 'in facie' habetur. Ut enim Erasmus
hie dicit, praepositio 'Kata' cum accusativo signifieat 'secundum' seu 'per',
cum genitivo autem 'in' seu 'adversus': hie autem 'kata prosopon' est, id est 20
'secundum faciem, in facie, apparenter, coram aliis", pia scilicet hypocrisi
ajiud se aliud sentiens, et illud, quod in Graeeo, non 'repreheusibilis erat'
sed 'repreheusus erat', (piia roprchensns esse potuit infirmis et ignorantibus,
«pii tamen repreheusibilis non sit.
B. Augustinus eo verbo nititur, quod supra dixit Paulus: (iuae autem -•''
scribo vobis, ecce, coram dco, iiou mentior, ne, si Paulus, quando dicit Petrum
reprehensibilem et se ei in facie restitisse et cum corripuisse, non vere haec
ita sint facta citraque simulationem, iam non verum dieat, sicut iuravit
dicturum, et mendatio saltein offitioso sit inentitus. Ac sie totius scriptnrae
x'acillabit autoritas, si in uno loco aliud dicatur et aliud sentiatur. •'"
Neeesse est enim, Petrum fuisse vere rc])reiiensibilem et vere a J'anlo
correctum, aut Panhun esse mentitum, quando cum corrcxil et rcprcheiidil.
VA <iuaiiquam sententia beati Augustini possit cludi ]ier graecum textuni, (pii
iKin 'reprehensibilis' sed 'reprehensus' habet, iit el Hieronymus subnotat,
lamen adhuc verum est et ccrtum, cum re])rehcnsibilcm fuisse, ex l'acto l'auli, ^i''
(|ui irreprehensibilcm uom nprelicnderet. Sed texlum vidcanuis, (jui erit
optimus in hac re iudex.
1 üloil Isfji i\sf Ahcl Ini in liac ro iiulpx 3- ''7 fcl)U in II 11 i. Curiii. xij. A itiib
entf|)tocf|cnb bic üBrigcn 'ätiiägaicn :!1 est fcf)lt in F
') ?lii)|.iii'lnM(i (Ulf ;Uid)t. 11, ;'.:1, ui^l. 1. £11111. il, IS: ij-«« miri) ^HentfiliiiS Pvflovinui
iilaiiitics.
In epistoliim Pauli ail Galatiis comniciitarius. 1519. 485
I'riino ccituni est, (juod Paulus IVtrurn uon reprehendlt, (|uia ucntilid'i-
vixisset, iit \iilt heatius Hieronymus (tiinc enim vere et ideni iu scipso
re])rt'lu'U(liss('t, et starct oniiiiuo finuiter sententia hoati Hicrouymi, (|ui Icjialia
nciu licerc putavit et niortif'cra esse j)()st [lassioneui Cliristi: lue cuim dclocit
5 sauctus vir, aliductus a maioribus suis aliquot), sed ideo repreheudit , (|uia
sinuilavit. Simulatioiicm, in(|uam, Pctri Paulus uon tulit. Nani hoc a])prol)at,
(juod geiitiliter vixerat et rursuui iudaici', seil iTprol)at, (piod veuiciitihtis
ludeis subtrahebat ac segi-egabat se a cibis gentiliuiu, (pia subtractiouf gcii-
tibus et ludeis autor fiebat, gentilia esse illieita et iudaiea necessaria, cum
lu taiueu sciret utraque e^ise libera et licita. IJude et textus iudieat, Petruui
non ignorasse haec esse libera, quia 'prius, incpiit, cum gentibus edebat', item
'timens eos, qui a lacobo veueraut': tiuiore ergo, non ignorautia haec i'ecit.
Non enim dicit Paidus 'Quare tu geutiliter vivis?' nee dicit '(^uare ad
iudaismum reverteris?' (utraque licuit f'acere) sed 'Quare cogis geiites iudai-
15 sai"e?' Coactio ista per simulationem et subtractionem repreliensibilis erat,
«)ua gentes et ludei credebant esse iudaiea necessaria et gentilia illieita.
Sic non (|ueritur, eaeteros ludeos consensisse iu eil)um vel gentilein vel
iudeum (sciebant euiiu esse licitum), sed in siiinilationem Petri et eoaetidiieni
geutium et luduoriuu ad iudaisnnuu ut neeessarinm. Ttein nun queritur,
20 JJarnabam edisse cum eis iudaice vel gentiliter, sed ahduetuni in eandem
simidationem et coactioni gentium et ludeorum ad iudaismum consensisse.
Igitur contra necessitatem pro libcrtate pugnat Paidus. Sola enim fides
Christi necessaria est, ut iusti simus: caetera omnia liberrinui, ne(jue prae-
cepta amplius neque prohibita. Si ergo Petrus recta fronte utraque tecisset,
25 uon luisset reprehendendus, sicut Paulus utraque cum fiducia fecit.
Ad Hieronymum ergo dicimus, qnod admittendum sit in gracco, 'Rcpre-
liensus' ad eos pertinere, qui Petrum apud Paulum aceusarunt, quod ab eis
se subtraxerat et Paidum in haue reprehensionem Petri commoveruul: fuil
tarnen vere reprchensil)ilis.
3u Porro, an Petrus iu hoc pcccaverit (ut vocant) niortaliter, videriut aiii.
Hoc scio, quod ii, (jui taii simulatione cogebantur ad iudaismum, nisi f'uisseul
per Paulum redueti, periissent, ijuia non iu fide Christi sed in opcrihns legis
iustiäcari coej)erimt. Ideo Petrus cum caeteris praebuit eflieax seaudalum
non morum, sed fidei et aeternae damnationis. Nee Paidus tarn tidenter
35 restitisset, si leve et veniale periculnm hie fuisset: eontjueritiu- enim, Euaii-
gelii veritatem fuisse desertam: at veritatcm euangelii non sequi, iain infi-
delitatis crimen est.
Non mihi placet studiimi ülud in sanctos nimium excusandi et eirerendi,
praesertim si in sacrae scriptm-ae vim vergat. Melius est Petrum et Paulum
7 reprobat fc^tt in AF cd. Erlang. 18 retrl, coactioiiein F 2(3 — 29 Ad
Hieronymum Bi§ vere reprehensibilis fe^Ü in II
486 In epistolam Pauli ad Galatas tomraentaiiiis. 1519.
iu iutideliUitfui lai)su.s, iiiiiiiu aiiatlieiiui luilx'ri, ut siipra dixit, tjuani imum
iota euaugelii periiT.
lani quod grat'fe 'kata i>nosoroN, in l\w'iv' putatur ad simiilationem
Pauli astruendam valere, non probo. Noii .siiiiiilahat raulus, sed ex corde
pleno restitit ^inuilationi l'etrinae uoxiae, et 'in l'aeie' idem est quod 'coram ■■
oninibus' seit 'in manifest«', ut beatus Ambrosius (juoque exponit. sie infra:
®ai. 2, u-Dixi Cephae corani oninibus. Sic euim supra dixi, faciera niore scrip-
turae significare id, (juod in nianifesto est et coiitrarinm abscondito, ut illie
lionio videat ac iudicet, iiic deus. Quo verbo non jiroeacitateni ac super-
biaui suani prodit, ut insipiens Porjiiiyrius criminatur, sed necessitateni et m
suinmani modestiani. Nee enim repreliendit l'etruni, donec caeteri onines
coDsenserunt, deiude et Eamabas socius suus quo(jue esset abductus ac iam
iHiilus prorsus rclictus, (pii pro veritate euaugelii staret, et illorum i'actiun
iam autoritas fiebat contra libertatem euangelicam. Modestiae debetur, (juod
non mox repreliendit, sed omnes prius abduci permisit, necessitati autem, i'
(juod euangeliiun iam j)eribat. Aut, si pertinaeiter in vi verbi graeci statur,
301). 7, 21. ([iiod 'secunduin faciem' oninino significet 'secundum a})pareiitiam', ut loan. vi j.
Jsolite iudicare secundum faciem, adhuc uon cogit, simiüationem in l'aulo
fuisse. Sed iste potius erit sensus, (juod ex animo qiiidem restitit externo
Sit. 7, 26. verbo obiurgans, sed non ex corde maligne. Quo modo Ecclesiast. vij. sn
Filiae tibi sunt, serva (corpus eamm, et non ostendas liilarem faciem tuani
ad eas. Sic parentes sunt asperi filiis secundum faciem, non ex corde, nee
tarnen simulatorie. Et (jiiilil)et Christiamis, servata cordis dulcedine et unitale,
corripere li'atrem et dissentire ab eo debet. Sed et de ipso deo dicitur
(iidflci. 3, sa.Tren. iij. Non enim humiliavit ex corde siio et abiecit filios hominum. Quis 2">
autem dicat deum simulare flagella et abiectiones lioniinnni? Ita Paulus
Vera repreheusione Petrum eorripuit, dmnis iu facie, didcis in corde erga
Petrum. Vera itaque culpa Peti'i et reprehensione dignissima et in neutro
siinulatio, qnalem d. Hieronymus putat. Prior autem erat simulatio illa, (pia
cogebat Petrus, iudaica et legalia servari. m
Quaestio. Quando Peti'us infirmoruin scandalum veritns jiia cogi-
tatione se subtraxit. Quid faceret Paulus, si in eodem cNcntu utriiKiuc cssrnt
infirmi, tani gentiles ([uani ludeiV Cui ccderet? Naiii seorsum siiigiiiis
consentire, iiullam liabel [)erplexitatem. Si enim cum ludeis edcret, gentiles
offendet, sicut Petrus: si cum gentilibus, ludeos offendet, sicut Petrus liic i'^
timnit. Tu hoc eveiitu euangeliea veritas servaiula est et reddita vafione
expoiienda, sicut Paulus hoc loco facit, Cürani omnibus argucns Petrum et
licitum asserens gentiliter vivcre, et supra, (]iian(lo Tituiii gentilem non pei-
Sltiiidjcn 3-2 Itnb 3 in H nodf) bic Utictfdirift: In fiiciem ei lestiti, quia icpro-
heuLsibilis erat] :! xt<n( 7t(>oamvn' [sicj 11 7 Kepliiiü 11 morae H 29 A. fc^U
in H 30 rogabat Tetriis AI' eil. l',il:iiig.
In epistolaui Pauli ad üalaUs comnientarius. IJl'J. 487
luisit circiiiücidi , uec cessit ad liorain. Si aiitom liir luilei iniinni ixiiint
sequi, diinitU'iidi suut. Melius est, uiiam ])ark'iu cum Euaugelii veritate
servari (|iiam iitranque pai-tem una cum euanfjulio perire.
IIuiic auteui locuni Aj)o.stoli (juam vellein eimctis Chriwtianis esse
i cognitissimum , praesertini religiosi.s, clero et nou paiieis superstitiosis , <|ui
pmpter leges pnutifieias aut sua statuta non raro subvertunt cuaugelicam et
fideni et chantatcm, iiec tautuui liabeut itidicii, ut, si postulet f'ratenia cliaritas,
oniittaut onera sua, uisi deuuo per peciuiias emerint et dispensationcs et
indulta, cuiu nee pontitices uec ecclesia jxjssit (|uic(|uani statuere, uisi (|uatcnus
1(1 libera permittatiu- cliaritas mutuaque beueticeutia. Si euiiii aliiiuid jmtest
poutifex dispensare, jet causa vel utilitatis vel houestatis aut, quae niaxiina
est, charitatis subsit, iam non eges disiiensatione uisi tua propria. Nee euiin
lex houiimiin hueusque perveuire potuit, ut in iiis causis te vel pilo ligaret,
sed exceptas semper habeat has causas, velit nolit Quod si causae hae non
i'> Hubsint et sohmi libidiuem tuani sequeris, certe pontificis disjieusatio tui et
ipsius dis.sipatio et jierditio erit. Heu quot caniifieina-s «'onseieutiaruin iu
ecelesiani iuvexit ignorautia ista legis dei et legiun honiiuum!
Nou possum omittere uobilem illam liistoriam ad hanc rem maxiiue
])ertincnt(Mii. De S. Spiridone, Cvpri episco]K>, extat lib. i. tripartitae, quod
20 in (piadragesima suseepto peregrino, cum aliud non haberet, apposuit carucs
porcinas, orans tamen primum ae veniam petens a deo: cmii autem hospes
refutasset et Christiiuuim se professus esset, 'proiiterca^ in(|uit, 'magis non
debes refutare, omnia euim mimda muudis, sicut sermo divinits edocuit". Non Xit- i, is.
quod velim praecepta maionuu contemni ullo modo, sed recte intelligi, quod,
25 ubi neeessitas vel charitas contrariiuii obtulerit, ibi, jiraesertim aecedento
consilio confessoris vel boiii viri, pia liumilitate et reverentia, debet prae-
ceptum eiusmodi infringi, ut non sit uecesse, confessionalia illa et indulta
vendi et emi. Nam nisi alia causa tibi licuerit leges infringere, nulla dis-
pensatio, nullum coufessionalc , nulluni indultum per se tibi satis fuerit. Si
i" auteui alia causa fuerit, iam illis uon indiges, ut dixi. Ego tamen pontifiees
monerein, ut aliquando ecclesiarum periculis miserti tollerent tandem leges
su;is, quibus videnius niliil nisi conscicntias il]a(|iu'ari aut pecuiiias cxpiscari,
insuper et tiduciani Christi penitus suffocari, id est veros Christianos extingui
et ecclesiam liypoerytis et idolis repleri.
35 Cum autem vidissem, (|Uod non recte ambularent ad veri-iwai. 2, i4.
tateni Euaugelii, dixi Cepbe coraui omnibus: Si tu, cum ludeus
sis, geutiliter vivis, non iudaice, quo modo cogis gentes
iudaisare?
Prodit Paidus Petriun et retegit eius simulationem: nam haue solam
40 ai^uit Simidabat se Petrus non vivere gentiliter, sed iudaice. At Paulus:
6 noii nisi subvertunt H 23—30 Nou quod velim iii ut dixi fcl)U in II
488 In epistolaui Pauli ;ul Gulatas commentarius. 1519.
'iiiuuo, iiKjuit, gentiliter vivis et vixisti, et nunc alind shnulas, et liae simn-
latione cogis gentes nun gentiliter .sed iudaice vivere et ita iu Servituten)
legis arges'. Ex <juo perspieuuni fit, Paulum non fnisse a d. Hieronvnio
satis iutellectimi. Nani Hieroupnns eam siniiilatiouem iutelligit, (jua l'etrus
propter ludeos iudaisabat, servans legem, quam non liceret servare: at hane ■■•
Paulus non ai'guit neque curat, sed eam qua simulabat et segregabat se a
gentilibus escis, quasi non liceret eis uti: haec enim erat euangelio periculosa,
non Ula.
Fueruut, qui hunc Cephe alium quondam ex Ixx discipulis fuisse
assererent, ut est in Ecclesiastica historia Eusebii. Sed hoc erudite et potenter i«
coiivcllit d. Hicrcjnymus. Perverso enim studio x'oluerunt l'ctro patrocinari,
cum Paulus dedita opera haec ad Galatas scripserit, ut obtunderet os detra-
hentium sibi, quod sua doctriua esset Petro postponenda. 'Contra, imjnit,
non ex hominiijus sed ex deo, insuper non solum probata fiiit per Petrum
et ajiostolos, sed et ipse Petrus jier eam correctiis', ut iani non reliquum i''
haberent, (pK)d Paulo oggannirent, (piando et Petrus lapsus f'uerit in vcntate
euangelii, libertatem, quam sibi vendicabat, aliis timore ludcorum subtrahens
ac per hoc inique cum eis agens. In qua re nimirum Paulus superioren)
se Petro ostendit. Nee ista superioritas (ut dicitur) inflationis causa fuit,
quia persona hominis est, quam dcus non respicit, super (jua tarnen liorrenda 'm
discordia olim Rhomaiia et Constantinopolitaua sedes eontenderunt tanquam
re ad ecclesiam sola uecessaria, (jnasi unitas ecclesiae sita sit in persona
hominis et potestatc praecellente, ac non jiotius in fide, spe et charitate in
spiritu.
Illud quorjue oniittendum non est quanquam tritum et vulgare, (juod js
'Cephe' aiitiiore Hieronymo hebreum, immo Syrum idcm sit (|U(id 'Petrus' seu
'petra' grcce, 'saxum' vel 'soliditas' latine, ut et dccreta indicant ex Leone
i'l Aml)rosio sumpta. Errat ergo decretum Nicolai (si titulus non rncntitur),
quod 'Cephe' sit idem (juod 'caput', ut Petrum anxia illa affectione caput
t^cclesiae ])raeter Clu'istiuu faciat. 'Cephale' graecum caput significat, non :«'
'Cephe' Syrum.'
©01.2,15. Nos natura Indei et non ex gentibus peccatores.
Comparat ludeos et gentes. 'Nos, iiKpiit, natura ludci, in legali instieia
excedimus quidem gentes, (jui peccatores siuit, si nobis conlcrantur, ut ()ui
uec legem uec ojiera eins hal)eant: verum non in lioc iusti sumus coram deo. as
3 (1. fef)tt in H 5 licebat F unb od. Eil.iiip;. 9 Kc))lie H 20 Sßon siipei- qu.i
iiä 'Ccplie' Syrum 3- '" ftW i" "
') i.'ull)cr meint bn-3 Icftct l>ist. 22. c. Sacrosanota Roiiiana, bnj bi'iii ?liiiif(cl ,(U:
g(jd)ticl)cii luitb; im Cuii)us iuris canonici gcljt ein 2;c£ri;t bcü 'Jiitulaus Uoiljct; balicr bct
3«t()um.
In e])i8tulaiii P.iuli ad Galatas conimentiiriuä. 1519. 489
Externa est ista iiisticia no.stni'. Kt liaiic .seutentiam copio.sLssimi^ tractat
Rhu. i. et ij. ubi primum geutes declarat maximos peccatores fiiissc, sed inMom. i.isff.
.secuiido c. ad ludeo.s vurtons, etiain si tales noii sint, (jiiales gcntcs (U'scri|).st'rat,
iiDiiluiniiuis peccatores asserit, ijiiud legem iuris, iioii intus servariiit et in
s lege gloriantes per legis transgressionem deuiu iuhonoraveriut.
Seientes autem, qiiod noii iustificatur ex operihus legisivtni. 3. le.
nisi per fideui lesu Christi, et uos in Christum lesum crediiuus,
ut iustificemur ex f'ide Christi et non ex operihus legis.
'lusti, iuquit, sumus, sicut natiu"a ludei, non peccatores sicut gentes,
1« sed iusticia operum legis, qua uidlus iustificatur coram deo. Ideo et nos
sicut gentes, iasticia nostra pro .stercore ducta, per fidem Christi iustificari
quaerimus, iam sinnd peccatores cum gentibus, simul iustiticati cum gentibus,
([uando deus nihil discrevit, ut Petrus Act. xv. dicit, inter nos et illos, rtde sipojd). i.s, 9.
purificaiis corda iJlorum'. Verum hie locus quoniam absurdus vidctur iis,
15 qui Paulinae tlicologiae nonduiii assueverunt, (juaudo et d. Hieronynuis non
nihil sudat in hac intelligentia, latius prosequemur eadem, (juae sujira cocpimus
de paternis traditionibus. Nee video inter extantes authores, (jui ad haue
sententiani satis sit, praeter unmn Augustinum, m'c hunc in onmibus locis,
.sed ubi cum Pelagianis, gratiae dei hostibus, i)ugnat. Hie laeilem tibi et
2n apertum faciet Paulum.
In primis ita<|ue sciendum, quod homo duplicit<'r iu.stificatur et omnino
contrariis modis.
Primo ad extra, ab operihus, ex propriüs viribus. Quales sunt iiuinanat^
iusticiae, usu (ut dicitur) et consuetudine comparatae. Quälern describit Aristo-
25 teles aliique ]>hLlosophi. Quälern leges civiles et ecdesiasticae in ceremoniis,
(jualem dictamen rationis et prudentia parit. Sic enim ])utant, operamlo
iusta iustum fieri, teniperando temperatum, et similia. Haue i'acit et lex
Mosi, ipse quiKpie decalogus, scilicet ubi timorc jienae aut pi-omission(^
niercedis servitur deo, non iuratur per uomen dei, honorantur parentcs, nun
30 occiditiu-, non rapitiu-, non adulteratur &c. Haec est iusticia servilis, mer-
cennaria, ficta, spcciosa, externa, temporalis, muiidana, hmnana, (pnie ad
futurani gloriam nihil prodest, sed in hac vita reci])it mercedem, gloriam,
divitias, honorem, potentiam, amicitiam, sanitatem aut certe pacem ac tran-
quillitatem minuscjue malorum (juam ii, qui secas aguut, sicut Christus
35 Phariseos describit et beatiis Augustinus Rliomanos Hb. i. civit. viij. Haec
mire f'allit etiam sapientes et magnos viros, nisi in sacris litcris fuerint eruditi.
Hanc Hiere. ij. vocat cistemam dissipatam, (juae non continet aquam, 3"- 2. i3
et tarnen (ut ibidem dicit) f'aeit, ut praesumant se sine ])<ci-atis esse, et
omnino similis est aetibus iis, cjuos videmus a .Simia fieri aeuiulatione liomi-
28 decalogos 11 35 lib. 1. de Ci. ca. 8. H
490 l^i epistohuu Pauli ad Ualatas comnientaiius. 1519.
tiiiin, aut (jiios personati in scenis et liulis ostontant, atque oniuiiiü hypo-
critanim et idoloriuu propria est. liko in .scripturis vocatur mendacium et
iiiifliiitas: iiide iKinien 'Betliaven', doniiis iuiquitatis. Ex lionini genere sunt
et liodie nientinin ilii deceptore.s, (pii übero freti arhitrio bonani (ut aiuut)
fiinnant intentionem et actum diligendi deum super onuiia e.\ naturalibiLs .^
elicituni habentes niox gratiam dei sese obtinnisse perditissinie praesinnnnt.
sjiaic. i, 26. Hi siuit , qui liaeniorrhüissam (id est peceatriccni couscientiani) operibus
.sanai-e laboniut et consumpta substantia peius habere faciiuit.
Secundo ab intra, ex fide, ex gratia, uld homu de priore iustieia prorsus
desperaus tauquam ab iiuuuindicia menstruatae proruit ante deum, gemens w
iiiK. 18, i3r. iiiiiniliter peecatoremque sese confessus cum publicano dielt: Dens, propitius
esto mihi peecatori. Hie, inquit Christus, desceudit iustiiicatns in domum
suam. Haec enim est aliud nihil (piam iuvoeatio nominis divini. Nomen
autem dei est misericordia, veritas, iustieia, virtus, sapientia, suique nominis
acensatio. Est autem nomen nostnmi peccatum, mendaciimi, vanitas, stulticia, i'^
*',jji"3j\! inxta illvid: Omiiis honio mendax, vanitas oninis homo vivens &c.
Invucatio anteni nominis divini, si est in corde et ex corde vere facta,
ostendit, quod cor et nomen domini siiit unnm sinnd et sibi cohaerentia.
Idei) impossibile est, ut oor non participet eiusdem vii-tutibus, qnibus ]H>llet
jiom lu, 17. nomen domini. Cohaerent autem cor et nomen domini per fidem. Eides so
VI 22, 2:i. autem ])er verbum Christi, (pio jn-aedicatur nomen domini, sicut dielt: Narrabo
*i. IU2, 22. nomen tunm fratribns meis, etrursnm: Ut amuincient in Syon nomen domini.
Sicut crgcj nomen domini est pui'uin, sanctum, iustmn, verax, bonum &c.,
ita si tangat tangaturcjue corde (quod fit per fidem) omnino facit cor simlle
sil)i. Sic fit, ut crcdentibus In nomine domini doncntur oirmia peccata et 25
^i. 2.S, 11. iustieia eis impntetur "])ropter nomen tunm, domine,' quoniam l>onum est, non
proptcr uicritum ipsornm, (juoniam nee ut audlrcnt meruenmt. Instificato
aof|. 1,12. autem sie corde per fidem, (]uae est In nomine eius, dat eis dens potestatem
(ilios dei fieri, diff'uso mox s])iritu saiicto in cordil)us corum, qui charitate
dilatct eos ac paeatos iiilan's(]uc f'aciat, onmiiim bonorum operatore.s, omnium .tu
maliiniui victorcs, etiam mortis contemptores et int'crni. Hie niox cessant
oiunes Icges, omnium legum opera: omuia sunt iani lilwra, llcita, et lex per
fidem et chaiitatem est impleta.
Ecce hoc est, (juod (Ijiristus nobis meruit, seiliecl prMc(li( ari nomen
domini (id est misericordiaiii , verifatem dei), in (]nod (|ui crediderit salvus 3.''
erit. Jgitnr si te eouscientia vexat et peecator es et (puieris fieri iustus,
quid fiieies? An eircnmspicies, quaenam opereris aut quo eas? Non. Sed
vide, ut nomen domini vel audias vel recorderis, hoc est, ((iiod deus est
iustus, bonu.s, sanctus, et mox hiiic ailhaere, firmitcr eredens, cum esse tibi
13 enim, qiiia est AI" 10 iSk-. ftct)t in AI'' cd. Kilimg. l)intct vanitas, in II Ijintci;
mciiilax 'J2 uiumiicict l' Ziuu II !2G ei imputetur AI'' eil. Erlang. '-i'l umnia
iimi sunt V
In epistolaiu Pauli ad Galat;xs coinniontiirius. 1519. 491
taleni, et sitiml tu iam talis es, siiiiilis eins. \'criini hoiirmi doinini iiiis(|nain
ciarius videbis (juani in ('liristo: il)i videl)is, (|uain boniis, .siiavis, fidelis,
iu.stns, verax sit dcu.s, nt (jiii proprio tilio siiu iioii popcrccrit. Hie tc |)('r
Christum trahet ad seipsiun. Sine hac iusticia inijwssibiio est, cor numdiiin
5 esse: ideo inipossibile est, iustieiani liomininn verain esse. Hie eniin assinnilui'
nonien domini in veritateni, iliie assuniitur in vanitateni, (jnia liic deo <rl<iriani,
sibi confusioncni, iilie silti tdoriani, deo eontunieliani reiidit iionio. Ilaee
est Vera eabala Hominis domini, non tetrairrannnati , de «pio Jndei sn|i('i-
stitiosissime l'ai)ulantur. Fides, iMi|nani, in iiomen domini est inltüiu'eiitia
lü legi§, finis legis et prorsus omnia in oninibus. At in Christum pusuil iior
Dornen suiini, sii^ut per jMosen |)raedixit.
Haec est iusticia Hberahs, gratuita, solida, inttjrna, aeterna, vera, coelestis,
divina, quae in hac vita nihil nieretur nequt; aceipit neqne quaerit. Imnio
cum sit in Chri.stum et nonien eins, quod (!st iusticia, til , iit Ciu'isti et
i"! Christiani iusticia sit una eadeiiKiue inettaiiiliter siiji eoninneta: e tJhristo
enim S(;aturit et ebuUit, sicut dieit loaii. iiij. Acjuani, (|nani ego dabo, fiet juii i, u.
in eo fons aquae vivae salientis in vitain aeteniani. Ita Iit, ut, sicut aliciio
peccato omnes facti sunt peccatores, ita alieiia iusticia omiies tiant insti, ut
Rho. V. dicit: Sicut per inobedientiani uiiiiis hominis [icccatorcs constituti iHöm. :., i9
20 sunt multi, ita per nnius liominis Ciiristi iustieiani insti eonstitunntin' iiuihi.
Haec est iiia misericordia per omnes jimphetas praedicta, haec i)eiiedictio
Abraliae et semini jironiissa, ut inl'ra videbimus.
Nunc revertendo ad textum videmus, (juam rect(! A])ostohis dicai:
Scientes, quod ex operibus legis non iustifieatur hoino iiisi
25 scUicet ex fide lesu Christi, et nos in Christo Jesu credimus, ut
iustificemur ex fide lesu Christi, et non ex operibus legis, in
quibus verbis iitranque hanc iustieiani designat et j)riore rejirobata posteriorem
amplectitur. Ita et tu facias, charissime frater: audi prinmm, (|nod 'lesus'
significet siUutem et 'Cliristus' uncticjiieni niisericordiae, et inauditam haue
30 salutem et misericordiani crede fimiiter, et iustificaberis, iioc est, credc cum
tibi fore sahitcm et luisericordiam, et ita erit sine omni dubio, (iuocirca
satis inipie et iiimis gentiliter docetur, (juando reniissio pcccatonim pei-
satisfactiimculas, jier contritioncs coactas fieri docetur, liac ti(h'i in Ciiristniii
doctrina prorsus ouiissa, ut niuic vulgus sententiastronim theologisat.
35 Notandum tarnen hie, quod opera legis Apostolus non reprobat, ut et
d. Hieronvmus hoc loco docet, sed fiduciam opcrum legis: hoc est, o])ci'a
non negat, sed ncgat per ea quencpiam iustificari jiosse. Unde cum Einpliasi
et Epitasi verbum Apostoli legendum est, quando dicit: Non iustifieatur
homo ex operibus legis, (j. d. 'Admitto fieri opera legis, sed dico eis non
6 hie de deo II U iuriuani icljlt in II 15 e Bot Christo fcl)It in .\K cd. Krlaiig.
18 fiunt iusti alle "JUiSflobcn :J5 legis fc^tt in II :!ü legis fc^lt in II -39 legis
leintet opera fc^U in H
492 In epistohim r.iuli iul li;iliiUs (.■omiUL'ntarius. 1519.
iiistificari lioiuiiiwii mal coram sc et liüminil)us et pm lniiu8 vitat' mercede.
Siiit opera legis, modo sciatur, ea esse coram deo peccata et iain iioii vera
opera legis'. Ac sie futiditiis destruit iiisticiae nostrae fidiiciaiii, ijuod ultra
omnia opera legis longe alia iiistieia opus sit, uempe operilius dei et gratiae.
Item et hoc observabis, ijuod 'opera legis' generaliter dicit, non tautum s
ceremonalia, sed prorsus onmia etiam decalogi, (juia et ipsa extra fidem et
iusticiam verain dei facta tum iiou suiüciuut, tum falsam fiduciam hypocritis
in specie sua praestant. Desperandum ergo omnino ab omuibus viribus,
operibus, legibus volenti salvari.
Item, Tropum iiuic Apostolo tamiliarem til)i notabis, quod opera legis w
non aliorum usu vocat, quibus impietur lex ij)sa. Nam hie sensus in causa
est, (|uod Apostoluni plurimi non intelligunt, (jui opera legis non nisi iusta
et bona intelligere possunt, (piando lex i])sa l)ona est et iusta: ideo coacti
sunt per legem intelligere eeremonialia, (jviod illa i'uerint tnnc mala et mortua.
Verum errant: lex ceremonialis, sicut f'uit ita nunc fiuo(iiie est bona et saneta, i"-
(|ni:i ab ipso deo statuta.
Apostolus constanter negat impleri legem per opera, sed per solam
lidem. Qnia impletio legis est iusticia, sed haee non est oi)erum, immo
fidei, ideo per opera legis non potest intelligere ea, (piibus satisfit legi. Quid
ergo? Regula Apostoli est haec: Non opera imj)lent legem, sed imjiletio l'o
legis iacit opera. Non iusta faeiendo iustus fit, sed factus iustus facit iusta.
Prior est iusticia plenitudoque legis, antequam fiant opera, cum haec ex illa
fluant. Ideo opera legis appellat ad differentiam operum gratiae sen o]ierum
dei, (piia opera legis \ere legis simt, non nostra, cum non fiant voluntate
nostra operante, sed lege per niinas ea extorquente vel per promissa elicieute. 25
QuikI autem nostra voluntate libere non fit, sed alio exigente, iani non
iiostrum sed exactoris potius opus est. Eins enim sunt opera, quo imperante
tiunt. iSed finnt imperante lege, non lu!)ente voluntate. Quod satis patet:
si eui liberum esset sine lege vivere, nunqnam sua sjxinte faceret ojtera legis.
3ci.y, ■! Inde a|)ud Isaiam Lx. lex vocatur exactoi-, quando dicit: Virgam humcri eins, 3»
iugum oneris eins, sccptrum exactoris eins superasti, sicut in die Madian.
3c(-9, 6. Quia per parvulnm, (jni datiis est nobis, in quem eredimus, efficimnr liberi
ae lubentes in legem, iw iam uos non legis sumus, sed lex nostra est, et
Opera non legis, sed gratiae sunt, ex qua libere et suavitcr scaturiunt, quae
lex prius aspere et f'ortiter exprunebat. ^^
Ilacc intelliges, si (piatuor ordines operum disposueris: 0])era ])cceati,
qnac dduiinante eoncupiseentia finnt sine resistentia gratiae. Opera legis,
quae fbris coereita (Hjucnpisccntia tiunt, tarnen intus eo magis fiu'vente et
legem odient<', id est cpiae sunt l)ona in specie, mala in eonie. Oj)era
gratiae, quae repuguante eoncupiseentia, vietore tamen spiritii gratiae fiunt. ^o
2 legis fe^It in II :'. Ii'j,'is fi'l)lt iit II in 'rrdinim luiiic II
In epistolani Panli ad Galatas commontarius. 1519. 403
Opera paois et pcrfVctac sanilatis, (|iia(>, cxtincta cononpiseontia,
plenissima facilitate et suavitalc fiuiit, ([uod in futura vita crit, liic inripidir.
Proptor (j uod ex opcrilms 1 ('tiis ikhi i us t ii'i cahidir cmi ii i s caro. woi. s, ir..
Eaiulom Klioina. iij. seuteiitiaiii «'(iiicludit. Kt ihidoin lato probat ox sHum. ;;, 9 ti
5 psal. xiij. Xon est instns, qui f'acial boiiuni &c. Idi'O neecsssc est, u|)era ';«i. 14, :i.
legis esse peccata: alioqiiin iustificarent certc. Atque ita darum est, iusticiaiii
Christianam et liumanam esse prorsus non modo diversas, sed contrarias
quoque, qiiia haec ex operilms fit, ex iila finnt opera. Inde nihil minini,
qiiod theologia Paiilina ju'nitiis eeeiderit nee intelligi potueril, post(|imni ii
lu coepenuit Christianos doeere, (pii Aristotclis uioralia prorsus oonvenire nicntiti
sunt cum Christi Panliqup doetrina, ])rorsus noe Aristotclem nee Christum
iutclligcutes. Xostra enim insticia de coelo ])rospi('it et ad nos desccndit.
At impii illi sua insticia in coelnni ascendere praesuin))serinit et xcrilatcni
illinc adducere, quae a])ud nos de terra orta est.
1'' Stat ergt) Paulus l'ortiter: Non iustificatnr omnis caro ex opc-
rihns legis, sieut et psalinus: Non iu.stificabitur in conspeetn tuo (muiis^Ui 143,2.
vivens. Reliquum est, opera legis non esse opera iusticiae nisi eins, (|uaiii
nos facimus.
Quod si quaerentes iustificari in Christo inventi sumus etcwnt. 2, 17.
20 ipsi peccatores, nunquid Christus jieccati minister est? Ahsit.
Id est 'Diximus iam, nos in Christum credere, ut instilicarcmur ex lidc
Christi. At si nee sie iu.stifieanuu- , immo adhuc inveninuu- |)eccatores et
iustificationis indigentes (Quia ex operibus legis tu cogis nos iustiticari), ergo
iustitieatio ex fido uiliil est et Christus sua fide nos peccatores l'ecit et legis
25 iusticia egentes: quod est absurdissinnmi et Christum prorsus abolere, quia
sie peeeatum nobis nu'nistrasset, quod j)er legem dilueretur, et iam esset legis
insticia melior quam Christi'. Argumentatur enim Apostolus ab impossii)ili
et absurde, qua.si diceret 'Si lex ueeessaria est nobis, qui in Christo quae-
rimus iustificari, ergo iustifieati per Christum adhuc peccatores invenienun-
M et legis debitores. Quod si hoc est, iam Christus non iustificavit nos, sed
peccatores tantum fecit, ut per legem iustificennu-: quod est impossibile.
Quare et hoc est impossibile, legem (inquam) esse necessariam et ojieribus
legis nos iustificari. Iustifieati enim in Christo non invenimur peccatores,
sed iu.sti, quia Christus non peccati, sed iusticiae minister est\ Haec bcati
35 Hieronymi .sententia est: B. Augustinus paulo aliter et coactius.
Ut autem Apostolum intelligas, advertes, (piod subobscure Moseu cum
Chri.sto eom])arat. Nam is est Paulo tropus, quod legem ajqjellat occa-tHüm. 7, 11.
sionem virtutemque peccati. ideo ministerium legis ministrationem mortis eti.Uov. i.',,.',c.
29 invenimur II 1)4 f. Ilacc ti» eo.ictiu.« fct)It in II
494 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
2. liot. 3, ;. pecoati aiulet nomiuaro , ij. Cur. iij. Si niiuistratio mortis in literis defor-
;Hom. 7, 9 ff. mala &c. Et Rho. vij. declarat, quomodo peceatara per legem oeciderit.
Ideo Mosen mini.strum legis iiitelligit ministruni i)eceati et mortis, ((uod per
A'üiii. 4, ir.. legem peccatum veniat, per j>eecatnm mors, quia, iuquil Rlioma. iiij., ubi uon
est lex, nee praevarieatio. C'iii up])ouit Cliristmii ministruni iusticiae, qiii lioe ■'•
5oi) 1, n.implevit, quod Moses per legem exegit. Qiiod et loan. i. non omuino tacet:
lex, inquit, per Mo.seu quidem data est, gratia auteni et veritas per lesum
C'in'istmn facta est, q. d. 'lex, non autem gratia nee veritas, per Mosen, ergo
potiiis peceatum et transgressio jier eum miuistrata est'. Igitur Christus non
est legi.slatoi-, sed legis impletor: omnis legislator minister peccati e.st, quia i"
ponit ocoasioneni peceati per legem. Unde veterem legem non ]ier seipsum,
sed per angelos ordinavit: novam autem, id est gratiara, per seipsum dedit,
misso spiritusaneto de coelo.
Atqui iterum hie occurrit miseria ecclesiae et populi ehristiani, quando
intendo in svlvas, harenas, nubes, maria legum Rhomauarmn, quarum neque is
titulos sufSeias ediscere tota vita. Hie Apostolus eum fidueia leges prouuu-
eiat esse peccatormn ministrationes, cum tarnen nostri legislatores et peccatis
et litibus oceurrere sese iactent acervis legum, nee ipsam in oculos impin-
gentem experieutiam .sentiunt stidtum hoc eorum consilium demoustrare.
Et ut ego aliquando allegoriis ludam, decem piagas Aepyjiti arbitror so
figuras fuisse non tantum iudaieormn Tlialmudim, sed et Ecelesiasticorum.
Nam quod per aiigelos malos eas inflictas legimus, non potest negari doctrinas
ac traditiones hominum illis signifieari, eum angelus omuino uuucium verbi
cftii in, uf. et doctorem signiticet, ut etiam angeli illi A]joealypsis osteudnut cum suis
plagis ei phialis. Verum caeterae plagae, quod aquae nostrae in sanguinem ■-•:.
vertuntur, quod loquacissime glossarum ranae uos inquietant, (piod ])cdiculi
vellicaut et exugunt totas substantias uostras, (juod nuiscae (luocpie lalio-
rantes et sudautes nos depascunt, quod pecora simplicis cordis occiduntur,
quod vesicis inflaniur, quod grandine tyraunicac violeutiae censemur et ferimur,
fjuod locustis ad medidlas us(|ue exuginuu-, ibrtc tolerandae erant pro pce- 3o
catis nosti-is: sed c[Uod uovissimis malis accedentibus tenebris j)a]pabilil)us
exceeamur, et heu tandem ])rimogenitam iusticiae et fidei in Ciiristo gloriam
amittinms, non satis jilorari potest. Verum quando bic ])aternum in jionti-
ticibus officium dormit, ego, (piod possum, saltem j)racsto l'raternuni, moni'us
ae rogans, ut et nos ad domimuu clamemus, siq\ia misericorditer descendat 3^
et nos liberet de i'ornacc ista ferrea et domo servitutis diuMssimae.
Credo aut<'m, ali(|Uos iiioxeri, (piod Ajxistolus iiic uegat pcccatores esse
eos, (|ui in Christiun «•redunt et iustificautur, eum nullus sit iioniinuni sine
fflöm. 7, M.peecato, nee ipscmet, ut IIlio. vij. et viij. de seii>.«o testatur. Respondeo:
1 Ij.f'or. i. AK II iinii (iiiiiiiiiii tacol fcl)lt in ^l'v c.l. ICrlaiifj, 7 data, gratia F
14 5!oii Af(iui ituiiiin bis servitutis ilurissimae 3- ""i ff'''t in II
In epistolara Pauli ad Galatas commcntarius. 1519. 495
üninis i|iii cn'dit in Cliristuni iustus est, ikukIihii iilcnc in rc, scd in s))p.
C'iu'ptus est enini itistiiicari et saiiari, siciit luinio ille scniiviviis. Interim vuc. ui.m.
aiitein, dum iiistitieatur et sanatur, non impiitatiir ei, (jiioil relicjuuni esl in
carne peccatuni, pi-opter ("hristnm, qui, cum sine omni peoc^ato sit, iam uuuni
'■> cum Christiano suo faotus, interjiellat pro eo ad patreni. Sie Rlio. viij. enni !)U>m. 7, 23.
dixisset sc eaptivari per "lesreni nienibrorum in peeeatuni, dieit: niliii dam-
nationi:? est üs, qui sunt in Clu-isto lesu, qui non seeunduni earneni aniliu-
lant. Non ait 'nihil peeeati', sed multum peccati est adluie reli(|uuni, verum
non danuiatioui inqudatiu'. In lioe mysteriiuu videftn- Christus in crnce
111 dixisse 'eousununatuiu est", aute<|uani moreretur. (.inare onuies eiusnuxh Joii. i», 3u
iustorum commendationes eodeni modo Intel li<;'endae sunt, (|Uod non onmino
in seipsis perfeeti sint, sed in deo reputante et iy:noseente propter iidem lilii
sui lesu Christi, (pii est jjropieiatorium uostnun. Haeo longe beatus Autiii-
stinus lib. de natiu-a et gi-atia.
1^ Pemiciose errant et fallunt, qui bajitisatis et pnenitentibus nulluin pee-
eatuni tribuunt, sed tantum infirmitatem, f'omiteni et niorlium uaturae, pra(>-
sertim dum m seipso non esse peeeatuni j^ai-riunt, (piod in deo reputant(^ et
ignoscente tantummodo non esse peeeatuni debui'raiit dieere.
Si enim, (|uae destruxi, itcrum haec reaedifieo, praeva ri- i«oi. 2, is.
so eatorem me coustituo.
Hoc est 'Quando esjo jier fidei praedicationem doeiii iustifiealionem in
Christo et legem iini)letam, ac per hoe |)eeeata destruxi, si iteinm ieiicm
docerem servandani et non impletaiu, quid alind i'acereni (piam (piod prccaia
rnrsus statuerem et adluic esse superauda o|)eribus nostris".' In (pia re nihil
2'. iacerem, nisi quod nie vel tunc vel modo male egisse ostenderem, lioe est
praevaricatorem statuerem, immo facerem nie alienum a Christo, in (|no
iustificatus fui, et denuo sub legem et peccata nie tradei'cm ae(|ne praevari-
catorem, sieut ante Christum fui\
Iternm suis Tropis Apostolus utitiu-: ideo variant intei-pretes. D. 11 ie-
30 ronymus 'destraeta' et 'reaedifieata' vult inteUigi legem, scilicet ceremouialeni.
Qnae sententia et.si vera est, angustior tamen est (|uaiii ut satis sit eaeteris
scriptnrae loeis convenire. 1>. Augustinus Mestrueta' voeat opera legis, immo
superbiam gloriantem et praesumentem de operibus legis. Nee haue danmo.
Verum Apostohun cum praeeedentibus et aliis loeis eonq)araudo peeeata (ut
'■''' dixi) videtur destruere, non legem, praesertim cum Kho. iij. neget se destniereiHüra. 3, 31.
legem per fidem, sed potius statnere. Peccata autem destruit Klio. \i. ut «Höm. 6, c.
destniatur coqius peeeati. Nam per fidem destruuntur iieecata, (juae per
legem eraut et abundabant: peccatum enim ncm destruitur, nisi lex impleatnr.
At non nisi \wr tidei iusticiam lex impletur. Ita fit, ut per fidem simnl ( t
5 Rhn. vij, F 13 sui fefitt in F 33 Nee lun.c II
496 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
lex statuatur et peceata destriuiutur: dum enim per fideiu satisfit legi, desi-
nunt peccata et lex permanet in robore.
Reedifieare vero peccata est nu'sum legem praedicare et putare
servandam et implendam. Ubi vero impleuda lex est, uecdiuii iusticia facta
est, immo pecoatum supercst: peccatum est enim legem nondiim implesse. r.
ita redeiint peccata, quae prius destructa per fidem docebautm*. Quare aedi-
fieare peccatum idem est quod iufirmarc, destruere, irritamque facere
legem. Destruere autem peccatum idem est, quod legem statuere, aedi-
ficare et implere. (^uicunque ergo docuerit legem impletam tactamque
iusticiam, hie utique destruit jieccata. Hoc autem iacit, qui docet (ler fidcm lu
lesu Christi iustos fieri, id est legis impletores. Qui vero dixerit legem
implendam neque factam iusticiam, hie utique rursum statuit ac resuscitat
peccata et debitores legis constituit ac reos facit servandae legis.
Hunc, inquam, esse scnsum Apostoli puto hoc loco, qui per peccatum
Sföm. s, s.destrui legem solet docere, ut Rhoma. viij. Quod impossibile erat legi, in i^
quo infirmabatur per carneni, id est, uou implebatur. Caro enim non implet
legem, ideo infirmat legem. 8ed in aliis quoque locis scripturac idem Tropus
3cr. 3-., 16. iu\-enitur. Sic Hiere. xxxv. Finuaverunt filii lonadab praeceptum patris sui,
3«. :i-., 14. (juod praeeeperat Ulis. Item: praevaluerimt sermoues lonadab, cjuos prae-
*j. 141, ß. eepit. Et psal. cxl. Andient verba mea, quoniam potuerunt, id est, potentia 20
*i. 13, 37. facta sunt, firmata impletacpie .sunt. Rursus psal. xvij. Non smit infirmata
-9\. 11, 3. vestigia mea, id est, viae meae firmatae et impletae sunt. Sed psal. x. Quon-
iam quae perfecisti destruxerunt, id est, legem tuam, ut heb. habet, dissi-
))avcrunt &c.
Sed ex praecedentibus quoque hunc esse sensum liquebit, ubi negavit 2.'.
inveniri peccatores, qui iu Christo iustificati sunt, ideo peccata eis esse
destructa conxnncitur. Si autem invenirentur peccatores, iam peccata ]>rius
destructa restituerentur, (|Uod esset in Christum blasphemia, qui peccatum et
iCioii. n, 9. mortem nobis destruxit, si in cum crediderimus, et, ut Joannes ait, qui
natiis est ex deo, non pcccat. Credo autem satis patere, Apostolum non so
tautiim de cercmonialibus lcgil)us loqui, sed prorsus de onmi lege. Parum
ciiini Cliristus contuHs.set, si sola peccata legis ceremonialis destnixisset: at
(|uan<lii ctiam decalogi peccata destruxit, iam a fortiori planum est, et eerc-
inmiialia destructa esse et libcras omues leges factas.
Itcrum autem cogor adinmien' lectorem trivial! i.sti Theologiae assuetum, 35
qui forte tiirl>al)itnr, audieiis, legem esse iniplctain omnibus ((ui in Chrisiuin
credunt. Dicet enim: 'Ciu' ergo decalogus et tot euaugc'lii et A))ost(>lorimi
praecepta docentur iin|>iciida et exhortamur cotidie ad eorum opera?' Respon-
detur, sicut .supra dictum est: Quomodo in Christo iustificati uou sunt pec-
12 ncqiie fractam AK 20 f. 58on El jisal. cxl. Ui iniplet-iqne sunt fef)lt in II
22—24 S8on Sed iwal. x. tiä (llssipavenint &c. fcljlt in II :!'.) yiioinodo &c. ift in oUen
Sluägoben n(? Sleienfalj flefagt
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 497
catores et tarnen sunt peccatores? Utrnnc|ue enini de insto scriptnra statuit.
loanncs in canonica sua c. i. 8i dixcriniiis, (|iiia pcccatiini ndu lialicinns, i|).si 1.30I1 i, sf.
nos seducinuis et verita-s in nohis non est. Qui eiusdera c. ultimo dicit:
Scinuis, quoniani omnis qui ex deo natus est non peccat, sed generatio dei, i.^oii. r,, is.
5 id est quia ex deo natus est, coiiscrvat euni, et nialignus non tanget eiuii.
Idem 0. iij. Onuiis, qui natus est ex deo, peceatuni non facit, quoniani scnien 1.00I1. 3,0.
ipsius in eo nianct et non potest peccare. Ecee nee potest, inquit, peceare,
et tarnen si dixerit, se non habere peceatuni, nieiititur. Simileui coiitra-
dietionem in lob lieet videro, (|ueni deus, qui nientiri non potest, pronunciat
10 virnni iustuni et iunoeentoiu f. i. qui tanien inferius eonfitetur se pt'ceat(H'i'ni t'ioi' 1, 8.
in vai-iis locis, prae^ertim e. ix. et vij. Cur non tollis peccatura meum? &(^- |!|jS ?; 2";
N'cruni auteni loquatnr, oportet, (|uia, si eorani deo nientitur, iani dciis euni
non proniinciaret iustuiu. Sinnil ergo iustus, sininl peecutor. Quis .•~ol\ct
bas diversas eontra se facies? aiit in quo eonvenient? Nemjie in propi-
15 ciatorio, in quod vultus Cherul>in, alio([iiin sibi contrarii, oonveniunt. (^ula
ergo per fidein incepta est iusticia et inijilotio legis, ideo propter ('in-istiini,
in quo credunt, non imputatur, quod r(>li(juum est peccati et implendae legis.
Fides enini ipsa, ubi nata fiierit, hoc sil)i negtttii habet, ut rcliquuni jicccati
e earne expugnet variis afflictionibus, laboribus, niortificationibus carnis, ut
20 sie lex dei non modo in spiritu et corde plaeeat et impleatur, sed et in
eanie, quae adliue resistit fidei et spiritiii amanti et implenti legem, siciit
])ulchre Rho. vij. describitur. Proinde si fidem speetes, lex impleta est, pee-iHiim. 7,s2f.
«ata destnicta, nullaque lex superest: sed si carnem, in qua non est bomim,
iam peccatores cogens fateri eos, qui iusti sunt in spiritu per fidem.
a:. Totum ergo quod aestuat A])ostoliis est, ne quis jier opcra legis intro-
ducere iustieiam in cor praesumat, quasi non iam fidei iusticia ibi regnet,
e qua in camem fluant opera et pleiiitudo legis. Et accipe tibi simile : Sicut
Christus sine omni peccato, capnt iustorum, nihil debet legi prorsus ncc
docendus est, quid fiicere debeat, qui omnia iam facit et abundantius (juani
80 lex doceat, tarnen corpus suum et canicm suam, ecclesiani, regit et exercet,
ut suam iustieiam ei influat, ut, quo modo ipsc patri jier omnia obedi(>ns
est, ita corjius quoquc suiun reddat obcdiens, quod nonduin est tarn obedions
et sine peccato: ita spiritus iusti, iam per fidem sine peccato, nihil debens
legi, corpus tarnen habet adhuc sibi dissimile et rebelle, in quod operatur et
3.'. exercet, ut ipsum quoque sine peccato, iustum ac sanctum sibi simile reddat.
Ideo praecepta simt necessaria tantuiii jicccatoribus. At iusti quoque
sunt peccatores propter carnem suam. Quod tarnen non imputatur eis propt<r
fidem interioris hommis, qui deo confiinnis iiersecjuittir, odit, crucifigit ]m'c-
catum in came sua, donec in iuturo consiimmatiis in cariie et spii-itu niilii
5 i(l est, qiii ex ileo AF ed. Erlang. 1 4 Iku-p : diversas A liaec divcr.sxs F liaee,
diversa« ed. Erlang. 15 Cherubim H
fiutftetä aüetle. II. -^2
498 In epistolain Pauli ad Galatas commentirius. 1519.
legi debeat. Ex parte ei^o impleta est lex: ex parte nihil debemns legi: ex
parte desti'ucta simt peccata. At qiii iusticiain qiiaerunt per opera legis,
ipsi reaedificaut etiaiii infidelitatis peccatum contra fideni in spiritu: immo
])erversissimi homimun peccatum in canie, qmid fides expuguat per totani
vitani, veluti non sit, per opera legis extoUnnt, et in hoc statuunt iustieiani, r.
legis inipletioueni, non in fidem. Arliitrantur enini sese iustos, si legis ojiera
feceriut, cum tarnen nee fidem Christi habeaut, quae interi(ir est insticia, nee
puritatem carnis, sed simulent eam. At ita nee intus uec foris inst! sunt
sed mera specie se et homines illudunt.
Igitnr necessaria sunt praecepta, non nt per opera eornni iustificemur, in'
sed nt iani iusti sciamus, qua ratione Spiritus uoster earnem crncitigat et in
rebus huius vitae dirigat, uc caro insolescat et niptis frenis sessoreni siiiritnm
fidei excutiat. Non equiti sed equo frenum debetur.
®oi. 2,19. Ego enim per legem legi mortuus suni, nt deo vivam.
stum. 7, 2 ff. Et himc tropum Rho. vij. latius prosequitur, ubi dcscril)it mulierem ir.
vivam soUt a lege mariti mortui. Quae omnia, nisi mctaphysicas mortes et
nuitationes ab intellectu dimoveris, l)arl)ara tilii erunt. Sicut mors mortem,
peccatum peccatum, captivitas captivitatem , libertas Hbertatem, servitus serr
vitntem, vita vitam, bomun bonum, malum malum, maledictum maledictum,
lux lui-em, tenebrae teuebras, dies diem, uox noctem, ita lex legem tollit. De 20
iis in scripturis, praesertim Paulo, late patent exempla.
Manifeste itaque duplicem legem tangit: una est spiintus et fidei, (|U;i
vivitur deo victis peccatis impletaque lege, ut satis dictum est: altera lex
literae et operum, qua vivitur peccato, nunquam impleta lege, swl simulata
imj)letione. Per legem enim suscitatur odium legis, sed per fidem infunditur 2s
dilectio legis. Ideo legis Operator legem servat cinu odio legis, id est, pes-
sime omittit, dimi aliud intus optat, aliud foris slnudat: fidei autem spiritus
legem sen'at cum dilectione legis, hoc est, optime legem implet, et tarnen
foris cum peccatis suis pugnans ostcndit se peccatorem esse. Sunt ergo dno
isti adversarii: legalis ille intus peecat et foris iusticlam praetexit, tidelis :iu
intus bene facit et foris peccata sua portal ac persequitur.
Igitur Paulus per legem fidei vivit intns deo, ibidemque est mortu\is
legi. \'(Tum in cai-ne noudum vivit deo sed vivificatni' de«), uoudum est
mortuus legi se<l innrtilicatui- legi, dun) eandcm fidei puritatem cordis salagit
et in earnem foris propagare, (juo studio hier<tnr, ut totns deo vivei-e et legi :«
mortuus repntetur, eodem jii'orsus tnjpo, (|uo superins peecator et non pec-
cator, impletor et non impletor dictus est. in futm-o enim est, ut pleue deo
vivamus et legi mortui simus.
6 null fiilpiii FI 8 siiniil.iiil AF Ao it.i TI
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 409
Vivere et mori hoc loeo lum corpoi'alitt'r aut iiatiu-aliter aooipi, ipsa
looutio ostoiidit AposUJioa, qiiia noii simpliciter seil lejri mortnum se dieit
et deo vivuin. Est auteiu vivere leo;i esse sub lege et dominio eins, iit
Rlio. vij. lex in homiue domiuatnr, quaiito tempoi-e vivit: sient »ervaSiStiim. 7, i.
:. qnamdiu non redimitnr, doniimi sno vivit per legem servitutis et ins gentium,
ita nns, dum extra tidera siuuus, rcgnante eoucupiseentia legi servimxis, ciiaeti
eius opera facientes ac per hoc legem non implentes, quac dileetione fidei
taiitnni iinpletm-. Mori antem legi est liberum fieri a lege. Sient debitor
(piispiam, cum mortnns fnerit, liber est ab exactore sno, ita dum per fidei
10 gratiam homo vetns incipit oceidi et destrui peccatum, qnod per legem
abnndabat, morimur hac saneta moi-te, id est, vivificamnr ad iiistieiam, sicut
copiose Klu). vi. et viij. dispntat, eodem verbonun tropo mortnos peccato, iHiim. r,. s.
vivos iustieiae appcUans. Qnare legi vivere est legem non iniplere, legi
mori est legem iniplere: hoc per fidem Christi Iit, illnd per opera legis.
15 Sic Rho. üj. Arbitranun- enim liominem iustifieari )>er tidem. quam et legem flüim. 3, 2s.
fidei dieit. Item Klio. viij. Lex spiritus vitae, id est fidei, lil)eravit nie asU'in. 8, 2.
lege mortis et pei^eati, id e.st, lege qnae mortem et peccatum operatnr et
äuget, ut est omnis lex sive divinitns sive hnmanitus data. Unde, ut coejii-
niiLS, duas lias k'gcs clarius exjionenius.
20 Lex Spiritus est, quae unllis proi"sus scribitiir literis, nullis profertur
verbis, nullis cogitatur cogitationibns : sed est ipsa Nnva voluntas vitaqne
experimentalis , res qnoqne ipsa (piae scribitnr digito solo dei in cordibus.
Kho. V. C'harita.s dei diffusa est in cordibus nostris per .spiritmn sanctum. Möm. :., :,.
De qua et lere. xxxi. ut Heb. viij. et x. adducit Apostolns: Dabo leges nieas?'^j.äj,'^jj,-
2Ä in nientes eorum et in coi-da eorum superscribain eas. Haec, inqnam, intel- '"• '*'■
lectualis lux nicntis et Hamma cordis est lex fidei, lex nova, lex Christi, lex
Spiritus, lex gratiae, iustificans, omnia implens et (^arnis concupiscentias
crncifigens. Ita et beatns Augustinus pnlclin^ hoc loco dieit: Ijisiun (pio-
dannnodo legem vivit, (jui cum dileetione iustieiae instc vivit. Nota 'cum
30 dileetione iustieiae': hanc enini natura nescit, sed fide.s eam impetrat. Sic
ij. Corin. iij. Epistola estis Christi, ministrata a nobis, scripta autem non 2. ifor. 3, 3.
atramento sed spiritu dei vivi, non in tabulis lapideis sed in tabulis cordis
eamalibus.
liCX literae est quaecunque scribitur literis, dicitur verbis, cogitatur
35 cogitationibns, sive sit tropologia, allegoria, anagogia ant cuiuscun(jne fandem
uiysterii doctriua. Haec est lex openini, lex vetus, lex Mosi, lex carnis,
lex peccati, lex irae, lex mortis, damnans omnia, reos f'aeiens onincs, con-
cupiscentias angens, et occidens, coque magis, quo fnerit spiritualior, sient
e,st illa 'Non coneupisces': haec enim plin-es reos fiicit quam illa 'Xon """cides'^^^i-l^'J^-
1.J Rlio. iiij. AF Koma. 4. H 24 ut et ex Elire. 8. .idducit II " 3G lex cirnis
fe^tt in U 37 facicns omnia AF od. Erlang.
:52*
500 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
aut illa ' Circumcidite praeputia vestra' aut similis ceremoniae, quia sine
i.»ioi.i;,ii. l^e Spiritus nulliun o]nis bene fit sed semper simulatiu'.
Consequens est, quod lex spiritus est id, quod lex liteime requirit,
¥)■. 1, 2. voluntas, inquam. Psal. i. sed in lege doniiui voluntas eins, id est eharitas.
f "liin^i,'?! ^lif*- "ii.i- plenitudo legis dilectio. Et i. Timo. i. finis legis eharitas. Atque s
ut plauissime ac viilgariter dieam: I^ex literae et lex sjiiritus differnnt, sient
Signum et siguatum, sieut verbiuu et res. Ideo obtenta re iam signo uon
1. lim. 1, 9. est opus : itaque ueque iusto lex est posita. Habito autem solo signo docemur
rem ipsam quaerere.
Sic Moses et prophetae, tandem Joannes baptista ad Christum nos lo
mittunt. Lex docet, quid debeas et quo careas: Clu'istus dat, quod facias
et habeas. Ideo qui lege aliter utuntur quam signo, quo ad Christum diri-
guntur, quo eognoscant suam miseriam et quo gratiam quaerant, pessime
abutuntiu", ut qui suis viribus freti, mox lege audita, in opera eins aeein-
guntm", rem legis in seipsis quaerentes ac praesumentes , cum nee signum, is
ipsam inquam legem, in seipsis invenisse se videant.
Item sequitm', quod omnis lex literae est spiritualis, quo modo dici
iHüm. 7, u. potest spiritualis, sicut Eho. vij. Seimus, quia lex est spirituali-;. Xeque
unquam in seripturis legimus earnalem legem vocari, quae literis seriliatni",
licet Origenes mnlto frequentiqne studio hue feratur, actus suis opinionibus: so
habet quidem Paulus legem membrorum et earnis concupiseentiam, sed haeo
non est litera, sed significatur prohibeturque litera legis. Tgitnr spiritualis
est, quia spiritmn fidei requirit, id est, non propter sigumn sed propter rem
spiritualis est, cum nullura opus bonum fiat, nisi hilari, volente gaudenteque
(Mirde fiat, id est in sj)iritn libertatis. Alioqui, si lex spiritualis dieenda est, 2^
(juae tantummodo spiritualia opera praecipiat, iam nulla lex spiritualis erit,
nisi qnae iuxta Theologos nostros de aetibus cordis elicitis praeeipit, neque
eharitatis opera erunt spiritualia. An lavarc pedes hospitum, subvenire
]iauperi, monere errantem, orare pro peccatore, tolerare iniuriam, non sunt
eorporalia? immo non minus quam ulla ceremoniaiia tam veteris (piam novi 3u
testamenti. Sed spiritus fidei ipse solus inter opera di.scernit: alioqui opennn
nulla prorsus differentia, ne(|ue eornm quae per animam neque (|uae jier
corpus ficri possunt. ( )nuiia tune sunt carnalia vel litei'alia, (juando eogente
litera, absente lege spiritus, fiunt, tune simt si)iritua]ia, (piando praescnte
lege .spiritus fiunt, ut infra videbiniiis. 3.s
FA hie vides, eredo, radieeni, unde mihi erescit indignafio in tot deereta,
statuta, deeretales pontificum, qua t^Tannide nunc ecelesia et ojipressa iacet
et indies vastatur. Xam cum reirigeseent(! ehai'itate et deo pro peecatis
nostri.s legem sjiiritus paulatim auterento penitus tolli oportuit et leges, (]nas
sine illo spiritu impleri non .sit possiliile, potius augentur cotidie magna ira 4o
3C S5on Et liic vidos 6i? uliedicrli ex corde ©. ÜOl 3. 2G fcf)(t in H 38 fiigcRCcnte P
In epistohim Pauli ail Galatas commcntarius. 1519. 501
di'i, et fit, ut iiniMiiKiiit onera iKiiiiiuilms iniportahilia (])rat'.s('rtini si ri'(l('in])(rice
carea.s pecuuia), qiiae nee digito ip.si moverc veliut aiit possiiit, intt'rim pastiira
uvium per verbiun fidei et spiritus ne cogitata quidem a tarn vigilantihiis
pastoribus ovium Cliristi: hoc est, quod geino, ])er tot inutiles leges et
5 Uüxia.s nihil iii.si infinitas oft'ensas dei aiigcri , eiiiu et spiritu iin])lcri ]irac-
cepta oporteat et tameu ex iiobis .spiritus haberi iiou po.ssit.
Verum eoiisiiium tarnen interiui dabo. Prinium, si spirituni iial)es, iit
volenter possis oniuia illa tolerare, fao ita et vehit si siib Tiiira aliovo
tyranuo {)ro vohuitate dei preniereris. Siijiiidein leguni tyrannis, eimi preniat
10 conscientias, longe superat Tnrcaruni tyrannideni, quac corpora tantuni preniit
aut rescnlas eorpuris, (|iianqiiain uec in hae parte Turcas iiol)is superimrs
habemu.s, si rapnuu-i pallioruiu, annatariuu aliasque intolerabiles BuUarimi
caupouationes expenderis. Siu invitus es, age data vel pecnnia vel favore
enie, qiiae tibi gratis debebantnr, (puuido aliter lieri non potcst, et excute
15 per indulta colluni tiuan ab hoc onere. Verum iiaec intelligo de iis prae-
ceptis, quorum opus non obstet necessitati aut eluu-itati. Nani tiüia, nt
supra dixi, cum fiducia riunj)enda sunt etiam gratis, adliibito consilio boni
viri : de iis autem loquor hie, (juae invitius f'aeis, etiam si non sit necx'ssitas
vel charitas causa oniittendi. Hie enim melius est, ut modicam pecuniam
20 perdas quam laipieo leguni conseientiam t(in|ue:us. Nee simoniam timeas,
quando non studio et volunfafe emis (vclles enim magis gratuitum dari fil)i)
sed vehit exactiouibiis inipt)rtunis eedis invitus. Si pauiier es aut loci
distantia prohiberis, saltem in pul)lieo pro vitando scandalo ol)tempera, in
oeeulto ])enes te ipsum arliitrium consule Ixmi viri, certus, (juod, iibi pastor
25 tuus eiu'aru tui posthabuit, Christus eo mitius tecum agel, modo suis mau-
datis obedieris ex corde. i
eil r ist o eonfix US suni eruei: vivo autem, iam non ego, v i v i L otni. ;, la f.
vere in nie Christus.
Mortuum se dixerat legi: iam moduin liuius mortis exprimif, (jui est
30 crux Cliristi. Huc pertinet (piod Gal. infra v. Qui Christi sunt, carncm »u. 5, 24.
suam crucifixerunt cum eoneupiscentiis suis, et Petnis i. Pe. iiij. Chrisf<i in 1. *ctr. 4, 1.
came passo, et vos eadem cogitatione armamini, cpiia qui passus est in carne
desiit a pcecatis, et c. ij. Peecata nostra ipse jiertulit in eoqiore suo super i.*ctv. 2,24.
lignum, ut peccatis mortui iustieiae vivamus. Hinc beatus Augustinus li. iij.
35 tri. iiij. pa.ssionem Christi esse et sacramentum et exemplum doeet: sacra-
nientuni, (juod signifieet et eredentibus donet mortem ])eceati in iiobis,
exemplum, quod et nos imitari cum oportet patieudo moriendüijue corporalitcr.
Sacramentum est illud Rlio. iiij. Qui mortuns est propter peecata no.sti'a et iHüm. 4, 25.
resurrexit pi-opter iustificatiouem nostram. Exemplum est i. Pe. ij. Christus i*t"- 2,21.
12 aliosque AF ed. Erlaug. '32 (jua tjui AI' 38 Kho. v. AI-' Ko. 5. H
502 In epistolam Pauli ad Galatas uommentarius. 1519.
pro uobis passius est, vobis relinqueiis exemplum, ut sequamiai ve.stigia
""eoL 3^ eins. 'Sacrameutuui latissime tractat Kho. vi. viij. Colo.s. üj. et aliis nmltis
locis. Ita et hie. Crueitiximi se dicit Christo iiurta sacranieutiim , (jitod
peccatimi et conciipisceutias mortificaverit. Qiiod auteiii dicit Apostohis,
hoc est: ii, qiii per legLs opera iustilicari quaenmt, nou modo nou crueifi- s
gunt carneiii suam, sed etiam aiigeut cuncupisceotias eins, tantum abest ut
i.iiot. 15,56. iu.stilieari possint. Lex euim viitus peccati e.st, iiTitan.« invitam coneupi-
scentiam, dum eam proliibet. Fides autem Christi, cum diligat legem et>n-
cupLscentiae prohibitricem, iam idem quod lex iubet i'aeiens, conciqiisceutiaiu
aggreditur et erueifigit. w
Xon ergo per legem peccati abolitio, sed cognitio tantum et auctio,
Irustraque iu illa iu.stificatio quaeritur. Tmii vivit iiistus nun ipse, sed
Christus iu eo, quia per tidem Christus iuliabitat et iuHuit gratiam, per quam
fit, ut ht)Uio uon suo sed Cliristi spiritu regatur. Xani dmu nostro agimiu"
spiritu, eoueupiscentias sequimur, uou crucifigiuuis. Totum ergo Clu'isto, ^^
uon uubis dandimi est, quod credimus, quod iusti sumus, (juod legi mortui
siuuiLs, quod eoueupiscentias mortiücamus.
®Qi. 2,2u. Quod autem uuuc vivo iu carue, iu fide vivo filii dei, qui
dilexit me et tradidit seipsum pro me.
Optime Era«mis: 'Quod autem uuuc vivo', id est, tjuam vitam 20
siijni. 6, 10. nimc vivo &c. sicut et ad Rhomauos vi. idem iuterpretatur, aut quod tenipus
1. 'jäctt- 4, 2. vivo, sieut i. l'e. iiij. Vokmtati dei quod reliquum est vivat temporis.
D. Hierom-mus aliud putat 'esse iu carue" et 'vivere in earne', quod
Mbm. 8, s. alibi dixerit: Vos uos estis in carue, et Khom. viij. Qui in carne sunt, deo
2. isot. lu, 3. placere uou possuut. Hoc video, quod ij. Cor. x. 'Iu came euim ambulantes, 25
non tainen seeundum eai-uem militamus' malum semper intelligat 'secmidum
^Jf)!i. 1, 22.24. earuem ambulare'. Permauere autem in earne uccessariuni serihit ad Philip-
peuses. Proinde liaud scio, au coustaus sit ista distinetio.
Est autem sensus Apostoli: Dixi, me iam uon vivere, sed Christiuu
in me: verimi, ne existimetis aut haereticis futm-is occasio data videatiu-, 30
quod vita christiaua sit extra earnem, in religioue ^ angelorum, in mirabilibus
su|}ni se ambulaudo, sie vivit iu me Christus, ut tarnen in came vitam
agam, uou autem sie iu carne vivam, quod ex cai'ue, in earne aut secundiun
earnem sit vita mca, sed in fide filii dii. lusticiarii vero et ipsi in carne
quidem vivuut, id est, in praeseuti vita agunt, verum haue vitam uou aguut 35
2 Ko. 6. et 8. H 20 Optime Erasmus: 'Quod autem nunc vivo' fcf)tt in II 21 Soll
&c. sicut "bis inferpretatur fc^It in II 23—28 SBon D. Ilieronymus bi^ ista (listinctiu fcftU
in H 24 Khoni. vij. AI'" 96 in praeseuti vitJi agunt veram haue vitam, uon agunt A
in praeseuti vita agunt: vcram haue vitam uou agunt K
') «0 ,5l»ar Qltc 'iUi6()nbcn, ob aber iiidjt in regioneV
In episfcolam l'auli ivil Uulatas commentaiius. 1519. 5Q3
iu fide Christi, sed in o))eribiis legis, ideo niortuain in ])uccati!5 vitain :igunt.
Ubi Paiüiis vitain in iusticia viveuteni dicit, sie utraiique vitam sünid
involvit, corpdralom et spiritiialcni, corporaleni tiinc verc esse vitam, si in
C'liristo et spüütn tidei viUi vivatiir. »Sicut cnini k'x uccidit snos cnltDrcs
5 spirituali mortc, diun facit peccatum roborari et aiigeri, ita et vitam corporis
mortuam, id est ])efcatricem, facit.
Ul>i smit ergo uustri ueutrales, ()ui iuter ))eccatum et iusticiani fidei
mediimi statum Hnxerimt, scüicet moniliter l)oninn, cum Apostolus iji.sani
legis iusticiam ap]>elk't mortuam? At mortnnm apud Apostolum non dicitur,
»" nisi quod peccatum prius sit, sic'Ut dicit: Ötinuüus autcm mortis peccatum itsov.i.s, 56.
est, et Kho. v. per peccatimi mors. Non ei^o opus aliquod mortuum et uon sHöm. 5, la.
mortale (ut dicunt)' seu nun raeritoriimi, sed mortuum siiniü et pecoatimi est.
Non abiicio gratiam dei: .si euim jier legem iusticia, ergoöm. s.ai.
Christus gratis mortnus est.
1' Tam magna iniuria est velle operibus vh'ibusque uostrls ])er legem
justificari, ut -Vjjostolus id appellet abiectiunem gratiae dei, non tantuni iu-
gratitudineni, quae per se pessima est, .sed et coutemptum, cum gratia dei
sumniis studiis debuerat inquiri : at illi gratis acceptam repudiant. Vehemens
ceite obiurgatio.
20 Illum syllogismimi Apostoli dignum est perpeudere: Si per legem
iusticia &c. Cum fiducia pronunciat, aut Christum esse gratis mortuum,
(jiiotl est smmna blaspheiuia in deum, aut per legem nihil nisi peccatum
haben. Nam illi procul a sacris literis arcendi simt, qui distiuctionibus e
8U0 oerebro depromptis iusticiam aliam moralem, aliam fidei et nescio (juas
25 ^ias ad Theologiam atlerunt. Habeat sane civilis res suam iusticiam, ]>hilo-
sophi suam et quicuu(|ue suam. Nos oportet hie iusticiam ad intt'jlectnin
scripturae accipere, (piani Apostolus plane uegat esse nisi per lidem Icsu
Christi, caetera omnia opcra, etiani sacratissimae legis dei, adeo non |)raestare
iusticiam, ut etiiuu pcccata sint et homiuem jiciorem i'aciant coram deo, quin
3u taata esse peccata et a iusticia tam longe, ut necesse fuerit filium dei mori,
(|Uo iusticia nobis donarctur. Ne ergo in theologia iusticiam vocaveris, (juod
e.xtra tidem Ciiristi fuerit: si autem iusticiam uon esse certuiu estj certum
pariter est peccatum esse et damuabile peccatum.
Vide ergo novam iusticiam novamque iusticiae definitionem. T^sitate
35 eiiim dicitur 'iusticia vh-tus est reddeus uuicuique cjuod suum est'. Ilic
dicitiu- 'iusticia est fides lesu Christi seu virtus (jua creditur in lesum
Christum', ut Eho. x. Corde creditur ad iusticiam, id est, si quis velit iustus «om- ii». w.
esse, credat necesse est corde in Christum. Et beatus Hieroiiymus c. iij.
2 viventem ducit AF ed. Krlaiig. 4 siiiritui AF 18 Veliemeiis certe obiiugatio
\ti)li in H 21 gratis fe^U in II 25 civileis res A civile ins F ed. Erlang. 37 Kho. i.\. A
unb banac^ Fll
5U4 lo epistolam Fauli ad Galatas conimentarius. 1519.
Sfiüi i'st .sapieutis vera illa .seutt-utia, non fidelem vivere ex iusticia, »ed
iustmu ex fiele, id est, uon .«iia iii.sticia fideli.s est, sed fide iustiis est: pulchra
certe sententia.
lam sequitur, quod iustus per fidem uulli dat quod siuini est per
seijisum, sed per aliurn, scilicet lesiim Christum, qui solus ita iustus est, 5
ut omuibiis reddat quod reddendum est, immo omnia ei debent. Qui auteni
ia Clrristum credit et spiritu tidei uuus cum eo factus est, iam non solum
satisfacit onniibus, sed id quo([ue efficit, ut omnia sibi debe;mt, Habens cimi
Christo omnia communia. Peccata sua iam neu sua, sed Christi sunt. At
in Christo peccata iusticiam %-incere non possunt sed vincuntur : idoo in i<i
ipso cousmiuintur. Rursum, iusticia Christi iam non tautum Christi, sed
sui Christiani est. Ideo non potest lüli debere aut a peccatis opprimi, tanta
fultus iiLsticia.
Haec est illa iuaestimabilis gloria Cinistiauorum, haec inetfabUis diviuae
charitatis circa uos dignatio, qua tanta, tam praeciosa nobis donata sunt, li
pro quibus ne abiiciantnr merito sie aestuat Paulus. Unde et haec iusticia
1. Goc. 1, 30. dei iusticia vocatur, ut i. Coriu. i. Qui factus est nobis a deo iusticia et
aiöiii. 7, 16 f. sapientia et sanctificatio et rederaptio. Sic Rho. i. Non embeseo euangelium:
iusticia dei revelatur in illo ex fide m fidera, sicut scriptum est 'iustus ex
Möm 10, 3. fide vivet'. Et Rho. x. Ignorantes iusticiam dei et suam quaerentes statuere, 20
^i- 31. 1. iusticiae dei non sunt subiecti. Haec est iUa vox psalmorum xxj<. In iusticia
tua libera me, uon mea, utique (juae ex lege est et peccatum est. Et iterum
>$!' 72,17! cxlij. Exaudi me in tua iusticia. Et Ixxi. Deus iudicium tuum regi da et
iusticiam tuam tilio regis. Orietiu- in diebus eins iusticia et al)undantia
'?!. S6, 13. paois. Et xcv. ludicabit orbem terrarum in iusticia. Et quid nudtis? Iusticia 23
dei in scriiituris fere semper pro fide et gi-atia accipitur, rarissime pro seve-
ritate, qua damuat impios et liberat iustos, ut mmc passim usus habet.
Quod si iusticia fidei dicenda est reddere unicuique quod suum est ex
nobis ipsis, potius intelligitiu" id facere per cessionem (ut vocant) omniiun
Suc 14,28«. bonorum, quo modo dominus Lucae xiiij. in parabola aedificantis turrim et 30
j)ugnaturi contra fortiorem se docet. Hi enim acdificant turrim (cxein[)l()
eorum, (jui Babylouiae turrim coeperimt), qui suis viribus freti ]>er opera
legis sese quaerunt iustificare et salvos facere, et occurrunt Ciu-isto iudici
futuro roluLstissimo cum pauculis o])erum copiis. (iuilnis consiiiit, ut primum
suniptus supputent, et invcnient quod non possiut: ideo relictis cimnibus 35
sapicntiae, virtutis, iusticiae praesumptioiiibus, adluic illo longc agente, rogciit
paceiu, desperantos de sci|)sis et se in miscricordiam vcuturi regis ])lcna fide
2uc. 14, 33. proiicientes. Sic enim ccmclusit eandcm ])arabo!Min: Sic omnis ex vobis,
22 iterum xlij. F iternm 42. II ed. Krl.niig. 2b Et x<'vii. A unb I)icrnQc5 qUc
übrigen ^^iiSgabcu Uu dumiiius fe^U in 11, in AF ed. Erlaug. ftcl)t bajüc (lucuiuiu.s in
fcl)tt in 11
In epistolam Pauli ■m\ Ual^itsui coimuentarius. 1519. 5D5
qui noa reuuuciaverit oinnibu.s i\u-m jiossidet, lum jiutvst imnis esse discipiilu.s,
hoc est, uou ei'is Clu•i^5tiaulus, uisi ^lAix fiiJe iiituiis tiii.s iu.stieiis peuiliis rcitrti.s.
CAPITVLVM TEKTIVM.
O iuseiisati Galatao, tjiiis vus lascinavit, noii ul)e(li i'c «ni- 3, i.
5 veritati?
Nunc ad Galatas rcvcrtitur. Naiu liuciisnuc contra IVlruni dixisse
divo Hieromiuo putatur. ^'el•lnn , an oninia ista. praeseute Petro effuderit,
nescio. Ego divinareni ab illo luco 'prupler quod nou iustificatur ex ope- »oi. •.•, ir,.
ribufi legis oniuis ciu'o' dcsiisse cum Petro loqui, quia rei»tit, quod paulo
lu superius ad Petinun dixisse se scribit 'scientes, quod uou iustificatur liouio
ex operibiu- legis <tc.' at<jue iain al) isto lucu cum Galatis deiuceps disj)!!-
tare et reliquis ai^gumentis opcra legis contutare. Tameu esto uuicuiquc liic
suum iudiciiuu.
Igitur Paulus totus acstuaus j)io zclo, ctsi totam Kpistolaiu ferc argn-
15 nieutis et coufutationibus rcpleverit, iinmiscet tameu aiiquoties exliortationcni,
obiurgationem, nounimquam et eadem repetens iuculcat, oninia tentans pro
Apostolicii solllcitudine. Insensatos, stultos, ameutes eüs*Vücat, autorc
Hierouymo, vel quod regionis proprietatc eo.s pulsat, sicut ad Titum Cretenses lU. i. u.
niendaces et alias geutes alüs vitiis uotat, vel quod a maioribus ad miuora
■M venerant ac velut repuerascere coeperant, ad pedagoguni legis revei-si. Et
hoc uiagis mihi probatm': nam in sequeutibus de elemeutis, tlc pedagogo,
de haerede parvulo disputat, manifeste eorum stidticiani ac pucriciam taxaus.
Hoc et verbuni 'fasciuavit' ostendit. Pueris eniui et aetati parvulac, ut idem
Hieronymus ait, dicitur proprie fascinus noccre.
:.s Est aut<.>m t'asciuare luspectu malcfico ledere, ut Vh-gilius: Nescio
qiiis teneros ocidus mihi fascinat haguos. Hoc utrum veriun sit ucc uc, deus
viderit, inquit Hieronymus, (juia jxitcst tieri, ut demones huic pcccato ser-
viant. Ego credo huuc esse luorbum inl'autulorum, »juem mulierculae uostrae
vulgo 'die elbe' seu 'das hertzgcspan' vocant, quo videmus infautes tabescere,
3u macrescere ac misere torqueri , ali((uando iucessanter clamare et flere. Cui
morbo rursum nescio (juibus literis et sujicrstitionibus tentaut occurrerc.
Creditum est enim, ab invidis illis et nuileficis vetidis, si cui formosuluiii
infiuitiüum mati-i invideant, taha fieri. Unde et verbum graecuni nou taiilum
iiiscinare sed et invidere quoque significat, teste Hieronymo.
35 Ita et Galatae, cum essent in Cliristo ([uasi modo geuiti infautes et
foeliciter crescereut, a pseudoapostolis fasciuantibus sint laesi et ad legis
macredinem, immo miseriam tabcsceutes reducti. Et satis pidclu-a stat simili-
tudo. Nam, ut t'ascinator dims figit in inlantiin oculos, douec noceat , ita
pestilens doctor figit ocidiun suiuu ucijuam, id est sapicutiam suam impiam,
23 Tetrus enim H
5Ö6 In epistoliim l'auli ad Giilatas loniiiientavius. 1519.
in siinplices aiiima,s, donec in eis verani iiiti'Uigentiam corrunipat. Oculus
i'uc. 11, sieuini, iit Liicae xi., in scrii)turis doctrinam, Cognitionen!, etiaiu ipsnm doctort'ni
^Jj'Jl'i^^'^j'g'^ signifit-at, nt lob xxix. oculus fui cacco, et: Si oculus tuus scaudalisat t« &c.
i'). 1, 1. Hi sunt quos scriptura dolosos, illusores mentiumcjue deceptores vocat. Psal. i.
5pi. 3, 32. In cathedra j)estileutiaf non sedit, heb. in sessione ilhisorum. Proverb. iij. s
aboniinatio est domino oinnis illusor et cum simplicibus sermocinatio eius.
Sed hie iusurgit quaestio, an Apostolus hoc loco credendus sit appro-
bare, fascinnni esse alicjuid. D. Hieronymus putat, cum usuni sermone trivii
et ex opinionc viilgi exempluin sum])sisse, non quod fascinum esse seierit,
(juo mcjdo et nonnulla alia ex gentium fabulis in scriptura assumi N-identur, m
'^'"""saf'^' ut Arcturus, Orion, Pleiadcs in lob, Syrcne,* Onocentauri pilosi apud Isaiam.
34," u'^ Ego, nt dixi, credo, maleticas illas opera daemonuiii, deo perniittente, vere
infantulis nocere posse in poeuam infidelium et in probationem fidelium, cum
et niiilta alia, ut evidens est expcricntia, noceaut tam in eoiiwrilius hominum
(juam jK'corum omniumque rermu, atque haec Apostohun non ignorasse. is
®ai. 3, 1. Ante quorum oculos Cliristus lesus proscrii)tus est et in
Vübis crucifixus.
Varie huuc locum video tractari. D. Hiei'onymus 'proscriptus' intel-
ligit, quod Galatae Christum crucitixnm non modo Apostolonnu voce et ex
scripturis quocpie propiietarum cognoverint et sie pro et mite scriptum cog- 20
noverint quam dictum seu praedicatum. Et ista gemina eruditione, scriptiirae
et vocis, firmati non debuerant utiquc a Christo desciscere. B. Ambrosius,
quem Lyra sequitur, arbitratur, Galatis, quia in opera legis confidebant,
Christum esse proscriptnm, ut iuristae de proscriptionc loquuntm', id est
eiectum, danuiatum et exulem factum. B. Augustinus 'praescriptus' legit, et 2.^
sicut possessio amittitur per alterius praescriptionem , ita Christus amiserit
Galatas, praescriptus scilicet a jiseudoapostolis. NuUa harum me capit.
Erasmus, sed et Stapnlensis non dissimiliter, sie accipinnt, Christum fiiisse
velut in pictin-a (4alatis pracscriptum et dcpictum, ita ut manifestissime cog-
nitum habercnt, et tnmen nunc fascinati et illusi i'um non agnoscant. Sic 3u
enim solent ineantamcntis et praestigiis ca])ti nee id cemere, quod in oculis
inanifestissinuun est et id videre, quod nusqnam est. Et huic verbum graeciim
'i'üoK.fiiiArHF,' jiatrocinan videtnr sensui. Id autem nie iiiovet, ipiod 'Ciu-istum
Cicbv. 6, li. in alicpio crucifigi' nunquam in bonum accipitur m scripturis, sicut Heb. vi.
öai. 2, 20. Kursus crucifigentes in semetipsis fiüum dei, et supra non ait '(Tucifixus est 35
in nie Christus' sed 'vivit in me Cliristns'. Hie autem dicit 'in vobis
cruc'ifixus', utique hoc gemens et aestuans, (piod ('hristus non vivit sed
mortuus in eis est, hoc est, li(l<'m eins per legis insticiain in eis extinctam esse.
1 düiieo in verum A douec verani H 3 lub xxxi. A Ulli) l)ictiiodj alic übvißcii
Sluäftotcil 18 S)on Vaiii3 liiiiic- Icx-iiiii hU me miivot, (luod ^. ■iii fcl)lt in II
') Vutl)« I)ot aud) juiifl bicjc jurm jut .Sirenus.
In epistolam l'iiuli ad üalatas commontaiius. 1519. 507
Proiiide si luulerem, diviimtioneiu mcaiu haue divinareni: Priimim,
veii)uni 'praescript us', sive de iscriptura sive pictiira accipiatiir, prtihu, ut
sit 'praesoriptuis' qiKxl 'cuniiu j)0.situs et ad ocidimi nionstratus' : uani ideo
addit 'ante oeulos', ut ex)>riiiiat luiiic seiisuin. Deiude deleta coniiiiK-tiniic
5 'et' (ut in graeco) sie stet textus: (iuihus in oculis seu ante oeuki.s lesu.s
Christus praeseriptus est, in vobis erueitixus, iioc est: Ecce vosipsi ceniitis
et arguiuentis praediotis efteetum est a nie, ut elarnni et in oeulis vnhis
depietum et anteseriptnm sit, lesuni Christum esse in vobis onieiiixnni.
Hunc esse sensuni, si praeeedcntia, iniiuo totius Ei)istolae argumeutuiu attendas,
i'j credo, nou negabitur: praeiuiserat euim 'Nun abiieio gratiam dei, vivo nonöm. 2,31.
ego', it«ni 'si ex k'ge instieia, iimi Ciu'istus gratis mortuus est'. Quae oninia
eo teudunt, (piod Christus sit in iis erueitixus (sieut in ludeis), (juicinupie
nou iu eum sed in seipsos ac legem eouliduut. Nam tunc est abiecüi gratia
dei, non vivit in eis Clu-istus: Quid ergo restat, nisi (juod sit mortuus et
'■' erucili.xus in eis? Utitiu* autem .Vpostohis pro aestu suo verbis E])itasi
multa ardentibuß et velut impetuosis: 'Ante oeuios praeseri])tus', im(ui(,
([Uasi di(^at 'neseio (jUonHido ehu'ius monstrare posseni, deiiide mm sohun
nomen Clu'isti sed 'lesus Christus', uti'anijue nomen cum pondere inehi-
mans, tandem 'in voljis erucifixus'. Mitius erat, si non 'in vobis,
20 qui tauti fuistis', et levius erat 'mortuus' aut 'passus' aut ,'iufirnuis'', sed
atrociter 'erueitixus', inquit, 'in vobis', ignominiosissime scilicet a voljis
tractatus.
Obsecro, quid faceret, si et modo videret in ecclesia legibas hominum
Christum etiam plusquam crucitigi? Nenqie iiiud, (juod Act. xx. cum sipni* »1,39.
-j lachrymis: iutrabunt post (.liseessiunem meajn lupi rapaces in vos, non par-
ceutes gregi &e.
Hoc solum a vobis volo discerc: ex operibus legis spirit umwm. 3, 2.
accepistis, an ex auditu fidei?
"Vide, quam efficaciter tractet locum ai) experientia. Quid enim hie
3u praetexent? sint caetera, imjuit, infinna argumenta, quibus usus sinn, (piid
hie dicetis? hoc sohnn docct<', age, sim hie diseipuhis vester: in operibus
legis qui vcrsati cstis, dieite, si UM(|Uam spiritum aeeeperitis, donec me prae-
dicante Christum crederetis? Sic ciun fidueia insultans ac iam vcliit inso-
lubili vinculo obstrictis dicit.
35 Sic stulti cstis, ut, cum spiritu cocperitis, nunc carne con-öai. 3,3.
s u m m e m i n i ?
Apparet autem, ista ab Apostolo scripta iis, qui ex iiKlaismo credl-
derant et prius in operibus legis versati fuerant, deinde spiritum sanctum
1 si auderem iiä Primum fe^lt in U 12 iu liis ¥ V.i Nam cum H 17 quasi
di, AK quasi dii-it II 31 vester, qui versati estis in operibus legis, dieite 11 35 cou-
summamiui alle "Jtuufjabcu
508 In epistolam Pauli ;n1 C-ialatas commentarius. 1519.
visibili signo acwperaut, sicut tunc dabatur: ali()([iiiii noii satis urgeret hie
locus. Aut certe niixtim gentibus et ludeis sfi-ibit, sed geiitibus, (juae a
ludeis antea in legem tractae fuerant. Nisi dixeris Apostolum loqui de
operibus legis, in quae relapsi fuerant a fide Christi, quod sane mihi pro-
babilius est. Nam ab apostolis falsis uou acoepisse eos spiritmii, sicut acce- s
])erant per PaiUum antea, satis certus erat.
Quod autem D. Hieronymus iioc loco discernit opera legis ab operibus
Jipüitti.Ki.tt. i)onis et Conielium ex operibus spiritum accepisse putat Act. x., sane non
credo, cum darum sit ad praedicatiouem Petri, hoc est, ad auditum tidei, iit
hie dieit, cecidisse super eos spiritum sanctum. Neque etiam Abraham, m
Moses et caeteri saucti (sicut conatur) ex o}>eribus legis naturalis iustificati
SHom. f, lif. sunt, sed ex tide, ut hie et llho. iiij. scril)itar. Apostolus non legem cere-
monialem tantum, sed onuiem prorsus legem notat, quia, cimi sola fides
iustifieet et opera bona faciat, secjuitur, quod nvilla prorsus cuiuscunque legis
opera iustificeut neque bona sint opera ullius legis, sed tantummodo fidei. is
Haec autem attuli, ut leetorem Hieronymianum nionerem id, quod ipsemet
postulat et in prologo suo et Epistola ad heatum Augustinum, seilieet com-
mentarios a se esse scriptos, in (juiinis usus est, referre aliorum sententias
et lectoribus liberum iudicium rel inquere. Hoc enim, ciuu non i>auci theo-
logi et iurisperiti ixm observent, aliipiando nionstra sententiarum seqmmtur ;o
pro domestica ecclesiae doctrina.
Illud autem 'auditu fidei' )>ulchre Erasmus (ut oninia) pro ipso
andibili, i)r(> ipso, ut inquit, sermone (|ui auditur, ut sit auditns fidei id quod
apnirf) in.'ii. verbmn fidei auditum, Act. x. Adhuc loquente Petro verba haec cecidit spi-
5rj. s:t, 1. ritus sauctus sujjcr unmes, qui audieljant verlnnn. Sie Isa. liij. Domine, quis 2s
viiiti. :i, 2. credidit auditui nostro, et Abaeuc iij. Domine, audivi auditionem tuam et
s?(,"jjj^', '}; timui. Item freipiens hie Tropus seriptiu-ae, ut Hiere. xlix. Abdiae i. Auditum
audivimus a domino &c.
Sed hie rm'sus laborat d. Hierouynuis, unde surdi fiant ("hristiani?
gjom. 10. 14. praesertim quando Rho. x. dieit: Quomodo andient sine praedicante ".' quomodo 3o
eredent, quem non audieruuf? Et ut habet illie gradatio Apostoli, primum
est mitti, deinde praedieari, tum audii'e, tum eredcre, tum iuvocare et sie
salutem consequi. Addam cgo: quomodo iuiantes salvi fiunt et ba|)tisautur,
cum et ipsi non audiant? Respondet primnin, ((Uo<l fideni ex auditu esse
et in parte et in loto accipi ))otest: sed Jinc cvincit Paulus. (Quomodo, 3b
!Hnm. Kl, II iM<juit , crcdeut quem non audieruiit? J^cindc, (|U(i(l alionnu gestii et con-
versatioiK; possunt surdi i'uangeliuMi discere: seil ul)i infautcs? Igitur ijuod
novissime sentit, .sequor, sciliret quod verbo dei niliil surdum est et ad eas
18 .Tliaruni .\K imI. Kil.-iiig. 2'J pulcliie Krasmua (ut (■iiiiiia) fehlt in II Ü-'! ut
inquit fct)" in " auililur iiccipitur, ut sil II :!:i S.I011 Ailil.iin iigo bis iui|ilicatu.s ©. .JU9
^. 7 (cljlt in II
In epistolam Pauli ail üalatas commentarius. 1519. 509
loquitur aures, de (|iiil)iis dieitur: Qui liaht't aiuvs uiidiciidi, uiidiat. Haue wuttii. 11,15.
rftspoiLsionem fortiU>r aino 00, qiiod iiec in udidtis t't aiidiciitiliiis verlmni doi
audiatur, uisi intus Spiritus iucremeutiitn det Ideo verbuin virtutis et gratiue
est, simiil dum aure.-; pulsat, intus S|)irituin infuudit. Qiiod si spiritiiiu udii
i infuudit, niliil ditVcrl audiciis a surdo. (^uocirca ipsi' smius verlii niinistcriu
pcclesiae super infantem prolatus, eo faeilius operatur ])er spiritum, (|U() par-
vidus verhi est c-ai)aci(ir, id est patientior, luiilis aliis rcKiis imj)li('atus.
Potentissime ergo Paidus iiic eoutbdit opera legis, tum etiam uostniruni
Theologonun somnia, qui meritum eongrui inveneruut ad gi-atiam olrtiuendani.
10 Verum Apostolus dieit 'non operihus, sed auditu verhi', hoc. est, si ]>atiaris
verbum, quieseas tu et sabbatum domini a tuis operibus f'erieris, ut audias
quid loquatiir in te dominus deus tuus. Ideo signabis lioe PaiJi memorabile
dooiunentum. Si vis gratiam eonsequi, id age, ut verbum dei vel audias in-
tente vel reeorderis diligeuter: verl)um, incjuam, et solum verbum est veiii-
i' euluni gratiae dei. Nani quae tu oj)era eongrui vocas, aiit mala sunt aut
gratiam iam venisse necesse est, quae illa open>tur: stat fixa sententia, ex
auditu fidei aecipi spiritum. Hoc modo acceperunt spiritum, (|uicun(|ue acce-
peruut. Tu ergo ne tibi propriam fabrices mai-hinam eunsiiii, rciecto con-
silio dei.
20 Observa: carne consummari dieit, hoe est finiri, desinerc, deficere.
Ex quo loeo daret, earnem non modo pro sensualitate seu concupiscentiis
camis aecipi, sed pro omni eo, (juod e.xtra gratiam et spiritum Cliristi est.
Nam eertum est, Galatas non ideo consummari carne, (piod luxurias, libidines
aut quii)uscunquc moribus earnem sequerentur, sed quod opera legis et iusti-
■j'j ciam relicta fide quaererent. At iusticia et opera legis non sunt tautum res
sensuales, cum hue etiam pcrtineat opinio et fiducia, quae in corde sunt.
Quicquid igitur ex fide non est, caro est, Heb. ix. In variis iusticiis et ba])tis-.Ciebr. 9, 10.
niatibus eaniis. Sic Gen. vi. Non permanebit spiritus mens in homine, (jiiia 1. iwoj. s. 3.
caro est Non ait 'quia earnem habet' sed 'quia caro est'. Et Rho. vij.wöm. 7, is.
30 Non inveniü in mc, hoc est in carne niea, bonnm. Idem ergo ijisemet et
caro sua, quantum est ex Adam. Sic iterum: ("aro et sanguis regniim dei i.(5or.i.'.,.',o.
non possidebunt, et Mattli. xvi. (.'aro et sanguis non revelavit tibi. Sed et fflintifi. 10,47.
i. Corin. iij. adliuc, in(|nif, canialcs estis, homines estis, cum tamcn d(> A])osto-i.eor. :i, 3.
lorum nominibus ccrtarent. C^uibus fit, ut omnis omnium hominum, pliilo-
3.'. sophorum, oratonnn, etiam pontificum doctrina et iusticia earualis sit, ubi
non fideni doccnt, et satis abnsive saeros C'anones dici, qui de ilignitatii)ns
et opibus statuuutur, intelliges, si hie Apostolum audias. Rursum, nihil tarn
earnale est et exteruum, quin, si operatore fidci spiritu fiat, spiritualc sit.
7 millis rebus aliis l" 12 quod Inquatnr H 18 f. Tu ergo t)i§ coiisilio dcI
fcl)lt in 11 ,3wiitften 3- 19 unb 20 in 11 nod) bie Uberfc^iift: Nunc carne consum-
mamiiii. 28 (ien. vüj. A Gen. 8. H
51i0 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
Consummantnr ergo Galatae carne, dum affectum et opinionem aceipiunt
operiim legis qnorumcuuque, praesertim reliota fiele. Q,uod aiitem Origenes
et d. Hieronymus tripliceni hominem ex Apostolo colligit, spiritualem, aiii-
malem (quem neutralem et medium intelligit) et carnalem, intra forte vide-
l)imns quid sentiondum sit. s
«Ol. 3,4. Tanta passi e.stis sine causa? si tamen sine causa.
Varie hunc locum d. Hieronvmus enarrat, sed hreviter unam sententiam
sequor, quod Galatae, cum heue cnrrerent iu fide Christi, multa fuerant [lassi,
prae.sertim a ludeis, qui nulluni Christianum non persequehantur , ut in
Actihus Apostolorum et multis e})istolis Pauli patet. Quae tarnen frustra m
passi sunt , si in legem recidentes ]>ermanserint extra fidcm : tamen , qnia
sjwrat eos redituros, dicit 'si tamen sine causa', quasi dicat 'si i-edieritis,
non frustra passi fuistis'. Arguit enim ab e<irum damno et frustraneo labore,
ut commoveat eos, quia per legem non modo a iusticia Christi, sed (!t ab
Omnibus illius meritis et praemiis simul excideriut J*
cäai. 3,5. Qui ergo tribnit vobis spiritum et opcratur virtutes in
vobis, ex operibus legis an ex auditu fidei?
Subaudi 'tribuit et ojieratur?' Repetit autem et inculcat, quae iam
supra dixerat. Examinat enim experientiam, qua fortissime eos stringil, simul
ut addat et sequentia subinngat. Prius enim solum spiritum acce'jitum, nunc 20
et operationes \nrtutum opponit, hoc est miracula, quae ex legis operiluis
sese prius operatos non fuisse, non ]iotuerunt negai-e.
®a(. 3, 6. Sicut Abraliani credidit deo, et reputatum est illi ad
iusti ciam.
SHöni. 4,9. Hoc exemplum et argumentum late Rho. iiij. tractat, ubi probat, Abraham 20
ante circumcisionem oredidisse et haue fidem sibi in iusticiam reputatam.
N'erisimile est, et apud Galatas eundem locum ab eo fuisse vocaliter c.xpli-
catum et nunc illos c-onunonefieri et revf)cari ad priorem intelligentiam.
«ai. 3,7. Coguoscite ergo, quia, qui ex fide sunt, hi filii sunt Abrahae.
'Cognoseitis' ex iam citata scrijitura: non ergo qui ex semine aut ex 30
siüiii. 4, ii.nircumcisione. Rho. iiij. Kt signatuilum accepit iusticiae fidei, quae est in
])raei)utio patris nostri, ut sit ])ater omniuni credcntium per prejintium, nf
iRöm. $, 7i. reputetur et illis ad ivisticiam. Et ix. In Isaac vocabitur tibi semen, id
est, non qui filii carni.s, lii filii dei .sunt, sed filii proniissionis aestimanlur
in semine. ar.
2 praesertim fcl)tt in H Ülon (Juod nnfoni 6i§ sentiondum sit 3- •'' ffW 'f " Qii'iil
ant A 12 rcdiiloritls II 14 qui per logoni II IR Siibauili triliiiit et iippr.atnrV'
^el)lt in 11 20 leputalani lsssc. Vcrisimilc II 27 incnni F
Tn epistolam Pauli atl Galatas commentarius. 1519. 511
Ex hör looo vieles, quam intente et onservaiiter velit scriptiira lep;i.
Quis enim luiec aiffiiiiieiita ex textii Genesis tnuxisset, (jiioil Ahraliaiii ante
circiimcisionem credidit, quod Isaae non nisi per reproiui.ss ionein fihtinuit, et
in lioc siguifioari, sient Isaar aeoeptus est per fideni Ahraliae credciitis pro-
■■• niittenti deo et in scmen ei vocatns, ita niillus sit aliiis Al»raiiae lilins aiit
semen nisi promissns et fide acceptvis, et tarn ionjic ante ijloriani ludcdruin
fuisse contusani, qua de carne gloriantur patnuii?
Tropus ille 'esse ex fide, esse ex o])eribus', credo, satis iani notns sit:
Sunt ex fide, qui erediuit, et inf'ra: Sunt ex operihus legis, (pii operantur.
10 Eiusdem generis sunt 'esse ex \etge, ex cireumeisioue', et siniilia apud Pauluni.
Sed non servat Apostolns ivgulas dialecticae <'onse<(U('ntiae. Dicit enini,
spirituni ti"ibut«m et virtutes tactas ex auditn fidei, et Imc jirohat, ijnia sie
Abrahae fides est reputata ad iusticiam. Ergo ne fideni reputari ad iiisticiani
est spiritum accipere? Aut ergo nUiil faeit, aut accipere spiritum et repulaii
15 ad iusticiam ideni erit. Quod et verum est, et ideo refei-tur, ne divina
reputatio extra deuni nihil esse piitetur, ut sunt, quibus verbiim Apostoli
'gratia' magis favorem quam donuni significari putatur. Naiii fiivente et
reputante deo vere aceijiitur spiritus, donum et gratia. AJioquin ab aeterno
gratia fiiit et intra deum nianet, si tantummodo fivvorem signifieat, eo (pio in
20 hominibus modo fiävor est. Dens enim sieut diligit reipsa, non vcrbo tantiiin,
ita et favet i-e praesente, non tantiini \-('rbo.
Nee ista ratio eouscquentiae videtur aliqiia esse, (piod dieit 'Abi'aliam
credidit: ei^ qui ex fide sunt, filii Abrahae sunt'. Posses eadem dialeetiea
dieere 'Abraham genuit ex uxore filium aut eomedit aut aliud fecit: ergo qui
2s idem faeit, est filius eins'. Denique Tudeis sua sententia finnabitur 'Al>raham
est clreumcisus, ergo eircumcisi enmt eins filii'. Verum Apost:ohis ad
Abraliam respicit, quando Isaae, (jui ei solus in semen promittebatur, fidei
merito obtinuit. Non enim de fide commendatus est, quando Ismael genuit:
sed tunc pater fidei institutus est et multanim gentium, (pumdo verum suinu
30 filium et legitimum semen accepit; Ideo Isaae non tarn camis cjuam fidei
filius est. Abrahae earo non potuit, sed fides Abrahae eum genuit, tarnen
ex eame sua. Quare non tani Abndiac quam eredentis deo promittenti tilius
est. Ideo tot verbis agitur in Genesi, ut describatur ]iromissio seminis et
fides Abrahae in eandem et appellatio senu"nis in Isaae sie promissi et ere-
3:-. diti, ut ostendatur, Abrahae non esse filios qui ex earne sed cpii ex fide ei
naseuntnr. Ideo quod brevius dixerat, iam latius prosequitnr, quomodo sint
filii Abrahae, qui ex fide sunt, propter scilicet promissionetn, quac super
Ismael non contigit: ideo nee in semen ei reputatus est.
5 alius quam Abraliae AK cd. Erlang. 15—21 5Don et idei) refcrtnr bü nun laiiliim
feWt in H
« ....... ^..
verbo fe^lt in H
512 Ii epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
©01.3,8. Providen.s autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes
(leu.s, praenuuciavit Abrahae 'quia beuedicentur in te omnes
jjentes'. ■ ; — . ; ■ ■■ ' ' - .i '.;?.■ ■ -,-,
'Providen.s', id est longe ante videns. 'Scriptura', id est .«piritns
in .scriptura. Si id, quod hie dicitur, 'Benedieentur in te omnes gentes', ■=■
i.iUioj. 12, :i. aeoeperinius pro eo, rjuod Gen. xij. seril)itur, laborem nobis Apostohis praebet,
non iUuni solum , quo beatns Hieronymus laborat, cjnod Apostoli .sen.suni
inagis fniani verba adducant, sed ilhim potins, quod eo teni]>ore Abrahae
1 5)ii)i ir.,4.noiiduni erat de filio promüssum nee de fide comniendatus ipse, cjuod e. xv.
i.woi 22,18. eontigit. Proinde Hieronymus aecipit ilhid Gen. xxij. nlii post tentationeni lu
Abraliae dieitnr: Benedieentur in semine tuo onmes gentes terrae, quia
ol)edisti voci meae. Apostolus autem lioc loeo non 'in semine tuo' sed 'in
1 fflfoi. 12, 3. te' dieit, sicut Gen. xij. dicitur. Et ego Hieronyinnni secntus puto, Apostolum
brevitatis studio omisisse 'in semine tuo', cum statim infra utrunque j)osi-
turus esset. Abraliae autem, inquit, dictae sunt promissiones et semini eins, is
Et ita verum est, in utroque Abraham et in semine eins promissionem factam.
X<in refert autem, utrum hie dixerit.
Cum igitur haec dicta sint ad Abraham, non qualemeunque aut ear-
nalem, sed iam credentem, obedientem, spiritualem et omnino alium hominem,
deniquc liabentem promissionem, sequitur, quod scriptura nos voluerit docere, 20
non esst' filios Aljrahae, nisi qui talis et huius Abraliae filii et semen essent,
adeo ut etiam ilH fiereiit filii, qui de carne eins uou essent, scilicet gentes,
ut hie dieit, ()uod deus instificet gentes ex fide, ut scriptura providerat et
Abraliae pronunciavcrat. Ergo in Abraham ])enedicimnr, sed in quo Abraham?
Crcdente utique: quod si extra Abraluuii sumus, nialedicemur potins, etiam 2.')
si in Abraham carne fuerimiis, cjnia de Al>raham carnc nihil agit scriptura.
Sunt ergo in Abraham, qui eredimt dco sicut Abraliam.
(»Ol. 3, 9. Igitur, qui ex fide sunt, benedieentur cum fideli Abraham.
Observa Epitheton Abrahae 'fideli': cum eredente Abraham bene-
dieentur, non <uiin carne gencrante aut alia faciente. Nou enim scriptura ei 3o
tribuit filios aut semen nisi credenti. Qui ergo sine fide siuit, patris sui
imaginem et haereditatem non referiuit: ergo nee filii quideni sunt, nisi spurii.
Sed adhuc ob.strepet argutulus quispiam : 'Nee sie ratio ccmsequentiae
.stabit "Abraham credit, ergo credentes sunt filii eins", quia i)er fidem Abraham
mernit (|uidcm filiuin et semen, sed non hinc sequitur, filios eins opoilere •'■''
credere. Alio(|uiu et omnia (juae eredendo nieruit neccsse erit ut credant,
aut Abrahae non eruut. At iam neees-se erit terram Cananeam eredt're. Sat
4 — 13 Statt ber SBotte 'Scriptura , id est Spiritus in Rcriptura b\9 llipronymum se-
cntus fjat H nur: Scriptura", iil est «piritus in scriptur.i, dieit, sieut (!eiie. 12. 22 sed
gentes AK 27 cri'diint in <\rn II
In epistolam Pauli ad Galatas comnientarius. 1519. 5J3
ei^o est, Al>raliani credidisso ot filios mcrnissc: sod non idoo filios oportet
esse credulos\ Kospoudetur : Priiuuni, (jiiod Apostolus (»alatis ut nidiDrihus
satis esse credit, si filios Abraliae esse non posse sciant, uisi siiit similes
eidem. Profiindioreni huiiis luysterii rationcni, (|iiain Kho. x. pnisc(|intiiV, fflöm. 10.
.'> coiisulto liic praetoriiiittit. Xaiii vero non sunt lilii Aliraliae nisi proniissionis
filii. Cum auteni di^•ina promissio et praedestinatio fallax non possit esse, sine
difficnltute et consecpu'ntia infallil>ili erit, ut omnes sint fideles qni ]>r(iuiissi
sunt, nt sie fides promissoruui stet non necessitate opernm et tidei illornni,
sed firmitate diviuae electionis. Hoc loco satis erat, iniitationem Abraliae
>o eommendare, non promissionis et ])raedcstinationis snbliniitateni incnlcare.
Ideo, quamvis eonseqnentia iila non stet 'Abrabani credit, ergo filii
eins credent', nisi dum promissionis filios (qui non in sna neqne Abraham
iusticia firmabuntur, sed in electione dei, nee ideo credent, qnia filii Abraliae
erunt, sed ideo filii Abrahae ernnt, qnia credent eertissime, nt qni a deo
1"' donabnntur Abraliae uou mendaciter proiiiittente) eonsyderes, tarnen haec sfat
'Abraham eredidit, ergo filii eins debent credere, si volnnt esse filii'. Hoc,
inqnam, satis erat Galatis insensatis: Rhomanis sapientibns alia debebantur.
Ita<ine sunt filii Abrahae (pii credunt, non alii.
Quicunqne eiiim ex operibns legis sunt, sub maledict o sunt. o^ni. 3,11)
20 Scriptum est enini: Maledictus omnis, qui non permanserit iu
Omnibus, quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea.
Dixerat, benedictos esse eos, qui ex fide sunt. lain alio argumento et
a contrariis assumpto maledictos dicit , qui ex operibns sunt. Vide autem
mirabilem syllogismum Apostoli. Adducit ex Deutro. c. xxvij. esse male-.'i.W(of.27,2c.
2,1 dictos, (|ui non faciuut ea, quae scrij)ta sunt in lil)i'o legis. Ex qua negativa
colligit affirmativam hanc: Maledicti, qui operantur opera legis. Nonne hoc
affirmat, (|nod Moses negat? Et quo maior sit absurdita.s, suani affirmativani
]>er Mosi negativam probat.
Diceret aliquis Festus Portius: Insanis, Paule, multae litorao te ad5ii)flii<i.2r.,24.
30 insaniam convertunt. Quid ergo dicemus? An benedicti sunt, qui non
operantur legis opera, etiam tanto Apostolo doctore? At Moses dieit male-
dictos, qui non fiiciant. Kestat itaque, ut iam supra diximus, quod, quicuntiue
extra fidem sunt, operantur quidem ()])era legis, sed legem non inijilent.
Opera cniin legis simulata opera sunt, sieut et infra c. vi. dicit: Ncque enini ©ni. n, i3.
35 qui circumcid\mtur legem custodinnt, et v. Testificor onmi homini circnm-®ni. 5, 3.
cidenti se, quoniam debitor est universae legis faciendae.
Ecce nihil implet de lege tota, qui circumcidit se, ergo neque si nllum
aliud opus legis faciat. Con.sequens est, ut Moses eo verbo omnes liomines
sub maledietionem eoegerit, et cum dieit 'Maledictus omnis &e.', idem volu-
*o erit, ac si diceret 'Nullus iiominum haec faciet, (juae scripta sunt: ideo omnes
22 et fe^tt in H 29 ad iiisaiiiani redigunt II
Sut^etS mxlt. II. 33
514 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
eruut nialedicti, egCDtes redemptore Christo. Igitur apiul Ajio.stolnni et ipsani
veritateiu fixum est, quod operantes oyteva legis non iinplent legem et faei-
»i'.iiiii. 13,13. entes uon faeiiuat, sicut audientes non audire et videntes non videre Chri.stu.s
di.xit. A^identur enim sihi legem implere et opora legis faeere, sed simnlant
])otiiis, dum sine gratia nee cor nee corpus mundare jiossunt. Ideo immuudis ;.
nihil esse numdum necesse est.
lam puto neutralenses nieos hoc loco satis confosscs, qui opera quaedam
neutralia et in genere mornm bona finxerunt. Hie Apostolns legis opera
nialedicit, legis inquam dei, q\iae utique meliora fuerunt quam dietaniinis
naturalis, et ipsa adhuc stertentes faeient seeuros. At dieunt, Apostolnm w
loijui de legibus eeremonialibus , quae iam sunt mortiferae. Contra cere-
monialia nee sunt nee fuerunt uncjuam mala, sed fidueia eorum, ut beatus
Augu.stinus docet. Deinde quod Apostolus de omnibus legibus loqnatur,
j>atet, quod, etiani querulante Hieronvmo, vcrbis Mosi addiderit 'omnis' et
•omnibus', iuquiens 'quae in libro legis scripta sunt', fortissime autem, v,
quod statim dieet, Christum nos redemisse a maledicto legis. At gentes
nuncjuam fuerunt sub maledicto eeremonialis legis. Ergo onmes redemjiti
sub maledictione legis fuermit. Sicut enim ante quoque dixi, parum praesti-
tisset Christus, si a cireumcisione, sabbatis, vestibus, cibis lotiouibusque nos
lil)erasset, et neu multo magis a gravioribus legis peeeatis, concu})iscentia, 20
cupiditate, ira, impietate. Tmn vere non fliisset salvator animarum sed cor-
poruni, quod haec omnia corporalia fuerunt. Yere itaque peccatum et male-
dietum opus est cuiuscunque legis, si extra fidem, id est extra jnu-itatem
cordis, innoecntiam, iusticiam, fiat.
Illiid leetoris iudicio relictum volo, an idem vel diversum sit, ipiod 2:,
Paulus dicit 'qui ex operibus legis sunt', et quod Moses 'qui non
])ermanserit' seu, ut heb. est, 'firmaverit omnia, &c., ut faeiat ea\
Fortasse aliud est faeere ojiera legis et aliud faeere ea, quae scripta sunt,
ut sit faeere quae scripta sunt idem quod implere et faeere opera legis idcin
Siic. 6, 46. quod simulare qnibusdam cxternis operibus imiiletioneni, sicut Christus dicit: 30
iHitm. 2, 13. Quid vocatis me 'domine', et non facitis quae dico vobis? et Kiioma. ij. Non
auditores, sed factores legis iustificabuntur. Certimi est enim, (juod maledictio
utrisque manet, et iis qui non faciunt, ut Moses dicit, et iis qui sunt ex
o|)cribus legis, ut Apostolns dicit, Ideo omnino tropus est Pauli, ut dixi,
eos qui operantur o])era legis non faeere quae scripta sunt in lege, in qua ar.
niiuinini fides scribifur. Haec sola Unit omnia legis.
Wal. 3,11. Quod autem in lege nemo iustii'icatur ai)ud deuni, mani-
festum est, (juia instus ex fidc vivet.
Haec est subsnniptio cxplicaturi vcrbum Mosi addiictmn, ac si dicat
'Audis ex Mose, mal('ili<'tniii esse cuin, qui non li'ccrit ca quae scripta sunt, 4o
11 iM..rtil'cni nllf Vliivflnlirn 20 ^ititft .Mcises nocf) dirlt in 11
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 515
et ego pariter assunipsi, tales esse qui ex operibus sunt'. T'tninque ita esse
illiul eonvincit , ijiiia apiul douin in lege uoii iiistifieabitur ullns. yi non
iiistificahitiir eoram deo, iaiii non facit quae scripta sunt. Quod si hoc est,
vere maledietns est. li enini, qui faeiunt <juae scrijita sunt, iustificabuntnr.
.'. At quod operatores legis non faciant, ex i'O sane prohatur, quia iustus ex
fide \-ivet, Abacuc ij. Si hie scriptura vera est, .siont oportet, et opera legis, «"ii' -'.-i
enm sine fide sint, niortua uiniirum sunt et iniustns est (pii faeit ea: si
iniustus, ergo non l'acit qiuie scripta sunt. Hie velini et illud 'in lege' jiro
'per legem' seu 'lege' dici, ut sit sen.sns: per legem nemo iustus erit aj)U(l
111 deum, ut opera legis simul ineludat.
Lex auteniuon est ex fide. wai. 3, 12.
Hoc est, quod dixi, ideo l^e neminem iustificari, quia sola fide insti-
ficabitur iustus. At le.x et fides non sunt ideni, nee ipsa nee opera eins
.sunt ex fide neque cum fide. Proinde corain hominibus iusti sunt, sed non
15 apud deum, ut sequitur.
Sed qui fecerit ea, homo vivet in illis. ©ni. 3,12.
Hoc verbiun ex I^'vit. xviij. adducit et Rlio. x. E.st autem Apostoli ilij^''''iQ'5;
sensus: lex non vivificat nee iustificat eoram deo: qui autem fecerit ea, quae
legis sunt, vivet ut homo in illis, hoc est, cvadet poeuam legis actjuirettpie
20 praemium legis, sed non vivet in deo nee ut filius Abraliae. (J,uare y'un
verboriun expende. Homo vivet in operibus legis, qui tanien mortuus est
apud deum: homo, inquam, non iustus, et in illis operibus, iuqnam, suis vivet,
id est, vitam tuebitiu-, iie occiilatur iudicio legis, non autem vivet iustus in
illis, sed iu fide.
25 Memento itaque hoc loco, te ex Apostolo didicisse, opera legis osse
quibus ad hominem ai)i)ai'emus iusti et legis servantcs, intus autem defeetu
fidei niliil minus quam iusti sumus. Ideo per legem non nisi hypocritam
fieri et sei)ulchrum foris si)eciosum, intus jilenum spurcitia. Nam quo niimis
d. Hierouvmus l'aiüum intellexit iu bis et simililnis locis, causa fuit operum
30 legis non recta cognitio et nimia Origeuis allegorisatio. Dicit enini hoc loco,
Mosen et prophetas sub operibus legis et malcdicto fuisse, quod onuiino
falsum est: fide enini iustificati et sanctificati vixerunt apud deum, etiaiii
antequam lex et o])era legis praecipercntur, qualia ipse vult ceremonialia
tantum. Postea tamen vi veritatis redit iu viam, dicens, eos ftiisse pect^a-
35 tores, iuxta illud Eccles. vi j. Non est iustus in terra, qui faciat bene et non -tirt. 7,20.
peccet, quod de lege morali \itique intelligi oportet. I'ale et illud est, quod
iustum ex fide vivere sie intelligit, quod, iusto si acces.serit fides, i\isticia
eins viva erit, ita ut sine fide virtutes asserat, .sed vitio.sas. Sed hacc et
alia prudens lector sie legat, ut meminerit ex aliis ea })er d. Hieronymum
6 Si Imec scriptura II opera legis sine tidc sunt, mortua Ab' cd. Erlang. 11 est
fe^It in AF ed. Erlang. :}4 fflon Post«a tanieu Bi§ intelligi oportet 3. :J6 feftlt in H
33»
516 In epistolam Pauli ad Galatas conimentarius. 1519.
allata, Non est iustus ulliis aiite fidem, sed gratis iustifieatur et lionum pro
iiialo accipit. Apostolus euim vult, homiueni ex lege vivere apud liomines,
sed iustiuu hominem ex fide apud deimi, hoo est, quod iusticia, vita et salus
hominis apud deum sit fides, non iusticia prior fide sed per fidem iusticia et vita.
©iii. 3,i3i. Cliristus nos redemit de maledicto legis, faetus pro nohis 5
malediftnm (quia scriptum est: Maledictus omnis, qui pendet
in ligno), ut in gentihus benedictio Abrahae fieret in Christo
lesu, ut pollicitationem Spiritus aocipiamus per fidoni.
Primmn, cum iis expostulo, qui nee sub maledicto legis sunt nee Christo
redemptore indigent. Hi sunt, qui aliud esse contra legem, aliud contra w
inteutionem legis statuunt: 'Contra legem agens peccat, sed contra intcn-
tionem legis non peccat, tantum a bouo deficit'. Haec venena quis ferat?
Sed audi, quomodo probent (inteutionem autem vocant, quod deus opera legis
requirat in charitate fieri): Si homo, inquiunt, teneretur ad inteutionem legis,
sequeretiu", quod existens extra gratiam assidue pcccaret non occidendo, non u
moechando, non furando &c. Respondeo: non peccat non occidendo &c. sed
jieccat intus odlendo, coneupiscendo, cu]>iendo latenter et irritatus evidenter.
Ista enira immundicia oeeulta cordis et caniis non tollitur nisi fide per
gratiam Christi. Non est ergo intentio legis, ut in gratia servetui-, tanquam
sit gratia exactio quaedam. Sed intendit lex, ut servetm*: servari autem non 20
potest sine gratia, ideo cogit quaerei'e gratiam. Itaque omneis sub legis
maledicto sumus, qui sine gratia fidei sumus, ut iam satis est dictiun. Cmn
euim solum ex fide iustus vivat, patet maledictio legLs in iucredulos, ne
Christi redemptionem frusti-emus aut tantum ad ceremouialia referaraus, a
quibus et homo potuisset nos redimere. Deniquc opera legis ficri ex nobis 2.',
jiotuernnt. Reliquum ei-go est, ut ab ira, impietate, concupiscentia et aliis
malis in corde et carne per Adam et Evam pluntatis redemerit, ({uibus facti
immundi omnes nos iusticias ])ollutas operabamur, et ita nihil implebamus
de lege, quai'c iuste maledictioni et danmationi deputabamur. Sic per legem
non adiutorinm sed nostri mali indicium et monitorium habcmus. Sicut m
2. (Sor. .',, 21. autem ad Corinthios dielt, Christmu esse pro nobis factum peceatum, ut nos
essemus iusticia dei in illo, ita lii«' malcdictum, nt benedictio Abrahae fieret
in Christo eodem in gentibus. Simili omnino troj)o: Sic mortuus est, nt nos
essemus vita. in illo: sie confusus, ut nos gloria fieremus in illo: <inmia ju'o
nobis fiictus, ut omnia ficrenuis in illo. Hoc est: si eredinnis in cum, iam 3;.
legem implemus et libcri sumus a maledictione legis. Nani hoc, quod nos
merehannir, maledici et damnari, jiro nobis subiit et exolvit.
D. Hieronvmus mire laborat, ne Christmu a deo malcdictum admitlat.
I'rimum ponderat, (piod Apostohis non rc])onat vcrba legis, quac sie lial>cut
2S instlpi.is ])cilliit:i.s opcraljannii', et ita fcl)lt in II '■» mali imliciuni I' :!:i 11 intfr=
JJUngirt: cndcni, in {^cntibns simili omiiiiui tnipn. L-lliinlil Sic mortims
In epistoliim raiili ad Ciiilatas couimuntaiius. Ihl'J. 517
Deiitro. xxi. MaltHlictio dt'i .suspcuisus. A])o.stoliis autciu Ixx seiiiuitus dicit: s.fflbi. 21,33.
Maleilictus »)niiiis, qui poiulot in liiiiK), (iinittt-ns ])afticulani 'a den', (juani
illi addidcnint. Brevlter, etiain si in liel). lum poiiatur 'in ligno' et 'onini.s',
tanicn ])ra('(rdentia textiis co^uiit (U' quolihet in lij;no snspouso Moscn iii-
.'. tdlif^i: idou uihil Apostolus mutavit, qiiud movere ])0.ssit. Quod auteni
oniisit 'a deo', uec hoc inovet: certum fuit Apostölo, ([iiod a dco iactiun
inteiliiierctiir. D. Augustinus ref'ert, (|uusdani paniui eruditos id intelligi
vdinisse de Inda traditore suspenso. Stapulensis alia cogitat.
\'erura stat textus A})o.stoli clarus, ideo Christum esse maledictioncm
»« fJK^tum , non quod aliquid dignuni maledieto adniiserit, sed (juia seripturae
seiitentia generalis est, omnem (|ui in ligno pependerit esse a deo maledietum:
ideo Apostolus forte, quia dire sonaijat, Christum maledietum vocari, nioUivit
hoc statim adducta seripturae autoritate. Niliil ergo est, quod d. Hierouynuis
hoe verhum non de Christo velit intelligi, eum Apostolus ut generalem sen-
is tentiam addueens de Christo vohiit probare, (piod dixerat. Nam eum ipsemet i'uc. 22, .17.
Christus ex Isaia liij. dicat se eum iniquis deputaudum, quid moustri est 5cf. m, 12.
eum maledietmii cum maledietis nominare? Si cum sceleratis reputatus est,
certe id quod scelerati vocantm- patiimturque vocandus est.
Est autem homo duplex, interior et exterior, ita duplex beuedictio et
20 maledietio. Beuedictio interior gratia et iusticia iu spiritu sancto: haec j)ro-
prie Abrahae promissa est iu Ciu'isto. Maledietio interior peccatum, iiiitjuitas,
ut psal. cxviij. Maledicti, qui decliuaut a maudatis tuis, et Mattli. xxv. Ite, Ijnijil'jj'j'j
maledicti &c. et Hiere. xh-üj. maledictus, (jui facit opus domini fraudulenter,3". <«. lo-
idem: maledictus, (|ui coufidit in iiominem. Beuedictio exterior est abuu-5cv. 17, 5.
Sj dautia rerum corporalium: iiaec propria tiiit veteris legis. Maledietio est
penuria, ut Midach. iij. Et in penuria vos maledicti estis. Sic Christus male-iiKntifj.aiaa.
dixit ficum, et exaruit : sie Heliseus filios Bethel. Nullus itaque scrupulus'j.«ön.2,23ff.
sit, Christum esse maledietum cum omuibus suis sanctis maledictione externa,
simul benedictum benedictione interna, ut psal. cviij. Malediceut illi, tu vero'Pf. lui», 2».
30 benedices. Sic nee horror est, Christum esse mortmuu, passum, crucifixiuu,
immo: bcati, iuquit, cum maledixeriut vobis homines. TOüiui. .-i, 11.
At dices 'nondum probas, quod a deo maledictus sit: id enini beatum
Hieronymum movit'. Resjiondeo: Maledictiones hominum sine dubio deo
ordinante quenquam tangunt. Sicut ij. lieg. xvi. Domiiuis praeeepit ei, uti.Snm.iciu.
35 malediceret David, et ibidem: l>imitte cum, ut maledicat mihi sccundum 2.^11111.16,11.
niandatum domini. Non praeeepit deus Semei, ut malediceret: sed quando
plenus erat maledietis, nt malo illiiis bene uteretur, volnit, ut iu David
evomeret maledicta sua.
Quod autem d. Hieronymus audactcr negat, in scripturis inveniri quen-
40 quam a deo maledietum et nimquam nomen dei eum maledictione adiimctum,
S !?tapulensis aliacugitat fcftlt tu II 17 ciiin sctlerit.itis icimUtus.\K 21 peccaUim iiii-
quitatis U 24 Uiere.xviij.Aunbbanacf)bicübnsjcn Sluägabcu 25 liic propria A 27 Bethol A
518 In epistoliim l'iiuli ad Oalatas couiraentariua. 1519.
i.OToi.3. 14. mii'or, quomodo iutellexerit, quod Geu. iij. scrpens a deo maledioitur et ttTia
i.OToi'i.ii. iu oiiere Adam. Sed et Cain c. iiii. nudedicit deus. Item iiii. Rejr. ij. male-
"^lob. 3,' ü. dLxit Heli.seu.s in uumiue domiiii pueros Bethel. Et Abaciie iij. Maledixisti
sjiai. •-', 2. sceptris eiu.s, et Malach. ij. Älaledicam beuedictiouibus vestris et henedieam
maledictiuuibiis; vestris. Forte saiictus vir, (juia iisii locpiendi Maledietio ^
iere souat in pemicieiu renim omuimu, maxime spiritualium et aeternarum,
(|uo modo certnm est Caiu et terram uou maledictos, quia iiujuit : maledictus
TOiuifi. 25,41. eris super terram. Nam illud Matth. xxv. 'Ite, maledicti' forsau denimciari
maledietum magis quam maledici iutelliget.
Sed ad Apostolum. 'Ut benedictio Abrahae fieret in gentibus i"
in Christo', id est, ut impleretur benedietio Abrahae promissa, quod esset
pater multarum gentimii Ln fide. Haec, inquam, fides promissa est in bene-
dietiüue. Unde hie iterimi breviter et obscure taugit, gentes fore filios
Abrahae, non quia imitarentur, sed quia promissae f'uerunt, et ideo imitaturae
essent, quia filii esseut futuri, deo promittente et implente, non gentibus is
taeientibus et imitantibus. Xon imitatio f'eeit tilios, sed tiliatio feeit imitatores.
Addit autem 'in Christo', ne a linea discedat, quia non suis meritis gentes,
sed nee alia via Abrahae facti sunt filii ([uam jier Christum id eis jiromerentem
et ab eis per fidem suscej>tmu, ut sequitur, ut poUicitationem spiritus,
id est promissionem dandi spiritus sancti, per fidem acciperemus. Spiritus 2u
enim sanctus promissus est Abrahae, dum benedictio fidei ei est promissa. Fides
etiani per s})iritum sauctum donatiu' merito Christi in verbo et auditu euange>lii.
©ai. 3, 15. Fratres, (secundum hominem dico) tamen hominis testa-
mentum confirmatum nemo spernit aut suiierordinat.
I
Apocopen facit Apostolus: addeudimi est enim 'Ergo multo minus ss
testamentum dei confirmatum nemo debet spernere et superordinare'.
Dicit 'secundum hominem', ut rudibus (iidatis huniana shnilitudiiie
persuadeat divina, ut Hiei'ouymus sentit. Verum meo iudicio niillus tam
eruditus est, (pü non egeat liuiusmodi similitudinibus in discendo Christo:
iiiimo maxime necessarium fuit hoc shuilitudiuis exempluin, aliocjuin difficilius m
SHom. i.int<;lligerctur quam Rho. iiij. ubi idem tractat sine exemplo huiusmodi, et
noiidum vidi, (pii <hgne explicaret.
Statuamus ergo utrunque ante ocidos, similitudhiem et rem ipsam, et
videbimus, quanto iterum argmnento legis iusticiam ex])iignet. Litcndit autem
hanc infen-e (Jonclusionem : Si iusti(.'ia potest haberi ex nobis per legem et opera a'^
eins, iam fmstranea est promissio benedictionis Abrahae facta, quia sine ea
iusti esse possumus per legem, aut ccrte ipsa non satis est, ut iustificet, si
legis iusticia superaddcnda est, et sie testamentum et promissio dci aut sujicr-
Rvüt aut deficit, ut neeesse sit aliud superordinari , utrunqu(> autem dctesta-
'2 Item fcl)tt in AK ed. Krlaiig. ö — 'J 3)on Fuito sanctus vir iiä iiialcilici iiitelligot
fe^lt in 11
In eiiistolam l'auli iul Üalatius commt'utiiiiua. löli). 519
hilissiimini, W'go opposituiu veriiin, iiisticiani legis neqiie necessariam iiajue
•siitKcicntfiu. Ewe l'ortissiiiiuiu corte argiinuiitiini.
Videainus itaque: In diniii testameuto est testator, est cui fit testa-
meutum, est ipsuin testaiiifiituiii, est res (niae testatiir seu legatur. Ita liie.
5 Dens est testator: ipse eniiu prouiittit et legat. Abraliam et seinen eins
sunt, (jiiibus fit testatio ut haeredibus dei tcstatoris. Testameutum est i])sa
nromissiü, Geu. xxi. et xvii. Res tostata est ipsa haereditas, id est tcratia i.ajioj. 21,211.
... ' . . . , . . ' 17, 1 ft.
et iustieia fidei, scilicet beuedietio gentium in seniine Abrahae. Hi ergo
gratia proniissiouis et iustieia dei per Cliristum exbibita, et sie testaniento
1" dei per mortem suam eonfirniato, immo iam executo et distributo, non suf-
fieit, uisi et legis iiisticiani liabeas, nonne iani t(!stamentiini dei non iiun-
eu])atuni modo, sed eonfirniatiuii et expletiun »juocjiie irrituni fit et aliijwid ei
superordinatur? tjuod ne lioniinis qiiidem testaniento fieri debet. Si autem
suffieit gratia et testanientuiii dei firinuni est, patet, iusticiani legis non esse
15 quaerendain. Idem Rho. iiij. Si (pii ex lege sunt baeredes sunt, exinanitasiom. 4. n.
est fides, aboHta promissio, quod videlicet, si iustieia legis satis esset, non
opus esset fide et gratia Abraliae jiromissa.
Vides ergo, quam digne traetet seripturas Apostolus, ita ut iiupossibile
sit emii intelligi ab iis, qui de lege ceremoniali tantiim eum piitant loqui.
20 Nam eodem argumento concludit coutra iusticiani decalogi: si ojieribus eins
iusti fieri iiossuuius, t'rustra est fides et beuedietio Abrahae promissa in
geutes dift'undeuda, cum sine fide et benedictione illa simus iusti.
Abrahae autem dictae suut promissiones et semini eins. «01.3,16.
Id est, testamentum dei ad eum disposituni, quod hie promissiones,
25 inl'ra statim testamentum vocat. observa ergo, quomodo similitudinein per
testanientuiii applicet: ]ironiissioues, inquit, dictae sunt, id est res
legatae, testamentum. Qiiae autem res? Beuedietio gentium iu semine eins,
id est gratia fidei iu Chi-isto, unde sequitur:
Non dicit 'in seminibus' (piasi in multis, se<l (juasi in uiio öni. .1, le.
3« 'in seniine tuo', qni est Christus.
Illiid '(juasi' male ponitur: iiieliiis diceretur 'ut in multis, ut in nno',
quod vi grammatici sensus patet. Vide, ut semen Abrahae signifieatuni
docet Clu-istum, ne ludei se esse iactarent, in qiiibus gentes benedicerentur,
cimi tam multi siut, ut certiim esse nunquam possit, in quo fieret satis pro-
35 missioni iterumqiie promissio jierielitaretur et testamentum dei corrueret.
Unum ergo seuieii oportuit lmi(' benedietioui daudae nuncupari non modo
pro certitudine sed et pro imitate unius populi dei ad sectas prohibendas.
Habes ergo testatorem, testameutum, rem testamenti, ipsosque (juibus
13 ne liomiuis testaiiieuto quidem AF ed. Erlang. 16 si fe^lt in AK ed. Erlang.
520 In epistolam Pauli ;ul Galatas comiuentarius. 1519.
factum est. lam restat, ut eouHrnietur ft coiiümiatuin revck'tur ao ilistri-
Ijiiatiir, hoc est, ut geutes eaiu iu Cluisto beueclictioueiu act-ipiaut.
©lU. 3, IV. Hoc auteiu dico:
Id e.<t, ijuod iuteudebaui, uuuc dicu, inmc nie explieo et apjtlico.
öoi. 3, n. Te.stameutum eoiit'irmatum a deo iu Christum, 5
Id est, per mortem Clmsti ratum factum, ratum autein factum 'in
Christum', id est, ut in Christo tamjuam repo.situm gentibus distriljuatur.
Nam per Christum m Clunstmii testamentum dei impletum est. nun enim
Christus .sie mortuus est, ut gratia lidei diffimderetur, (jua in alium (juam
Clmstiuu crederetur sed in illum ipsum Clu'istum. w
@iii. 3, 17. (Quae post (juadriugentos et trigiuta annos facta est) lex
nun irritum facit ad evacuandam iiromissionem.
Obscurissime et iuvolutissime loquitur Apostohis pro acstu suo. Tcsta-
meutum, inquit, dei coufirmatum in Christum non debet irritum
fieri per legem et iusticiam eins. Fieret autem iiTitum et evacuaret pro- i^
luissionem omnino, si eius opei*a ad iusticiam neces.saria foreut, tauquam pro-
missionis gratia uon esset satis aut impoteus ad iustificationem nostri.
Quod antem addit 'quae post ccccxxx annos facta est lex^ per
tapinosiu facere videtm- in legem, ac si dicat 'Si j^romissio fuisset post legem
ilata, poterat videri per iusticiam legis merito impetrata: nunc vero adeo sine -o
legis operibus gratia et iusticia datur, ut etiam tot annis ante legem, multo
magis ante iusticiam eius fuerit in'omissa, nullis merentibus, nuUis petentilms,
sed sola dei misericordia gratuito promittente. Cur ergo lex evacuabit hanc
gratiae promissiouem et nunc exhibitionem, cum ad utruiKiue lex nihil fuerit
Sbm. 3,21. operata? Et Ehoma. iij. dicit: .Sine lege manifestata est iusticia dei, inimo -'•'•
!Rbm. 4, 15. Rho. iiij. contra operata est lex, dum iram potius operatur et off'en.siones
äuget. Absit ergo, ut iusticia inuitatur legi et operibus nostris, immo inui-
tatur fidelissimae promissioni dei, qiii uon mentitur, etiam si uos per legem
peiores et indigniores efficiamur.
©01.3, 18. Nam si ex lege haereditas, iam non ex promissionc. ,io
Id est, si iusticia, quae Abrahae promissa est in bencdictione, ex
operibus legis et ex uobis est, evacuata et superflua est proniissiu: uon potest
idem ex nobis et deo esse, cum ipse verax, nos mendac^'s siiniis. Pnil)at
hoc verbo, (piod iam dixit, ])romissionem mm evacuari jwr legem, (iuia,
SHcm. 4,i4.in(juit, si ex lege, iam pminissio evacuatur pvr legem, sieut et Rho. iiij. Si m
ex lege haeredes, abolita est ])roniissio. Tropum Apostoli satis stqu-a com-
1 ac distribuatur fe^U in 11 2ü a tleo AI'' od. Erlang.
In cpistolam Pauli ad Galatas loiumentarius. Ibl'J. 521
meudavi, (iiuid legem et upera legis et iii.sUciaiii legi.s pro eoilein habet, (|Uüil
iusticia eiiif-modi non voleutibus nobis sed sola lege exigeute fiat. Nostri
Theologi hoe vocant 'ex uobis' seu 'ex viribus iiostris' seu 'ex piu'is natu-
ralibus': ideu Paidiun nenueunt capere, (jiii legem videtur aecusare.
s Abrahae autem per repromissiouem douavit deus. wai. 3, is.
Nou per legem reddidit, sed per gratiiilum pnimissiuiii'in doiiavit, ciiin
lex nondimi esset, multo minus lege veuieute implevit eaudeni: sie liabes
totum hoc Apostoli argiuneutum.
Nuuc id videndum, ([uod legem j)ost cccexxx anuos datam dieit. Suppu-
lu tautur euim auiii isti ab exitu Abrahae de terra sua, quaudo primu accepit
promissionem Gen. xij. usque ad exitum liliorum Israel, hoe modo: Al)raham isWi-Ms, 3.
Ixxv. anno egressus est de terra sua Geuesis xij., centenarius autem g<'»uit [ ™"j ^J' *
Isaac (sie habes xxv aiinos): T.saac sexagenarius genuit lacob et Esau,
Gen. xxv. (signa Ix anuos): lacob nouagcnarius genuit loseph (xc annos signa), i.iD!L'(.2."i,i'6.
15 iit ex Geuesi per multa eapita colligitur: loseph vixit ex annos. Gen. ultimo: la'ioj.su.M.
post hunc dunivit servitus Aegypti Lxv, ut lo. Aimius ex Philone dieit: tuuc
Moses uatus, cuius amio Lxxx. exierunt lilii Israel. Igitur a Ixxv. anno Aljrahae
ad lxxx. annimi Mosi sunt cccexxx anui. Haec an itji habeant, alii \ideriuf.
Ego cum d. Hieronymo sentio dieeute: A multis haec res (piaesita, et nesoio
;i) an sit inventa. Credo enim A])ostoluin nou ex supputatione ista dixisse,
sed ex c. xij. Exodi, ul)i dicitm-: habitatio filiorum Israel, (jua habitaverunts-OTot. i;,4o.
in Aeg}-pto , f'uit cccexxx anuonmi. Sic et Stephanus Act. vij. ex Geuesi sicnW. h e.
recitans liistoriam, ubi c. xv. Abrahae deus praedicit, cccc annos servituruni ifflifi. 15,13.
semen suum, ipse miscens utrimque locum cccexxx annos numerat.
2s Illud (juoque nota, ()Uod Apostolus promissiones dei testamentuui vocat,
sicut et aliis locis scripturae vocautur, in quo subobscure indicavit Ibre, ut
deus moreretur, atque ita in promissioue dei tanquam in niuicupato tcsta-
mento simul iücarnatio et passio dei Intel ligeretur. Nam ut Hei), ix. Testa-.t.ciu. '.1,17.
mentum in mortuis confirmatur. (^uare uec dei t<'stameiitum confirmari
30 debuit, nisi deus moreretur, ut ibidem de Christo dieit: Iccirco novi testa- fHii. a, 15.
menti mediator est, ut morte intercedente repromissionem accipiaut, et hunc
esse dieni Christi, quem promitteute deo Abraham coguovit et gavisus est. 3of). c ss.
Quo simul coucordari potest, (juod d. Hierouyuuis iu heb. pactum potius
quam testamentum haben dieit. Is paci.scitur qui vivus manet, testatui-
35 moriturus. Ita lesus Christus, deus immnrfalis, fccit pactum, idem simul
testamentum, (piia l'uturus mortalis: sicut ideiu deus et homo, ita idem pactum
et testamentimi.
9 data est AF 12 Ixxvij. anno A 14 Gen. xxi. A unb l^ictnoi^ oüc iitriflon
SluSgabcn 15 ex Genesis II IB ut videtur ex I'liilune, tunc Moses 11 17 ai) 75.
anno H 18—20 SJon Haec au ita 6iä sit inventa fc^U in H
522 In epistoliuu Pauli ad üalatas commentarius. 1519.
©Ol. 3, i'.i. Quid igitur lex?
Quia uegavit per legem iustieiam liaberi, idijiie satis robustis argu-
meiitis .stabilivit, iusti.ssime sibi obiiei po.'^se vklet, ad (juid tum lex valeat,
cum omuis lex propter iu.sticiam et bouo.s more.s poiii videatur. Et sati.s
vides, quod de omni lege lofjuatur, etiam deealogi, per oumia, ut ad s
sioiu. 1. j.Rhoma. iiij. et v.
Respoudet autem :
©ai. 3,rjf. Propter transgres.sione.s po.sita est, donec veniret semeii cui
promi.serat, ordinata per augelos iu manu mediatoris. Mediator
autem uuiu.s uou est, deus autem unus est. lo
Quis unquam expeetasset talem respousionem, eoutrariam certe omuibu.s,
(jui de utilitate legum sapere et dieere soleut"? legem dieit positam seu aildilam
3ioiu. ,■,,;!). et appositam, ut transgressioues abuudarent eodem sensu, quo Kho. v. dicit:
lex subintravit, ut abundaret delietum.
Verum quod d. Hierouymus negative Lutelligit, ut }ier legem truus- is
gressiones cohiberentur, huic resistlt:
Primuni quod tum potius propter iustificatiouem posita dici debuit: lex
euim propter Observationen! pouitur.
Secundo, quod iste sit tropus Apostolo t'amiliaiüs 'lex est virtus i)eccati,
mtim. 4, 15. occasio peccati, lex mortis, lex ii-ae'. Sic Rho. iiij. lex iram operatur: ubi 20
euim non est lex, nee praevai-ieatio. Ita certe, ubi uou est pracvaricatio, nee
remissio, ubi non est remissio, ibi nee salus. Proiude, ut remissio propter
salutem, ita praevaricatio propter remissionem, ita lex propter traus-
gressiouem. Lex ponit peccatum, peecatum remissionem, remissio salutem.
!Hoiu. 5. Hoc totimi, quia sine lege peccatum mortuum est et uou cogiioscitur, Rho. v. 25
sHijm. 7. et vij. Peccatum erat in mundo, sed non imputabatur usque ad Mcsen. Est
ergo sensus: lex propter transgressionem posita est, ut trausgressio sit et
abundet, atque sie per legem homo in sui Cognitionen! perductus (juaerat
mamim misereutis dei, qui sine lege peccatum iguorans sibi saniis videtur.
Teilio, nee sequentia consonant 'donec veniret semen'. Absurdum .10
est enim, transgressionem cohiberi, donec Christus veniat, (piasi tum sit non
cohiljcnda, cum Apostolus eontrarium voliierit, quod ])eccatnm per legem non
solum sit non eohibitiuii, sed auctiim (pioque, donec Christus veuiens peccatum
Xait. 'j, 24. finiret legem imi)leudo et graliam dando, ut Daniel, ix. Gabriel dicit: Ut finem
accipiat peccatum et addueatur iusticia semjiiterna, ae si dicat 'Peccatiun 35
sumpsit initium iu Adam, \)vr legem etiam iiieremeiitum, pei' solum Christum
>Bj. III, 3. finem aceipiet, (jui iustieiam adducit mortuo |)eccat(i sem])i(i'niaiii, ut i)sal. ex.
*i. U2, 3. et cxi. iusticia eiiLS manet in seculum seculi.
7 Ilespuiidet autem: jel)U iu K ■U'> .ilj .\ilaiii II
In epistolam Pauli <ul GalaUis loniiuenturius. 151'J. 52o
Quarte), iifc cum illo «unveuit "ei-gu kx advensus pruuiissa clei?' liuc »lU. 3. 21.
ni)u iiifeiTotiir, si Apostolus vellet intelligi legem pro culiibendu transgressioiie
pDsitam, (juia tum noii esset adversus promis.sa, sed pro ])rümi.s.sis. Nunc
vero, (piia peceatum äuget iranuiue jirovocat, apjiaret uon provocare di'um
■s ad solveuda prumissa, sed potius irritare et impedii-e. Sic iutelligeudo cou-
toxtus sibi pulchre cohaeret: alioquin tot fiugas sententias (piot sunt oon-
structiones, necesse est.
Qiiint«, (juod dicit 'in manu nicdiatoris', quod meo iudicio dielt,
quia lex non sit posita in mann uostra, ut uos eam impleamus, sed in futiiii
lu Christi eam impleturi. Qua re non ut iustificaret, ])osita est, sM luagis
])eecatores arguei-et et mauum mediaturis veijuireret. Kesisteudum eniui tiiit
hiuuauae superbiae, ne filium dei suis meritis iucamatimi credcR^t et tautae
misericordiae ingrata fieret. Nunc lege in denicrita lapsi tanto tidelioreni et
misericordiorem deum amamus, <juo indigniuribus liuitam eliaritatem exliibuit.
1"' Nübis enim per legem eognitio, soli autem Christo impletio et operatio.
'Donec veniret semen, cui promissum erat', id est, in quo bent>
dictio, iustieia et pleuitudo legis danda erat et transgressiones, qua(! jter legem
eraut, non i;un cohibendae sed extinguendae, (luod per tideni Cln-isti etüeitur.
lam quae setiuuntiir, ego apud uullimi doctorem invenio explieata: tnin-
2u seunt Hieronvnius, Augustinus, .Vinbrosius, niiiil nisi Christum iiunliatorem
dei et hominum dicentes, nun ustcndentes, cjuae verburuni sit conscqucntia
aut intelligent ia. Porro receutiorcs etiam aliena hie comminiscuntur. Quare
))iü leetori submitto, (juae ipse meditari |)()ssum.
'Ordinata, incjuit, per angelos in manu mediatoris'. Et beatus
25 Stephanus quoque Act. vij. Qui acccpistis legem in dispositione angelorum, ^icflidi. 7, .s3.
et non custodivistis. Et Heb. ij. Si enim, qui })er angelos dictus est sermo, 4icbv. a, 2.
f actus est tirinus &c. Apparet itaque ^Vpostolum velle, legem esse literani,
ideoque non nisi virtutem peccati existere, et, ut ij. Corin. iij. dieit, liteni 2. (ioi. 3, r,.
occiclit, Spiritus autem vivificat. Magnum ([uidem est, per angelos ordinatam
30 esse, sed hoc niliil ad iusticiam, cum angcli non possint nee prt) nobis eam
iraplere, nee dare id (juo impleatur: id unum possimt, (juod ordinante di^o
nobis eam tradidcrunt. At quoniam ordinante deo tradita est, iiimirum sinnil
datur intelligi, omnino implendam esse: non enim angeli autores, sed ministri
legis erant, per ([Uos ordine ad nos veniret. Kuinpatnr ergo ordu ille, et
35 iam non sit inter deum et hominem mediator angelus, sed ipse, (|ui per
angelos ordinal et nos longe sil)i habet: ipse, in(]Uani, veniat et legem nos
doceat, cuius verba erunt spiritus et \-itae verba. Nihil enim proficit, quoil
nuucios quoscunque mittit, nisi ipsemet venerit. Sit ordinata per angelos,
8 — 15 S3on (^uinto 615 impletio et upfratiu fcljU in II l!i — 2:1 lain nuac sfiiuuiitur
bis meditari possum jctjlt in 11 ^tui)(ftcn 3- -•' uni> -■* in " »"i^ *>ic Übctjt^tiit ; Ordinata
per angelos in manu &c. 3. -H biä ©. 524 3- ''' SJ"" per 'l""'» biä iustifitet fefjtt in 11
524 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
sed nou iu mauu angeloruni, ininio mediatoris alicuiiis, cjui reos per legem
iib.solvat et iustificet. Xam hoc iiitelligo 'in mauu mediatoris', ut ipse
legem per augelo.s ordiuatam iu potestate habeat, solus nou subiectus legi,
ut cui ij).se uihil delieat et quem volet ab eadem liberet. Nos voro ipsa lex
iu mauu habet et subiectos i)er percatmu. Qixibus omuibus id viilt, impos- s
.sibile esse, uos per uos salvos fieri, facile autem esse per uiauum alterius,
scilicet mediatoris. Qiiod siquis putet sie inteüigeuduui 'ordiuata j>er augelos
in mauu, id est potestate et imperio, mediatoris', uou resisto, uisi quis putet
simplieiter, per mediatorem iutelligi oportere Moseu, qui sit mediator veteris,
^cbi. s, 6. sicut ad Hebracos Christimi melioris et uovi testamenti mediatorem a]ipellat. m
lam iUud 'Mediator autem uuius uou est' ex uomiue mediatoris
coucludit, uos adeo esse peccatores, ut legis opera satis esse nequeant. Si,
iuqiiit, lege iusti estis, iam mediatore uou egetis, sed ueque deus, cum sit
i})se uuus secmn optime conveuiens. Inter duos ergo quaeritur uicdiator,
iuter deum et houiineui, ac si dicat 'Impiissiuia sit iugratitudo, si mediatoreui ii
reiieitis et deo, qui uuus est, reuiittitis, reiicitis autem, si iustificari potestis
ex lege: ita fiet, ut uec vobis mediator esse possit, ut (jui uolitis, uec deo,
ut qui uou egcat. Proiude ium lex iu mauu vestra quo(jue erit et uou sie
ordiuata per augelos, ut per mediatorem impleatur, sed prorsus impleta per
vosipsüs. Si quid profuudius latet, alii quaeraut: ego mea vela coUigo. su
Wal. 3,21. Lex ergo adversus promissa dei? Absit.
Sic euim sohita uua quaestioue aliaui sibi suscitavit. Si euiiu lex
trausgressiones äuget, iam irritare ]irouiittentis liouitatem videtur. Hoc verum
esset, si promissio beuedictiouis iuuiteretur legi aut iusticiis uostris iu lege:
nunc vero soll veritati promitteutis uititur: ideo lex uou adversus promissa 25
dei, iiuiuo pro promissis dei. Quomodo? Quia dum peccata ostcudit et cou-
viucit, uou posse per eam (juenquam iustificari, quiu et augeri peccatum per
eam contingit, iam eo uiagis promissiouis impletionem quaeri, invocai'i, ex-
peetari cogit ut luulto magis uecessariam, quam dmn lex uou esset: taiitmu
2—10 Statt hex SBottc Nam lioc iiitelligo bi§ niediiitorem api)ellat fte^l in II: In
manu mediatoris. ilic est Moses, (jui inter deum et iiojniluiii secjuester legem ab aiigelis
aecei)it et populo tradidit: ideo minister peccati et mediator mortis est. Christus autem
mediator melioris testamenti ad Kbroos dicitur. Ex hoc arguit Taulus, adeo uon potuisse
populum per legem iustificari, ut etiam legem nou posset ferre et audire, sed Moseu media-
torem accepit, quo nou fuisset opus, si ipsi per se legem audire potuissent. quomodo ergo
eam facieut aut per eam iustificari possuntV 11—20 Statt ber SBottc Iam illud 16i§ mea
vela coUigo ftcljt in II; Mediator autem unius 11011 est, deus autem uuus est. Id
est, deo jiro se non tnit opus mediatore iiec iu danda lege uec in donanda gratia. t^ed nobis
fnit opus utroque, ut legem fcrre et gratiam aeciperc possemus, quia Mediator inter duus
neeessario mediat, deus autem uniis est iiec cum alio deo vel secum iudiget mediatore.
Iiidigemus autem nos cum ipso non indigente.
In epistolam Pauli ad Ualatas eoinmentarius. 1519. 525
ergo abest, ut conti-a proinissa sit, nt cadeni velienioiiter roinniendc't ot np-
tatissima reddat ii.s, quos siiorum peecatoriim cognitioiie hnniiliavit.
Si enim data esset lex, quae posset vivificare, vere ex logeöai. 3,21
iusticia esset.
5 Id est, non est adversus promissa, quia data est, ut occidat et jweeatum
augeat, lioo est, iit per legem honu» agnoscat, quam wlicmcntor promis^siouis
gratia indigeat, dum per legem honam, iustam, .saiictain nou uLsi peior etli-
citiu", ut sie non in lege nixus fiducia operum legis secunis Hat, sed longe
aliud et melius a lege (juaerat, id est jiromissionem. Si eiu'ui lex vivificai-e
lü potuisset, iusti essemus: at nunc oceidit potius et peceatores amplius tacit
atque hoc ipso pro promissis facit, dum ea fortius optari cogit et omneni
iusticiam operum funditus destniit. Si enim non dcstrueret, promissionis
gratia nou quaereretur, iugi-ate susciperetur, immo repudiaretur, sieut iit in
iis, qui legem non recte intelligunt. Non destrueret auteni, nisi nou solum
»i non iustificaret aut vi\-ificaret, sed occasio quoque fieret plurium peecatorum
et raagü; oecideret. Nam prohibita concupiseentia semjicr irritatur et maior
fit. Iccirco, etsi adversus promissa videatur lex esse, dum äuget peccatum
apud eos, qui peoeatum per legem nou agnoscant, lioc taincii legis vitio non
fit, quia ne lex quidem est, ubi uou i-ecte intelligitur, tuuc autem recte iutelli-
20 gitur, quando peccatum per eani cognoscitur. Ul>i autem intelligitur et jicc-
catum agnoscitur, ibi certe pro promissis facit, quia et gratiam promissionis
suspirari facit, sinuil ostendens, quam nullo merito sibi gratia dcl)catur, ut
stet et finuetur per legis iutellectiun purissima promitteutis diguatio et syn-
eerissiraa exliibitae dignationis gratitudo.
25 Sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio exeni. 3,21;
fidc lesu Christi darctur credentibus.
Hoc verbo ad utmnque respondet siniul, quod lex sit cau.sa trans-
gressionis augendae posita, non tamen ]ier trausgressiones aucta.« adversus
proniis.sa dei. 'Omnes, inquit, sub peccatum conclusit deus per
30 scripturam', hoc est per legem et literam ostendit id, quod eramus pecea-
tores et impotentes ad iusticiam seu legis inipletionem , ut sie peccato ]>cr
legem manifestato infirmitateque ad implcndam ciiuvicta cogeret humiliatos,
de seipsis desperates, trementes ad gratuitam misericordiam dei in Clu'isto
propositam currerc, et sie 'daretur' (ut hie dicit), daretur, inqiiam, nou )>cr-
3'> solveretur, daretur autem indignis et per legem longe continu-ia meritis pro-
missio Abrahae facta, hoc est gratia benedictioque iustificationis ex fide
Christi Omnibus, qui crederent in cum.
9 melius per legem quaerat 11 10 iusti essemus, et contra promissionein faoeret,
imn oam vere toUoret, at nunc oceidit II 13 quacretur A 18 agnoscuut 11
526 In epistolani Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
«um. 11, 32. Iflem Rlio. xi. Coiiohi.'iit deus omne.'; suli peccato, nt oninium nii.sereatur
et ob.'^truatur oninc os et sulxlitus Hat iiinndius den, qiiia ex operibus legi.s
111111 iustificatiir onini.s caro coram illo. Quoraodo conclusit? per scripturas,
per leoeni, per literani, lioc est, qiiod supra fideiiter de operibus legis e.x-
,i iiuii.s7.j6. po.siiit, quod Moses scripserat: Maledictiis omnis, qui iion pernianet in ^
;Hi'Tn. 3. 9. Omnibus, hoc e,st, quod Rho. iij. eausari se dicit cum fiducia, ludeos et
•i'i H, :i. Graecos omnes sub peccato esse, et illnd psal. xiij. coustanter super omnes
proiiunciai'e: Non est iu.stus, non est iutelligens, omnes declinaveruiit, simul
inutiles facti sunt, iioc est, quod et ludeos de specie openun fidentcs ipse
9(öra. 2, si. nihil aestimata specie audet Rho. ij. reos ditBnire. Eadem, inquit, facis, quae »"
iudicas: qui doces, non furaiidum, f'uraris, scilicet cujiiditate &c. adeo certus
erat, sicut et revera certum est, omnia quae extra gratiam fiiiut peccata esse et
epr. 31,2« meras simulationes. Ita et beatus Augustinus illud proverbiorum ult. tractans
de spiritu et litera ix. 'Lex et dementia in lingua eins' praeclarissime dicit:
Propterea de sapientiu scriptum est, (piod gerat legem et clementiam in i.'>
lingua, legem, ut reos faciat superbos, clementiam, ut iustificet liumiliatos.
»W. 116, 10. Stat ergo sententia 'Omnis homo mendax', stat sententia 'Non iiisti-
'l*f. 143, 2. ficabitur in conspectu tuo omnis \-ivens', ut stet simul gloria dei, laus gi-atiae
iiiii. 9, 7. et magnificentia misericordiae suae. Nobis, inquit Dan. ix., confnsio, deo
nostro iusticia &c. Vides ergo, quid sit per fidem Christi iustificari, nempe in
per legem cognita iniquitate et infiniiitate tua desperare de te, de viribus
tuis, de scientia, de lege, de operibus, prorsus de omnibns, et cum tremore
ac fiducia in humilitate implorare solius Christi dexteram seu manum media-
"'joir.';,''5'.toris, fortiter credens, rpiod gratiam consequaris, sicut Rho. x. ex lohele
dicit: Omnis, qui invocavcrit nomen domini, salvus erit. Simulque vides, 2.'.
totum genus humanuni, quantalibet sapientia aut iusticia coram hominibus
fulgeat, nihil esse nisi massam )>erditionis et maledictionis. Quod et ex
i.Woj.22, LS. verbo promissionis licet cognosccre: in scmine tuo benedicentur omnes geiites.
(iiiid est, omnes gentes benedicendas esse, nisi omnes gentes maledictas esse?
ita iustificaudiLs, salvandas esse et qnic(|iiid iKiiiiinc l)enedictionis significatur m
est eas jieccatrices pcrditas esse et qniccitiid maledictionis nomine significatur.
Est itaque lex posita, ut jieccatum augescat. At non solum peccati aug-
meiitum quacsitum est, scd nt Ikhiio siqicrbus idipsum cognoscerct et fcrre-
retur per h^gem, coactusfjue in sui dcspcrationem misericoi'diam sitiret. iSiiuit
>lii. r.', 2. ille psal. xli. Quemadmodum desydcrat cervus ad fontcs a(|uarum, ita desy- sr.
*!. -12, 4.(lprat anima mea ad te, deus. Item: f'uenint mihi lachrvmac meae, dum
dicit nr mihi cotidie 'ubi est deus tuusV' IliiK^ omnis clamor, geniitus, desy-
deriiim patrum et prophetarum et auxia Christi cxpcctatio et de legis onere
gi-avis.sima questio. ., ■ .;
1 lilio. i!j. A unb banndö bie iibtiflcn Soiibctnii§Botien 1:1 pioveibiiim ult. cd. Krlaiig.
14 liteia cap. 9. II litera 10. oil. Ipii. 1 uiib cit. F.il.nm. H) Dan. ili A iitib hifVliatJ) nllf
übviflen 5lii«9oticn
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. Iöl9. 527
Lex ei^o Ikuki, iii.sta, saucta, sed nun iiistiCicat : ostcndit mihi, (|nis
Cgo sim, diun per oani irritor et niagis u<li iiislieiam quam piiiis, niagls
diligo eoncupiscentiani (iiiam prius, .solo terrore iiiinantis l(>gis eoercitus al)
opere malo, nunquani auteni a eouciipisceutia iii,a]a. Et ut rem similitudine
i tibi tradam: Aqua bona est, sed superfusa calci iucendit eani: nunqiiid vitinni
aquae est, quod calx calcscit? inuno calx, quae frigere putabatur, i>er a(|uam
couvicta est, quid intus habei-et. ita lex concupiscentias et odia in-itat i't
ostendit, uon autem sauat. Si autem oleum calci supei-fiideris , non calescit
sed extinguitur ardor eins occultus. ita gratia diffusa in conlibus nostris per
10 spiritum sanctum extinguit odiuni et coucupiscentiam.
\'erl)osissinie liaee dixi, quod nostro seeulo non satis queat ista res
inculcari: adeo rursuni invaluit tyramiis iusticiiuimi legalium. Venuii tu
obser\-a, si lex sanetissima dci non potuit nos iustifieare, sed magis ])ecca-
tores fecit, quid facient maria ista uostranun legum, traditionuni, cereinoni-
i". anun in ecclesia? praesertim ([Uando ea opiuione serventiu", tpia existiniant
sese iustificari in Ulis nee scire pcnnittant, quid Christus aut cur in eum
credendum sit. Non enini utuntur eis legibus, ut peccatum per eas cogno-
scerent, neque ut fidem Christi gratuita charitate exercerent, sed servatis eis
iustos sese confiduut nee aliquo alio ani]>lius indigere se credunt, aut si
20 gi'atiam Cluisti imploriJ'it, ad hoc im])lorant, ut opera eiusmodi facere pos-
sint, non ut liberi fiant ab interna caruis eorruptioue et iinmundicia. Itatjue,
ut saepe dixi, per iniprudentes et tot infoeliees leges necesse est ecelesiani
funditiis perirc, nisi deus nobis rcmedium providcrit.
Prius autem quam veniret fidcs, sub lege eustodieliamur «ai. n,a3.
2.-. conclusi in eani fideni, quae rcvelanda erat.
Omnibus, iuquit, <jui suli lege sunt, anteciuain fide iustifieentur, lex ipsa
velut quidam carcer est, in qua concludantur et serventur, quia vi et terrore
legis arcentiu- a libertate peeeandi invita et reluetante coiicupiseentia: fiirit
enim concupiscentia et odit legem, carcerem suuni, sed cogitur tarnen ab
30 operibus abstinere jieceati. Haue autem misei-iam qui intellexerint, utique
humiliati, gratiam suspiiant nee possunt de legis iusticia confidere, quando
seutiimt se iuvitos ad legem et pronos ad peccatum per legem fieri: mallent
enim legem non esse, ut impune liceret concupiscentias explere. At hoc
malle est legem odisse: legem odisse est veritatem, iusticiam, sanctitatem
SS odisse: hoc iam non solum est peccatum, vcnuu et amor peccati, non soluiu
non esse iustum sed odisse etiam iusticiam, quod est vere peccatum i)ci-
legem augeri. Unde bcatus Augustinus hoc loco, quod per legem jiraevari-
catores legis ipsius inveuti sunt, non ad pcrnicicm, sed ad utilitatem valuil
eis, qui crediderunt, quia per cognitioneni maioris aegritudinis «-t desydt rari
*» medicimi vehementius fecit et diligi ardentius. Cui enim plurimum dimittitui-,
plurimum diligit, et hoc Rho. v. I'bi abundavit peccatum, superabundavit et 3i>im. i, so.
528 ^" epistolam Pauli ad Galatas eoimuentarins. 1519.
gratia. Non ergo lex soliim posita est, ut peccatnm revelaret et augeret (alio(jui
melius dilata fnisset ad extremum iiidicium, ne diiplici contritione eontere-
i-emiir), sed ut per peccatum revelatuiu lumiiliaret et ad Christum urgeret.
Illud 'Priusquam veniret fides' uon tautum de fide, quae post
Christum revelata est, sed de oimii fide omnium iustorum intelligitur. Nam ■■
et patribus olim eadeui fides veuit, quia et lex dei eis primo revelata coegit
eos gratiam quaerere: licet tum non ita per orbem praedicaretur, praedicabatiu"
tameu jM'i\atiin per familias jiatrum. Item vide, ne sie contextum ordiues:
'Conclusi in eam fidem', quasi in fide velut in carcere conclusos intelligi
\clit, cum hoc de lege affirmet, sed eramus conclusi carcere legis et hoc in lo
fidein, id est ad fidem futuram seu in hoc, ut fide futura liberaremur, quando
c«ai. :i, u.lex eaivere suo id fecit, ut per fidem optaremus liberai'i, sicut supra 'tcsta-
mentum dei confirmatum in C'hristum', id est, ut in fnturo Christo confir-
Wiii. 3, 24. maretur, et mox 'lex paedagogus ncster in Christum', id est ad Christum, 'fuit'.
ödi 3, 24j. Itaque lex paedagogus noster fuit in Christum, ut ex fide i:-
iust ificemur. At ubi venit fides, iam uon sumus sub paedagogo.
Pulchra certe similitudo. 'Paedagogus' a 'puero' et 'ago' nomen
habet, '^ quod jiueros agat et exerceat. Sicut, inquit, parvulis paedagogus
assignatur, qui lascivientem refreuet aetatem, ita '*:< nobis data est, quae
Cühii)eret peccata. At sicut jnieri solo timore disclplinae coercentur, plae- 20
i'unque et odiunt paedagogum, et liberi esse malunt, omniaque faciunt vel
i'oacti vel blanditiis illecti, nunquam antem amore rei ipsius ncc libertate
voluntatis: ita qui sub lege sunt tiuKire miuantis legis coerceutm- ab operil)us
peccati, odiunt legem maluntque et ipsi liberas cupiditates habere, faciunt
autem onmia coacti tci-rore ])oenae aut amore temporalis promissionis illecti, 25
nuntjuam autem gratuita liberaque voluutate. Deinde, ubi pueri ad haere-
ditatem pervenenmt, intelligentes, quam utilis fuerit paedagogus, iam incipiunt
(liligere qnoqne et laudare officium paedagogi damnarcque seipsos, quod non
libcntes et volentes obtemperarint, nunc vero sine paedagogo sua sponte
taciimt hilariter, quae sub paedagogo nolentes faciebant et inviti: ita nos fide so
acquisita, quae vera est haercditas nostra Abrahae et semini eins promissa
intelligentes, ((uam saneta sahibrisque sit lex, quam faeda vero eupiditas, iam
legem diligimus, laudamns et mirc probamus, rursuni eu))iditates nostras eo
magis damnanuis et vituperamus, quo magis lex ipsa placet, et nunc liilariter
e( libenter fiicimus, (piod ignorantibus tunc nobis salubris lex vi et termre ■^'■>
ext<>i'(|uel)at fi)ris, et tarnen intus c.Ntorqnerc necjnivit. Hoe est, quod dicit,
iruii non esse nos .sub ]>aedagogo, postquam fides veuit, sed paedagogus amieus
factus est et a iio])is honoratnr magis quam timctiu'.
7 gnitiani dei i)ii:ioiere F 8 Itciii eine 11 :!0 llile cibtonta H
') ''.Um llioiibi': l'.iecl;i»ogus iino roii i<yeii> ruva 7ii<id'i(a.
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 529
Itcrum, ut dixi, cavc, no sie oontoxtum Icfjas 'lex paeda^ogns nostor
f'iiit in Christo', r|iia.si in C'liristo iani vivcntihus lex paedagogus nostor sit,
ut nostra translatio liabet et saj>cre videtur: lioc oiiini Apostoli sensuni pcnitus
subvcrtit: scd sicut puori sunt sul) pacdagogo ad hacroditatom , id est, (\\u>
i erudiantur, nt ad luiorrditatein piTtingant, ita lex est uoster paedagogus ad
Christum, id est, ut per leg(MU aeti et exereiti ad Christum, ad tidem, ad
liaereditatem quaerendam et suspirandam paremur: lex enim, ut dixi, ad
gratiam jiraeparat, diuii peeeatum re\elat et äuget, humilians superbns ad
auxilium Ciiristi desyderandum. Et hune sensum Apostolus iuvat partieula
to seqiiente: 'ad Christum, inquam, ut fide seilieet iustificemur, (pii per
legem peceatores fiebamus'. Sie psal. Ixviij. Quouiam suavis est miseriem-dia 'Ui ca, n.
tua, domiue. Quare? quia amara est lex tua, domine. Non ei^o puer sub
paedagogo manebit, sed ad haereditatem duleius aeeipiendam erudietur, ita
et lex gratiam dei dulciorem reddit et eiinimendat. Egregie itaque finem
i-"" legis dcelarat, non esse seilieet iiostram iustieiam et impletionem, sed sus])i-
rium ad Christum, ut pev fidem eins quaeratur impleri. At nostri iusticiarii
legum suanuu finem habent ipsas leges et o]>era earnm, nee eas ad Cliristum
ordinant, sed in opera solum, ut inaeternuni pereant eum ludeis, quos imi-
tantur, nee legem nee opera eins intelligentes.
-'> Omnes enim filii dei estis per fidem, quac est in Ciiristo Ies<i.®,ii. 3,;r..
Quia fides est ipsa benedietio, ipsa iiacn-editus Abrahac in semine suo
Christo promissa, ideo, qui fidem in Cliristum habet, haereditatem dei habet.
Si haereditatem habet, iam non sub pedagogo, sed liber et dominus et haeres.
At nullis datur haeredita.s, nisi tiliis: sequitur, (piod eredeus in Cinistum
2s sit filius dei, ut loau. i. dedit eis potestateni filios dei fieri, üs, qui eredunt 3oii. i, i-.-.
in nomine eins.
Quieunque enim in Clirist<i Jesu baptisati estis, Christ um »ni. a.i'i.
induistis.
Deelarat, esse eos filios dei jmt fidem Christi: Baptismus, in(|uit,
3» faeit, ut Ciu-istnm induatis. Christum autem inducre est iustieiam, vei'i-
tatem omnemque gratiam totius(|Uc legis plenitudiiiem induere. Quare per
Christum habetis benedictionem et haereditatem Abraiiae. Si autem Cliristum
indui.stis, Christus autem filius dei, et vos eodem indumento filii dei estis.
E.st autem hie tropus Apostolieu.s, quo et Rho. xiij. usus dieit: Sed induimini«""' ia.u.
35 dominum Ie.snm Christum, Ephe. iiij. Indulte novum hominem, qui seeundumLfpii. J.is
deum ereatus est in iustieia et sanetitate veritatis: veritatis, inqiiit, quia
sola lex .sanctitatein et iustieiam simulationis induit.
23 liaercs est. At H 34 et ad. K"nia. l:!. II
aut^etg SBerte. II. 34
530 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
®ni. 3,28. Non est Iiulaeus, non est Graecus, non est servns noqup
liber, uon est masculur; neque femina.
Xon, iuquit, ideo iiistiis es, quia ludaeus es et legis obscrvator , sed
qiiia in Clu'istum credens Clmstum induisti. Quid ergo ad Indaisinum tra-
himiiii per pseudoapostolos? In C'hri.sto, sieut persona Tndaieae observantiac s
non est, ita nee iilla alia. Hnnianarum et legaliuni iusticiaruni est per seetas
dividi et penes opera discerni, alind illis, alind istis profitentibns, ageutibu.s,
sectantibus. In Christo omnia oninibns conunimia, omnia unnm et nnuni
önr. 5, f.. omnia. Sic inlra v. In Christo lesn neqne circnmcisio aliqnid valet neqne
praeputinni, sed fides et nova creatin-a. lecirco Christianns sivc fidelis est lo
-K. 133, 1. homo sine nomine, sine specie, sine difterentia, sine persona Psal. cxxxij.
Eeee quam bonnm et qnani inonndnni habitare frati-es in mmm. Ubi nnitas,
ibi nee species nee differentia, sed neque m>men. Sic inclytus martyr Attalus,
requisitus de nomine dei, optime respondit: Qui plnres sunt, discernunfur
nominibus: qni nnus est, non indiget nomine. Et hac ratione vocatur ecclesia i-'
in scriptiu-is, abseondita et occnlta, et mire observatm-, ut, quoties descri-
*i. I, c. buntur iu-sti, sine lülius sectae aut personae vocabulo describantur, nt psal. i.
Qnoniam novit dominus viam instornm, non ait 'ludaeonnn, viroruni, senum,
*i. II, I i. pnerorum', et xiiij. Domine, qnis habitabit in tabernaculo tno? respondet: qui
iugreditm- sine macnla, non ait 'ludaeus, huius aut huins professionis', et 20
>;!(. 111, i.p.sal. ex. In eonsilio instornm et eongregatione, non ait 'sacerdotum, mo-
nachornm, episcopornm'. Eodem indicio dicendum de alia quacunque ]>ersona,
(juia deus personam non rcspicit. Non est ergo dives nee pauper, nee for-
mosus nee defomiis, nee civis nee rusticus, nee Benedictinensis nee Char-
tnsiensis, nee Minoritanns nee Augustinensis. Omnia haec talia sunt, nt .'.'■.
Cliristianum non faeiant si assint, nee infidelem si desint, et prorsus in hoc
coepta et facta, ut Clu-istiannm exerceant et meliorem faeiant.
Unde hoc loco beatus Augustinus : ista ditferentia Indaeorum et gentium
vel eouditionis vel sexus manet propter corpus in hae vita mortali, ablata
est autem per nnitatem fidei in spiritn, quia de illa non tantum Apostoli sed ao
et ipse dominus salul)errimas tradidernnt doetrinas. Clmstns enim mandat
TOotiii. 22,21. dare Cesari qnae simt Caesaris, Apostoli, servos obedii'e dominis suis,
\ixorps subiici viri.s suis, omnes vero magistratibus parere, eui tributum,
3{öm. 13, T.tribntnm, eui honorem, honorem. At haec omnia .sunt personalia. Hoc soluni
(piaeritur, ut iis personis non contra nnitatem fidei sed ])ro nnitatc fidei scr- ^■'>
viamus, ut non sit fbrtior dissiniilitudo externae conditiimis (inam similitudo
internae fidei, sicnt jji-oh dolur nunc inter titulos professionnm, dignitatum,
religioiinm, ecclcsiarnm, artium, gentium, rcgionuni, familinnnn, amicitiarnm,
foedernm videmus jjugnas et lites infiuitue divei-sitatis, nt vel lioc argnmento
21 [IS. eix. A «nb ianaäj bic üferiflcn 'Jlii§9a(icn 20 iinii ivcli)!l 11
In epistolam Pauli ad Galatas oommentarius. 1519. ßßl
prohatnm sit, fidem iu ooclcsia propo oxtinotam csso et solas larvas et, nt
Isaias de IJalnloiic dicit, pilosos, iiliilas, syronas '■ in ea baochari. Z'l n, si f.
Omncs piiim vos nimm estis in Ciiristo lesu. ®ai. .1,28.
Id est, in fidc Cln'isti uniuii estis, et si pro corporis ot iinius vitac
j npccssitato neopsse sit in divcrsas personas dividi, sieiit mnlta nicrabra, tanien
nnnni corpn.s snl) nno (>apite.
Si atitcm vns Christi, ergo semcn Ahrahae estis, seoniidunieof- :i. 29-
promissionem haeredes.
Quia dixit, indnisse nos Christum et nnnm in Christo fiirtos: idom
>" f'o"''» 'liiod de Christo dietnm est, etiam de nohis proptei- Cln-istum dictum
iuteiligetur. Xon euhii potest Christus separari a nohis, nee nos ah illo,
enni ununi simns cum ilhi et in illo, sieut meinhra ununi in cajjite et cum
eapite mio. Ut ergo de alio quam Christo promissio dei intelligi non potest,
ita, cum aliud quam Cliristus neu simus, de nobis quoquc intt'lligatnr oportet.
li Vere ergo Abraliae semen sumus et haeredes non secundum earnem, sed
seeundum promissionem, quia illi sumus, de quibus in promissione fit mentio,
de geutibus, inquam, in semine Abrahae benedieendis. Sie Kho. ix. filii pro- siom. 9, s.
missionis aestimantur in seminc: non qui lilii earnis, hi filii dei &c.
CAPITVLVM QVARTVM.
20 Dieo autem, quanto tem])ore haeres parvnlus est, nih iletai. 4, li
differt a servo, cum sit dominus omninm, sed snb tutoribns et
actoribus est usque ad praefinitum tempus a ])atre.
Adhne alio ariete pulsat iustieiam et 0})era legis, sumpta iani tertia ex
hominibus similitudine propincpia priori de jiaedagogo similitudini, nt de
25 eodem parvulo, sed et illa de testamento ad jiarvulum aut ad haeredem
.saltem pertiuet: adeo loeuples est A])ostolus in declaranda promissione dei.
Primum, haeres parvulus non differt a servis, aeque potestatem non habens
in boiiis paternis ac sersiis. Seenndo, est tamen dominus omninm in
spe et nnncnpatione jj.atris. Tertio, snb tntoribus et proenratoribns
30 est nsque ad praefinitum tempus a patre. Sive hie Ajtostolns leges
Rhomana.s sequitur sive alias, nihil refert. Nam, ut Hieronymus dicit, legi-
timum tem]>ns haeredis legilnis TJhomanis vigintiquinqne annornm tcrniinatnr.
Nos, quantimi sat est, cxemplo utemur.
I propc fe'^lt in 11 2 piloeos ululas A 17 Rlin. x. A unb hanaä) bie übrigen
Sii§ga%en
') ajgt. e. 50G.
84»
532 ^n epistolam Pauli ad Galatas comnientarius. 1519.
®ni. 4,3. Ita et nos, cum es.scmus parvnli, siib olciiiPiitis mundi
cramus servieutes.
Rcddit siiigula .singuli.s: parvidus haeres no.s siimns, tntores suut cle-
menta mimdi, iiiliil difterimas a scrvis quia eramiis serviente.s, et tanieii
doiiiiui fuimus onuiiuni, praedestinante .'«cilicet patre coelesti. De haeredibus s
et liaereditate abiinde sati.s e.-it dictum, e.^se videlicet haercde.-; scnipii Abraliae,
id est C'liri.stiini et Cliri.stiano.s, liaereditatem auteni gratiam et beiiedictioneni
fidei elmstiauae iu gentibus. De Servitute autem haercduui aliis verbis
superius dietnui est. Servi eiiiin sunt, (jui non pro haereditate i>atrisfaniilias
sed })n) niercede serviunt aut etiani tinu.n-e poenae eoacti oyiera faeiuut: ideo, lo
3oti. s, 3.1. ut Christu.s ait, servus non manet in domo inaetemum, fiiius autem manet
i.<»!oi.2i,i4.in domo inaeternnm. Quod pnlehre figuratnni est Cren. xxi. (piando fiiius
lOTuj ■;.'„ii. aneillae, Ismael, eiectu.s est, datis ei victualibus, et e. xxv. Dedit Abraham
euneta, quae possederat, Isaac, filiis autem concnbiuarum largitus est nninera
et separavit eos a filio .suo Isaac: ita et ncs, quando citra gratiam in lege is
sunuis, opera legis facimus serviliter, hoc est, aut timore poenarnm eoacti
aut temporali mereede allecti. Quibus tamen omuibus ita erudimur, ut ad
liaereditatem, id est fidem et gratiam, suspiremus, qua de Servitute hae erepti
libertate Spiritus legem impleamus, non iam timentes poenam aut cupientes
mercedem, id est non amplins servientes. Interim sunui.s domini omnium -'«
praedestinante et praeparante deo nobis lianc liaereditatem et nos per ser-
vilem timorem j)oenae et amorem rerum, quae sunt in lege erudiente, ut
illam appetamus: nequa(juam autem in .Servitute cum ludaeis et liyi)ocritis
perstemus. quod faciemus, si per timorem poenae et amorem niercedis sen-
tiannis non legis amorem sed odium potius in nobis augeri, quia, nt dixi, -'.s
mallenuis legem non esse. Sic omuino lex cogit ad liaereditatem, per quam
domini efficiamm- omnium, id est possessores benedictionis in Christo per fidem.
De elementis mundi, tutoribus et prociu-atoribus, varie cogitatum
est. Breviter: Elementa hie non philosophice pro igne, aere, acpia, terra
accipiuntur, sed proprio Apostoli tropo et grammaticc pro ipsis literis legis, ^'^
^^.;'^"-j'' 5- quibus lex constat, sicut et ij. Corint. iij. et alias literam vix'at, ut sint ele-
menta ])lura]iler (piod s<Ti|)tura vel lex scripta, ncc alia opus est ])robatione
quam ipsius A])ostoli autoritatc, (jui dicit 'Wub elementis mundi cramus', et
(»ni. 4,.'>. raox sequitur 'ut eos, qui sub lege eraut, redimcret', ut ostendat idem se
iiilclligere per legem et elementa. ^Miocjuin et redcmpti iu tempore pleni- ^^
Bai. 4,u!. tudinis sub naturalibns elementis sunt. Et infi'a: (iuomodo couvertimini
iterum ad infirma et egeua elementa huius mundi, quibus denuo scrvirc vultis?
II fiiius uiitoin iiiriiii-t in domo inaelcniimi fclilt in II IM d.itus ei A 17 illocli II
Swifrflfll 3-27 unb 2S in il bic ÜOrvirllvift : Snh «loinriilis nniiicli cr.-inuis scrv ieiit ps.
29 toiiaiiuc 11 :J1 ut .sit H
In epistolani Pauli ad Cialatas conimcntarius. 1519. 533
et selpsiun t'X|)OiR'n.s, scquiliir: dies oh.servati.s et iiiiuo« &<:. Kvgo dies et
ainioK i)h.servare, hoc est ad elenienta, id est ad literain legis, converti.
Sed et ratio iioii siuit per elemeuta intelligi idola aut naturalia ele-
nienta, ut aliqui |iiitanint, tum quod nnsquam logitnr, ludaoos uuquani ele-
s nienta eoluisse, tum (juod potius dehuerat dicere 'suh |)ot('stat<^ idolorum aut
tenebramm eramus', ut ad Khonianos et ad alios facit, tum (juod generaiissinie
loquitur, quod omiies (|uot(|uot sunt Iidmiuum sul) eleiuentis sen'ierint citra
fideni Christi, quod nisi de lege intcUigatur nullo modo iutelligitur: lex euini
conclusit omuia sub peeeatum, ut supra dixit, praesertim cum hie aliud nou »ni. 3, 22.
w faeiat ([uam (juod legem et gratiam invieem comparat, ut haue elevet, illam
deprimat, maxime vero quod hie locutiijuis tro})us Apostolo familiaris est,
ut Col. ij. Videte, ne quis vos decipiat per imuiem philosophiam secundum csoi. 2, s.
traditionem hominum, secundimi elenienta mundi, et non secundum Christum.
Ne([ue enim d. Hieronymo credendum est alicna recitanti et elenienta illo
I'' loco non eadem esse quae hac Epistola pommtur: nam sunt utique eadem:
Elementa enim vocat scripta et doctrinas numdi, id est hominum vel potius
de rebus mundi statutas. Ibidem paulo infra: Si ergo nioiiui estis cum isor. 2, 20.
Clirist« ab elementis mundi, quid adhue tauquani viventes mundo deeernitis?
Hanc esse sententiani Apostoli, sequentia niox prol)ant, ubi de superstitionibus isoi. 2, le.
20 iudaicis docet, sieut et hie faeit. Sed et Heb. v. eodeni modo utitur: iudi- .^icbv. 5, :3.
getis, inquit, ut doceamini, quae sint elementa exordii sermouum dci.
Appellat autem legem elementa mundi, ulro(jU(' vocabulo ju'r tapi-
nosiu, id est linmiliationem et deiectioncm , ut<'ns, ut oxteuuet gloriam et
opinionem iusticiae et operiim legis, quasi dicat 'Quid ex lege habenuis nisi
25 literas et eas inanes spiritu, ut quae nee dent quo implcantur, nee nos ea.s
implerc possumus? Mundi autem vocat, quod sint de iis rebus, quae in
nunido sunt, ut de externis operibus, sicut scientia dei dicitiu- (juae de deo
scitur. Non enim lex aliqueni ad spiritum perduxit, sed in carne tautiun
observabatur, intus rebelle et odiente concupiscentia.
311 Tara vide, quomodo possint Apostolum iotelligere, qui spiritualia vocant
tonsuras, vestes, loca, tenipora, ecdesias, altaria, ornamenta et oumein illam
pompani ceremoniarum. Siquidein negare cogimtui- haec esse muudana, nisi
velint ipsi quo(jue mnndaiii (quod summe abhorrent) vocari. Xegautes antcm
haec esse mundana, siinul sibi Apostoli iutcilectum praecluduut, qui mundi
35 nomine haec omnia eenset, elementa numdi oonteniptibiiiter vocans decreta
et doctrinas in iiis rebus exteniis statuta, immo et ipsa deoalogi externa
opera. Iccirco nostro secido spiritualia sunt divitiae, tyrannis, fastus, üljertas,
aut smnmo gradu orationes vocales sine intellectu et vestes et loca doctrinis
hominum asserta. Coqioralia sunt opera misericordiae et quecunque alia
*o opera et loca hominum, etiam si ex spiritu pleno fidei sint sanctissima.
6 ad alias XV 14—21 SDon Neque enim ViS sermouum dei fcl)tt in 11 i'J lebelli II
38 summo gradu umues vocales AF ed. Erlang.
534 lu epistolam Pauli ad Galatas commcntarius. lölK.
Sed redeamus ;ul Apu.stoliui). Eleincuta i.■^ta .-^iiut tiitores et procu-
ratoiL'8, sicut lex paedagogus. Qiiia litera Ifgi?;, dum tiinore poeuae invito.s
oogit ad opera sua, simid cogit aguita hac iuvita volimtate ciurere ad Christum,
Spiritus libertatis largitorem. Non ergo perdit lex, sed offieiosissiine prodcst,
modo intelligas, te per eam velut pium procm-atorem ad Clu'istum, ad liaere- :->
ditatem duci, imino pelli. Quod si uou sie eam inteUigas, erit tibi exaetor
et adversarius, tradeus te tortoribus, erit iudex et persecutor tuus, ipiia
nunipiam tibi qiiietam couscientiain reliiiquet, dmii uuu(puuii in te tuis(jue
operibus iuvenire possi.s, quo illa sit impleta et coutenta. »Sie autem eam
intelliguiit, qui uou ad Christum se dirigi per eam, sed suis viribus eaui i"
im]>lendam accipiuut.
(Siu. 4. ij. At ubi veuit pleuitudo temporis, misit deus tiliuui suuui,
faetum ex muliere, factum sub lege, ut eos (jui sub lege eraut
redimeret, ut adoptiouem filiorum reciperemus.
rieuitudiuem temporis hie reddit, quod .supra dixerat pniefinitum i^
tenipus a patre: ita euim et deus praetiuierat tempus, tjuo beuedictio Abrahae
promissa in semiue suo Cliristo impleretur, nou quod uon Interim saucti
patres eandem benedictiouem eonsecuti siut, sed quod in Christo revelauda
erat per mundum et ipso manüestaudus , in quo et Uli et nos beuedieiuuu-.
Et hoc vocat pleuitudiueni temi)oris, id est impletiouem temporis praefiuiti. -m
Alii ijleuitudinem temporis tempus pleuitudinis , id est gratiae, voeaut. Lle
(piisquis est, (juem d. Hieronymus recitat, qui sibiipsi oppouens dicit 'si
neeesse fuit, ut sub lege fieret, ut eos (jui sub lege eraut reilimcret, erg(j
necesse quocpie tiiisset, ut sine lege fieret, ut eos (puta gentes) (jui sine lege
eraut redimeret, aut si hoe non ueeessarium, illud (pioipie superHuum est': ^s
ille, impuuii, de sola lege ceremouitdi Apostolum iutelligit, cum .Vpostolus de
tota lege loquatiu'. Non enim Christas de ceremoniis tautum, ac uou potius
de coucupisceutüs seu lege eoneupisceutiam proliibeute redemit: ii)sc euiiu
uulli debuit et timieu debitorem sese leeit, couversatus sieut peeeator.
Proinde Tropus Apostoli serviuidus est. Nou euim sub lege esse est »»
id, (juod tempore et decreto legis vivere (sie uec lob uec Naaman Syrus sub
lege fueruut nee Sai'eptaua Siibnis mulier), sed est esse debitorem legis, nou
habere quo implcas et reum esse omuium poenarum a lege positarum.
Christus autem, cum nou esset uec esse posset sub lege, factus tarnen est
sub lege peceatum et j)eceator, non contra legem operans sicut nos sed :'■''
poeuas peecatonuu a lege statutas j)ro nobis susei])iens iunoccntcr. Ciuaic
onmes gentes sub lege fuerunt, salteni naturac et deealogi. Nou ergo codem
modo Cliristiis sub lege factus est, (juo nos sub lege sunuis, sicut uce eodem
I itiique sunt II IT, I'leiiituJu temporis LI luiic recUlit alle Sluc-anlicn 17 im-
pletur H 21—29 S3oil Alii plonitudiuem iiä sicut peeeator fcl)U in II 'Jü lllic, iiitiuam F
34 possit AF factus est tarnen F
In epistolam Pauli ad Galatas commentaiius. 1519. 535
modo inaleclictiiiu et pecratuiii l'uit, (jiio nos suimis, ipse taiituin corpore,
nos utrocjiie (lorpore et sj)iritu, et, ut beatu.s Augu.<tiuu^s Uli. iiij. tri. iij., siio
siniplo iiostro duplo cousouat et piilchruni Diapason adimpiet.
Illiul 'f"aL'tuin ex mulicre' uon videtiir prope contuniclia virgiiiis
5 niatri;?? Potiiit eniin cddein verbo 'factmii ex virgine' dieere. D. Hicronyriiiis
putat propter Manieheum ita ilictum, qui Cliristuin per inuliereni, noii ex
niuliere niitiim dicit, iion veram sed piitativaiii eins carneiii siimilaiis. Potest
etiaiu diei, cimiuiendari ah Apostolo diviiiaiii dignatioiieiii, (piae eo deseeii-
derit, ut iiou modo ex natura hiimana, sed et ex iufiriniore sexn eiiisdeni
10 nasci voliierit, ideo nomen sexu.s aptius fuisso quam nomen conditionis.
Simul quod illud monet, quod Adimi non ex muliere factus est, Eva ex viro,
non muliere, ut, sicut mulier ex viro facta causa fuit peccati et perditionis,
ita vir ex muliere factus causa fieret iusticiae et salutis, contrariis sexibus
contraria operantihus, quod citra nomen sexus non potuit observari. Quan-
15 quam nee virgiiiitateui Mariae in hoc intactam relincpiit: nam cum cacteri
omiies ex viro et muliere veniant, solus hie ex muliere, satis commendat
miraculum, esse matrcm mulieix'm virginem et filium virginis. Dcni(|ue (|iiia
homo naturalis esse debuit et filius, necesse fuit, ut naseeretur. Ad naseendnm
autem et sexu midiebri opiLs est : non enim esset homo filius, nisi per mulierem
20 natiis esset, sicut nee Adam filius homo nee Eva filia homo fuit.
'Adoptio filiorum' aptius in gracco 'hiotuesia' dicitur a 'pi^nendo'
et 'filius', sicut legispositio eadem compositione dicitiu*: hiothesia autem haec
fit, ut supra docnit, per fidem Christi, (piam deus in ipso futm-am promisit
Abrahae. Credere enim in Christum est eum induere, unum cum eo fieri.
3.1 'At ChristiLs filius est: quare in ipso (juoque credentes filii cum eo sunt.
Propter eos, qui noudum satis in Christo sunt eruditi, repeto, quae
supra saepius dixi, hoc est, verba illa 'redimeret', 'adoptionem recipercmus',
'estis filii', 'misit spiritum', 'non est servus sed filius et haeres' et similia non
sunt intelligenda , (piod completa in nobis siut, sed (juod Cliristus hoc ex-
30 plevit, quo in nobis et ipsa explerentur. Sic enim omnia incepta sunt, ut
de die in diem sint magis ac magis perficienda: ideo et pha.'^e domini, id
est transitiLS, dicitiu* et nos Gallilei, id est migrantes,' vocannu", quod assidue
de Aeg}-pto per desertum, id est per viam crucis et passionis, exiinus ad
terram promissionis , redempti sumus et assidue rediminuir, recepimus adop-
2 Hb. iij. tri. iiij. AK lib. :!. tri. 4. H Hl), iij. Trip. nij. ed. leii. 1 unb ed. Erlang. (aU oi
bcr historia tripartita cntnommcnll äloiic^Gn 3. :J unb 4 in II bic Üicric^tift; Misit deus filium
suum, factum ex muliere, factum suli lege, ut eos (jui sub lege erant redi-
meret. 4 pro contumelia II G putat fc^lt in .\F ed. Kriaiig. 17 qui homo F
19 autem sexu II 20 ncc in Adam A ed. Erlang. Smiic^cit 3. 20 unb 21 in II bic
Üfietfd^tift; Ut adoptionem filiorum reciperemus. 21 i'iorefff« II 22 Yiotbesia H
25 At fe^lt in II 34 recipimus adoptionem H
>) Sögl. S. 461.
536 In epistolaiu Pauli ad GalaUis commentarius. lolt*.
tioneiii et adhiic rec'ijiiimit< , facti suiniis filii dei et siiiaus et fienius, niissus
est spiritiLs, mittitiu' et iiiittetur, cogno.scimus et coguoscemus.
Et ita vitam Christiani ue iniagineri.s statum et qnietem es.se, sed tnins-
itiim et profectiuu de ^•itiis ad virtuteui, de claritate in elaritateni, de virtute
in vivtutem, et qui nun fnerit in transitu, linnc nee Cliristianum arbitreris, s
sed populum quietis et paeis, ad qiios iudueit propheta hostes eins. Xe ei^o
credas Tlieologis istis decepturibiis, qui tibi dicunt: Si uniuii et jirinmni
gradum cliaritatis iiabeas, satis liabes ad salutem, stiütis opinionibiis suis
otio.sam, ae velut in vase viiiiun, in corde eharitatein fiugentes. Nou est
ütiüsa charita-s, sed erueitigit canieni assidue et suo gradu stare uon j)otest lu
eonteuta, sed se dilatat iu totnni honiiuem expurgandum: illi autem ciuu suo
uno gradu tempore tentationis et mortis nee primum nee seeundum gradum
habebimt.
©Ol. 4,6. Quoniam autem estis filii, mi.sit deus spirituin filii sui in
corda vestra clamanteni 'ablia, pater'. i'i
D. Hieronymus 'eurda nustra' habet, quud et graeeu.'^ lial)et: (piin
Som. K, i.".. ita eonsonat ßho. viij. Accepistis spiritum adoptiouis filiunuu, in (juo eJa-
niamus 'abba, pater', nun ait 'in <juo elamatis', euni tarnen in seeunda persona
ad eos locutus sit: ita et lue faeit. 'Abba, pater', cur geniinarit, eimi
grammatica ratio nou appareat, placet vidgata ratio mysterii, quod idem 20
.Spiritus fidei sit ludaeorum et gentium, duorimi popukiriun unius dei, sieut
mbm. i.is.Apostolus Kho. i. et ij. 'ludaeo prinuun et Graeeo' dieit.
Observa: Apostolus, (piia de filiis dei dixerat, ideo spiritum '-aiutuni
spiritum filii dei appellat, ut eundem .spiritum fidelibus uiissiun ostendat,
qui in Cliri.sto est, filio dei. [Manifeste autem sanctam trinitatem unum j-
deum notat. Xam tilius, emii sit verus deus, vivit spiritu suo, (pio et pater
siue dubio vivit, et quem idibi spiritum dei voeat, hie spiritum filii vorat.
!äii!if(?. 17,28. Ita et nus in deo sumus, movemur i't vivinuis: smnus propter patrem <|iu
substantia divinitatis est, movenuu' imagine tilii qui e.\ patre na.^eitnr divino
et aeterno velut niutu niotus, vivimu.s secuudum spiritum in quo ])ater et .10
filius (juieseuut et velut vivuut. Sed hacc sublimiora sunt (piam ut iniie loeo
conveniaut.
Hoc magis observandum, (|\ind .Vpostuhis eredeiitibus mo.x et spiritum
filioruiu d;u-i testatur. (^ula, inquit, estis filii, utique per fidem ut iam
sae]K' dictum est, misit deus spiritum filii in corda iiostra. QuibiLS 3s
facile solvitur illoruni quaestio, (|Uomodi) snla tide hominem iustiticari et
salvari doceatur. Nihil est ([uod movearis: si veni est tides et vere filiu.s,
non deerit spiritus: si autem assit spiritus, charitatem difTundet et omuem
moc. 13, t. illuni virtutum concentuiu absolvet, quem i. Corin. xiij. trii)iiit eiiaritati:
23 Observat Apostolus aUc SlitSflobcu 24 spirituin iiifidelibus AI*" spiiitum iu lide-
libus ed. Erlang.
In epistolam rauli ad Cialatas commontarius. 1519.
537
Cliarita.s patieus est, benigna est t\:c. idi'o ijiuiiulo ito tido iustiticaiito l()i|iiitiir,
de fide (juae per dilectioneni operatur, ut alias dicit, lo(iuitur. Fides euim «ai. s, s.
nieretur, ut Spiritus detur, sicut et supra: Ex operibus an ex auditu tidei ohu. 3,2.
spirituui aeeepistis? Caeteruui fides, qua et daemoues eoutreniiseunt et
5 impii niinicula faeiimt, vera uou est, cum nondiuu siut filii uec haeredes
beuedietionis.
Itaque iam non est serviis sed filius: (juod si filius, et liaeres «m. i, 7.
per de um.
'Per Christum' d. Ilierouynuis U'jjit et ita gniece lejritur. Hoc enim
1" addit, ue vel per legem vel aliunde haue liaeri^ditatem sibi cjuisquam sperct
quam per Christum, (juia in semine Abrahae, qiii est Christus, promittitur et
e.xhibetnr benedietio. Idem Rlio. viij. >Si autem filii, et haeredes, haeredes siom. 8. i7.
quidem dei, cohaeredes autem Christi.
Quid sit servus et servitus, satis dictum est, nempe qui legem ser%'at
15 et non servat, servat in operibus vel timore poenae vel amure commodi, non
servat in voluntate (jua mallet non esse legem, ac sie iam intus odit iusti-
eiam legis, quam Ibris simulat eoram liominibus. Filius autem, gratia ad-
iutiLS, libere servat, uoUet non esse legem, immo gaudet esse legem. Uli
manus est in lege domini, liuic vohintas in lege domini.
2« Sed tunc qnideni, ignorantes dcum, äs qui natura non suntWai. 4,i!.
dii servieljat is.
Dupliciter deum dici, manifeste indicat: deum natma, id est verum,
unum, vivimi et aeternum, alios multos, falsos, mortuos, hoc est liumiiies,
bestia,s, volucres, ut Klio. i. Qui cdunnutavernnt gloriam immortalis dei insim. 1,23.
2i similitudiuem imagiuis coiTuptil)ilis hominis et volucrum et (juadrui)edum et
serpentum. Ei'go non natura sed opinione et errore hominum dii sunt,
(juibus contra praeceptum secnndum nomen et gloriam dei veri in vanum
assumentes tribuerimt, sieut et nunc nonicn domini infinitis superstitionibus
servit^ Cum enim sit sanctum et tembile, non potest nisi nocentissime
3u praetexi (juil)uscunque iniipiitatibus et deceptionibns, (piod illius terrore
honiines efficacissime trahantur: natura insita est venoratio noniinis divini,
sed ditÜcillinium est nosse, (juando invocatur in Verität e. llaec enim igno-
rantia a vero deo subtrahit insidiosissime, qua et Galatas dicit olim fuisse
cum caetcris gentibus d(>ceptos.
3s Distinguuut recentiores ignorantiam aliani invincibileni, aliam crassam
et affectatam. InvincibUis, inquiunt, excusat a toto peecato,i crassa non a
4—6 S5on C'aeterum fides bi<S haeredes beiiedictiüuis fc^It in U IS Uli maiius, liuic
vuluutas est in lege domini H 31 tralinntur II :ii Ilic enim .\F
') 5B9I. m. I S. 225.
538 In epistohim Tauli ad Gahitas commenUrius. 1519.
toto sed a tauto, atfectata vero niagis accutiat. Haec mihi videiitur ad hoc
couficta, ut gratiae dei iniuriam liiciaut et liberum arbitrium iiifleut , deinde
liomiaes securos in perditione s?ua reddaiit. Nam dum homo lecerit quod in
se liierit, securus e.st, (jnia invincibilis iguorantia nou nocet. Breviter, igno-
rantia invinciljili.s ^•el dicitur (juo ad uos no.strasijue vires. Tuuc eertuni s
e.st, nullam e.sse vincibilem iguorautiani, saltcm in ii.s quae pertiuent ad deum.
Sofi- 3. 3'- loan. ii). non potest liomo (juiecpiam aecipere, nisi fuerit ei datuni desujuT, ot
3oi). 6, 41. loan. vi. Nemo venit ad me, nisi pater meiLs traxerit eum. Niiiil enim boni
e.K uobis po.ssumus, sed tantum errare, ignorantias augere et peceare. Proiude
qui .suiiä viribus ignorautiam quamcun(juc evadere tentat, (hipliei peceato et i"
ignorantia se excaecat, primum (juod igiiaru.s est, secimdo quod iguorat se
ignariim es.se et per ignorantiam ignurantiam praesumit pellere et opus
etBcere, quod solius dei est. ita dum ad meliora per seipsum nititur sine
deo, de peecato impietatem facit, et (piod a deo quaerere debuerat, in seipso
inveuisse .se mentitur. öolus Christus est lux et vita omniuui hominum, non !•'•
ratio nostra. Vel dieitnr invincibilis quo ad gi'atiam dei uobiscum. Sic nulla
est invincibilis, quia onniia i)ossibilia credenti.
Igitiu' nou simt docendi homiues, ut ignonmtiam in vincibilem non
timeant, ne in se et .sua confidentes timorem dei remittant: (piin potius, sive
feceriut quod in se est sive non, desperare de seipsis debent et in .solum 20
deum confidere, eins iudicinm etiam in bonis timere, eins misericordiam etiain
in malis sperare, ut nihil nnquani faciant quo securi siut, nihil unquam
peecent in (juo despereut. ita semper est ignorantia invincibilis : eo ipso tarnen
dum timcnt et spcrant sunt sine omni ignorantia. Quare non excusat igno-
rantia invincibilis, sed coul'essio et aguitio gemebunda ignorautiae invincibilis -'5
excusat vel potius gratiam impetrat. ^
»üi. «, ;). Nunc autem, cum cognoveritis deum, immo cogniti sitis a
deo, quomodo iternm convertiniini ad inf'irma et egena ele-
meuta, quibus denuo servirc vultis?
Nescit), an locum ab ingratitudine tract«t Apostolus, an a minori: 30
ntnnxjne t<'ntenuis. A minori: Si tunc, (|uando deum ignorantes diis f'alsis
servicbatis, non convei-t<'l)amini ad elementa iiitirma, (piomodo nunc, cum
cognoveritis dcuni, ad illa convertiniini? cum tunc magis videbamini illoruni
cgere, ([uod iudaisnuis non paruui cxccllcbat gcntilitatcm, nunc autcm incom-
parabiliter etiam iudaismo sn|)eriores i'acti nihil jirorsus illorum cgetis. Ab 3;.
ingratitudine sie: Memores estis, quam foeda idolatria diis innnundis ser-
vieritis et nunc miscricordia dei ad vcri dei cultum vocati sitis, num ergo
vos ])udet tantac ingratitudinis, (juod a deo rursum disceditis, (jui e tantis
mali.s in tanta bona vos vocavit? Aut utrunque locum foi-te sinnil involvit
more suo. *"
In epistolam Tauli ad UahitiUi conniieatiiiius. 1519. 539
Illiid 'iiiiiiiu cum fuji;iiiti .siti.s' putut s. Auj^usliiui.s dicUmi veliit
iufii-uiis t'xi>licaiuU gratiii, (juia riules iutelligereiit cogiiitiouem dei, qvia eos
cognoviöse dicit, facie ad facieui fiiisse, et ita Apostohun uon intelliiicrcnl,
ideo seipsuni cxposuorit, (|ii()d cogniti niagi.s piiit (|iiaui cognoverint. Vii-um
5 sub liac simplicitato latct lum iniims siihlunis illa intclligoiitia, (jiiud iiDsta'iiin
agere est pati deiuii iii imhis operautem, (|uu modo viilomus instiuimentum
artificis niagis agi (juaiu agero, (jUGd i't Isa. xxvi. oiiinia opera, iiuiuit, nostra 3rf- 2«. i
iu nubis operatus us, doiiiine: ita uostriim cugnoHoero est cogiio.sd a doo,
qui et operatus est iu nobis lioc ipsum cognoscen' {dr tidv ciiim loijuitur):
10 ergo i)rior cognovit no.s. Et aptissime Iioc utitur tropo in cos, (pii iain in
sua insticia niti ccpenuit, quasi deuiu veliut praevcniio ojxriijus suis ut
iusticiaui dco j)arare, quam ab ipso acceptam oportuit. (iui i'uror conunuui.s
est oranium icg;Uium et cerenionialiuni iusticiariorum. »Sinnil tanicn eudcm
verbo praedestiiiationem occulte tangit, sicnt et supurius alicubi eandem in-
15 dicat tautum et transit. Nam nou ideo coguoscuntur, qiiia coguoscunt: scd
conti-a quia cogniti sunt, ideo coguoscimt, ut sit non volcntis ueque currentis
sed miserentis dei oranc bonum et omnis gloria boiii. Simili modo de fide
et spiritu seutiendiuu.
Ecce poudus verborum et niira tapinosi.s: 'Ad e lernen ta', id est literani
20 et signa rerum, cum ipsi ad rem ipsam sil)i videreutur conversi. Dcindc
'infirma', (juia lex prorsus ad iusticiam iuvarc non poluil, quin potius
augebat peceatum. Et 'egena', vacua, (juia lex nun soluiu nou potest ulte-
rius provehere, sed nee servare et Ibvere vos j)otest iu eo, (juod estis, scd
peiores vos per eam tieri necesse est. Gratia autem tidei in Christo poteus
25 est nou modo servare, sed et atl perf'eetura promovere. Dictum est supra,
quid siut et quare sint elementa. Vides ergo, C[uaiu coutemptim de lege
lotjuatur contra maguiloquos pseudoapostolos.
Quaerit hie d. Hieronymus, an Moses et |)rophetae deimi cognorint et
sie legem nou servarint, aut legem servariut et sie deum uon cognorint, quia
30 Apostolus haec duo facit pugnantia et iitnunlibet de ]>rophetis asserere peri-
eulosum est. Sed imo verbo apostolus hoc dissolvit: '(juil)us, incjuit,
(lenuo vultis servire'. Servare legalia non est malum, sed scrvire lega-
]il)us malum est. Servit autem, ((ui timorc, ut iani saepc dictum est, niinaiiim
eadem lacit eoaetus velut necessaria, «juibus mcreatur iustificari. Ijiberc autcin
35 facta üiliil obsunt. Sic proplietae ea observaverimt uon pro iusticia obtinenda,
sed pro charitate dei et proximi exerceuda, ip.si ex fide iustificati.
1 Immo cogniti sitis a deo ftcf)t in II ot^ il6etjc^iijt, imb bic StuSleflUlig tcfliunt
bann Illud putat S. Augustinus lo iustitiaruni ed. Erlang. 17 Simili modo de fide et
spiritu sentienduni fc^U in II, bagcflcn ftct)t bott Uoi bct »ucitewn Vlnütcgung olä Ubctit^tift;
Quomodo iterum convertimini ad iui'irma et egena eleineuta, quibus denuo
servire vultisV 19 Ecce autcni pundus 11 20 videntur U 2.5 — 27 Dictum est
bis maguiluquos pseudoapostolos feljlt in H '-i'i est ^intei dictum fe^lt in 11
540 In epistoliim Pauli ad Oiilatas comiiientarius. 1519.
«dl. 4, III. Dies observati.s et uienscs et tempora et annos.
B. Augustinus dubie hunc loeuni exponit, niagis tarnen de gentium
quam ludeorum litu. Dicit enim: vulgatissimus error est gentilium, ut vel
in ageudis rebus vel expeetandis e\-entibus vitae ae negotiorum suorum al)
Astroiogis et Chaldeis uotatos dies, menses, tempora et annos observent. s
Et iioc sensu Apostolum passim decreta allegant pro more suo, quo et multa
alia assueveruut hoc nomine, ([uod a sanctis patribus dicta sunt, non qua
eausa dieta smit, quamjuam statim beatus Augustinus de ludaeis quoque
inteliigendum dieat.
B. Hierouymus siinpliciter et recte de ludaeis tantum aceipit. 'Dies', in
inipiit, ut sabbati et Neomeniae, 'menses' autem ut primum et septinumi
mensem, 'tempora' quiljus ter veniebant in Hierusalem per singulos annos,
'annos' autem septinuun remissionis et quinquagesinuun, quem iubileum illi
voeant.
Quaerit idem, an et uos eodem erimine teneamur, quod (juartum sab- li
bat!, para.sceuen, dieni dominicam, quadi-agesimae ieiuniae, pascae et penthe-
costes et pro varictate regioniim diversa in lionnre martyruni constituta
tempora observamus. Respondet prinuun, Nos uou ludaeorum sed alios dies
observare, secundo: Constituti siant dies, non quo celebrior sit illa qua con-
veninius , sed ne inordinata congi-egatio jiojmli fidem mlnueret in Cliristo, 20
tertio: Qui acutius respondere conatur, affirmat omnes dies aequales esse,
seniper esse sanctum resuiTectionis dicm, semper Heere ieiunare, semper vesci
dominico corpore, semper orare: ideo ieiunia et congregationes inter dies
{)r()])ter eos a viris prudentibus constitutos, qui magis seculo vacant quam
3ri. 66, 23. deo &c. Hoc verum est: sie enim Isa. ult. futurum esse praedixit: Erit ss
sabbatum ex sabbato et mensis ex mense. Revera enim omnis dies festus
est in no\-a lege, nisi quantum eeelesiae j)raeoepto constituitur pro \'erbo dei
audiendo et eonmumicando et orando conmumibns preeibus. sed nunc longo
in iiiaioreni superstitioncm abienmt (juam ludacdrum festivitates, adeo ut se
(il)si'(jiiiuiu dco nunc ])raestare arbitrentur, si hos dies ninltijilii'cnt, non 30
orandi, non audiendi verbi dei, non communicandi gi'atia, sed tantuui feriandi,
et vere feriantm- porfcctius quam ludaei. Hi enim sidtem Moseu et pro-
])lietas legunt, Nos ncc deo nee hominibus scrvicntes absolutissinic vacanuis
ab Omnibus, nisi quod vcntri et otio aliis(|ue porteiitis servinuis.
Nee sie tamen pontifices populorum miserti dies alicjuot festos abrogant 3.5
et iiiiiiuunt, tinicntes forte Riiomani pontificis autoritatem haec sancientis,
quasi non hoc ipsum impium sit putare, quod Rhomanus pontifex intcnderit
aut j)otuerit statuere vel tolerare cos dies, qui diabolum tot monstris colunt
in suminum dcdecus christiaiii iinniinis et l)laspli( iiiiani dixinac niaiestatis.
2 aion U. Aiigustiiuis Vii iiitelli};ciiiliiiii (lü-i! ^. '.) fcl)lt in II lU U. fcljlt in JI
16 quadragesimum ieimiii II 24 a iuris iiniiluiitilms alte ^Jül-igatcil •'17 iiitemlurit aut
fcljlt in U
In epistolam Pauli nd Galatas conimentorius. l'ilO. 541
Aut si piitant, illiini haec iutendei-e et tolerare volle, iiiii)iissiniiim est olie-
disse et hominis statutum in tantaoi creatoris eoutuineliam vei-gens non
peiiitus et cum fiducia dirupis.se et cassasse. Nou est exeiisatus Episeopus
aut ullus pastor, si viderit dies festos in sua eoclesia ebnetatil)ns , ludis,
5 libidiuibus, caedihus, otio, fal)ulis, speetaeulis consuini, sieiiti tore consumuntnr
praeter paucos celeberrimos, et non eos abrogant. Non, incjuam, excu.satns
est, quod sine autoritate Papae non lieet. Xani si et aiiyelus de eocli) si<-
constituisset, plus tarnen divinae gloriae et lionori delK'nuis: in cuius iniuriaiii
quiequid statuitur aut quiequid a qnoounque toleratiu", tollendimi est euni
10 fiducia, nisi quis nullit onuiiuni maloruni tali perniissiouo lactonun reus fieri.
Non ligat maudatum lilionianae eeclesiae, nisi ubi ciuu honore et gloria dei
servari potest: quod si servari non ita potest, iam inipios esse pronnncio,
(|ui illud mandatuni eogunt videri, sicut nos inipiissinii liomines luduut, qni
liominis tiniorem pracponunt dei tiniori et sub nomine Papae et s. Petri
15 diabolum coronant in eeclesia Christi, inmio adorant.
De bello in Turcas cogitamus: de hoc et alüs necessitatibus eeclesiae
longe quam Tiu-canun t^Tannis sit peioribus securi sumns et in utranque
dormimus aurem, quasi non melius sit Tuream vere virgam dei venire et
nostris malis vel morte eorj)oris mederi quam tanta liceutia popidi, tanta
20 s^nitie pastorum Eeclesiae populum in jieiorcs Turcas degenerare: ille saue
Corpora occidet et ten-a spoliabit, at nos animas oceidinuis et coelo privamus,
si tarnen vera est diffinitio novissimi concilii,' animas scilicet esse iimuor-
tales, praesertim Cliristianorum.
Ad Apostolnm redeundo, sicut circumcisio ita dies quocpie f'esti nihil
SS conferebant iusticiae, neque alia quoruni latius nieminit Col. ij. Non ergo utuoi. 2, u;.
necessaria fliermit observanda, non magis certe quimi nostri festi dies nobis
iusticiam conferunt observati aut ulla dia onera ti-aditiommi. Sed ex fide
Christi iusticia nostra est, quae non fit ex ceremoniis, sed utitur ceremoniis
libere pro charitate dei et proximi, nisi id lucri tibi feceiint mnltiplicati dies
no festi, quo ab 0|)eribus manuuni feriatus rem familiärem extenues et sie pau-
latim ad inopiam veuias, iiixta illud euangelii: Reati paupciTs, ut dies festi JMatiii. 5, 3.
non ad i'ultiun dei sed ad jjaupertatem adducendam valcant aut :h1 eva-
cuandiun praeceptum dei salubeiTimum veteri hoinini impositum: In sudurci.sDoi. 3, 19.
\iiltus tui vesceris pane tuo. Sed alias haec et alia: misere hal)et eeclesia
35 Christi, irascente peccatis nostris coelo et terra.
Timeo vos, ne sine causa in vobis laboraverim. «111.4. 11.
'Timeo vos' beatns Hieronynuis pro 'timeo de vobis' dictum pntat.
Et defectnm mihi videtur oratio sapere, tanquam voluerit Ajiostolus eos
3 diripiiisse ed. Erlang. 1 1 — 2:J Sßon Non ligat bi§ praesertim fliri-stianiiruni fet)lt in H
25 Col. iij. A unb l)icmod& bie übrigen Sluagoben o4 f. .Sed alia.s biä cneln et terra feljlt in U
') «oternn = ftoncU VA2—VA1.
542 In epistolani Pauli ad Galatas commentAnus. 1519.
terrere periciilo eoriim et dicere: Timeo vos peritiiros esse inaetemum, et
ita frustra omnia in vobis laboraverim. venim vertit verba et ut dura liaec
sujiprimit et suuni damnum tantiun causatur: ita enim convenit Apostolicae
lenitati, non nimium aspere in\-adere, quos i-ecuperare cupiebat, .«iquidem,
ut est humanus affectus, praesertini in culpa deprehensn.s , magis traliitur et s
ducitur leuitate quam cogitur miuis et terrore, et vehementer movet, si
aliorum mala tua feceris et te in illis deploraris, ut pemioveas tandem, quo
sua ^altera tecum deploreut. Dicat ergo Paulus 'O Galatae, et si vestrum
nialiun non satis vos movet, miseremini saltem mei, condolete mihi, qni in
vobis me perdidisse timeo, non rem, non famam, non honorem, nee solnm lo
verbura ant opus, sed Universum laborem. jSIitius erat, si tantum locutns
fuissem: umic laboravi pro vobis, oravi, nuilta passus, mnlta perielitatus,
.'.eov. 1 1,2.1(1. sieut ad Coriuthios recitat copio.siu.s, et liaec omnia nunc frustra consumpsi'.
Lachr>nnas Pauli haec verba spirant.
ci»ai. 4, 12. Estote sicut ego, quia et ego sieut vos. is
Et hie obscuritas varietatcm parit. D. Hieronymus duas affert : Priorem :
'Estote sicut ego, id est, robusti et viri in fide Christi, sicut ego iam
simi, ut sit exhortatio ad perfectiora, quia et ego sicut vos, .scilicet fui,
tiinc .scilicet, quando primmn vobis euangelii lac dedi. Xam feci me par-
vnlum et infinmnn vobis, abscondeus perfectiora, et iniirmiora fidei vobis 20
dedi et talem doctorem exliibui, quem vos mfinui intelligere possitis. Eram
ergo tunc sicut vos: quare nunc vicem rependite et sitis sicut ego, id est
potentes me capere fortiora tradentem'. Alteram: 'Fui et ego quondam in
ccrcmoniis, sicut vos modo estis, sed arbitratus smn ut stercora, ut Christum
Incriläcerem. Et vos quoque sie facite, et estote sicut ego modo simi'. 25
B. Augustinus: 'Estote sicut ego, qni coutemuo legalia Tudaeus:
(|uia et ego sicut vos, id est, homo sum sicut vos. Si mihi, qni similis
sum vobis homo, licet elementa uegligere, et vobis quoque licebit'.
Potest et ita cogitari, quia dni'c eos increparat, ne exasperarentur et
laederentur, praeoccupat et expo.stulat, ut sese jiraebeant ei, qualcm ijise se 30
praebet iUis, ut sit sensus: 'Ego quidem non simi laesus a vobis, non exa-
si)erastis me: ita riu-sus nolite a me laedi et exasperari, sed commune malum
utrunijue dej)loremus. Meum malum est quod vos reciditis, ideo non a vobis
(ifhiisns sum sed a malo iam meo: ita vos nolite offendi mea incrcpatione
sed vestro malo potius . Et liuiic sonsuin sequeus coutcxtus videtur in\-arc: 35
niliil, inquit, mc lacsistis. Unic non multnni absimilis est sensus, si cum
prac<'edcntil)us iam dictis ita nectatur: 'Quando ego vestro hoc malo non
5 et corrigitur lonitato F 7 quo et su.i FI IG — 29 SBon Et Inc obscuritas bi?
ita cogitari fc^tt in II 16 vcrit.itoni i).irit F "3 nlriinip II .'iC 5>on lliiic non
niultuni b\i iudiciiim lectori S. 543 3- 9 ff^" '" "
In epistolam Pauli a<l Galatas commentai-ius. 1519. 543
secus afHifior, ac si menm esset, ita ut iam verc ouin iiitirniis infinnor, cum
fleutibiis flfum onuiihuscjue oinnia fai'tiis sim, ita rursimi poto, nt inilii qiKxnio
tiinenti, ne fhisti'a laborürini , assimilemini, et cum timonte timcatis. cum
dolente i)cnlitum lahorcm esse doleatis, ut, si vcstro maio uon movciniiii,
5 meo movcamiui, ut sie ad vestrum (jiKxjue perveiiiatis maiuin dcjiloianduni .
Sic enim et Christus, teste d. Bernardo, cum uos peccata uostra uou cruciareut,
pro nobis duluit et passus est, ut suo pro nostiis jieccatis dolore multo fortnis
nos ad luctura moveret, sicut ad niulieres sequeutes dixit: Nolite ficrc super i'uc. 23, a».
me, sed flete super vosipsos. Li his liberum liuquo iudiciuiu lectori.
II' Fratres, obseoro vos, niliil me laesistis. i»ni. 4, 12
D. Hieroimiius ad superiorem seuteutiam hoc iuugil, sie k'gens: Fratr(>s,
ohsecro vos, estote sicut ego, quia ego sicut vos, uiliil me laesistis. Yennn
cum Apostolus .soleat iugredi iiovam seuteutiam, (piando dicit Fratres,
obsccro vos', nescio, an iste ordo sit tencndus. (i\iid, si per Eclii)siui
1:. hoe vel simile voluerit 'obsecro, iguoscite milii: durus fui, sed necessario:
sustiuete modicum ({uid zelofypiae mcae'? B. Hierouyiuus sie: Quum huc-
usque uon me lacseritis, iiuaiido vobis parvulis et infirniis, iufirnuis factus,
infirma tradidi, cur nuuc laedor a vobis, ad maiora vos provocans? Et liauc
seuteutiam statuit ex sequentil)us, nbi per iufinnitatem se eis praedicassc
20 dicit, et tarnen susceptum sicut angelum dei etc. Igitur eertum est, AjMistohuii
hoc contextu pro paterna solieitudine leuire et mollirc suam totius prae-
eedentis semionis a.speritatem. Ai'guerat insensatos, cito trauslatos, couvei-sos
ad elementa muudi, earue consununatos, faseiuatos, crueifixum in eis Christum,
coutemptaui gratiam, irrituni t<'stameutum dei, servos ex filiis factos, et iam
25 in summa, frustra se oninia fecisse et laborem iiuiversum pcrdidisse, ae ita
iam projic de eis omnia )iessima et dcsperata siguificarat, et haec omnia ]iro
veiiementia et studio ardentissimo tuendac' gratiae dei: ideo uuuc tempcrat
et castigationem mitigat oleo lenitatis, postulans, ut sint patientes, donent
aliquid zelo dei, quo eos zelat, sicut ipse j)aticiis fuit, nuilta et hoc praesens
30 quoque malum eis douaus: obsecro, inquit, ehaiüssimi fratres, nou sum iiaee
loeutiis odio vestri, vera vobis dico, sed neu ideo inimicum vestnmi me
arbitremini. Nam quod timuerit eos uimium ofFensos, satis iudicat quod
infra dicit: Ergo ininiicus factus sum voi)is, verum dicens? et iterum: ^'''11"^'"> ^Jj}' 4'.]u
autem esse apud vos modo, ut nuitarem vocem meam, quasi dieat limeo
35 ne scripta uimis offendant', ut videbiraus. Et ut effieacissime suadcat, nou
amaro animo se esse neque odio haec locutum, incipit eos copiosissinie coni-
nieudare: Xon sum iuimicus voi)is, fratres: niliil enim nie laesistis uuquam,
iinmo adeo non laesistis, ut et exiniie sicut angelnm dei susceperitis.
11 — 20 Sotl D. Hiernnynms big dei &c. Igitur fet)tt in II :)4 cpiasi ili, AK cpiasi
dicit H
544 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
(Siii. 4,i3f. Seitis enim, qiiia per iiifirmitatem carnis enangolisavi
vobis iam pridem, ot tentationem vestram in carne niea non
spi'cvi.stis neque rcspuistis, sed sicut angeluni dei excepistis
me, sicut Christum lesum.
Infiniiitateni carnis d. Hiorouymus ad Galatas refert, ut quihus :,
taufjuani infirniis et adluic carnalibus non potuerit spiritualia praedicare, cjuod
non placet. Sed Tropus est Paulinus, quo exprimit conditionis vilitateni.
Infirniitas enim imbecillitas est, qua Apostoli, cum esseut pauperes, contemj^ti,
i.üov. 4,9. variis deinde persecutionibus subiecti et, nt ad Corintliios dicit, novissimi
onmium secundum carnem et coram hominibus, omnino impotentes et iiiliil m
habebantnr: nihilo tarnen minus sub liac infirmitate operabantur virtutes et
erant poteutiores in verl)o et opere (piain totus nnnidns. Ideo Genitivus
'carnis' neque ad Apostohnn neque ad Galatas referri debet, sed absolute,
-Kiim. 1,31". sicut ab Apo.stolo ponitur, ad spiritum comparari, ut Rho. i. Qui factus est
ex semine David secundum carnem et declaratus filius dei in virtnte Spiritus is
i.'lJiiv. 3,18. sanctitatis &c. et i. Fe. iij. mortiticatus quidem carne, vivificatus auteni .spiritu:
ita et hie 'iufirmitas carnis', id est imbecillitas, quae est secundum carnem,
si virtutem non videas, quae est in spiritu.
2.iior.ii,i8ff. Quod autem infirniitas significet ea quae dixi, ex ij. Coriu. xi. et xij.
a üoi.r.!,'9).])at€t, ubi omnia recensens quae gesserat et passus fuerat: libenter, inquit, 2u
gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus Christi, et: \'irtus
in infirmitate perficitur, et: cum infirmor, potens sum. Ivans ergo Galatarum
eximia, quod Ulis offendiculis non sunt oftensi, (juibus totus mundus scau-
dalisatus irrisit Apostolos tum propter infirmitatem carnis tum propter stul-
ticiain crucis, qua fiituram vitam docebant et praesentia (unnia contemneiida, •-','.
in (piibus gloriantur de virtnte sua homines, imniri sicut angeluni, sicut
Christum ipsum, sine dubio summa revereutia et humilitate, exceperunt.
Tentationem autem Galatarum d. Hicronymus varie interpretatus ultimo
tandem, meo iudicio, rccte dicit: Contumelias, persecutiones et talia, quae a
ludaeis niaxime et a gentibus pro verbo Christi tulisse et fen-e eum viderunt :w
in carne sua, hoc est coram huminibus (uani in spiritu semper triumphabai
«dm. s, ;i7. per eum deus per Christum, ut alibi dicit), non spreverunt ne(pie respuerunt,
cum tarnen his quam fijrtissimc teutareiitur, ut ilionnu timore vcrbiim fidei
relinquerent. Nam vi liodie ista teutatio nmltos cito subvertit, (jui pro veri-
tate dei passos et afflictos con.syderant, (piae tuuc Galatas prorsus nihil 3.',
movebat, jier oiniiia Apostohnn afHictniii (^erneutes. Vcre ajiostojicaiii (|uaii-
dam \ii(u(cni in eis pracdicat, (|ui contemptis omnibus victores hiiiiis tcn-
taliiiiiis sicut Ciiristum suscepcnnit A])(isto]um. Nonne ])utas, vitae c( oniniiiia
reruiu pcri<'uIo iioc fecenint ".' Ndnne |)roptcr l'aulum oniiiiiim PaiiH hostiiim
5-7 S8on il. Hieronyinns 6i§ placet. Sed fcl)lt in 11 Ul siguifioat F ex 2. Cur. 11.12.
putet li :J1 trliiiiijiliabat ciiiii AI'" ed. Kilang. :ii; iinivelj.iiil tl
In epistolam Pauli ad Galatas commentiirius. 1519. 545
villi Pt iram in se dorivarnnt? Non potncruiit Paulum suscipero et non
laedpH' l'aiüi por.sociilorcs, immo et irritaniiit eos inagis, qiiod iioii soliini
susceporunt, sed ut angc'him, iit Ciiristnni suscepeniiit, siinima soiiicct rcvc-
rentia, (juem advcrsarii summa contumolia affectum ut inuniuui ]icssiuium
s quaiTchant ad nuirteiii.
Monet hoc loco d. Hieronymus Episcopos. Discant, inquit, ab Apostolo
(Trautes, iusi))iont<'s Galatas fratres vocari: discant ]>ost inoivpationcm lilauda
verl)a dieeutis 'obsecro vos'. Qiiod ob.sccrat, ilhid est, ut sint eius iinitatoivs,
siciit et ipse Cliristi. Docutiuut haec superciliuni Ej)isc()porura, qui vohit in
w aliqua subliini sptrula ooustituti vix dignantur vidcrc mortalcs et allcxiui
coiiservos suos.
Ilaee retiili, quia nostro seculo niiracnlum, immo pluscjuaui impictas
est pontificuni vitia vel reeitare. j\Jiud dixisset, si iiDstri scculi j)outifi('es
pro niagua jiarte reguni et prin('i]iuui tastus su))erare, rursuiu in CIn-isti \-ita
1' vel scientia uec ideotas aut niulierculas aetpiaro vidisset. At Apostolus 2. ^im. 4,
pulchre memor, (|Uod ad Tiraotheum scripsit 'argue, obsecra, incrcjia, iusta
opportune importuue ciuu omni ))ati('utia cte.' idem in hac epistola et exempio
doeet: non exeonuuunicat, uou cianiat ad ignem, non niox baereticos pro-
nuuciat, non aggravat neo reaggravat, sed ignem cliaritatis et flammas eordis
20 sui iactat, quia non oeeidere homines sed bominuni vitia et errores studnil:
neseit fidmina latae seutenciae ni.si f'ulmen verbi dei et tonitru euangelic'um,
quo solo occiduntur et vivificantur peceatores.
Ubi est ergo beatitudo vestra? oiai. 4, is.
Vel quia j)ro tautae fidei constantia beatos ipse tunc eos dixerat, vel
25 quia, qui tales sunt quales commeudavit Galatas, verc beati dici possunt,
nisi quis existimct Apostolieam vereeundiam hie signari, ut, (pii vellet dicere
'ubi nune est vesh-a illa in me reverentia, observantia et quaedam vclul
adoratio?' maluerit verceunde eorum beatitudini quam suae gloriae Irilniciv
exempio Christi, qui et ipse virtutes suas fidei eornni, (|uil)us fiebant, dej)»-
30 tare sfilebat. Aut si simplex sensus placet, fidem Cia-isti, in (jua beati-
fieabantiir, expostulat et exprobrat.
Testimonium enim vobis perhibco, (juia, si l'ieri )iotuisset,öKii. 4, ir,.
oenlos vestros eruissetis et dedissetis mihi.
Hvperbolen esse piitat d. Uieronynnis. At non puto neeessariain hyper-
3;. bolcu, cum ex praedictis pateat eos et vitam suam pro Apostolo in pcri-
eulum posuisse: ideo non miruui, si fieri potuisset, hoc est, si ipse
peniiitteret et ita fieri oporteret (alioquin, quomodo non potuit fieri, si vel-
lent?), eos erntums fuisse et oeulos, nisi ad oceultam re])rehensionem
23 Ubi crgi) est II 30 in (jiiain A
ßut^eri SBerfc 11. 35
546 lo epistolam Pauli ad Galatas coumientarius. 1519.
per mvsterium ooulonim alludit, ut qui tune oonlos suos, id est Pensum suuiu,
libentissiiue Apostolo suhmiseriuit, ut fidem docereutiir, quae stultificat sapi-
entes et videntes reddit ut nou videant, niuic receperiuit, ut suo oculo
'Kottii. fi, 29. scandalisentur, quem dominus enii iussit et proiici a nobis.
Vide, quid sit, pastorem negligere oves C'hristi: tantam oharitatem, s
tantam fidem, tarn synceram religionera Galatarum pseudDapnstdli tarn cito
subvertenmt, brevi, absente Apostolo. Quid faciat diabolus, ubi nullus est
pastor, aut si est oves Christi nuuquam visitet aut pascat! Xunquid solo
titulo, nomine, potestate pastoris poteruut servari? Nam iis Ulaesis pulatnr
ecclesia esse illaesa. lo
©ai. 4, IG. Ergo inimicus vobis factus sum, verum dicens?
Recte hoc Hieronvmns expouit de veritate, quam in liac epistola ad
eos loquitur, non de illa , qua prinium eos instituit, Xam, ut dixi, id agit
Apostohis, ne Galatae iniquius ferrent, quae luicusque in eos dixerat, non-
nuUa satis dm-a, sed tarnen vera: ideo praevenit eos ac dicit 'Non aecipitis ir,
verba mea, quod diu-a simt, sed hoc potius videte, quam vera sunt. Esto,
durius vos invasi : nunquid ideo inimieum mo liabetis ae non magis amieum,
<|uia veritatem, etsi necessario duram, vobis loquor?'
O pulcherrimum docendae veritatis exemplmu! Sie enim \iilnus infli-
gere oportet, ut scias et mitigare et sanare: sie severum esse, ut benignitatis 20
non obliviscaris. Sic et deus fulgura in phiviam facit et tristes nubes
atrumque coekim in fructiferos imbres resolvit: ita iiabet proverbimn, innoxiam
esse tempestatem fulgurum, quae pkivia mixta fuerit, formidabilem autem et
noxiam, quae sicca et sola. Neque enim vcrbum dei in pei-jietuuni ira.sci
uc<|ne iiiaeteiiiiun comminari debet. 25
®ai. 4, 17. Aemulautur vos, uon bene: sed exeludero vos volinit, ut
illos aemulemini.
Occurrit excusationi, quam videt eos posse praetexere et dicere 'quod
uns illis (ibodivimus, ideo fecimu.s, quia ])i() studio et bona (ut nunc dicitur)
iiitcntitine uo.stram saiutem quaerero videbautur, praescrtim cum nemo dclicat ao
s.sioi. 12, 8. suus esse magister, et sieut Deutro. xij. dicitur, non faciendum est, (juod
rectum nobis videtur'. Re.spoudet 'scio, zelum liabent, sed uon bonnm nee
secundum scientiam\
Hie sciendum, quod verl)um 'aemulari', (juanquam frequenter idcm
sit, (|U()d 'imitari', Apostohis tamen familiärem eins habet usum j)ro 'iiividere 3:.
cum aniore' seu 'alicuius amorc contenderc et citimiti'. Et ut jilcuius rem
pro oj)inioue nostra tractemus: Amare duplicitcr contiugit, in bono et in nuilo,
9 pa.i<toros AK ed. Krlaiig. 1.') Nun acoipite ntlf *JlUvCiaticn 17 liaboliitis H
33 sccundam H
In epistolam Pauli ad Galatas commentiirius. 1519. 547
ita et aeninlari. Diliginnis onim qiiandoqup, scd non hcnc: ita aomulaninr
qnaiidoqiic, sed nou benc. verum, ut amor est diligere boiiimi, odiuin odisse
maluni, ita aeraidatio seii zelus, utriiuque involvens, proprie est odisse lualimi
in re aniata, ot quo vehementius ames, eo ardentius odias et invidea.« iiiahun
5 amati. Unde ego soleo zeluni intelligere ii'atiuu amorem vel amorosam
invidiam. Sic Apostolus ij. Cor. xi. Aeuuilor enim vos dei aemulatione, ubi2t5cr.ii,2t.
de iniitatione loqui ue potest quidem fingi, quia sequitiir: Despondi enim vos
uni viro: timeo autem, ne sensus vestri corrumpautur &c. qnasi dieat 'ita
diligo eastaui fideni ve.strani, ut nou possim non timere et odisse corruptiouoni
10 vestri, clare exponens, quid sit aemulari aemulatione dei. Quin hoc ipso
verbo duplieem illanj aeniulationeni indioaf: Aemnlatio dei, id est secuuduni
deuni, est odium mali in re aniata seenndum veritatem sen amor l)(ini et
odium mali in re amata secundmn veritatem: aemnlatio liominiini odiimi niali
in re aniata seu amor boni et odium mali in re amata, sed seenndum specieni
1^ et erronee. talLs est pseudoajwstolorum , de qua dieit 'aemnlantur vos,
sed non bene', hoc est, quaemnt bonum vestnim et abominantnr malum
vestrnm, sed male, qnia malum iustieiae legis velut l)onum in Cialatis qnae-
rebant statuere. Iste est stiiltus illc zeliLS, quo et ludaeos scribit ad Klio- SHSm. 10,2.
manos zelarc deum, id est ea quae dei simt, Non enim 'aemulari' hoc loco
20 pro 'imitari' accipi potest, qnod pscudoapostoli Galatas utique nou imitarentnr.
'Sed contra, inquit, excluderc vos volunt', seilieet a Christo et fidueia
eins, in fiduciam legLs iucai-cerandos , 'ut ipso.s aemulemini'. Hoc loco
potest pro 'imitari' positum esse, quanquam nee a priorc significatione ab-
horret, si inteUigas, pseudoapostolos voluisse a Galatis dihgi, pio studio
25 anibiri et, nt discipuli pro praeceptoribus solent, zelo in se afiici, amari qnae
illoriun essent, odio haberi quae contraria, et non inepte dixisset 'excludei-e
nos volunt', sed ne arrogantiam vel specietenns incun-eret, 'vos', inquit,
'volunt exclndere, ut vobis exclusis siniul nos quoque exeludaut'.
Bonum autem aemnlamini in bono semper, et non tantum,®ai. 4, is.
30 cum praesens sum apud vos.
Alteram partem excusationis eoruni confiitat. Una enim erat, qnod illi
pio studio quaerebant eomm salutem, quod Apostolus negat. 'Non bene, inquit,
aemnlantur vos: non quae vestra sed <juae sua sunt quaenmt, ut iu vobis
glorientur', ut infra vi. Altera, (piod obediendum sit, et non sibiipsi cre- ®ai. r., 13.
3:. dendum. Ad hoc respondet 'Bonum quidem est aemulari et imitari
alios, sed hoc praestate in re bona semper, nnnquam in mala, non
tantnm me praesente, sed etiam absente, ne mei causa ac non rei ipsius
causa faccre videamini'.
1 it.i aemulamur quaudoque, sed non bene fe^tt in H ö amarosam alle StuSgafecn
12 secuiulnm veritatem fcf|lt in IT 28 nf nobis exclusis simiil vos qiioque excliiil.int
alle ?lu§9o6En
35*
548 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
Quocirca mii'or, iuterpreteni et d. Hieronymuni huno contextnni ita
praeteriisse, euni satis sit olisciirus, si dixeris: Bomim aemidamiui iu bono.
Qiiid est bouum in bono aeniulari ? Quare officiose Erasmus et Stapidensis
e graeco sie reddidernnt : Bonimi est aemulari in bona re seniper vel bona
est aemulatio iu re bona seniper. Est enim infinitiviLS 'aemulari', non impe- s
rativus 'aemulamiui', nisi seiolns depravator quispiam et iuterpreteni et
i.xiiofi.5,2i.Hierouymum \'iolaverit. Qnod Apostolns vult, hoc est: omnia probate, quod
bouuni est tenete. quam regnlam videmus omnil^us ecclesüs ab eo traditam,
et tarnen per multos amiorum ceuteuarios penitus est obliterata.
oiai. 4, 19. Filioli mei, quos iterum parturio, douec Christus formet ur m
i u V o h i s.
Vide miram Apostoli eharitatem, ut totas est nihil aliu<l quam Galatae:
adeo omnia in se trausformat, sui penitissinie oblitus: ut patitur in illis, nt
laborat, ut aestuat, de nulla sua re sed Galatarnm solieitus! C) exemplum
Apostolicum pastoris clmstiani! Vera ciiaritas non qnaerit, qnae sua sunt, is
'Duloissimi filioli mei , matorna mea viscera torqnentur : pater fni , mater
faetus smii, porto vos in utero, formo fingoque vos : velleni vos parere et in
vitam edei"e, si quo modo possem'. C'ommeudat affeetum hune multis
d. Hieronymus. Nam hoc demum est auimas quaei'ere, non pecunias.
Nota verborum observationem : non ait 'donee Oii'istimi fonuem in 20
vobis' sed 'fornietur', plus gratiae dei tribueus quam operi suo: velut
mater gestat eos iu utero, rüde senien, donee Spiritus coopei-atus fonnct eos
in Christum. Anxiari potest jiraedieator, quomodo pariat Christianos. sed
fbrmare non potest, non plus quam mater eaniis format foetum, sed taut um
portat formaudimi et pariendnm. Nee dixit 'douec iu Christum forniemini', 25
sed 'formetur Christus in vobis', quia vita Christiani non est ii>sins
(äai. 2, 20. sed Christi in eo viventis, ut supra i j. Vivo iaiu non ego, vivit vei'o in nie
Christus. Nos oportet destrui et ditlormaii, ut Christus formetur et sohi.s
sit iu nobis.
fflai.4,20. Vellem autem esse a^nid vos modo et niutare voeem meam. :w
Hoc Ilierouymo videtur dieere, quia seriptura divina ]cc(a (|uidem
aedificat, sed multo magis prodest, si de literis vertatur iu voceiii, sicnt et
ad Paulimim seribit ilc ciieigia vocis vivae. Non sohmi auteni hoc A])ostohis
intendit, venim 'vellem, iiK|uit, ut esseiii modo apiid vns, ad Imc, ut
voeem possem mutare', non musica mutatione sed tiuMilogica, lu)c es(, ^^
(juia ICpistola scripta, si uimium oliiurgat, ofVcudit, sin bhuidior est, non
sati.sfaeit apud insen.satos. In tani scria re scri]i(ura inortna est: tanlniii dat
1 — 4 f?ür bic ÜBottc (^uocii'ca miror 611 sie rcddidormit iu II miv: In graeco sie
lialiptnr !.'> Vpnim K Vore II :1I — ;!4 Hoc Ilicioiiyinf" 6i§ intendit, vciiini fcfilt in H
:J7 H intcrpunaittt : insen.satos, in tani sciia re, Scriptlira
In epistolani l'uuli ail üalatiis conmicntiirius. 151!). 549
tjuauliiiii habet. At si praeseus esset, posset pro varietate aiulitoniiii tcm-
perare sernioueni, illos obiiu'giU'e, lios mitigare, illos rogarc, lios incropari-, et
in oniiR'iii afiectum, sicut opdrliimim esset, inutare. Nani a])paret, Apostoliiin
.solicitiun esse, ne et in superioiihns niniiuin in partim ohiurgandi et liie
5 iuter laudaiKhini et blancliendiun niuiimn ad eomiuendationeni deelinarit,
tiiiiens piissinie, ne ntrinipic ant niniinin iaedat ant minus (piani necesse est
perentiat, et ita inter utrunipie haerens eoni'uiiditur, ignarus quid iaeiat nee,
integrum luibens obiurgare nee commendare. Haue seuteutiani i)robat verbiini
quod sequitur.
10 Qiiia coufundor in vobis. ©at. j.ju.
Hoc est, ut dignissime Erasmus rcddidit, iiaereo, perturbor inoj)sque
eonsilii sum, quid vobiseuni agam: in (juani sententiam et divus Hieronvinus
niuha eonunentus, tandeni aegre ae peiie iinprudens et alia agens 'ennl"nndi)r,
iiiquit, in vobis et ignoratioue Inie atipie illue distndior, et ignorans (|uid
'■1 agam, in diversa distraetiis, laceror dilauiorque: ueseio enini, quae piinuun
verba promani &c? Haec ille si)arsim.
Dieite miiii <jui suh lege vuUis esse 'legem uou legistis?' «01.4,31.
'Iji'geni noii audistis?' Hieronymus et gfaeeus liabent. Laborat llie-
ronynuis, legem voeari lioe loco Genesim, de qua Apo.stolns sumit, quod
20 dieit. At tpiando Hebreis (juinque libri Mosi Tliora, id est lex, voeantiu',
non inepte Apo.stuhis legem appellat librum Genesis, in qua, si nihil aiind,
certe circumeisio saltem jiraeeipitur, praeeij)ua ludeorum lex onmiunKpic ])rima.
Scriptum est enim, quoiiiam Abraham duos f'ilios habuit,«ai. 1,
nniim de ancilla et unum de libera: sed (jui de aiieilla, secundum
2,=, earneni natus est, «jui autem de libera, [)er reprumissionem. (|uae
sunt per allegoriam dieta.
Non quod in (ienesi alJegoriee sint intelligenda, sed Apo.stolus a se
dicta per allegoriam, quae illie ad literam dicuntur, significat.
Quaeritur, (|uomodo non et Tsmael ])er rej)r<)missionem natus sit, de
30 quo Gen. xvi. tarn multa per angelum domiui promittuntur niatri suac, ante-i.gjid, u ,,f
quam natus esset. Kursus xvij. multo j)lura ad Abraham de eodem ab i.iko|.i7,2u.
ipsomet deo promittuntur, cum iam natus esset. I). Hieronymus mtilta
addueit et ineertum relincjuit. Verum darum est, quod Ismael non pro-
mitteute deo sed iubente 8ara naturali virtiite in adoleseentula Agar eon-
3ä eeptus est, Isaae autem de sterili vetidaque matre supernaturali virtute
II ut dignissime Krasmus reddidit fc^U in II 12 — 1<> S5on in fumm sententiam
biä Uaeu ille sparsini fc^U in II 32 D. Hierunynnis niulta addueit et ineertum reliiiquit
fefitt in II
550 Iii epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
i.sioj. 16,11- promitteutis couceptiis. Xaia (jaud augelus ad Agar dbdt 'Ecce concepisti
et puries filium', certe nou est promitteDtis concipieudiuu , sed praedicentis
fiitura de iani coucepto aiit etiam praecipientis est. ideo Isaac filias repro-
iui.ssiouis est, taiuen ex cai-ue uatus, sed uou virtiite cai'ms nee .seciindiim
«irnem coueeptus. s
«lU. 4,24. Haec euim sunt duo testameuta, iiuum niiidem a muute Siua,
iu .servitutem generalis, quae est Agar.
Quia Galatae fideles eraiit, allegoricis doctrinis erudiri potuerimt,
i.eot. 14,22. Alioquin, ut i. Cor. xiiij. dicit, iufidelibu.s sunt liuguae in siginiin. Infidelibus
vero allegoricis nihil potest probari , ut et d. Augustinus ad Vinceutiiun lu
docet, aut certe quod Apostolus Galatis ut infirmioribus paterua solicitudiue
et volens rem siniilitudinibus et allegoriis deliuiat, ut verbuni eorum ca[)tui
attemperet. Xani rudiores siniilitudinibus, parabolis, allegoriis etiam euni
iKiutf). 13,13. voluptate capinntiu': ideo et Clu'istu.s iu euangelio, .sicut Mattheus dieit,
|)iu'abolis doeet \n-u captu uuiuscuius<jue. Vldeamus ergo, (juomodo locum is
hunc allegorieum traetet adversas legis iusticiam.
'Haec, inquit, duo testameuta', hoc est, duae mulieres, Sara et Agar,
figura fuere duoriuu testamentorum, sub iino eodemque Abraham, ijui patrem
coelestem repi-eseutat.
Verum quod peue transieram de mysticis et allegoricis quoque ali(jua 20
videuda simt, quaudo haec res postulat et tempus. Habeutm* in usu (juatuor
seusus scripturae, quos literam, tropologiam, allegoriam, auagogeu vocant,
ut Hierusalem iiLxta literam C'ivitas ludeae metropolis est, tropologicos '
coiiscientia pura vel fides, allegorice ecclesia Clu-isti, anagogice coelestis
patria. Ita Isaac et Ismael hoc loco literaliter fUii duo Abrahae, allegorice 25
duo testanienta seil sj-nagoga et ecclesia, lex et gratia, tropologice caro et
spkitus seu \-irtus et vitium, gratia et peccatum, anagogice gloria et poeua,
• coeliuu et inf'enius, ininio aliis angeli et daemones, beati et dainnati.
Porniittatur saue is ludus iis, qui voliint, modo ue assuefiant aliijuoruni
"^ temeritati, scriptiu'as ])ro libidine lacerare et iucertas facere: (juiii potius ad 30
cajtitalem legitininnique sensum haec velut acccssoria ornameuta adiiciuiit,
(juilms vel oratio locupletiius oruetur aut exemplo l'aidi rudiores velut lactea
do(;trina mollius foveaiitiu-, uon autem in contentionibus pro stabilienda fidei
doetrina proferantur. N:un ista ([Uadriga (etsi uon reprobem) nou scripturae
autoritate uec patruiu usu nee grammatica satis ratione invatur. Primum 35
4 caiuis fc^lt iu AI" ed. Erl.ang. 9 dicit, Fidelibus 11 14 dicit, in parabulis 11
20f. Verum qund iii et tempus fcl)U in II 2:1—34 SBon ut Hierusalem liiä nun reprubeju
fc^U in 11 23 Trupulogicus I" 34 uec scripturae II im engen V'lnfdjliijj an vocant 3- 22
35 satis unb iuvatur fet)U in 11 in S^'S"^ ^^"^ »otgcnommcuen Alcitiirjung 3üt Primum
maiiil'estum est, quud in 11 nur: Nam
') TQono'/.oytxüif.
In epistolani Pauli ad Galatiis conuncntarius. 1519. 551
mauifestiim est, quod Apostolus liui' loco allegoriain et aiuijtogen uoii ilistinguit,
inniio quod illi aiiagi^gen, hoc ipse allegoriam vocat, Saraiii iiitt'ii>retatiis
coelestem Hierusaleni (juae sursura est mater nostra, hoc; est, illoniiii auagogica
Hierusalein. Deinde saucti patres allegoriam granunatice iina cum aliis figuris
5 tractaiit in sacris literis, sicut abunde docet beatus Augustinus in lib. de
doctrina Christiana. .Vtquo Anagoge non tam figurani ]iroj)riam (juam gene-
ralem dictorum conditionem significat, hoc est: Anagoge dicitur, ([iiotic,'^ in
recessu et in separat« aliud intelligi polest quain sonat, unde et reductio
interjiret;itur, quod et Allegoria significat, id est alienilocpiinm, hoc est, nt
10 beatiis Hieronynnis ait, aliud praeteudit in verbis, aliud significat in sensu.
Tropologiam semionem de nioribus esse convenit, <juam idicjuando esse alle-
goriam nihil obstat, dum scilicet aliud dicitin-, sub quo mores boui aut mali
siguificantur. Liber igitm- patrum usus in liis nominibas videtur anxietate
quadani in captivitatem huius quadrupli coactus, sicut et multa lüia temere
15 distinxenmt mnlti, quae et re et voce idcm simt.
Illud niagis monendum, quod et supra dictum est, apud Origencm et
Hieronymiun sensum spiritualem eiuu videri, quem hie Apostolus allegt)ri;uu
vocjvt Literam enim ipsi figmani et historiam accipiimt: uiysticum autein
et allegoricnm spiritualem dicunt, et virum spiritualem, ((ui sublimiter onuiia
20 intelligat, nihil (ut in(juit) iudaicae traditionis adiuittat. Hac regula incedit
fere totus Origenes et Hierou)Tiius et, ut audacter dicam, non raro in diffi-
cultates inextricabiles lal)imtur. Yerinn expeditius mihi incedit beatus
Angustinns. Xiuu ut omittam illud, (piod mysticus sensus sit vel idlegoricus
vel anagogicus aut omnino qui aliud habet in recessu quam in fronte osten-
25 ditur, et huic o]q>onatur historicus sensus aut figm-alis, haec tarnen duo voca-
bula 'litera' et 'spiritus', 'literalis' demde et 'spiritualis iutelligentia' segreganda
sunt et in sua ])roj)ria significatione servanda. Nam litera, ut idem psal. L\x.
pulchre et brevitor dicit, est lex sine gratia. Quod si verum est, onmis lex '^
litera est sive allegorica sive tro})ologica, denique, ut snpra dixhniis, (juicquid
3« .scribi, dici, cogitari citra gratiam jwte.st. Sola gi-atia autem est ipse spiritus.
Unde .spiritualLs intelligentia non dicitur, quae est mystica vel imagogica,
qua et impii ])rae.-;tant, sed ipsa proprie vita et experimentalis lex in anima
per gratiam digito dei scripta, et omnino totnni illud iniplctum, quod lex
])niecipit ac requirit. Nam et decalogiun Rho. vij. vocat spiritualem legem, iHbm. ?, 7.
35 cimi tamen sit litera 'X(»n concu])isces'. (^uod si intclligciitiM >piritualis •*
dicitur, quia spiritimi significat, quem lex requirit, ut inij)lcatiu-, nuila lex
est quae non sit spiritualis. Timc autem solum est litenUis, quando gratia
4 — 15 SBoit Deinde saiicti tii§ idem sunt fc^tt in H S et in-separato AF ed. Erlang.
16 movendum H 19 virum spirituale II 22 Verum expeditius mihi incedit beatus
Augustinus fe^U in II 27 Augustinus ftatt idem II 29 sive allegorica sive tropulugica
fcl^tt in II 31 spiritualis sententia II
552 Iß L'pistoliim Pauli ad Giilatas commentarius. 1519.
(jiuie inn>leat iion ade.'^t : timc nou silji scd mihi t'«t litcridiis , maxime vero,
si sie intelligatiir, quod gratia non sit ueeessaria.
Coucludimus ergo: IjCx in tsc t^enipw est sjjiritualis, id est spirituin
siguifican.s, qui est ])lcnitudo eins: alüs aiitem, uoii sibi iuu|uaiii, est literalis.
Nam quaudo dico 'Non occidas', literam audis sonantcm. Sed (juid sigui- s
ficat? nerape, ne sis iracundiis, hoc est, rem ipsam, quae est mansuetudo
snavitasque erga proxhnum: haec est autem eharitas et Spiritus, quo impletur.
Ab hac significatioue rei verissimae et solius sph-itualis lex quoque spiri-
tualis dicitiu-, <|uia semper iiane significat: sed (piia nobis hanc non dat nee
dare potest, nobis litera dicitm-, quantumliliet spirituidis ipsa sit. Cum autem i«
nulluni opus sine charitate bene fiat, claret, omuem legem, quae opus bouum
praecipit, bonum opus, id est charitatis, significare et requirere ideoque
spiritualem esse. Quare spiritualem intelligentiam legis recte appellamus eam,
qua seitur lex requirere spiritmu et nos carnales convincere, literalem autem
eam, qua putatur, innuo erratm-, legem posse impleri operibiLS et viribus is
niistris eitra spiritum gratiae: ideo litera oeeidit, (piia nüii(|uam reete intel-
ligitur, dum sine gratia intelligitnr, sieut nunquam recte habetur, dum siue
gratia habetur, utrobique mors et ii'a est. Haec ex beato Augustiuo in lib.
adversus Pelagianos exucta sunt.
Ad Apostolum redeimdo: 'Uuum quidem a monte Öiua, in ser- 'm
vitutem generans'. Satis dictum est, quae sit servitus legis, iu (juam
t radimur, quando legem sine gratia accipimus : aut enim timore mali intoutati
aut sj)e mercedis, hoc est simulate, eam servamus, utrinque serviliter, non
liberaliter agentes. Testamentum autem voeat: ideo, ut iutelligatur,
videndum est et hie testamenti spubolimi. Primum est ipsmn testamentum, s^
2. !D!oi. 3, 8. (juod erat nuuoui)atio terrae ]iromissionis, ut Exo. iij. scril)itm'. Testator l'uit
augelus in persona dei, testata haereditas ipsa terra Canaun, hi (juibus fiebat
testamentum filii Israel, ut onmia haec Exodus describit. Sed hoc testa-
mentum continnabatur mortc et sanguine jiecudis, (|Uo aspergcbantur, ut
2.K0I. 24,8. Exo. xxiiij. legitur, (juia carnalis iiostia carnaii promissioni et caruali tcsta- :)"
mento et carnalibus haeredibus conveniebat. 'Quae est Agar', in(juit, id
est, hoc testamentum servitutis, servos geueraus, est aUegorica Agar ancilla.
Wal. 4, 25. Sina enim mons est iu Arabia, ((ui coniunctus est ei <|uae
nunc est Hierusalem, et servit cum i'iliis suis.
Primum iioc movet, quod iSinam montem dicit coniuuctum Ilie- as
rusalem, civitati ludeae, cum illum in Arabia esse dicat. I>. llieronymus
Icgit '(|ui contenninatus est' et iiitcr iiiterprctanduni dicit '((ui confinis esf,
5 occides H 14 Literam autem H 19 e.xacta sunt 11 24 vucat, ideo, ut A
VDCjit. Ideo, ut F vocat ideo, ut II uilb ed. Erlang. 2(! Hxo. i. olle Slu-igaticn 30 testa-
niento, CJUiialibus AI' ed. Erlang. IJÜ f. L). llieronynms bii cunlinis est fctjlt iu II
In epistolam r.uili ad Galatas commentarius. 151U. 553
furk' (jüod I11UU8 Siiia ideu cmitinis rcote dicitur Hiorii.salcin c^so, lum (|iiod
mons civitateni attingat, .sed (juod ludaea, in (jua f.st Hienisalein ncIiiI
media, et Arabia doserta, in (jua est Sina nions, sunt confincs. Xani ludaea
ab orieute habet Ai~dbiaru petreani et iuxta Iiaiu; ad meridieni tangit Aral)iani
5 desertam, ut sie propter totius eonfiuitateni piu-s quoque parti eoniiuis et
cüuiuncta dicatur. Staiiulensis, vim graeci verbi explorans, dicit inteUigeniluin,
quod iSina mous coniunctus est, id est, incedit et tractu tjuodani perlingit
seu (ut verbo cosmogra})liic-o dicani) pertinet ustjue Ilierusalcni, ijuud u(i(|U('
noD potest inteUigi iiisi quod Sina mons coiitinente sua iuugitur coiitiiuiui
10 Hieriisidcni, sicut W'ittenberga eoniungitur Lipsiae, illa in Saxunia liuic in
Mysia. Iteiu Erasiuus optiuius addit, in graeco sie liabori: Xani Agar Sina
nious est in Arabia &c. et 'Agar' iiic geuere ucutru dici, ut ad montcni
referatur, qiii Graecis est ueutor, (juae niox iam dicta est leminino gcnci-o,
ubi ait 'Quae est Agar', ut sit ordo: 'Quac est Agar. Nam iiic Agar Sina
i"- mons est in Ai-abia &c.^ dieitipie in graecis seholiis moneri, Siuani aral)ice
dici Agai-. Et ipse contextus Apostoli forte hoc vult, (piando dicit 'Agar
Sina mons est in Arabia', hoc est, Agar est et dicitur in Aral)ia, «pii nobis
Sina dicitiu', seu Ai'abes appcllant nKjnten» Sina sua iingua ^Vgar, ut sie
reddat ratiouem eius quod dixerat, uuum testanieutum a monte Sina esse,
20 et himc ideo esse Agar, quia alhisionc arabic^a Sina mons Agar dicatur,
quare deo sie ordiuantc ^Vgar pracparata f'ucrit tigura montis Sina per legem
generautis in ser\atutem. Diximus autem supra, quod Apostolus noii abhor-
reat a pcregrinae linguae alhisiduibiis, (piod (Jalatas (jUfH|iu> translatos' sno
nomine hebraica allusiinie noiarit, sicut iiic Arabien alhisionc Agar ancillain
25 notat. Sed et Siüomoii in canticis suis montem Amamuu vocat Sanir vi »jonn. 4, s.
Hemion et Libanum pro varietatt; linguarum (ut Deutro. üj. scribitur: iis(|ncri.3Jii)i. 3, o.
ad montem Hermon, (juem Sidonii Saritm vocant et Amorrci Sanir), snincns
aUusiouem et allegoriam peregrinam ad suae sponsae laudem. Ita(iiie cum
per idlegoriam se locuturum pracdieeret, opportunum fuit, ut Agar aiiciiiac'
30 uomeu cum monte Sina, ubi coepit tcstamcntum Agarenum, aliqua alhisionc
componeret, et hoc commoditate communis Hominis. Xec est hit; exigcnda
ab Apostolo alia ratio, cum allcgoriset iufirmonuu gratia.
Verum quid hoc- ad rem, ([uod Sinam montem coniuuctum dicit Hic-
rusalem? An noii fuit satis, (piod unum tcstameiituni Sinae et Agar esset
3ö ancillae? Xec ego habeo (|Uod dicani, (piando caeteri onines transcuut.
Divinandum ergo. Vidctur id velle," (jUod cum inter allegorisanduni (ut fit)
3 medio oUc SluägaOcn deserta fc()It in II 4 ad meiidiem fcf)Ü in li <;— 11 Süon
ätapulensis bil huic iu Mysia fe^tt in li 11 f. Stott Item Krasiiius 6i» in Aialiia &c.
f)at H: In greco sie habetur: Agar autein est mons Siiia iu Arabia, unb ftatt dici bann: dicitur
15 — 17 35on dicitque Bii iiiuiis est in Arabia fc^lt in H 31 f. Nee est t)i§ infirnioruni
gratia fc^tt in H ijo äina 11
') Sgl. S. 401.
554 In t'iiistolam Pauli ad Oalatas conimoutanus. 1519.
allfgoriii allogoriani pariat, dum do Agar aucilla ad monteni Siua Hominis
similitiidine perveiiit , .simid du Hierusalem terreritri iiicideiiter ad coelestem
idiegoricos ^ eodem uomiuis argiimeuto provoeatus pervenerit, ut qiiae visio
pacis iiiterjiretftur et rectius tarnen Sina, id est tentatio,- appellaretur. Verum
antequmu uomen Hierusalem ad coelestem trausferret, sola eollatione utriusque ">
contentus, allegorias midtas implicat. Alioquin lueide dixisset 'Nam Hie-
rusidem civitas est iu coelo, in libertatem generalis': hoe euim verbo sustu-
lisset auapodotou obscurissimimi. Proiude, iiKpiit, quiuido Hierusalem
ooelestis tanto intervallo distat ab ista terrestri, nihO refert, quod haec non
Sina, sed in ludaea est, contennina Arabiae: idem est ae si esset ipsa Sina, m
(rui contermina est: oonvenit cum eo monte conmiuni termiuo terrae, ita
eoninuiiii legis generatione, quimdo Uli coelesti mdla ex parte confinis est,
nee ad eam pertiuet, sed ad Sina Agar potius, ciii confinis est.
Multas hie ))raetermittu allegurisaiidi iiiiras rationes, quas Apostolus
liic iiidicat, ne obscuritatibus maiores tenebras addam. Quare illiid 'Hie- i''
rusalem, quae nunc est" referri debet ad t'utuiaiii Hierusalem, sicut Agar
ad aliam Agar retulit, ut sit sensus: Hierusalem, (juae luiius vita« est et
confinis tum re tum mysterio Sinae monti. Dcinde quod addit 'et servit
cum l'iliis suis' ideo facit, ut exei})iat eos, qiii f'ucrunt in Hierusalem, ad
su])ernam Hierusalem pertinentos. Eam, iucjuit, Hierusalem ap]>ello, (juae 20
nunc est et in futuro non erit, nee omnem sed eam, quae ser>it cum filiis
suis, id est qui sunt in ea servientes legi, cuius termino terrae coufines sunt.
Servire legi satis et ad taedium iisque dictum est.
Tropum Hcbreum quoque observa: filii Hierusalem vocantur, qiiia
•:)Ji. 147, 12 1. civitas mater, hal)itantes iu ea filii vocantur, ut psal. cxlvij. Lauda, Hieru- 55
salem, dominum, Benedixit filiis tiiis in te. Haec autcm vulgata et trivialia
sunt in proplietis.
Nunc nominum (juoquc allcgorias iuxta Hieronyinum. Sara priuceps
dicitm- gencre fcniiiiiiKi seil domina:' ideo filii Sarae filii dominac, filii ])rin-
cipis, filii liberae rccte dicuntur, contra ancillae filii filii servae et scrvitntis. .w
Nam et nomen Sarae peiie exprcssit Apostolus, ([uando eam liberani vocat:
principes enim in scriptura etiani Nedaboth,* id est liljeri et spontane!,
vocantur. Agar vero peregrinatio seu advcna,' incola, mora, (|uac rectc
(Spfi. 2, i'j. opponitur civilius et domesticis dei. Xon ostis, inquit, advenae et hospitcs,
(luasi dicat 'non Agareui sed Saraceni, non advenae sed liberae et dominae 3.1
300. 8, 35. filii'. Ser\'US uon nianet in domo inaetcrnuni. filius autcm manet inaeternum.
3 allegoricus U U f. Xlultas hie ViS tenebras addam fc^lt in II IS f. Deinde
quod addit fc^lt in H unb luirb burc^ Hoc Bot ideo t'acit crfcöt 23—28 Söon Servire legi
fiiä iuxta Ilieronj-mum fcl)tt iu II 35 iioii Dot Agareni fetjtt in AF ed. Krlang.
') «A>.)j;'o()(xwf. ■-) Sicljc über bic 3*cbciitiing bcr '•Jinmcit niitcii S. ^-'i^. ') n-i,
Uflt. 1.9J!ot. 17, 1.5 f. ') r'zt: >uitb t)ict = c:-'-!: gtinfit. l'il'- VI H''- ^i •" *'tt C^tlnngcr
•älujgnbc ift es in p-nT;: umgcjc^t, gegen ben 3»i'"n""-'''')'"'3- ") Slbgclcitct Don -iri;.
In t'iiistolaui l'auli ad Galatiis comnientiirius. 1519. ",55
Legi« uutt'iu iu^tifia U'iiiponüis est, seil Cliri^ti iiisticia uuuiet in seeiiliiiii
seculi, (luia illa merceniuiria iiuius vitae, illa liaere.s gratuita tiiturae. Ära Ina
occasus vel vesper, qiii vergit in noctem:'^ at ecclesia et euaugeliiun aurora
et matiitiniiiu vocatiir in nniltis locis. Ita lex et synagoga occumhunt tandcni,
•■• sed gratia regnat et cnbat in meridic aeternitatis. Quid, «i Ai-ahiani Ajjostnjus
desertuni quotjue notet? iiani id (|Lio(jue significat Arabia.'^ iiunid Arahia
iu saeris literis f'ere seiuper pro deserta Arabia accipitiir: nani Arabia ibelix
Öaba et aliis numinibus partialil)us, Arabia petrea Cedar, Ainon, Moab et
multis nomiuibnis appellatur, ita iit a vastitate Arabia sie videatur appellata,
»« ut sigiiificet sterilem et desertam synagogani seu legis iustieiani eorain deo,
eüutra eeclesia Ibeeunda euraui deo, et si deserta eorani lumiinibus. Sina
tentatio' dicitiir d. Hieronynio teste, id est inquietudo et tiirbatio jiaeis,
quam ex lege habemus: per legem euim cognitio peecati, ideoque et turbatiosiöm. 3. 2u.
conseieutiae. Hierusalem visio paeis,* quies couseientiae : per euangelium
15 enim in ecelesia videmus reniissionem pecaitorum, quae est pax eordis.
Ismael, auditus dei seu audieus deum,-" popidus est, qui praecedens audivit,
post se veuturum Christum, sed non vid(>ns ante faoiom et manifesto. xVudiit
prophetas, legit Mosen, sed tarnen non eognovit praesentein Cliristuni, seniper
Habens eum in dorso, semper audieus et nunquam videns. Ita est oinnis,
2u qui in lege iustifieatur: audit iustieiani legis, et non videt eam in Clu'islo
esse, alia respieit et alia audit: respieit in ea (juae sunt ante se et in suas
vires, nou in virtutes Christi, semper tarnen audit sese ad iustieiani jier
legem cügi, ad (juani nuncjnani pervenit. Isaac risus* dicitur: lioe enim
est gratiae, quae exhilarat liiciem hominis oleo suo. Cui fletus contrarins
25 est: hoc est culpae, quae est ex lege. Quare singula nomina suis contrariis
collatii pulehre diäerentiam legis et euaugelii, peceati et gratiae, synagogae
et ecclesiae, carnis et sjiiritus, vetustatis et novitatis ostendunt.
Illa autem quae sursum est Hierusalem libera est, quae estwai. t,;6.
mater omnium nostrum.
3U
Diceret 'altenim testanientuni a Hierusalem quae sursum est': sed
interim aliam Hierusalem intiiitus mutavit distributioneni et auapodoton fielt,
aliis tanieii verbis satisiaeiens, quia revera altcruin tcstainentiun eoepit in
Hierusalem, misso spiritu saneto de eoelo in nionteiii Zioii, nt Jsa. ij. deSfi-a,.!
Zion exibit lex et verbimi domini de Hierusalem, et ])sal. eix. Virgani vir-*i- 110.2.
3^ tutis tuae emittet dominus ex Zion. Verum quia Hierusalem terreua erat
qiiidcra liaereditas in Sina priori testaniento proraissa, nobis autem alia
7 iiam Araliia foelix Saba et aliis iioniiiiibus partialibus fe^tt i)l II s Moab,
Madiau et inultis II 21 alio respieit AF ed. Erlang.
') a.'öii =-.;•. ■) i'on nz-v. ') ajgl. no:. *) 5üoii .-ix^ uub c-br. ^) Uiuii
s-at iinb bs, Bgt. 1. 'Mo\. lH, 11." ') 3Joii pns ogl- 1- 3J!oi. 21, ö.'
556 In epistolam Pauli ad Ualatas couimcntarius. 1519.
pmiuis.'ra in coelo: Ideo et aliam Hienisalem habeuuis, tjuae iiou sit cuufiuis
inonti Sina et servituti le^j^K pro})iuqua ae eoguata (juaedam. Sed et illa
differentia est: Lex literae est a moute Siua data, (juibus promissa sunt
t('iiij)i)ralia, sed lex spmtiis iion a Hicrusaleni, immo de coelo data est in
die peiitecostes, cui promissa sunt coelestia bona. Ideo sicut Hierusaleni est s
niater omniuni et metropolis eoriuu, qiii in lege sunt sinaica, filii eins cives
eins: ita Hierusaleni superna mater oninium eorum, qui in lege sunt gratiac
coelestis, tilii eins cives eins. Hi enim sapiunt, quae siu'suni sunt, uon (piae
super terram, quia spiritimi liabeut pignus et proniissionis arnmi ac primitias
fntm-ae haereditatis, civitatis aeteruae et novae Hierusaleni. iq
0)ai.4,27. Sicut scriptum est: Laetare, sterilis, quae uou paris, erumpe
et clania, quae non parturis, quia multi filii desertae magis
(juam eins (juae liabet virum.
:^cj. 54, 1. Esa. liiij. haec scripta siuit uiiraquc autithesi et antilugia sil)i i)ugnant :
sterilis et vidua gaudet nuiltis filiis, rursum niaritata et foecunda caret tiliis. ii
Quis intelliget haec? Allegoricus est et in spiritu lo<|uitur, sunipta ex car-
nali geucratione parabola, in ijua tilii generantur, seniinante viro ex muliere.
Vir iste allegoricus, qui tum maritatas, tum viduas, tum steriles, timi l'oe-
cundas facit, lex est, (puid in graeco, ut beatus Augustinus ait, ajitius dicitur,
n!cii.iö,:'6. ulii Xomos niasculino geliere dicitm*, sicut et Tliauatos, quem aeque Apostolus m
geuere masculino no\nssiiiium inimicmii vocat. Lex, iuquam, vii' synagogae
seu pojiuli cuiusque extra gratiara dei positi, generat quidem, sed cum suo
dolore, filios iiiultos, onines auteni peccatores, ut qui sapieutia legis et iusticia
operimi legis freti in lege glorientiu-, quod ex lege tales facti siut et ])arenti
suo, id est legi, tota facie vitae similes, cum intus in spiritu sint longe diversi 2.^
a legis forma, quandoquidcm lege potius augescit pcccatum, ut dixi, quae
Söm. 7. 5. peccatum ostendit, iion auft'ert, id «juod Kilo. vi), latius tractat: Cum essemus,
iiKpiit, in caruc, passioues peccatoruni (puie |)cr legem erant operabaiitui- in
nienil)ris nostris, ut fructificarfut morti.
Scminat ita(|uc vir ille in muliercni suani, id est, docet l)oua syuagogam: 3u
at illa, deseila spiritu gratiae, nun parit nisi peccatores, ijui siniulaut legem,
magis autem contra legem irritantur, sicut ludaei contra Moseu in deserto,
(pii fiiit figura legis et viri luiius. Solvitur ab hoc viro eeclesia vel quilibet
populus per gratiain, (pia sie moritur legi, ut lege iam urgente ac exigente
nou cgeat, sed sponte ac iiijere omnia faci:it, «juae legis sunt, ac si lex iion ss
:. Jim. 1. y. esset, quia iusto lex non est posita. Ita fit, ut, quae legi .subiecta erat velut
uxor foecunda jirole peceatrice, iam sit vidua et sine lege ac deserta steri-
liscpie, .sed bona et foelici tum viduitate tum sterilitate: per hoc enim fit
alterius viri, scilicet gratiae seu Christi, nam legi gratia, Mosi Christus
12 magis fc^ll in .Vi" ed. Erlang. l(i iiitelligit 11
In epistolaiii Pauli ad (Tiiliitas ^■olnmontal•iu^i. 1519. 557
sucoedit. E quo viro, alia fopounditato donata, dicit illiid Isa. xlix. Qiiis Sfi- •i», 'ji
genuit mihi istos? ego sterilis ot non parions, traiisiniurata et captiva, ot
istos qiiis enutrivit? ego destituta et sola, et ist! ul)i liie crant? Ilacc dicit
dominus deus: Eeee levabo muuuni inoain ad gcntes et ad populos exaitai)o
ft Signum meum , ot aft'erent lilios tuus in ulnis et filias tuas su|)er iunneruni
portabunt. Haec ideo, quia ecdesiae filii non doqente litera, sed taiigciitc
spiritu dei erudiuutiu-, sicut Joan. vi. dieit : Erunt onuies d(icil)iles dci. ri)i Soii c, <'..
enini spii-itus non tangit, docet (juideiu le.K et piu-it multitudo i)opuli, sed
non nisi peccatores, ut dixi, .solumque opus hominis ibi agitur: tale.s faeiunt
10 quales sunt et ipsi, neutri vero boni. Boni fiunt sine lege sola gratia spiritus.
Huuc autem Pauli trojium allegoricum oportet habere iamiliarem, ne
pcregriua seusus raritas nobis ollundat ealiginem verborum Paulinornm.
Nam et beatu.s Augustinus ogregie eoneubituni filiarum Ijoth cmn patre suo i. iBioj. i9,
monstrat hoc praesens negotium significare. Ijoth est ijise Nomo.s, le.v sei-
15 lieet, quem inebriant filiae suae, id est, abutuntur lege noe recte eam intelli-
gunt svuagogae populoruni, vino sensus sui eaiii incbriatit, cogentes lioe
legem esse et vidcri (juod non est. Deinde ex lege in hunc niodmn iiicbriata
inpreguantur, doccntur, eoncij)iunt, assentiunt et pariimt ^loabitas et Aiiiiiio-
nitas, id est homines superstitiosos et sine gratia spiritus, de legis operc
20 praesumcntes, qui usipie inaeternnin non iiigrediuntur in ecelesiam dei. Cnde
rectc Moab ex patre,^ Anunon popnlus moeroris ^ interpretatur, qnod insti-
ciarionim et lni>oeritarum haec una sit iactantia, se ex lege esse, seenudiini
legem vivcre, scripturas sibi solis aiTogare, tanquam filii legis sint legitinii.
Unde et Moab apud Hieronymum superbus valde cs.se dieitur. Interim
25 tarnen non advertunt, quam inquies sit eorum conscientia et sint p(i])ulus
moeroris, cum sine gratia cor stabiliente in operibus legis quieti esse nequeant,
frustra jiortantes pondus diei et aestus. Maior saue filia impudcntior gloriatur
se ex patre filium habere: Moab, inquit, ex patre. Haec est sensnalitas et
caro, in qua gloriantur iusticiarii, qnod ex lege sint. Nam ad liciniiiiein
30 fiilgent o])era legis et operatores legis. Minor vero non gloi-iatni', seil
infbelieem popidum suum filium apjiellat. Haec est conscientia, qnae ex lege
et operibus eins requiein non habet, sed magis inquietudincm et turbationem.
Haec satis.
Dicit ergo Apostolus, matrem nostram habere multos tilios, etsi sit
35 d&serta, sterilis, wlua, sine viro, lege, sine filiis ex lege doctis et factis.
ideo hoc ipso laetandum ei est et erunqw'ndum et prae gandio clamandniu,
quod hoc modo sterilis sit et nee pariat nee jiartnriat, cum Interim filii legis
18 et Amniniiitas fct)(t in II "0 et operatores legi.s fcl)lt in II oö sine vlm,
Rine lege II
') 3^011 ■:: inib -x. -) U^ou sv »"ö ys: IclitctcÄ SÜovt iinri) 'h'curijliiK- (fvflärung
= luctus.
558 Iii epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
minuantur et filii oratiae nuiltijiHccntiir. Ad haue rem pnlcliorrimo valet
].S(im.i,4n, figm-a i. lieg. i. tle Auiia et Phcnemia, praesertim eum addito caiitieo Aniiae,
ut videri possit, Isaiani ex eo loco suam prophetiam, cjuam Apostel iis hie
i.2iim.2,:,.9. ponit, hausisse, praesente et illuminante emn eodem sj^iritu. Donec sterilis,
inquit, peperit phirimos et quae miiltos liabehat filios iiifirniata est, qiiia non s
in fortitudine sua rohoratur \-ir &c.
Wal. 4,2s. Nos anteni, fratres, secnnduni Isaae promissioiii s filii siinius.
Applicat allegoriani : nos secunduiu Isaae, id est lilierae et doniinae
filii sumus sicut Isaae, et sieiit ille filius non carnis sed promissionis
per eaniem fuit, ita et nos, quia in semine Ahrahae promissi ei sumus, ut i»
snj)erius latius dictum est. ludaei autem secnndum Ismael, id est ancillae
tilii sunt, non promissionis sed carnis filii: ita et omnes, qni ex lege o]ie-
rihusque eins oonfidunt instifieari.
«.11.4,29. Sed quo modo tunc is, (jui seeundum oarnem natus fiierat,
pcrsequebatur eum, qui seeundum spiritum, ita et uunc. i^
Non exprimit Gen. xxi. quae fuerit persecutio, qua Ismael persequebatur
i.'jjitii.i;i,9 Isaae: sed ex verbis Sarac licet eam trahere, quae, cum vidisset filium Agar
Aeg}-ptiacae ludentem ciuii filio suo Isaae, dixit ad Abraham : Eiice ancillam
lianc et filium eins, non enim erit haeres filius ancillae cum filio meo Isaae,
ac si dicat 'video eum velle eo niti, ut sit haeres, contempto filio meo, ob- »o
litus quod sit filius ancillae'. Apparet autcm, hunc lusum fuisse talem, qnod
Jsniacl infiatus primogenitura exultaverit, irriserlt et insultaverit Isaae, tan-
i|ii;uii prinuis filius Abrahae, ([uod Sara videns eontrarium statuit 'Non erit,
in<|uani, haeres filius ancillae^ per tapinosin filiiun ancillae appellans. Et
hunc sensum textus hebreus iuvat, nbi habemus: Cum(|ue vidisset Sara filium -j,',
Agar Aegyptiae, quem pcpcrerat Abrahae, ridentem seu ludentem (nam 'cum
filio suo Isaae' additum est in nostris), quasi dicat 'hoc inflabatur, hoc ridebat
et gestiebat adversus Isaae, quod Agar eum genuisset Abrahae: ideo securus
de hereditate, fastidiebat Isaae, verum haeredeni'.
Et in lioc consonat mysterium figurae, (juod Apostolus tractat. Sic :io
i'uim et nunc Israel, inquit, (piorum vcsicca haec est, se solos esse seinen
Abrahae, se solos haeredes promissionis. Veros autem filios Abrahae nenu»
atrociiLS per.secutus est quam illi i]isi, ut in Actis Apostolorum lcginu;s.
Nam ipsi simt Ismael, qui dcuni audinut in ])ro|>hctis post se veuturum et
eoram ])ositum non agnoscunf, referentcs in hoc et nomcn et sensum et a.s
morcm Ismael patris sui.
Denique vocabulmn 'ludentem' est ideiii, de (|no nomcn Isaae formalur,
qui ri.sus vel gaudium intcrpretalur,' ut signilicet forte Isniaelem dica-
12 ex lege et opcrilms eins 11 20 ac si dieeret eil. ICil;iii.j. 27 c|ii:isi ili. .VKH
«juasi iliccrct ed. Erlang. hoc riileliiit jci)lt in 11 38 piaciiliiin l'uisse 11
') £ii'l)i- ".'liim. <i jii S. 5.")i).
In epistolam Pauli ail Oalatas coinmcntarius. 1519. 559
ciiluni fiiispo et nonien Iisaac anito scdiiimato in irrisioncin illiiis vortisso,
quasi vcrc ricliculum haprodoni et niliili iiDmiiicni duxerit. Non cniin
frustra sie usiirpat scriptura voeahulmu 'liulentein' seu 'ridentem', coqiic taiii
sanotam mulicrcm fuisso comniotam rccfiisct. A]iostiilns antem lioc addiuit.
5 ut eoiilbrtot Galatas, ue proptor pcr.socutioueiii i.storiiin Isniaelitaruni dcsiiiaiit
esse Isaaocni, qiiia sie oportet fieri: fiiturum auteni est, ut eiieiautur, ut
sequitiir.
Sed quid dicit seriptura? 'Eiice aneillam et filium oius:«ni- <. Ju-
lian enim erit haeres filius aneillae cum filio meo Isaac'.
ii> Epitatiee loquitur et oninino contraria praesuniptioni aneillae et filii
eins. Äncilla est, iuqnit, et domiua esse praesuniit, filius ille aneillae et tllinm
dominae irridet et ironiis ludit : sed absit, eiieiautur (lotius. Quo itcruni
intelligitur, Agar aneillam eonsensisse aut saltem indulsissc filio suo Ismael,
ut Isaac irrideret, ut quae idem sperabat quod filius suus, se fore scilicet
15 dominam. Nee dieit 'Eiice filium tuum', sed 'filium eins', coutcndens, Ismael
nee Abrahae filium esse sed aneillae. Ita et nunc, inquit, fiet. Non sunt
haeredes filii carnis, sed filii promissionis. Proinde, si non vultis eiiei euiii
filio aneillae, filii liberae perseverate: scriptura non mentietur, quae filium
aneillae, etiani invito Abraham, tarnen autoritate {|Uo(|ue dei eiieieiulinu
20 pronuneiat.
Itaque, fratrcs, non sumus aneillae l'ilii, sed liberae. wai. j.di.
Applieat liistoriani (>t allei^oriam et summam absolvit l)i'evi eonelusione,
qnae iani ex dietis abunde intelligitur. Esse euini filium aneillae est servire
legi, debere legi, esse reum legis faeiendae, peceatorem, filium irae, filium
2s mortis, alienum a Christo, exeisnm a gratia, exortem haereditatis futurae,
vacuum bcnedietione promissionis, esse filium eaniis, esse lu-jwcritam, esse
mereennarium, vivere spiritu servitutis in timore, et si qua alia rccensuit hie
et alibi. Sunt enim intinita huius mali nomina. Et quamvis noster trans-
lator in liue huius eapituli adiunxerit 'qua libertate nos Christus liberavit^
3ü tarnen uos cum Graeeis hoc exordio Capituluni (|uiutum (raefenms.
CAPITVLVM QVINTVM.
Qua igitur libertate nos Christus liberavit, state, et mil ite wni.4,31.5,1.
iugo iterum servitutis eontineri.
Usque ad nauseam inculco, libertatem et servitntem esse eas, de quibus
35 Rho. vi. dieit: C'uni enim servi essetis jieecati, liberi fuistis iusticiae: libe-iHüm.fi.ao.as.
12 ironiis illiidit F 21 Ita, fratrcs H :!1 CAl'VT H 34 Usque ad iianscam
bis Liberias peccati ©. 060 3- 4 fe^'t in U
560 In epistolam Pauli ad Ga.latas commentarius. 1519.
rati antom a jipcfato, sorvi facti cstis doo. Constituanins antom online
et figura:
Lihertas iusticiae \ j Senitiis peccati
Servitiis iusticiae | | Tjil)ertas peccati.
Qni enim lihcr est a peccato, servus factus est iusticiae: qui vern servus ;,
est peccati, liher est a iusticia: et etlivcrso.
Haec oninia repeto, sciens, quod nmltitudine locustaruni et l>ruchorum
eo jiervenerint terrae nostrae fruges, ut servitus et liljertas ista passini uou
intelligatur: adeo iuhaesit atqne peuitus insedit liunianuni eoinmeutum de
lilicro arl)itno in utruni|U(' contrarionun aut contradictoriiiruni. (^nin et n.
;Hiim. n, istt.cai-naliter quoque de lilx'rtate sapinnt, quilius et Apostolus eodem IJlionia. vi.
coactus est occnrrere, quasi in Cln'isto licituiu sit quodlihet fieri, cum liaec
sit libertas ea, qua facinuis sponte et hiiariter, sine poenarnni aut nierceduin
res])cctn, quae in lege dicta sunt, servitus auteni, (pia tiniore servili aut
aniore |)uerili facinuis. Non igitur refert, nee diff'erunt servus peccati et v,
sei-vus legis, quod is qui servus legis est seniper peccator sit, uunquam
inn)lens legem nisi in speciem operum, eui datur merces teniporalis, sicut
filiis ancillarum et concubinarum, haereditas autem filio liberae. Christus,
in(juit, nos liberos feeit hac libertate. Hpiritualis est libertas, in spiritu
servanda, nou gentilis illa, quam uec gentilis Persius satis esse novit, libertas 20
est a lege sed contrario modo quam in hominibus fieri soleat. Libertas enim
humana est, quando non nuitatis liuminibus leges mutantur. At christiana
iilici'tas est, (juando non nmtata lege nuitantur homines, ut lex eadem, quae
prius libero arbitrio odiosa fuit, iam diffusa jicr spirituni sanctuiu cliaritate
in cordibus nostris iucunda fiat. Hac libertate fortiter et ]iertinaciter 25
standuni docet, (juia Christus, j>ro nobis legem adimplens et peccatum
exu|)erans, spiritnni charitatis in corda eoruni, ipii eredunt in cum, niittit
quo efficiuntur insti et legis amatores, nou suis operibus sed gratuita Christi
largitione. A tpia si recedas, et iugratus es Christo et superbus in teipso,
volens teipsum sine Christo instificare et a lege liberare. 31)
Nota pondus verborum : 'nolite iterum, nolite Servitute, nolite
Ingo servitutis, nolite contineri', scu , ut graece siguificantius dicitur,
'mi knekuksthi;', ferc quod supra dixit, velut conclusi in earccre, hoc est, ne
sub gravissimo et im])ortnbili onere legis, in (pia tarnen non nisi servos esse
liceat et ])eccatores, conchulamiui, posside;uniiii , ut Krasnuis, illa(|Ueenuui, :'•>
:in]ilicciuiiii. Minus esi, leiicri : sed in ser\itn(c tcneri, durum est, durissinuun
Ingo servitutis, praesertim jiost acce|>tani lil)ertateni.
'State^, dicit, ]ira('sumcus maiora de eis (|uam inveniat, scilici^t nondum
cecidissc cos. ali(ii|uin dixisset 'surgitc\ nunc liiaudius 'stafe' inquit, u( sinuil
17 (letur AV eil. ICrl.ang. 20 iinii f;mitilis tii§ esse novit fcljtt in il 2!) sn])(<rl)is II
3:{ «1, fi'f/fo.7f II :i^j iit Enisnnis fcf)lt in II illni|iioanniii AT cd. Krlmig
In opistolam Pauli ud (ialatas commentaiius. 1519. 561
enicliat nemiuem oportere .statiin cum (Ic-ipcratioiU' rcparaiuli coiTipcn', iinino
cum magno spei bonae ai-giiinento, quod non faciunt fulininatore.s noslri
soouli, quihus satis est, siuie potestatis libiilinein feoisse t<'iTihileiii.
Ecce ego Paulus dico vobis, Quoniani, si cirounu'idnniiiiijWni. :,, s.
:. Cliristns vobis nihil jiroderit.
Post(|uain Aptistoliis luiiltis et fbrtissirais arsrmiipntis legis iusticiani
convulsit ratidiienKjue de fide in ("hristum eopiosissinie reddidit, nunc non
minore impetu exliortatm-, deterret, niinatur, proniittit, rigans quae iani pianta-
verat, et oninia plane Apostolieo ardore et zelo ü'utat et (einperat, iit sit
ici iucundissiniuni vidcie tantuni speeuluni Apostolicac solicitndinis. l'rinium
terret, Christum non prodesse, si (^ircumcidantur , et 'hoc ego Paulus,
iiupiit, denuncio vobis', repetens noinen snuni in pdudus anthoritatis.
Itei'um hie et ego rp])eto, Circunieidi ni>u esse malum, sed insticiain (in hoc
enim circumeidebantnr) in circunieisioue quaerere, iuipietas est. Attpic in
i'-- operibus e€remonialiV)us facilius est (jognoseere faL«ani iusticiae fiduciaiu (piani
in o])erilnis nioralibiLs tlecalogi, (]uia neque in liis (piacrenda est iusticia sed
in Ciu-isti fide. (piod dico, ne iünc aliquis existimet .Vpostolnni soluni contra
ecremouialia legis pugnare: sed nianifestissimuni opus legis assumpsit, simul
omnia oper.i legis intelligcns.
äo Contrariuni hnie vidctur Itlio. ij. ( 'ircimicisio (piidcni prodest, si legem siiom. u, 2i
observes. Quomodo, incpiit Hieronymus, circumcisio prodest, si legem serves,
quando nee Christus prodest cireimicisis? Multa liie congerit ideni sanctus
vir. ^'enun breviter, impossil)ile est, legem impleri sine Cin-isto, ut iani
saepius dictiun est: hoe enim pro et)nstanti hypothcsi Apost«lus habet et
sr. satis probavit. Servantil)us autem legem, id est Ciu-istnm, legis consuni-
matorem, per fidem habentibus, liberum est cireunicidi et non cireumeidi,
omnia eis prosuut, omnia cooperantur in jjonimi: sed ipii cireumciduntur ser-
viliter et timore legis, quod inde legi satisfaeere et neeessaria iusticia iustifieari
volunt, uti(|ue Christmn et gratiam dei abiiciunt, alia via legem implere (|uam
3« per Christum pracsumentes : ita Clu-istus eis propter eireumcisioneni nihil
jirodest, cum illis circumcisio ]irü])ter Christum nihil noceat
Eadem stulticia, innno inq)ietate ])ereunt, (pii vel tremore conseientiae
vel perieuh) instantis mortis cum vitam suam pcssimam tandem alicpiandd
senseriut, videntes, quanto intervallo a lege dei distent, aut desperant ant
3i aequali im]>ictate irnnmt, volentes satisfaeere ])ro peccatis et (leince})s legem
servare pro serenanda c^onscientia sua, arl)itrantes sc bonos l'utnros, si (juod
lex praescribit impleverint: porro implere non intelliginit credere purissinmm
(in Christum, legis impletorem), sed «peribus multi])iicatis legi satisfeeis.se.
11 hoc fe^tt in li 22 sanctus jct)lt in II 2:) Vcrmii fel)lt in II -12 qui cimi
vel tremore H
2ut^ex§ SBetle. II. 36
562 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
Has impias iiisticias ex deoretis liommiim et moustrosa Theologia,
ciiius Caput est Aristoteles et pedes Christus, cum sola regneiit, discijiuis.
Sic enim satisfactiuncidas iactitant, easdemque minim est quanti faciimt per
uundinas iudulgentiarum , (juasi pariun sit in Christum credci'c, in cjua fide
sola e.st iusticia, redemptio, satisfactio, vita et gloria nostra. r.
Tu ergo, cum lege duce iu peccatonuu tuorum veneris coguitionem,
oave, ne primuni praesuuias deinceps legi satisfocere, melius victurus, sed
desperans de \'ita tua praeterita et t'utura prorsus iu Christum crede fortiter.
Ci-etlens autem et sie iustificatus ac legem implöis, invoca eundem, ut et in
carne tua pecoatum destruatur et ibi etiam lex impleatur, sicuti iam in eorde w
tun per fidem impleta est. Et tum primum opera boua iuxta legem l'acias.
Proinde placet iste modus, quod morituris uon nisi Cliristus crucifixiis
iueulcatur et ad fidem ac spem hortantiu'. Hie saltem, quautumlibet totam
nostram vitam illuserint mentium deceptores, mit liberum arbitiium, ruunt
houa opera, ruit legis iusticia, reliqua sola fide et invocatioue purissimae dei i:.
misericordiae, ita ut mihi saepe fiierit opinio, in morte aut pliu-es aut meliores
esse Christiauos quam in vita. Nam quanto purior ab operibus propriis
fiducia et absolutior in soluni Christum, tanto meliorem reddit Cin-istiauum,
et in hanc fidem opera bona totius vitae exerceri debeut. At nunc nelndis
et nubibus et turbüiii)us traditionum legxuuque humauarum, deiude indoctorum 2n
scripturae interpretum et concionatorum in raerita nostra trndiunu-, ex nobis
satisfacimus peccatis, et non ad purganda vitia caruis destruendumque corjuis
peccati opeim nostra diriginuis, sed velut iam puri et sancti tantum cumn-
lanuis ea velut frameutum in horreum, quibus demu debitorem facianuis et
in coelo nescio quanta altitudine sedeamus. Caeci, caeci, caeci: his Omnibus ■>:.
Christus nihil prodest, alio consilio iustificant seipsos.
Consequens autem est, hoc verbum 'circumcidamini' non fam opus
externum quaiu intemnm votum operis exjirimere: in spiritu cuim loquitnr
Apostolus de interiore conscientia. Extenium opus indifferens est. Tota
autem differentia in opinione, mente, conscientia, consilio, dictamine ttc. -ni
consistit. Quare si opera legis fiant conscientia nccessitatis et fiducia iusti-
^i. I, I. ciae adipiscendae, aViitur in consilio impionim, statur iu via peccatorum, et
qui hoc docct, scdet in cathedra jiestilentiae. 8i autem fiant |)ictate chari-
tatis et fiducia ac libcrtate, iam per fidem adeptae iustieiae merita siuit.
Fiunt autem pietate charitatis, ipiando ad uecessitatem vei vuliuifatcm altcriiis ;:;.
filmt. Tunc enim non sunt oper.i legis, sed opera cliaritatis, nee i)ropter
legem imperautem sed ))ropter fratrein voleutem vel indigentem, sieiit
Apostolus ipse eadem fecit.
Haec tibi stet sententia finuiter in onuiibus operibus quarumciui(|ue
legnm. Xam ita sacerdos ac religiosns, si opera suarnm (•crenioiiianun, inuno ^u
castitatis et paupertatis fecerit, quod in illis instilicari et lionus lici-i velil,
8 credere forlitcr H
In opistolam Pauli ad Galates eoraniftntariiis. 1519. 563
impius pst pt Christum nejjat, ouni illis iam iustificatiis tide uti flel)eat ad
purgaiuiain carnein et veterein hoininoiu. iit tides in Cliristo crescat et sola
iu ipso regnet et sie fiat i'egniim dei. Ideo hilariter ea faciet, non ut multa
niereatiir sed iit purifiretiir. At iiiii ([nantiis iiune in gregibus istis morbus
5 est, ipii et smiuno taedio nee nisi pro hae vita i-eiigiosi et saoordotos sunt,
ne j)iium qnidem videntes, tpiid sint, quid faciant, quid quaerant.
Ignosee, leetor, mihi verbosissimo. Äfadian iste super ecclesiam siesfiditi.icff,
midtiplicatus est, ut sexeentis Gedeouibus ojms sit, nedum trocentis tubis et
lagenis, quibus exturl)entur. Aquae Assmonim fortes usque ad eoUum luda^cj s,«ti.
10 jiervenerimt, imple\ntque extensio alarum eins latitudinem toiTac tuae, o Ema-
uuel, quia aquas Hiloe, quae vadunt eum silentio, proiecimus. Itacpie meruimiis
ligantibus clavibus non nisi innumerabiles laqueos animarum.
Testificor autem rursus omni liomini cireumcidenti se, (juon-wai. r.,3.
lara debitor est universae legis faciendae.
lÄ Primum malum, quod vos torrei-e deboat, est, quod Ciiristus vobis niiiil
prodest, hoc est niJiil aliud quam legem non esse a vobis impletani: ideo
alterum malum &st, quod adhuc legis pondus super vos est et debitorcs estis
totins legis faciendae. I'truuque (!crtissime maxinuuu damnum, carere tanto
bono, quod in Ciu-isto est, et premi tanto malo, quod ex leg« est,
20 Sed qua, quaeso, Paule, dialectica stabit, immo cun-et ista consequentia
'Circumeideris, ergo totius legis reus es'? Nonne saltem eircumcisionis legem
servat cirenmcisus? Kes]iondct Hiere. ix. Omnes gentes habeut praeputium : 5fv. », 3c.
omnis autem donms Israel incirctmicisi sunt cordc. Item Apostolus ex
hypothesi .sua loquitur, quod nullius legis opus sit venim, nisi in fide cor
sr. purificante fiat: idoo uetpie circiuncisio aut (piodcinique idiud satisfacit legi
nisi f'oris et simulanter. Hoc enim opus solum bonum est, quod ex Ixmo
puroque corde procedit. Bonum autem cor non nisi ex gratia uascitur: gratia
non ex operibus sed ex fide Christi venit. Sic circumcisio Al)rahae prorsus
nihil fuisset, nisi prius credidisset, qua fitlc iustus reputatus tecit bonum
30 opus circumcideudo se, hoc est, quod Rhonia. ij. dicit: Si praevaricator legis möm. 2, 25.
sis, circumcisio tua jiraejjutium lactum est. quid hoc est aliud quam 'cirenm-
cisus non est circumcisus et scrvans legem non servat legem'? quia non
servat eam maiorc et meiion^ sui ]>artc, scilicet corde, sed came dumtaxat.
Sic lacobus: cjui nfVfndit in uno, f'actiis est omninm reus. Nam qui fide?>K. i. 10.
3'. unum implet, onuiia iniplct: tidis enim plenitudo omninm legimi est propter
Christum impletorem. Quod si in uno fide careas, iam in nuiio vum habes.
Recte ergo dicit 'qui se circumcidit sine fide, sine interna circumcisione, non
se circumcidit, sed nee nllum opus ullins legis facit, universae autem legi
adhuc debet.
20 Pauli dialectica H 2:1 Iteinni Apostolns AF eil. Erlang.
3C«
504 In epistolara Pauli ad Galatas comnientarius. 1519.
D. Hieronynius intelligit, si cirodincidantur, necesse esse, ut et reliquani
imiversam legem servcut, quasi Galatae tantum circiuucisioneiii servarint.
Qnae sententia mihi noa placet, qiiia totani legem Mosi imposuerant Galatis
u)ai. ■), 10. pseiuloapostoli, ut supra di.xit Mies, men.ses, auuos et tempora servatis': ideo
potiuK vult ost*>iHlere, longe eoutrarium eis eveuisse per t)l)sei-vantiam legis, 6
seilicet nullam observautiaiu, inmio verani ae maiorem transgressionem.
®ni. .'.,4. Evaeuati estis a Christo, qui in lege iust ificamini: a gratia
e.xcirlistis.
Ecce, qninl di.xi, nou eircumeisionis opus, sed fidueia iustieiae al)
Apostolo damuatur. 'Qui in lege, in(juit, iust ifieamiiii': vitium im- m
pietatis e.st, quod iustifieari vultis operibus legi.s. Fieri opera k'gis liene
possunt a iustis , sed iustifieari in illis nullus impins potest. Iteinde et
iu.stus, si illis iustifieari praesumat, amittit potius quam habet iustieiam, et
e.xeidit a gratia (pia iustificatus erat, translatus videlicet e bona terra in
sterilem. Iterum hie alludere videtur occulte ad nomen Galatarum, (|Uod i;
translationem siguificat,' quod e gratia iu legem e.xeiderint. Yides ergo,
quam eonstauter Apostolu.s sola fide uos iustifieari contondat et opera uon
esse iustieiae parandae priiicipia sed iam parte ^ offieia et augeudae ministeria.
Taxat d. Hierouymus interpretem iu verbo 'Evaeuati estis', <|Uod
siguificet magis 'ab o{)ere Christi eessastis'. Et mire plaeet huius \erbi so
pjiiiphasis: vult dicere 'otiosi, inanes, vaeui estis opere Chri.sti, et Christi
ojius uon est in vobis', sicpiidem, ut supra dietuni est, Ciiristianus non vivit,
non loquitur, nou operatnr, uon patitiu', sed Chri.<tus in eo, omnia o|)era
eins sunt opera Christi: tam inaestimabilis est gratia fidei. C^ni ergo in
legem transfertur, iam i])se in se vivit ij)so, suum opus, suam vitam, suum 2;.
verbum exercet, id est, peeeat et legem non implet, otiosus est Ciiristo,
Christus nou habitat in eo nee utitur eo, agitque pessimum et infoelix
(juoddam sabbatum ab operibus domini, eum eontra sabbatissare deber(>t ab
(>])eribus suis, vaeare et otiosus esse, ut opera domini in eo fierent, (piod per
.sabbatum oliin figuratum doeet beatas Augustinus. Igitur qui credit in :»
Christum, evaeuatur a sei|)so, fit otiosus ab operibus suis, nt vivat et ope-
retur in eo Christvis. (^ui lege (juaerit iustifieari, evaeuatur a Clu'isto, fit
otiosus ab operibus dei, ut vivat et operetur in sei})S(), hoc est pereat et
})er<latui\
»Ol. .'.,;.. Nos enim spiritu ex fide spem iustieiae expeetamus. :i'.
'S[)irilu ex fide' liebraiee dici videtur pro eo (juod est 'nos spiritu,
(jui c.x fide est' seu '(juia eredinuis': ideo non earnalit<'r sed s|)ii'itualiter
1— C I). Hicroiiyiiiu.>j bU niaidi-em transgressiononi jflilt in II 19 d. fffllt ili II
20 cefl.'iatis H 21 viicu.-vti cstl-; II
') S. batiibev 3. 4til. *) = partac '
In opistolam Pauli ad (jalatas couinieiitarius. löiy. 565
exiwctaimis speni iustioiac. Uli voro (|ui iioii crcduiit vacui siiirltu sunt :
ideo ex opi-rilMis (•anuilitor expoctaiit s])eiu iiisticiac siuie. Fide.< lacit spiri-
tuales, opera faniale>>. Dixi et ante, iion pcisse liominom citra gratiam legem
ojK'Kiri nisi vcl tiimin' pooiiac vol spc pmiiiissi: iitniiKnic aut<nii cariialitcr
5 et luert'ennario aiiitur. (|iiare iioii spiritii cxpcrtatui' ibi sjx's, scd canic ap)«'-
titiir rt'.s, (|iia f'niaiitnr: iii>n ciiiiri aiumv iusticiae sod roninnKlo praemii
f'ariiiiit beuc.
Quid illud 'spcin iusticiae expectamus '? Quis .speni exj)ectaf.'
Ali(|ui 'sjx'ui' i)r<> vo sperata actnpiimt, sicut li. iij. Seil, fideiu pro re credita
1" seu verbis fidei acci])! dicitur apud Athanasium: Haee est fides catliolica &v,.
Venini ego nou Iibei)ter fideiu et speni sie accipi audio. Sicut enini rectc
dicitur 'vivo vitam', ita nou absurde 'spenj spem' dici posse videtur: tanieii
iDterim iion (;oiiteudaiu. Setjuatur (jui.sque quod potent aut volet. Ego
.seio, quod Tropus scriptiu-ae fenuc liabef, ut illud fidei et spei tribuat, (piod
i'' fide et spe attiugitur. Sic eiiiiu dii vocautnr, vocantur veraces, iusti, sancti,
quae solius dei sunt, cuius participatioue et adhaesione tales sunt, ita spes,
(|uia futuris iuhaerct, cdruiii adhaesione speratio seu res sperata vocatur,
Iion, ut illi putaut, uudo arl>itrio abutendae vocis, sed iustissinia ratione,
quo modo seorsum quoque citra adliaesionem divinae iusticiae iusto.s aliquos
•w soinniant, cum fides ideo sit iusticia dei, quia divinae iusticiae et veritati
adhaeret et conscntit: quod gratiae est, nou naturae.
Nam in Christo lesu neque circumcisio alicjuid valet nequeöoi. .s. s.
praeputiuni, sed fides, quae per dilectionem operatur.
Hie manifestissime probatur, Circuincisiouem esse licitam, ((IkkI tanto
25 strepitu d. Hierouvmus cum suis impugnat, quia, si nou est licita, ))raeputium
erit necessarinin. At 'praeputiuni, incjuit, non valet', ergo nou est necessanuni.
Kursum, et jiraeputiuni est licitnni, (juia, si non est licitum, circunieisio est
necessaria. At 'circumcisio niliil valet', ergo non est necessaria. Quid ergo
restat, nisi (piod beatus Augustinus i-ecte hie dicit: Nee eiiini Tiniotheo m)n
:«) prof'uit Christus, (piia Paulus cum iani Christianuui circnmeidit: f'ecit enim
hoc propter scandaluni aliorum, nihil simuhms oninino sed ex indift'erentia
illa 'circumcisio nihil est, et praeputiuni nihil est' (i. Coi-in. vij.): nihil (ibest i.üov. -, i
enim circumcisio ei, qiii salutcni in illa esse nou credit.
Ad hanc indifferentiam commendandam prudentissime Paulus utnuKjue
35 posuit, qnia si dixisset 'Circumcisio nihil jirodest', iani videbatur necessariuni
praeputiuni, rui-sum si dixisset 'praeputiuni nihil valet', iam circumcisio
videretur necessaria. Nunc vero sola ojjiiiio, fidueia et eouseieiitia iuter
haec disceniit, quae utraque simt licita, iudiifereutia, uciitra, sicut et onmia
2 f. SBou cariialiter biä opera jcljU in il ij liuatui- A 7 l'acit hene A l.j dii
vocautur, veraces H 28 — 33 ißon Quid ergu restat 6iä noii credit fc^lt in H
506 In epistolaiu Pauli ad Galatas commentavius. 151U. ■■
i.cor. 7.151. alia upera legis. Sic i. Coriu. vij. Cireiuucisus alitjuis vocatus est, non
adthu-at praeputiiim : iu jiraepntio aliquis vocatus est, noii circumeidatiir.
Cirfiiiiicisio nihil est et praejiutium nihil est, sed observatio niandatonuu dei.
Qnid hoc est? Non est observare dei luandatmn, circumcidi ? Nonne
per Mosen et Abraham illud praecepit? Dixi snpra, (jnod circumcisi cariie •">
sine circumeisione cordis curani deo incireumcisi sint. Quampiain verum est,
(juod ceremonialia legis usqne ad Christum necessario fuerunt ludaeis ser-
vanda: usi|ue ad Christum enim Abrahae promissio et Mosi lex durabat,
ö.aKof. 18,15. ut Dentro. xviij. Mo.ses clare dicit, quod prophetam, i|uem suseitaturus erat
deus, audirent sicut ipsiim Mosen. Non ergo voluit Moses audiri ultra huuc w
apgidi. 3, 33. pi-ophetain , qui Christus est, sicut Apostolus Petrus euudem locum Act. iij.
contra ludaeos adducit. Et cum Abrahae cuxnuucisionem mandavit, uti(jiic
usque ad benedictionis promissae exhibitiouem voluit eam durare. A'enientc
enim semine, cui promissio facta fuit, certe simul finita est j)romissio et
pactum promissionis cum signaculo suo. Post Christum igitur Circumcisio '5
nihil est, ueutra tameu et licita, sicut quaecun(]ue alia de diebus, cibis,
vestibus, locis, hostiis &c. quaucjuam uec ante Chri.stum aliquid crant,
3ci. 1, 11. quando sine interiore iusticia fiebant, ut Isa. i. dicit: Quo mihi multitudinem
Wiii. 6. 6. victimarum vestrarum ? et Micheas vi. Quid digmim otferam d( iminu '.' &c.
.§cK. 9, loSic Heb. ix. dicit illa omnia ad tempus correctionis imposita. 8ed et opera -m
decalogi extra gratiam erant et smit finieuda, ut .succedant vera opera illius
in spiritu.
Haec dixi, iie (juis luc putet circumcisionem etiam ante Christum
asserere neutram fuisse et indifferentem aut ludaeis praci)Utium licituui.
lob enim et multi alii orientales, Xaaman Syrus, iSareptauae mulieris fijius, ■::>
Rex Nabocodouosor conversus, iusti erant et tarnen incircumcisi, quia lege
Mosi non tenebantur, nisi ludaei qui illam acceperant.
Dlud quod ait 'fides, quae per dilectionem opcratui', declaratio
est semionum illuminaus et intellectura dans parvulis, ut intclligamus, de
qua fide toties loquatur, nempe de vera et sjTicera atquc, ut ad Timotlieum m
1. Ztm. 1, 5. ]>rimo dicit, conscientia b(ma et fide non ficta. Fictu vtTo est, ((uam
Tiieologi nostri ac(|uisitam vocant, tum quae, et si infusa est, sine diaritate est.
Nequc hie tracto f'rivolas quaestiones et rancidas Dpiniones eorum,
(piibus statuuiit fidci iufiisac neccssariam fideni acquisitam, ipiasi spiritus
sanctus nostri egcat et non [lotius nos illius in omnibus. Nam (piod som- s.'.
niant, .si puer recens baptisatus intcr Turcas et infiddcs sine christian<i
doctore alcretur, non jxissit scire, (juac sint christiaiiu lioiniiii scicnda, nngac
siuit: (piasi non cotidie ad seusum expcriantm-, »(uid prosit christiaua doctrina
1 f. nun artducat tiä vucatus est fc^tt in II 2« Niiliocudnosur II 28 ©tott
Illnd (]Uud biä operatiir ^ot II utib Jloot alä ÜI)Ctf(^rift: .Sed lide«, qnae per dilectionem
opeiatur. ■H necesnaiia II ■ib expeviamur II
In cpistolaiu Pauli iid Galatiis commentarius. 1519. 5()7
iis, (jiii uou triiliuiitiii' iutii.s u dco, rur.smii t)ii;iuta liaiit jkt eos, tjui Iuris
uoii doceutur tot et tanta quauta 'J'lieologi docent et doct^ntiu'. Viva, imino
vita et res est, si spiritus doceat: seit, loquitur, operatiir oiniiia in oimiibus
((uein deus docuerit, uon secus eerte <]uaiu dum ereat iioruiuom e novo.
s Qiiis euiiu rndo semen viri doeet vivere, videre, seutire, lo(|ui, ojK-rari et
totiini ninnduni in oiniiihiis u|)crii)us suis vigere? Ridicuia sunt ill;i coni-
nienta et de deo niinis stulte eoii;itantia. Igitur (|ui verhuni Ciu'isti synceriter
audit et fideliter adliaeret, uiox (juoquc spiritu charitatis induitur, ut supra
dixit: Rx auditu fidei an e.x o])erilni.s spiritum aeeepistis? Neque enini tieri ®"i- 3, 2-
I" |)ote-st, si Ciu-istuni syneere audias, uon ctiaui mox euni diligas, ut »jui tanta
pro te fecerit ae tulerit. Si diligere potes euni, qui te xx floi-euis douat aut
honorat officio iiuocuuque, quo modo non diliges eum, qui neu auruin sed
seipsum pro te tradit, tot vulnera pro te aecipit, sanguiuem sudat et fuiidit,
moritur et omuia extrema subif.' Sin auteni uou diligis, certum est, quod
1' haec uec syucere audis nee ptirc credis ]»ro te facta esse: hoc enim spiritus
facit ut faeias. Keliqua auteni fides, (piae miracuia facit, donum <^st dei
liberale in ingrato.« dis])ersuni, (jui in suani gloriam ojierautur quae operautur,
de quibus i. Cor. xiij. dieit: Si habuero oniueni fidem <tc. Elegautissime i.^Soi- n, a.
et^o et significantissinie dieit 'fides quae charitate o])eratur', id est,
;u ut Erasmus ex graeco doeet, efficax est, uou (juae per aciiuisitionem sui
stertit nee quae per miracuia potens est, sed (juac per cliaritateni efHcax est,
quomodo superius dLxit: Qui operatus est Petro, operatus e.st et mihi iutcr »«(•?. s-
geutes. enei^am enim sonat.
Currebatis beue. «ui. 5,7.
35 Tropus seripturae est, 'ire, aiubulare, ingredi, via, iter, gressus, vestigia*
et similia pro 'eonversari', immo et ])ro 'eredere' et 'diligere' accipi. Xam
deo non appropiuquatiu-, ut Augustinus ait, loco, sed afteetu et amore, (|uod
est cordis et auiuii pedibus ambulare. Uude et couversationera uosüam in^mi. 3, 20.
coelis esse dieit, dum Haj)imiis ea qua«' sursum sunt, nbi Christus est. Ilaec
30 quan(juam vulgatissima et frequentissima sunt in seripturis, opus tanien est
ea conmieraorare, (juod nunc ))assini vulgatissimus error dominetur, (|U<) pro
religione c(jntra religioneni cursitant Khomam, Hierusaleiii , ad s. lacobum
et uiille alia loea, (juasi regnum dei non sit intra ipsos. Ad quam inipie-
tateni neu seguiter patrocinantiu" magnifieae et imniodestae ostentationes iu-
»■' dulgcutiaruui. (iuil)ns vulgus indoctuni, (|uia nescit distinguere, ilhisnm has
discursitationes louge praefert exercitiis charitatis, (jua sola ad deuui ciu'-
IG— 18 Reliqua autem Iji§ oiniiem fiileiii &c. fc^U in II 20 ut Erasmus ex gi-acco
doeet, efficax est fcl^lt in H 21 iiec quae pei- miracuia potens est fcf)(t in II 28 pedihus
fe^It in -Vi" ed. Erlang. .30 et frequentissima fe^U in II 33 A<1 quam impietatem l)i§
occurraut ©. öü8 3- '-ä fc^It in H
5(38 In epistolam Pauli ml (,i,ilatiis commeiitarius. IbVJ.
ritur, quam et iu locis suis abimde jtosseut exercerc. Sed liKTiiin exeaecat
pa.stores, ijuo miuiis huic errori vidg-ato occiirrant.
Apostoliis vero non dicit 'ambidabatis' sed 'currobatis', (luo eximie
cos coiumeudat et paterne eis blauditiu". Naiii ciirsus peifectoruiu est, sieiit
, (5*! ,j]'o4; pstd. xviij. Exidtavit iit tryg-as ad cuiTendam viam, et ad Corinthios: sie •■
currite, ut eouiprehendatis. Rursuni de iis, qui perfecti sunt et obstinati in
£pi. 1, 16. malo, dicit proverb. i. Pedes eoruiu ad makun currmit et f'estinaut, ut
3ci. SS, 7. effundaDt sauguiuem. Et ideiii repetit Isa. lix. Quare cun-ere in Christo est
festinare, ardere, perteotum esse iu fide et eharitate Ciiristi.
©Ol. 5.7. Quis vos ini])edivit, veritati unn ubedire? i'
'Quis impedivit \'os iu cursu bono et adeo impedivit, ut veritati uuu
crederetis?' (juasi dieat 'Nullitis astiLs, nullius autoritas, uidlius (luautaütiet
persona seu species vos debuit movere. Stertentt^s et vix reptantes iu Christo,
hoc est iufirmiores, queat aliquis faUere, inipedire, seducere: at ciu'rentes,
ardentes et plane eos, qiii ine siciit Christum excepermit, qui oculos suos '
eruenmt, (jui omnia pericula renini et vitae pro nie obiverunt, tiun citt^i non
modo impediri, sed eo etiam trausferri, ut veritati non credant, quis non
niiretur? Vere Galatae ' et uiraium transt'eribiles estis, a tiuita perfectionis
sublimitate iu tantam coutrariae superstitionis profunditateni tarn cito deiecti'.
.Simul recordare, quid sit humana natura, (piid liberum arbitrium, si deus 2
inauum siibtrahat: deiude, quid facturi sint j)opuli bouis pastorum otficiis
carentes, quando Galatae tauti in Ciiristo tarn cito absente Paulo tani gra-
viter lapsi sunt.
Eant nunc, qui imiltorum locorum pastores, imui<> multorum paslorum
pastores esse volimt, et de potestate sua glorientur, pastunun interim nee ;
sibiipsis providentes. Si<|uideiu hodie corruptissimae attectiones id (piod
3oD. 21, 17. Christus ad Petrum dixit 'Pasce oves meas' sie interpretantur 'Esto super
oves praelatus et dominare earura', et hoc solum est hodie pascere oves
Christi, ctiani si Euangelii, (|Uod solum pascua est ovium, nee videriiit
maitij.iG.is. syllabani. Deiude illud 'Tu es l'etrus, et sujier haue petram aeditical«
ecclesiam meani' iidem inteqiretantur sie 'Su])ra petriun, id est super potestateni
Ecclesiae', quando Ciiristus fidei soliditatem in spiritu significavit, facientes
nobis ex fide Christi spiritusüissima potentiam terronissimam. Proinde nobis
non opus est dicere 'Quis vos ini|)edivit, uon obedire veritati'.'^ sed 'quare
vos nemo impedit obedire mendaciis, in (|iiilius pessime curritis?' (^uid enim :i
aliud faceremus, (piando pastures nmi cpm cnrrannis, sed quantum i|)si domi-
iieiitur spectant?
1 :)u
:! ambulatis H 16 eruereiit 11 2G — :17 Soll Si(|ui(lein limlie 6i§ spectant fcWl 111 II
27 iiiterpietatur 1"
') %!. S. 4ij1.
In epistolani Pauli ad UalaUis comiiiontaiius. 1519. 5(39
^iemiui coutsL-useritis. öoi. ,s, 7.
Hierouymus ham' particulum [)cnitiis iviicifiidam arl)ili-aliir, (jiiod in
graecis libris nun inveiiiatur iiec iu iillis eonim (jui in Apostuliiiu ciimmeu-
tati sunt, ijuare et nos eaiii praetereamii.s.
s Haec persiiasio nun est ex eo, ijui vocat vo.-«. («ai. s, 5.
D. Hieronymus legit 'persuasio vestra' et inultu de lilHio arhitiiö
disputat, qitae prudenter iiitelliüenda sunt, prae.sertini euni aliunun reeitet
.seutentia.s , id est eumiiientaria scriKat. Mihi Erasnii senteiitia placet, c|ui
dicit, nee 'vestra' uec 'est' nee 'liaee' in graeeo liaberi et respoiisionem esse
»0 ad quaestioiieni j>i-aeeedenteni , lioe niodi): Quis vos impedivit, nun obedii-e
veritati? Certe, noii nisi i)ersua.sio, quac uon e.st ex deo, qui vocat vos.
'Persuasio' autem utroque modo aceipi potest, active et ])assive,
nisi qiiod veheineiitius obiiu'gat et magis praeeedenti (juaestioni qnadrat, si
passive accipiatur, ut sit sensus: 'Impcditi estis, quia niinis eito persnasi
i' e.stis: Galatae estis, cito trausferiniini ab eo, qui voeat vos', ut supra dixit. »»i i.fi-
Debuerant taiu perfecti non tniu cito persuaderi, (juantiiinlibet suasures
ui"gereiit. Iterum uota, (juod fideni magis persuasionem voeat, (juia res est,
(jiiaiu uLsi suadeuti creda.s deniuustrari non possit: uou euim sophistarmu
puguas fides patitiu-.
30 Modicum fermentum totam massani eorruinpit. «at. vj.
Male in nostris Codicibus habetur 'Modicuui i'ennentuni totam massam
corrumpit', et sensum potius interpres smnu (jiiam verlia Apostoli transtulit.
Haec d. Hieronymus: sie autem translert 'Modieuin fennentum totam con-
spersionem fermentat'. Eaudem sententiam, imrao eadem verba i. Cor. v. usuv. .s. c.
25 ponit: Nescitis, (juod uiodieuni fennentum totam ma.ssam corrumpit? A'^ide-
turque Apostoli familiäre (|Uoddam proverbinm esse, saue jiuleherrinunii et
multae emphasis.
Apostolus autem i. Corin. v. manifeste Indicat, duplex esse fcMncnliini, 1 ütn. :>. 71.
(juando dicit: Expurgate fermentum vetus, et iterum: Non in fermento
3u veteri. Est ergo et uovum fermentum. Vetus est pestilens doetor,
jjestilens doctrina, pestilens exemplum. De primo et secundo loquitur liie
Apostolus, de tertio i. Cor. v. ubi fornicarium iubet aufen-i de medio tau- 1 tio» s. s (.
quam fennentum vetus, 'ut sitis, in(iuit, uova eonspersio'. Item Matth. xvi. ^«110. ib.b.
et Lucae xij. Attendite a fenuento Pharisaeonim , quod est hypocrisis, (juod *;»(• i-'. 1
3s infra euiuigelistae ipsi expouuiit de doctrina I'hariseorum. Massa seu
eonspersio populus, diseipuhis vel pia doctrina piu-ae fidei. Sieut autem
fennentum simile est conspersioni, ita perversa doctrina senqn'r iuduit speciem
6 — 9 SSon D. Ilieronvnius biiä (lui dicit fcl)U in U 'J habetur et lehiiuiLsiu est 11
15 dixi II 17 Interim uota ed. Erlang. 21—24 SBoii .Male biä fermentat fe^lt in H
f,70 lii epistolam Piiuli ad üalatas commentarius. 1619.
vfritntis, nee nisi .sapore, id est discretione ispiritiium, disceriiitiu'. Fer-
nuMitum uovum Christus est, vei-bum Christi, opus Cluisti ac onuiis
Christiaui, id est doctor, doctrina, exemphuii. Massa autem puinilus,
sajuentia caruis, vetus homo, vita muudi &c.
•oinuii. o.as. Uude Matt. xiij. 8imile est regnuin coeloruiu tbrineuto, (juod aoccptuiu 5
nuilier abscondit in fariuae satis tribus, donec feriuentaretur totum. 'Midier',
ecclesia vel sapientia dei, 'femientuni aecipit', id est verbiuu euaugelii, 'et
abscondit', quia verbnni fidei iu interiore couscieutia viget, uoii in operibus
•l'i. ir.', 11. externis legis, ut dictum est: in corde meo, inquit, abscondi elocjuia tua,
iustificat enim iu spiritu corani deo. 'In tribus satis fai-iuae': iu certo numero w
et luensura electoruni sunruni. Est euiiu teste Hierouymo satuni hebraice
more Palestinae proviuciae nieiisurae geuus, uuuni et dimidiuiu uiodiuin
capiens, et tautuiu fcrme soleiit mulicrcuhie pro fenueutanda farina accipere.
>Sata ergo tria quoeuiique (piis iuterpretctur mvsterio, permitteuduni est, modo
certum nmnerum et inodum popidi iutelligat vel sanctae triuitatis electione i''
vel aliter. 'Donec fermeutaretur totum', hoc est, quod sujjra dixi : fides, (jua
iustiücamur in spiritu, est velut abscousio fenueuti et verbi dei cum anima
nostra (juaedam temperatura: id facit, ut caruem castiget, peccatimi destruat,
fermeutum vetus expurget, ut st)la ipsa in omnibus membris regnet et totmn
fermentet. -"
Ciuu igitur in scriptm-is uos vocemur unus j)aiiis, muis potus, et
doctrina similiter pauis et i)otus, oportet allegoriis istis assuefieri et tempe-
raturas et mutaturas fariuae ac fermenti doctnuariun et populorum mutatioues
in animabus intelligerc. Quanquam igitur de doetriua mala Apostolus hoc
ioco dicat, tamen, quia generali utitur seutentia, debct etiam intelligi de -.'.i
qualibet mala cimcupiscentia, qua cum ceperimus titillari, mox hoc verbo
rctundcnda est 'fermentum modicum corrumpit totam massam', <|uia, nisi iu
principio resLstas, invalescet et totum corpus et auimam ])olluct consensu aut
delectatione. Si autem fermeutum est lex illa Mosi, ut Apostolus sentit,
<iuae nihil vitiosum sapuit, (juid nostrae traditioucs eruut, cjuae tam grave so
olent et cras.se spirant carncm et sanguiucm?
©Ol. 5. lu. Ego eoufido iu vobis, in domino, (juod niliil aliud sapictis.
I'ulchrc teni])erat vcrbuiu, nc in liomincm (ronfiderc putarctur: 'Con-
l'idd in VHS, uou autem in vos, sed in domino'. ¥A quanquam sensus
1 discretione s(iiiitus 11 2 oiniics H ö Matt. xvi. .\ uiib Ijicvitndj bic übrigen
Susgabcn 12 more fet)lt in II niodicuin CHpiens H 17 f. .V iiitcvpunßivt; est velut
nbscoiisio feriiieuti' et verlii dei cum auima uostni, quaedam temi)Cratura id taiit ; 1" uiib U
H)ic \, nur baß K l)intcr termenti ein .ttoion. II ein flomma l)flt; ed. Kiljuig. luie II 21 ,\
interpungirt: uuus potus, et doetriiur similiter iianis; F Wie .\, nur bafj ftatt bcsS ^Isunltö Ijinter
doctrina ein Wolon ftel)t; II itnb ed. Erlang.: unus potus et doctrina, similiter panis 2fi — 31 qua
cum ceperimus SÜJ caruem et sauguinem? fet)It in H ":( Confido iu vobis, nou autem in
V08 II :!4 Süon Kt quanquam bis nisi in domino ®. 571 Q. i je^lt in II
In i'iiistolam i'iuili lul Galatsis commentiirius. 1519. 571
iiieni sit 'CuiiHito de vobi.s in duminu', uescio taiuui) ijuid laU'iiU.s inilii magi.s
arrideat eiiergiae, ciuu veliit liebrai-ssans 'C'ouHdo iu vot- in doiuiiio' dicit.
Videtiu' enim et liaec esse blauda quaedam pateniae curae adulatio, tjiiod iu
illo.s fonfidat, sed uon nisi iu douiiuo. huu lux- verbuui 'tia])ieti s', «juod
5 tarn fre(ju('us est iu novo testamcutu, alimiando sapieutia, ])rudt'utia dicitur,
ut Rho. viij. Prudentia camis mors est, taudeiu iauiiliaiv uobi-s esse debet.siijm. s, s.
Xam res ilia, quae voeatur animi iiisiis, eouatus, iuteutio, videri , seiisus,
seutiuieutum, opinio, senteutia, ])rop(isituui, iustitutuni, <'ousiliuui, eugitatiu,
mens &c., hoe verbo graeeo cxpriuiitur 'puronema', 'phronesis'. lüde psal. i.iS'. i, i.
10 Beatus \nr, (|ui uon abiit iu cöiisilio iiiijiioruui, quod germanicc 'gutduiicker
vocatiu", tjuandu dicimus 'es duuokt uiich so reelit'. 'Nihil aliud' uon
potest referri ad proxime praecedens, sed ad totius Epistolae arguuieutuui et
siminuuu, ut sit sensus 'Didieistis ex me enangeliuui: spero, uiliil unvum,
nihil aliud sapietis, nou nuitabitis', iteniui blaudieus et pie praesumeus, cuiu
15 iani aliud sapere eoejiissent seu aliud videri illis coepisset.
Qui autem eouturbat vos, portabit iudicium, quiiiunjuewni. i, lo.
est ille.
'Conturbat', id est, de veia lide doctrinis suis deiicit ae deturbat a
statu, iu (juo stabatis. Sed nuu((uid exeusabit illiuu pius zelus et bona, ut
20 dicuut, iuteutio? aut iguoniutia? aut (juod Ai)ostoloruui discipulus est et
magnus? Non, iuquit, quieunque quantnscuuque sit, uon leve peceatum
feeit, iudiciuiu suuui portabit. Et iste Tropus est scripturae 'portare
suimi onus, suuiu iudicium, suaui iniipiitatem', (pio siguificatur dauiuatio
eorum. Niuu ii qui sunt in ('hristo nou portant onus suuni, setl, ut Isa. liij. 3f i. bJ, 4 f.
25 dlcit, Christus languores nostros ipse tulit, et dominus posuit sujjer eum
}>eccata oiunium nostnuu. Unicuique autem suuui peceatum est importabile
et tameu portare eogitur, ut psal. xxxvij. (^uouiaiu iuiipiitates mcae super- isi. ss. i.
gi^essae simt caput nieum et sicut onus grave gravatae sunt supei- nie.
Hoiribile est ergo, qiiod Paulus liic dicit: portabit indiciuiu stiuiu.
3u Item vide, quauta siiperbia <letraliat illi persoiiam: 'quicuii([Mr sit illc, nihil
luoror, sit Apostolus aut discipulus Apostolonini, persona uiliii est'. Tautam
videmus personarum despecti(^uem iu Paulo et tauta mala sub persouis et
larvis homiuimi perpetrata, nee sie satis potest nobis jjersuaderi, quiu videntes
et volentes seduci delectemiu- titulo sauetitatis, autoritatis, potestatis, prae-
3s scriptiouis, privilegionim et luiiusmodi vanissimarum rerum. Naui id nunc
in ecclesia uon permittitur dici '(juieun(|ue sit ille', sed satis est dieere 'hie
sie sentit, sie vult, sie iubet', tum hoe totum eeclesia luiiversalis dixit, donee
quidam antichristi praecones eo veuerint, ut t'oedissime garriaut, nou licere
7 nisus, couatus, fc^tt in H 9 rfQoveim. (pQoveata \\ 10 gutduiicken F
duiickel II 24 Isa. li. AI" 1-^ai. öl. H 2(i nmniuin nostroiuiii il :)7 (luiiec quidam
biä pro ineritis suis in Christum @. .572 ^. h \tijii in H
572 lo ejjistolam Pauli ad Galafeis commentarius. 1519.
praesertim Rhoniano poiititici diceve 'Cur ita facis?' uon habere eiim iu terra
iiidic^iii, nee i^atis eivk-siae siuie ^n■ovi<]i^i.se Christum, si non tantam }iotestateni
hoinini tribuis.set, quautaui ip.se habet. Has voces «imiium impietatiim
impietatil)iis insaiiiores digmmi est uostriim secuhuu audire pro meritis suis
in Cliristiuu. ■>
»ai. j, u. Ego autem, t'ratres, si (.■irciuiH'isiuueiii adh uc praedico, quid
adhue perseeutidiiem patior?
Will. 1, 10. Qiiia iit .supra e. i. dixit: An (piaero lioniinibus placere'? si adliuc
lioiniiiibus plaeerem, Chri.sti .serviles non e.ssem. Quibus verl)is ideni qnod
hie siguificat, se seilicet proptfr verbum Chri.sti, ((uo circumei.sio tollitur, i«
a ludaeis passiuu })erseciitiones, iit in Actibus et uudti.s epistolis .scribitur.
Dicit ergo 'etiam eu argumento diseite eircumcisioneni uiiiil esse, quod ipse,
sicut vobis .seribo, ita facin, ut etiani perseeutioneui propterea |)atiar, quam
non paterer, si illis conseutiens eircumcisioneni doeerein'.
D. Hierouymus putat, pseudoapostolos iHos nomine Pauli quoque abusos >■''
fuisse ad subvertendos Galatas, ((uod videlicet et Pauhis Timotheum circum-
eiderit et votum fecerit in Ccnchraeis, ut dictum est supra. Scd vide, non dicit
'si adliuc ciri'unicisioiicm (tatior' scd 'praedico': praedieauda nun
erat ut neces.saria, et si toleranda erat ut iimoxia, modo fides Christi domuietur.
ffiai. .•., 11. Ergo evacuatum est scandalum crucis. 20
Si circumeisio praedicatur, ludaei plaeantnr: cessat ergo eormu utteu-
dicuhim. Nam idem verbum, quod supra 'evacuati estis', id est, sine operi',
otiosuui, inane est, significat, (juod videlicet seandaliun amplius uiliil aget in
Tudaeis.
Scd quae consequentia 'circumeisio praedicatur, ergo crucis scandalum a.-.
cessat'? Deiude, non est optandum, ut non sit ulhuu scaudahmi crucis?
.\u vis, Paule, ut quaiiipluiimi offcndantur? C^uis hoc ferat?
Ad primum: Apostohis jiropric tribuit ludaeis scandahuu in Ciiristo.
i.^oi. 1,2a t. Sic i. Cor. i. Nos praedicamus Christum crucifixmn, ludaeis quidem scan-
dalum, gentibus autem stulticiam, nobis vero, (|ui credinuis, dei virhitem et 3»
s;uc. •,', .u saj)ientiam. Et Lucae ij. de ludaeis dicit Simeon : positus est hie in ruiuam
3n. s, 13 f. et in resurrectionem inultorum in Israel. Et Isa. viij. Dominum exercituum
ipsum sanctiticate, et i|)se pavor vester et terror ve.ster, et erit vobis in
sanctiticationem, in lapidem autem ofl'ensionis et ))etram scandali duahus
domiljus Israel et in laqueum et in ruinam habitantibus Ilicrusalcm. (^uarc ^■'
reete dicitur 'si ludaeis plaeeret praedicando eircumcisiouem et eorum iustieias
im))ias ])robaret, non offenderentur ipsi nee cum ])ersequerentnr'.
Ad secuuduin jjotest dici, non vellc Apostolum, ut sit st^andalum, scd
evidentem experientiam allegat, (piod uon sit cvacuatuin scandiüimi eruci.s.
11 in Actis H 20 .^liutcr ciucis in .\F cd. lOiIuiig. ein iJraflcjci^cii
In epistolam Pauli m] (ialatas coninientarius. 1519. 573
ut probet, ciniumcisioneni wn\ pracdii-ari a sc, ut sit scnsus: Hoc ipso cog-
noscite, circuiucisionein a ine 11011 praedicari, (jiunl vitk-tis sc!an<laliini cnicis
11(111 ('('s.sare: iliirat Iiulaconiiu furor et ofil'ensio, sicut et iiiei persecntio:
utniiKiue sine ihibio (inietuni esset, si eirciuneisionem praedicareui: ipsa ergo
!• utrinque experiontia, (luod ego patior et illi offeiulnntiir, sit \'ol)is abiinde
argnmentiun, de eireunicisione nos dissentire.
Haec satis pro insensatis Galatis. Caeternni, qni siibliinioivm huiiis
qiiaestionis Solutionen! quaerit, illud euangelii traetabit : neeesse est, ut sean- »utn. is, 7,
dala veuiaut, et Rh«, xi. Dedit eis spirituni compnnctionis <Sn: et : quo modo Xt'i'ii Vti.M.
10 .sie oportuit fieri, ut iiiiplerentur seriptuiiie. qnod pelagus liic praeteriinus,
etsi non negeni, ab A])ostolo tenuiter illud iioe loeo taetuin esse.
Utinani abscindantur, (pii vos conturiiaiit ! ©111.5,12.
D. Hieronymus Apostoliim iiic nialedieere piitat, sed niiiUuiu laliorat,
ut exeuset aut extenuet salteni. Verum cum ex praedietis didieerimus, solere
K. ae solitos fiiisse oliiii sanctos nialedieere, et Cliristus ficuiii (|iio(jiie iiialedixit Wniih.ai.is.
aut, si fieiiiu maledici panim videtur, lleliseus eerte liomines, })ueros Betliel, a.Mön .2, im.
in nomine domiui maledLxit, et Paulus forniearium i. Cor, v. Satanae tradidit, lUor. :,, .',.
et eiusdem ultimo dieit: Siquis non amat dominum lesum Christum, sit i.ativ. in.^v;.
anathema maranata (quod Burgensis pessimum maledicendi genus apud
SU Hebreos esse dieit, ubi nostri maranata 'dominus venit' intelligunt, non abs(|ue
errore, ut puto): nihil mirum sit, si et hie maledieat, e.xterni hominis maliini
detestans, quo bonum Spiritus impediri cernebat.
'Abscindantur' Ilieronyiims ad partes corporis i-efert verendas:
meminit enim eorum, qui ca.strantur, quae tanta sit pa.ssio, ut, si invitis
LT, illata fuerit, publieis legibus vindieetiir, si sponte, infamia ineurratur. J.K'gimiis
Deutro. .\xiij. Eunueiuis attritis vel amputatis testiculis et al)seisso veretro .'..Woj. 2.1. 1.
non intrabit in eeelesiani domini , et vieesimoquinto amputanda sine ulla.'.'.Wiii 2',,nj.
mi.serieordia maiius miilieri iiilietiir, quae rixantibus viris, ut virum siuiiii
eniat, verenda alterius apprehenderit. A'onne stulta et ridieula haec, etiam
30 si in gentilibus libris .scril)erentiir? Ita sane, nisi deus libenter stultifiearet
sa])ientiam mundi, (pii nosti-am superbiaiu in rebus tarn foedis (nostro tarnen
vitio) tauta saeramenta non voluit ikstidire. Duo testiculi eerte utrunqne
testanientum sunt: Seriba enira doctus in regno coelorum proferet de thesaurowiiuiii.ia.y.'.
.suo nova et vetera, Utenis fbemine nonne voluntatem et con.seicntiam signi-
35 fieat? Sed omitto haec, qnia ii. qui ])uri sunt, per se invenient, qui impuri,
non sine perieulo haec audiuiit. Mulieris autem amputanda inanus, quod
verenda apprehenderit alieni viri, suspicaretiir mihi esse eorum temeritas,
qui in contentione veri et falsi doctoris, postpositis, imino tortis seripturis,
suo sensu et humanis opinioiiil)us vincere tentant.
11 tractum esse II 2:5 Söon 'Abscindantm' diä seinliiaut S. ."i74 3- " fcft't i" II
574 I" epistolam Pauli ad Galatas comraentarius. 1519.
Sed quirl ista? Xenipe quod Pavilns in lege eniditissimus , cum de
circunicisione circunioisii)nijiqiie dt>ctorihiis agit, videtur eis optare, ut iion
iikkIo circuracidantur, immo penitus abseindautur, noii taiitiini praepiitio sed
tani testiciilis quam veretrd, manifeste ad niysteriiuii alhulens, (piod et graeens
texti'.s indicat, qni addit copulam 'et' sie: 'utiuam et abscindantur!' q. d. 'si :.
omnino volimt circurac-idi , opto, ut et abscindantur et sint eunuchi illi am-
putatis testioulis et veretrn', id est, qui docere et gignere filios spirituales
ueqiieunt, extra ecelesiam eiieieiuli. Episcopiis enim, immo C'hristus vir est
eoclesiae, quam foecundat semine verbi dei per testiculos suos et veretrum
sutim pudieitia et sanotitate plenissima. Impiorum autem abseindendi sunt, w
(juod aliemuu semen et adulterinum verbum seminant.
«Ol :., 1."- Vos enim in libertatem vocati estis, fratrcs, tantum no über-
tat em in oceasionem carni,
Snbaudi 'detis': nam verbum 'detis' per reticentiam non posuit.
(ini. i, 13. Sed per cbaritatem servite invieem. '*
AJii 'per Charit atem spiritus servite invieem', parumque refert.
Ea, quae liic Origenes referente d. Hieronymo de obscuritate, de earne legis
ccimminiscitur, nee intelligo neo sequor. Mihi plana videtiu- Apostoli sen-
tentia et consequentia. Quia 'vos, inquit, vocati estis in libertatem',
lioc est de Servitute legis in libertatem gratiae. De qua quia toties illi titu- 20
baut, eogor toties et i]>so loqui. Ijex, in(jnam, facit servos, quae tiniore
uiinarmn et amore promissorum non gratuito ab illis impletur, et sie non
im})letur: non impleta autcm r<v>s tenet et sen-os peccati. Fides autem facit,
ut accepta charitate neque coacti neque allecti temporaliter sed libere ac
stabiliter legem facianms. Circumcidi ergo servitutis est, sed diligere proximum •-'■■
liljcrtatis, quia illud miuante lege fit ab invitis, hoc fluente ac hiUirescentc
charitate agitur a spontaneis.
Pon"o illud 'tantum nc libertatem in oceasionem carni' ideo
dicit, ne iuxta stiiltam opinioncm eam libeHatem intelligamus, qua cuique,
iRiiiii. .;, 14. ut libitum est, licitum et lilx'rnm esse ciipiimis. Quo modo et Riio. vi. -^u
occnrrit, (|uando eandem libertatem docens dicit : Xon estis sub lege, sed snb
9Jüm. c, i.'..gratia. liic libertas asseritiir a lege, sed niox sibi ipsi opponit : Quid ergo?
peccabimus, (juia non sumus sub lege? Absit! hoc est, (piod liic dicit, ocea-
sionem carni fieri , si sie libertas acciperetur carnaliter, non sninus lii)eri a
lege Immano more (ut dixi .supra) quo lex tollitur et mutatur, sed divino et i'.
tlieologico quo nos mutamiir et ex ho.stibus legis eflficimur amici legis. 1 n
i.'jSfir. -j.ie. hanc sententiam et i. Pitri ij. dicit: (|nasi lil)cri et nun quasi velaineii h:ib(>ntes
14 sub amliti detis II K!— 1'.) .\lii bi-S C(mse(|iipiiti;i jol)lt in II l'J Süt ^uii
giebt kie ed. Erlang. Qiii «nb jwnt n(« jiim ßitot geljörio
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 575
nequitiae lil)ortatein, sed sicut servi cli;i. Eoce oecasio oaniis (juid sit, volameii
ueqiiitiae, qua, quia nulla iam lege teneutur, putant se uon debei-e bona
o[)erari et bene \'ivere, cum porius iil agat Hl)ertas, ut iam non eoacte sed
liilaritcr et gratuito bona «peremur. Seil et hoc loco ipsemet Apostolus hanc
5 lÜH-rtatem dieit seivittiteni cliaritatis esse: 'servite, inquit, per chaii-
tatem invicem'. Haec est enini lil)ertas, quotl non nisi proximum diligei-e
debemus. Dileotio autem omnia tacillinu' docet l>ene fieri, sine qua nihil
satis doeeri potest.
Proinde xäde stultos, si }>er libertatem, qua a lege et peeeato liberanuu-,
10 intelligmit dari licentiam atl jxH'can<liim. Cur non rursus per libertatem, <|na
a iustieia liberi tiunt, etiani intelligunt dari lieentiam ad bene operandnm ".'
Si enim recte inferri jnitant 'solutus sum a peecato, ergo faeiani peoeatum',
etiam inferri debet 'solutus sum a iustieia, ergo faeiam iusti<'iam^ si lioc
non sequittu", neque illud. A'enit haec stnlta imaginatio ex hnmano sciisii
15 et usu propriae iustifi<'ationis, ut dixi, quia humana iustilicatio per opera
fit, ideu lil)ert4is et otium iustieiae post finem aequisitae iusticiae intelligitiir.
At fidei iustieia ante opera donatur et ipsa j>rincipiuni est openmi: ideo est
lil>erta.s faciendi, sicut illa est libertas omittendi, longe contrario modo sese
habentes ambae, sicut Isa.lv. dicit: Quo modo exaltantur eoeli a terra, sie 3cj. 55,9.
20 exaltatae suntviae meae a viis vestris. Ista ergo camalis imaginatio liber-
tatem iusticiae potius intelligit ser\-itutem odiosam: odit enim legem et opera
eins: ideo non aliam libertatem metitur quam ut lex mutetur et tollatur odiu
suo manente. Non ergo earni hoc loco allegoriee sed jiroprie acci])itnr pro
vitiis caniis seu carne, in qua sunt vitia, (piibus movemur ad quaerenda ea,
25 quae nostra sunt, et negligenda ea, quae proximi sunt. Hoc est autem contra
ebaritatem, et qui sie lil)ertate utitur, in occasionem caniis utitur, ut caro
iam libertate donata oeca.sionein habeat suis desyderiis ser.iendi, contempto
jiroxinio.
Omnis enim lex in uno sermone hoc impletur: Diliges proxi-«ni. j.u.
30 mum tu um sicut teipsum.
Levi. xtx. Idem Rho. xiij. dicit: XuUi (|uicquam debeatis, nisi ut invicem ^-^"'('f"
diligatis. Qui enim diligit proximum, legem implevit. Nam 'non adulterabis, ' '"•
non oceides, non l'uraberis, non falsum testimonium dices, non concupisces'
et si quod aliud mandatum, in hoc verbo instauratur 'diliges proximum tiuim
35 sicut teipsum\ (iraeee ))ro 'instauratur' 'capitulatur' seu 'summatur\ ut
Hieron\-nuis in variis l<x"is transfert: ide<i et hoc loco verbum 'impletur'
intelligi debet 'summatiir comprehenditurve'. Quod id(Hi dico, ne c|uis
Apostolum putet doeere, jier novam legem sie impleri vetei-em, quod illa
4 operentnr H ?,l Levi. ix. Wem Rho. xxiij. A Levili. ix. Iiicm Rlio. xiij. F Levi. 9.,
idem Ko. 13. ed. Erlang. 34 si quid All
',7(5 In epistolam Pauli ail fliilatas comiuentarius. 1519.
.«it spiritualis intelligentiii ft s)>irituali;i verha, cum sola gratia sit plenitudo
legis et \erl)a verha lum implent, sed res implent \-erba et \-irtutes eonfir-
iiiaiit sermonem. alioquin hoc praeceptum diligendi proximi spiritualissiinuni
3 Wim i9,H. nonue I^evi. xix. scribitur? Sunimatnr ergo hoe verbo omnis lex, sed gratia
inipletur. Igitur in libertateni \-ocati sumus: omneni legem l'acimus, si ■:,
proximus ea opus habeat: luiic uui charitate servimus.
Quare recte superias dictum est, Servituten! spLi-itus et libertateni peccati
scu legis eandem esse, sicut Servituten! peccati et legis esse caudem cun!
iil)ertate iusticiae seu a iusticia et sjiiritu. Itur de Servitute in servitutem,
de libertate in libei-tatem, hoc est de peccato ad gratiam, de timore poenaiHim n
ad amorem iusticiae, de lege ad legis plenitudinem , de verbo ad rem, de
figura ad veritatem, de siguo ad substantiani, de Mose ad Christum, de earne
ad spiritum, de mundo ad jiatreu!: omnia haec simul fiunt.
(^uando autem hoc praeceptum ab Apostolo summa summarun! vocatur
omnium legum et in hoc uno capitulo charitatis omnia concluduntur, ut i.
Hieronymns transfert, illi paulisper iiumoraudum est.
Primmii, fpiam nmiti (lcs< libunt, (juid locpicndum, quid agendum, quid
lerendum, (|ui<l cogitandum! nempc niulta sunt, ipuie erga lioniines invicen!
liei-i jiossunt tot sensibus, tot membris, tot obicctis, tot casibus, ita ut leguiü
et libroruii! faciendorun! non sit finis: <|uantis eniu! pi'aeceptis sola indiget ü
lingual quantis oculi! (juantis aures ! (piantis manus! (piautis gustns! quantis
tactus! deinde, quantis res faiüiliaris! (juantis amici! () reptilia, quorum non
est nimierus! Si non credis, vide iurimu et leguiü hodie infoelicissimnm
Studium. At hoe praeceptum (puuito conipeiicho, (juam cito, (luam ethcacitcr
omnia absolvit! ad caput, ad ibntem, ad radieeiu hornm onmium mittit 2
Svr. j,2:i. manmu, ad cor, inquam, xmde iuxta Sapientfm aut vita aut mors procedit,
siquidem inter opera hominis alia magis vel interiora vel exterioi-a, nulluni
vero intimius est dilectioue, ultra quam nihil in liumano corde secretius in-
venitur. Quo afl'cctu in rectitudincm posito iani niillis prai'rc|)tis indigcnt
alia menibra. Omnia enini ex hoc aftcctu fluunt: <|ualis hie, talia et oiiuiia, :!i
■i'if». 10, i.i. sine (pio alia univcrsa sunt labores stiilti, de (niibus Ecclesi. x. Labor stul-
S|)c 11, .; torum affliget cos. ('outra l^rover. xiiij. Doctrina prudcntum l:\cilis. Hine
«i. 7; 16. n. in pro))hctis iusticiae liominum labor et dolor apiicllaiitui'. l'sal. vij. C'oncepit
*|. 140, 10, dolorem et ]iepcrit ini(|uitatcMi. It<'m: (Joiivertcttir dolor in ca])Ut eins. Et
läi. 10, 7. alio p-salmo: labor labionun ipsorum o|)eriet eos, et ix. Sub liugua eins labor :i
et dolor. Sic eiiim 'aven^ liebraicum nunc 'dolor' nunc 'labor' transf'ertur,
(piod iuiqiiitatem scu rectius iusticiam illam imjiiam legum et operum signi-
ficat, quae uun(|uani cor hominis (juictat. Indc est usitatum hoe vix^almlum
iioi. 4, i.'i. 'Bethavcii', lioc est domns idoli. Sic cnim iilam prophcta a])])cllat, in (|ua
2 et vorb.a iioii iinpleiit II "Ji) nullius 11 SU SÜoil .sie cnim bi^ l'ecit Israel
©. ->n ■?,. 1 fehlt in II
In epistolam Pauli ;id Galatas commentarins. 1519. 577
Hierohoaia vitiilos aiireos sUituit et poccarc fwit Israel, (iuia in liis iii.<tii'iis
sine charitate imiltum est ojierae vt laboris, sed nullus fhictus. Undo l)eatus
HieronynuLS hoo loco do]>lorat eos, dicens: At nune, cum omnia ditfi<ili<>i-a
sunt, vel modica ex parte faeimus. Hoc soluni mm facimus, (jund et factii
i i'acilius est, et abscpie (juo eassa sunt universa, quae i'aeinuis. Jeiuiiii corpus
sentit iniuriani, vifiiliae carnem macerant, eleemosinae lahorc t|uaeruntui-, et
sauguis in niartvrio, (juamvis ardeat fides, tanien sine diilore et timore noii
tunditur. Haeo öiiinia sinit qui iiii'iunt: sola eliaritas sine lahore est <S:v.
Quid, putas, dixisset, si nostro seculo vidisset muititudine leguni et snjiei-
1" stitiounni neduin sine lahore esse eiiaritatem, sed jienitns extinetani? Neqne
eniui, nieo iudicio, eharitati aliud periiitiosius potest oriri (piani leguni et
traditionum copia, quibus homines seducimtur in o|jera et iustioiis lioininunt
occupantiir, ut chsiritatis otiaiu cogantur oblivisei.
lam isritur Emphasin et Epitasin verboriuu videamus.
!•'• Primo nobilissimani descriliit virtntein, piita dileetionem. Xon eiiini
inquit 'affabilis esto proximo tuo, da ei manuni, benefae, saluta, aut iilliiin
aliud opus extermim', sed 'diliges'. Si(piideni suiU, (|ni lo(|nuntur paceiii
eiuu proximo suo, mala antem in eordiljus eorum.
Deinde nobilissimum dcpingit obieetum, quia detraetis on\nibus jici-sonis
2u dicit '])roximum tuum'. Non dicit Miliges divitem, potentem, doettnn,
sapientem, probum, instum, forniosum, iucnndum &(\^ sed absolute 'j)r<)ximum
tuum', per lioe ipsuni deelaraus, nos onuies esse (piidem diversos personis
ae conditionibus coram hominibus, verum unias massae et aequalis opinionis
apud denm: personanun enim differentia observata ])cnitus extinguit lioe
25 praeeeptum, ut (jui indoctos, pauperes, iulirmos, humiles, stultos, peecafores,
difficiles fastidiunt: hi enim non liominos sed larvas et facies eorum eou-
syderant atque ita falluntur.
Tertio nobilissimuni exhiljet exompluni uti-iusciue luiius: 'sieut teipsuni',
inquit. Caeterarum legum exempla extra nos petenda sunt, hoc iutra nos
30 nobis monsti^tur. Deinde, externa exempla, quia non seutiuntur neqne vivunt,
non satis movent. Hoc antem exemplum intus seiUitur, vivit ae effieaeissime
doect, non literis, non vocibiu^i, non eogitationibus, sed ipso exjK'ricTitiae
sensu. Quis enim non sentit vitaliter, quam seipsum diligat, (|uam onuiia
(piaerat, eogitet, tentet (piae sibi saliitaria, honesta, neeessaria sunt? At luii-
3r. versus hie sensus vivus est iudex, intinuim monitorium, praesentissimum
documentnm, quid proximo debeas, nempe cadem cod<>m(iue affectu.
Quid est ergo, quod multis libris occupamiir? (^uid nuiltos magistros
quaerinuis? Quid operibus et iustieiis laboraimis ? Ad huius intimi sensus
11 aliud polest peniitiosius oriri 1' Dl Voco aiiteni A 33 quam so!|)sum
(lilig.it fc^tt in II :J5 index AF ed. Erlang.
Sut^ct« SBetfe. II. 37
578 Iw epistolam Pauli aJ Galatas commentarius. 1519.
et affectus annissiin onnies leges, omnes libri, omnia opera exigenda sunt.
In hoc cxercitiuulus clii-istianus honio per omnia opera, per totani vitani.
Non potiiit igitur efficatiiLS ti-adi exemphun lini\is doetrinae di\-inae,
quia hoc non videnius et axidinins, sicut caeterarnm leguni cxenipla, sed
experiniur et vivinui.s, nee iinquam nos ab ipso et ipsum a nobis abesse .'>
potest, nee. dignius tradi obiectum quam proximns tuus, id est simillimns et
cogiiatissimus tiius, nee perfectius tradi virtntis genas quam dilectio, (juae
est fons omnium bonorum, sicut radix omnium malornm cupiditas. Et sunt
))lane omnia sununa in isto brevissimo praeee])to, ut verissime sit summa,
Caput, perfectio, finis omnium legum, sine quo omnes merito nihil sunt. i»
Nihil est ergo quod queraris , te nescire , quid aut quantum debeas
. OToi.an.u. pi-oximo tuo. Pereant acutae illae magistrorum distinctiones. Prope est
Verl mm in corde tuo, tam crassis scriptum Ht^ris, ut palpare queas, ut f[ui
vivus et sentias haue regulam: sicut teipsum, incpiit, diligas, non minus
quam te diligas. quantum autcm te dUigas, nemo tibi melius dixerit (piam i'
tu ipse, qui hoc ipsum sentias, quod ab alio non nisi divinari tibi potest.
ideo nee uUus melius dixerit til)i quam tu ipse, (piid faciendum, dicendum,
optandum sit proximo tuo. Hie enim locum non habet proverbium, pcssinunn
esse magistnmi suiipsius : immo optimus et mininie omnium fallax magister
tuiipsius hie fueris, eaeteris omnibus fallacibus. Adeo faeilis et jirope posita 20
est lex dei, ut nullus possit cxcusari, si non bene vixerit.
Et proh dolor, quod haec res hodie ita negligitur tam praedicantibus
(|uani andlentibus, cum Interim tot seateant erucae et locustac, innno sanguis-
sugae, qui indulgentias, vigilias, oblationes, fabricas ecclesiarum, institutiones
altarium, memoriarum, anniversariorum et reli(pia id genus plus (juaestui •.>:,
(|nam charitati servientia commendent, inelament, ingeminent et inculcent
siMuper ea praotermissa, quae sola operit multitudinem peccatorum, charitate
fraterna. C'onseqiiens est, Theologos istos rectc (piidem dicere, qui nulluni
opus sine charitate lioiium esse asseiimt. Verum onmium pcssinic doccnt,
(|iiando dicnnt, nos nescire, quando sumus in charitate. ("ogunt saue nos :!o
imaginari, charitatem esse velut quietam latentem(|ue qualitatem in anima.
quo somnio quid moliuntur, nisi (piod negaiit, nos sentire praesentissinmm
et vivacissimum illud (piod in nobis est, ipsum videlicet pulsum vitae, hoc
est aficctum cordis? An (juendam Sosiam Plautinum ex nobis facit iste
Mercurius, ut nosijisos ueque sentiamus nequc agnoseamus? Non possum, r.s
obsecro, sentire, an milii |>laccat vcl displiceat alter? Cur ergo criminor aut
laudo vel fastiditum \cl atnatum? An otiani non sentio, mc mnledicerc, malc-
f'acere, bcncdiccrc, bcnciaccn!?
At, infpiinnt, naturalis iste potest affectus esse, natura aiitem gratiae
f'allacissima aennila est. {{csjKindeo: Fateor, natni-a vehementer aenuilatur 4u
3.5 cogiinscamus II •');! iiic|iill II
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 579
gratiani ?iO(l iion nisi u.sf|iio ad ornconi, a onicc vorn in totnni diversa, immo
contraria sentit et iiratiac iiostiiissiiiii* r<'j)ngiiat. Crnfpin anteni vot'o ad-
vcrsitatt'ni. Tarn diu eiiini diiigil, landat, l)enefacit, bonedicit natura, i|nauidiu
non fnerit otlt-nsa. At ubi laesoris aut volnntati oins ivstitcris, iani l'acit
J natiu'a opus siumi et excidit eins ainor vortitun|ne in odinm, clanioi'cm,
maliciam &c. Haesit enini in faeic, iion in voritate: dilexit personam et
speeieni, non rem ipsani: amiea fnit non proxinio, sed proxinii l)onis et rebus.
Cliarita.s anteni nnnquani exeidit : oninia sntfert, onniia credit, omnia snstinet,
aequo dilii^it hosteni nt amieum, nee niutatur mntato proxinio. Sicut cuini
III proxiinus inauet proxinius, qnantunilibet varietnr, ita cliaritas nianet oliaritas,
qnantunilibet vel laed^itnr vel invetur.
Itaqne erux est proljatio et lydius ([uod niiint iapis ciiaritatis , in (|Ua
non est (|U(id dica,s, qnalitatcin esse latentem, neqne te nosse neque .«cntire,
an diligas proxinnnu tnuni. Si ibi scntis tc dnlcein affcctnin servarc, ne
1' thibites, natura superior es et eharitate ('iiristns tc donavit: si anuneseis,
naturam i^osee et eliaritatem quaere. Amor natnrac qnaerit esse dnlcis et
qnietus, immo, ut poeta ' ait, aniicitias utiiital*' prol)iit, sua ([Uacrens et solum
reeipere bonum iutentns. At cliaritas tbrtis ainor est, in media tnrbatione
perseverans, aniicitias officüs sui.s probans, <|nacr('iis ([uae aliorum sunt, non
so reeipere sed dare prompta: immo vera cliaritas bona tribnit, mala recipit,
Ciinialita.s vero bona recipit, mala tribnit aut salteni l'ugit.
Cave etiam ab ii.s, qui orationeni aut qnodlibct opus in eharitate (ieri
sie cogitant, qnod nullo respectu ad jiroximnni liabito fiat, modo ex qnalitatc
illa intus praesente et latente procedat: rndissimus, immo perniciosissimns
2j iste sensns. Tnnc ]iotius oras in eharitate, (jiiaiulo dnlci affectn in fratrem,
vel amieum vel iniuiicnm, niotus pro co oras. 'I'uuc beuedicis in eharitate,
quando detractori resistis, iiulia alia causa (piam ()uia fratrem, amieum vel
inimicum, ainnio complexns non jiotes fcrre, ut eins fama polluatur, nulla,
inquam, spe vel gloriae vel amiciciae .sed purac benevolentiae, qua illi bonum
M opta.s. Sic caetera omnia in eharitate facis, (|uando in eis non nisi bonum
et commoduui proximi tni prorsus cuiusliliet, aniici vel inimici, sjx'ctas.
Ecce haec eniditio doecbit te, quantus sis in cliristianismo. Hie inve-
nies, quos diligas et non diligas, (|nantuin jiroficias aut deficias: nani si unum
iiabes, in quem non e.s dulcis att'cetu, iain nihil i'S, etiam si iniracula opereris.
3i Hac denicjue regula di.sces tu i])se sine magistro disoernere inter opcra et opera
bona. Cläre tunc tu videbis, melius esse pi'oxinio bone \-clle, liene dicere, bene
faeere, et totam vitam tnani facere, nt sit servitus pi'oximi in eharitate, ut
Apostolu.s panlo sujira dixit, (luam si omninm omnes ec'clesias aedificares,
G dixerit personam H l.'j (hibitns F 22 Cavote IT 2'> sensns est. Tnnc II
82 in ohristianissinio A
') Dbib.
37*
580 ^" epistolam Pauli ad Galatas comuientarins. 1519.
omnium monasteriorum merita haberes, omninni prorsus sanctorum niirafiila
iareres absque hoc, (juocl proximo in iis ser\-ires. Ecce liaec est doctrina,
<[uam liodie non modo iguoraut sed suis traditionibus velut copiis infinitis
penitus expugnant. Quorum institutuni lioc est, iit jiroximuni miiiquam nisi
personalem doceant diliirere, dum inter o]iera tantum dis;ladiantnr et faeies .1
distinguunt.
Xec minns eaute intelligeuda est viügatissinia illa distinctio legis naturae,
legis scriptae, legis euangelieae. Cum eniin Apostolns hie dicat, onines in
1. Jim. 1,5. uno et in summa eonvenire, eerte charitas omnis legis finis est, ut i. Timo. i.
mntti). 7,ia. dicit. Sed et Christus Matt, vi j. illam legem natiu-ae, nt vocant, 'omnia quao lu
vultis ut faeiant vuhis homüies , et vos faeite illis', ex])resse eandeni facit
cum lege et prophetis dieeas "haee enim lex est et prophetae'. Cum autem
ipse euangelinm doceat, clai'um est, tres has leges non tarn officio quam
falso seusu iutelligentium diif'erre. Proinde haec le.x scripta 'diliges jiroxinuuii
tuum sicut teipsuni' prorsus ideni dicit quod lex naturae 'Quae \-ultis ut i:.
liiciant vol)is homines (hoc enim est seip.sum diligere), eadem faeite vos illis
(hoc eerte est, sicut seipsum ita diligere et alios, ut claret)\ At (juid aliud
totum euangelinm <|uoque docef.' Igilur una est lex, (piae transit per omnia
secula, Omnibus nota hominibus, scri])ta in omnium cordibus, nee excusabilem
relinquit ullum ab initio usque in finem, licet ludaeis accesserint eeremoniae, 20
tum aliis geutibus suae projiriae leges, ([uae uon Universum mun(hmi obli-
gabant, sed haee sola, quam s|)iritus dictat in cordibus omniuiu sine inter-
missione.
Illud quoque diligentissime observandum, quod ex huius praeeopti verbis
aliquot patres sumpserunt haue opinionem, quod ordinata charitas incipit a -'■■
seipso, quia, inquinnt, Dilectio sui praescribittu' regula , qua diligere dei)eas
proxinuuu tuum.
Haee existimabam, ut intelligereni : sed labor est ante nie, nulli prae-
iudicabo, sed mcam temeritatcm i-evelabo. Ego praeceptum hoc sie inteUigo,
ut non jiraccipiatur amor sui sed amor proximi tantum: Primo (piod anior :io
suiipsius per sc in omnibus est. Deinde quod si hunc ordinem voluisset
dixisset 'Diligas te et |iroximuiu tuum sicut tcipsum\ At nunc dicit 'Dilige.s
pi'oximuni tuum sicut tci[isum', i<l est, sicut iam te ijisum diligis citra prae-
i.Gor. i:i, :.. «'eptum. Sed et Ajiostolus l'aulus i. Cor. xiij. hoc tril)uit <'iiari(ati, (piod ncm
((uaerit (|uae sua sunt, prorsus abnegans aniorem sui. Christus praccipit ?•■')
iüiii. 2, 1. abnegare seipsum et odi.sse animam suam. Et l'iiilip. ij. clare dicit: Non
quae sua sunt, singuli consyder;uites, sed quae aliorum. Denique, si homo
suiipsius rectum charitatem haberet, iam gratia ilci non egeret, cpiia cadi'ui
charitas, si recta e.st, se et ])roxinnun diligit: non enim aliam sed eandem
7—14 SBon Nee niiniis tiS iliUfciic fcl)(t in II In .M.mII. vi. A imb t)iovnniij bic
iiüriflcn 'älii§9aticn IS transilt AI'' i'il. Krlaii^-. :!(> alincg:iri nllc Vlii'jiinbfii ::'.) ililigct AF
ed. Krlaii;;.
In epistoliuii Pauli ;iil GiUiitiis couimL'ntaiiu.^. l-M'J. 581
esse, prat'ccptum iuir iiilx't. At, iit dixi, |)f:iccc])tuiii |)f;icn(|uirii, linmiiiciii
seipsiini diligere. Et Cliristus, (|naiul() iSIatt. vij. dicit 'Omiiia (iiia('<iiii(|ii(".i'iatiii. 7, 12.
viiltis iil f'aciaiil vobis lioniincs^ ccrtu dwlarat, iaiii iiiortse eis voluiilatciu et
ainorem sui, ne<! praecipit ihi eaiidem, ut cliu'et. Qiuire pro niea tenieritate,
ft ut dLxi, videtiir praeceptiuu lücjui de perverso amoit>, quo (piisquo ohlitus
proxiuii ea tautuin quaerit, quae sua sunt, qui tuue rectus fit, si nu'sum
.seipsuni t)blitus pi'oxiuio tautuin serviat. Hoc et nieuibra corporis iudieant,
quorum (piodlibet alteri .servit suo pericuio. Nam niauus ]»ro ('apit(^ puf^nat
et laesioues exci])it, pedes in lutuui, acjnain niinit pro corpore rcdiincudn.
1" Scd et ])criculosissinic nutritur att'ectus ])n)|)rii cununodi sub isto online
ciiaritiitis, quem taiucii Cliristus lioc ])raec('pto fuiiditus ])crdere voluit.
Quüd si omnino aiiiurcni sui liic priiiHiui ordinari eoucedenduni est,
Corte altius asceudaui et dieaui, auioreui eiusuiodi senqx'r iui(|iuuu esse, dum
fiierit in seij)so, nee esse bonum, uisi extni sei|)suin sit in deo, hoc est, ut
'■'' voluutate mei et auiore mei prorsus mortuo nihil quaeram uisi pnrissimani
dei voluntatem in nie tieri, jiroiiqitus ad mortem, ad vitam et ad omueni
ibnuam figuli mei, quod est arduuui et ditKcillimuni uaturaeque impossibile:
hie enim anio me nou in nie sed iu deo, nou in voluntate niea sed in voluu-
tate dei. Atque ita tum dilifjam et proximum sicut meipsum, ()i)tans et
20 faciens, ut sola voluntas dei in eo fiat, non autem ipsius ullo modo. Verum
sie non iutellexisse illos credo, nee de hoc; ainore jiroprie praeceptum locpii
videtur. (^uare queuKjUc mouitum volo, caveat ab liis gentilibus doctriuis
'Proximus csto tibi' et similil)us : ])erversae enim sunt et contra viui tiram-
nuiticae ({uoque tortae. Nam 'proximus' non uisi ad atteruiii ilicitur: idco
-* 'proximus esto alten' diceudum est Christiauo, ut et hoc praeceptum indical.
At hie (piaeritur, ([Uomodo omuis lex in uuo isto |)raece])to comprehen-
datur, praesertim veteris testamenti tot ritus, tot cerem(jniae. Nuuquid enim,
((ui diligit jiroximum, eadem illa faeit? Nam decalogi praecepta in eo com-
prehendi, nihil est difificultatis, ut ex Apostolo Rho. xiij. deduc^tuin est. Verum SHöm. 13, 9.
3" (juis modo niactat pecora, (ürcunmiditur, servat tempora et annos &e. si(nit
servamus honorem pareutibus, non occitlimus, non adulteramus, non furamur&c.?
S. Hieronymus suo more spiritualiter impleri leges cerenioniales sentit. Verum
quid de legibus geutium aliarum diceuuis, cpias similiter A]iostoli (;t ipse adco
Clu'istus servari maudavcrunt '.' Deiiiquc Apustulum hoc modo acqui\dcuin
■'■' faciemus , ut (pii alin imulo decalogiini et aüo ceremonias impleri doceat,
eodem utens verbo.
Ego siiperiorilius iiuis consciilicns dico, acceptd ex fidci au<litti tliari-
tatis spiritu (umiia alia facta esse licita, (jiiaccuiK|Uc ccrciiKinialitci' cl iiunia-
2 Matt. vi. A iinb cutjprcc^cnb bic üfitigen 3tu§gat)cn 4 eadciii H 8 jmgiia 11
16 dei fc^U in AF ed. liilaug. 2'-i — 2ö et contra vim iiä diceudum est Christian« fc()tt
in II :33 dicimus II 34 anibiguum l'aciemus 11
582 In epistolaiu Pauli ad Galatas coiniucntaiius. 15ly.
iiiter statuuutur sive apad ludaeo.s sive geutes, uec esse servanda, (luod salus
sit in eis servatis aut operibus eoriim, sed qiiod j)ro charitate servanda sunt
jiropter eos, cum quibus viveudimi est nobis, donec ipsi easdeni servari a
nobis exigimt, ue pax solvatur in Schismata et seditiones: nam cliaritas onuiia
snffert. Neqne in bis adeo tiniendum, ne contra ipsas legcs veniatiu" quam :<
ne ofFendantiir ii, qui secnudnm eas vivuut, quorum votis uos iubet charitas
servire. Ideo si deus legis cereraonias voluisset durare, aut si pro necessi-
tate aliqua miam vel plnres ex eis servare oporteat, oninino faciendum est.
At postquam eas abrogavit, nihil nos ligant. Ita serviendum est legibus
imperialibus, pontificiis, municipalibiis, politicis ac provincialibus, solum, ne i»
TOiuii). 17,17. eos, ut Christus alt, scandalisemus et charitatem et pacem laedamus. Ac sie
clare patet, quod ne cogitari (juideni lex potest, quae non sit complexa in
charitate. Nam sine omni dubio, si tu quicquam statnisses, velles tibi ob-
temperari : quare lege uaturae et charitatis urgeris et alteri id praestai'e, prae-
sertim deo et vicariis potestatibus dei, modo id cm-es, ne in his hominuni i-
praeceptis salutem constituas, sed serviendum tibi intelligas aliis per charitatem.
Verimi contra ipsi legislatores multomagis debitores sunt chai'itati, ut,
(piando viderint leges suas esse onerosas subditis aut etiam noxias, curent
Omnibus modis aliormn commodo servire et eas abrogare. Multo autcm
maxime hoc ad Ecelesiasticos pertinet legislatores: nam ipsi absquc dulno su
nollent vel ima syllaba legis onerari, (juod nisi et aliis praestiterint non pon-
tifices sed tvranni sunt, imponentes importabilia hominibus, quae nee digito
ipsi volunt attingerc.
Hiuc intelligis, nii lect^r, cur leges quasdam pontificias soleam tyran-
uides appellare, (juod hodie pku-imis et iustissimis causis abrogandae sunt: '.'s
l'rimum quod oncrosae et odiosae sunt toti orbi terrarum, cui ccdendum est
per pontitices, Deinc^g quod niere laquei sunt pecuniaruni et |)er dispensationcs
impudenter venduntm-, Tertio quod impietati seniunt, interim veram iusticiam,
in qua salus est, et charitatem funditus perdentes. Servandae tanicn sunt,
iibi scandalo tiierit carum contemjitus, proptei" charitatem. .w
Ju fine, iterum darere satis pnto, Apostolum non de ceremouialibus
tantum legibus lotiui sed prorsus de omnibus. Charitas cnini tide acce])ta
omnes implct hilariter et libere, <jUod est vere eas im])lerc, et non in ijisas
ipsarnmque ojiera tiduciam statuit salutis, (|Uod est serviliter et nullani implere.
©Ol. 5,15. Quod si in vicem mdrdetis et coiiicdi t is, vidcle, neabiuvioem 35
consummaniini.
In omnibus e|)istolis Apostolus, suiusurns charitatem, shunl t'crc adiungit,
nt nnutn sapiant , ut de donis, differenter eis collatis, nnu iullcntur alter
8 umini alle IMuägaicii 2(1 credciidiim AF ed. Krliiiig. 29 f. Servaiulac ii^ indjjlt'i-
charitatem fol)lt in H :!'i consumamiiii V unb ed. Kilaiig., bcm Scjtc bcö Jßricfcä an bie öiatatcv
uitb ber Sa^fonfttuftioii nadj rirfjtig ; alicr l'uf^ci- ^ot I)ici- consummamini gctcfcu, Dat. ©. ■'J84 3. 9
la epistolum Pauli iut Lialatiis conimentarius. 1519. 583
adversus alterimi. Nani .sie Rho. xij. et i. Cor. xij. prnponit imagiucm ooriioris j.Jt" v.J-j^'iofji
et membroriuu, quomodo nieiubni pro inviceiu solit-ita .siut et altcruin alten
serviat ac uou lacdat. Seit Apostohi.s, liomiiie.s e.sse Galata.s, et dona, (juanto
fuerint iusigiiiora , tanto .Kunt iioeentiora, si de!<it eluiritas. Scieiitia inflat,
•"i iiiflat potestatis admini.stratio, iiiflaut prorsus omula praeter cliaritatem, qtiac
aediiicat. Haec sola reete onuiibu.s utitiir, (|uia oninibus doni.s dei uoii .sil)i
placet sed alii« servit. Ubi liaotr non ade.st, ibi eonteiitio, lis et iurfjia atqiie,
ut Rho. xij. dicit, .sapei-e non ad sobrietatem et .sapei-e pln.squani oportet. 3i^'"i. i;, 3.
Hoc, inquani, ni:duni uiilii videtnr hoc loeo Apo.«tolus längere, qiiod niiuxinie
II' servituti eharitatis repiignat. Dum euim quisque tle dono sibi dato iiiHatiir
uec, qiioniodo in hoe alteri serviat, oogitat, .sed <pu)niodo praeferatur, necesse
est, ut oontentio et aemiilatio insurgat nuituustjue couteniptus, detractio, con-
denmatio, tenierariuni indiciinn, ira, invidia, clanior, nialieia &<•. Eandeni
sententiani Epli. iiij. et l'liil. ij. late prose(]uitur: nain hie breviter traiisit. |hl'i ^''i Vff
'■' Est ei^o .sensus : Hcio, vos honiines esse, teiitari posse, <hun alter altero
praestantior oupit videri, nee boni viiltis esse niinistratores iimltitui-niis gratiae
dei in vobis. A'eruni eurate, ne detrahatis, ue mordeatis invieeni, ne con-
senseritis teutatioiii hniusniodi, sed, ut dixi, per eharitatcm .servile invieeni,
unusquisqiie in dono, (juo abnudat, aliiis in doeendo, alius in tril^iendo,
•-'» ut Rlio. xij. latius, non auteni, ut is, qui doeet, infletur eoutra euiu, (piisiüm. r.',.-i|f.
tribuere polest, quod forte non tribuerit quantum volet, nee, qui ti-ibuere
polest, eoutra cum, (juod forte sibi non egere videatur illins doclrina: sie in
eaeteris omnibus donis. Nani, ut dixi, inflatio eiusmodi proxhna e.st iis,
qui aliquid jxjssuut, ut aliorum se non egere glorientur a(! sie uou invieeni
25 ser\aaut in charitate, sed eousiuumentur luutuo eontouqitu, odio, superbia,
deti'actione &c.
Dico auteni: spii-ilu aiiil)ulatc, et desyderia carnis nonöoi. 5, 16.
perficietis.
Vidi dieere 'Hoe (piod dixi, ue vos niorderetis et eoniederetis, tantum
30 e.st quod volo, vos Sjürilu vivere: tum Hei, ut eiusmodi 11011 pei-ficialis. Seio,
in vobis eiusmodi de.syderia aliquando eoiieilari: verum ne obtemperelis, sed
spiritu aiubiüale, hoe e.st, protieile et niagis spiriluales clHeiamini', ut Rho. viij.iKöm. s, i3-
eadeiu sentenlia dicit: si seeundum earuem vLxerilis, moriemini, si autem
spiritu facta camis mortifieaveritis , vivetis. Spiritu facta carnis niortilicari
SS dicit hie spiritu anibulare et rcsislere tentationi, ue mordeant et moriaulur.
Lupossibile est non moveri uos ad mordeudum et eomcdeiidum, verum motibus
istis spiritu resisteudum est.
3 Sic .\postolus H 2-5 cuiisumeiitur Al'II: in oUcn Stucfcil fiilbct |id^ häufig bie
S^tciblDcifc cunsuiiiaie ^JÜ peilicitlis alle lüuS-gaOcu :Jü tentatiuni, ac iiKjnItaiit AF
ed. Erlang.
584 1° epistolaiu Pauli ad Galatas i-ouimentarius. 1519.
Est autfiii puk-lira liaec allegijria 'inordere et eoniedere' in s;aeris literi.s
>*). 57, 5 freijiientissima. Inde in psalnio : filii lioiuinTuu, dentes eoruni arma et sagittae,
2t)i*3u?it *^t iij. deutes pece.itoruni contrivisti, et proverh. xxx. üeneratiu, ipiae habet
pro dentibus gladius et niularibus suis connnandit , iit eomedat inopes de
Spi. 1, 12. ten-a et pauperes ex iicuninibus. Inde verbum 'devorare' Proverb. i. deglii- •=■
'4.!j. ii. 6 tiauius eum .siciit infemus viventeiii, et psal. li. dilexisti \erba praeeipitationis
(id est devorationis, absoq)tionis) lingua dolosa. Videtur auteui per 'uiordere'
criminationeni, detractioiieni, vituperia intelligere , per 'comedere' vindictam
et oppressionem, ex altera parte per 'eonsumniari' iiti-iuscpie perditionem.
Nota vim verbi. 'Non perficietis', inquit. Nam inter 'tacere' et ii'
'perHeere desyderia earnis vel spiritus' sensu Pauliuo (ut est apud beatinn
Augustinuin lib. iij. contra Jul. c alt.) lioe interest, quod facere concupiscentias
est eas habere, titiUari et moveri ab illis sive ad irani sive hbidinem, sed
pei-ficere est eis conseutire et eas iinplere: haec suut opera earnis. Sed eas
uou habere aiit nou taeere, tinic erit seeundum beatuin Augustinuni lib. i'
i. Ret. xxiiij. quaiido nee niortalein carneni habelniims. Inde onines sanetos
dieit esse adhue earnales ex j)arte, lieet seeundiun hoiuiiiem iuteriorem siut
spiiütuales , li. vi. eontra Iiil. Sic eoueupiseeutia Spiritus ipsa charitas cou-
eupiseit, iit possit neu eoucupiseere seeundum earnem, sed non pertieit, (juia
uon potest non habere earnis concupiscentiaiii. VA, ut interiin nK)neani, 2"
eoueupiscentiain earnis vocat non tantuin Hbidinem, sed omnium operuni,
quae statim euumerabit. Igitur verba Augustini sunt: Nou pei-fieiuntur earnis
desyderia, si non consentiatur eis, quamvis agantur motibus, non tanien
Diom. 7, IS. perfeiuntur operibus. ideo dixit ad Khoiiiauos: Velle mihi adiaeet, pertieere
autem uon invenio. Quia taeere l)ouum est post eoneupiscentias non Ire, 2^
pei-fieere autem Ijoiumi est non euneupiscere. Sic eoneiipiseentiae earnis non
pertieiuntur, quamvis haut, nee uostra bona opera jierticiuntiu', (juamvis tiant.
Ex (piibus onmibus patet, quid sit vita ehristiaua, neiupe tentatio,
Miilitia et agon, et ([uomodo institueiidi sunt, qui variis tentantur inipulsibus,
ut non des])erent, si .se nondum seuserint liberos a malis motibus i'uiuscHiiujue ">"
"Hüllt, i.t, 11. peeeati. Sic Kho. xiij. Et earnis evu'am ne feceritis in desyderiis eius. Et
9iöm. 8, 12. Kho. vi. uon regnet peceatum in mortali eoi-porc vestro ad obediendiun eou-
cupiseeutiis eius. Non eoucupiseere nemo potest, sed uon obedirc coneupi-
sceutiis possuiuus.
Haec diligentius et latius retiili |)roi)ter impropriistas meo.s, qui neganl a.i
omnem actum bonum adliue siiuul ex parte inaluin esse et peceatum eou-
cin)iseeiitiae dieuiit esse i)eecatiiin impro])rie dictum. N'erum tu Apostolo et
Augustino erede, ipii dicuut, boiium tieri sed non perfici. Eieri autem bmium
büuum est, sed nou pcriici niahiiii est. i|uia lex dci pi'rtici debet, a (|ua
9 coiisiiinari AKII ugt. uiiicvc ajemcvtuilfl 311 ©. .jS2 3- «•'' "'i'' 3» £• •'''>'* 3- 25
:j2 Ulm. vij, A, baiiad) bic übtiflcn V'liic-gobcii
In epistolam Pauli ad Gaiata« commenUrius. löl'J. 585
omnes sancti deficiiiut et ita in omni opei-e peccant. Nee est peeeatuni
iniiiroprie , sed vere peeeatuiu, (jiiia non est iiuproprie gratia, uee inipropiie
deiis, nee improprie Chiistus, nee iiuproprie spiritussanetus, ([iii haee reniittit
et exptu^at. Verum est quideni, quod teste Augiistino in liaptisnio reatns
» transiit jjeccati, sed aetus tarnen nunisit, lioe est, (piud deiis inxta psalninni xxxi. i'i 33, 2.
non imputat, sed sauat: (jni si iniputare vellet, sient vere et iuste possct,
totum mortale et damnabile esset.
Caro cnim coucupiseit adversiis spiritum, spiritus autemwüi. s.u.
adversns carnem.
10 Sicut 'spiritus' hoe loeo uou sifcuiticat solam eastitatem, ita ne<!esse
est, ut 'caro' nou solam signifieet libidiuem. hoc pro uecessitate dixi, qnia
iuveteravit usus fere apud omues, caruis eoncupiseentiam pro libidine tantnm
aceipi, quo usu Apostolns iutelligi non possct. Hanc sententiam Rho. vi). SKom. 7, 321.
egregie traetans et copiosius declarans ilieit: Condelector euim legi dei
»5 secundum interiorem homiuem, \ideo autem idiani legem in nierabris meis
repngnantem legi meutis meae, captivaiitem nie in legem peccati, quae est
in membris meis &e. Xon enim liaec in persona idiornm loeutus est PaiUus,
sicut beatus Augustinus lib. vi. contra lul. c. xi. dieit se aliquando intellcxisse,
immo non intellexisse, Manicheos autem dieit et Pejagiauos sie intellcxisse.
20 Sic beatus Petrus e. ij. Epist. i. Obsecro vos tauquam adveuas et peregrinos ijjcu. 2,11.
abstinere vos a eimialibus desyderiis, quae militant adversus animam.
D. Hieronymus hoe loeo profunde se (juaestioni involvit, quomodo inter
spiritum et carnem medimn inveiiiat et media openi, et suum Origenem
secutus spiritum, animam, carnem distinguit, inde spiritualem, auimalcm et
25 carnalem hominem distribuit. Et quaiujuani ista trinitas videatiu- statu! ex
illo i. Thess. ult. ut integer spiritus vester et anima et corpus scrvctur &c., i.iiicii..".,23.
tarnen nee accedere nee reecdere audeo, tum quo<l spiritimi et animam mani-
feste pro eodem accipit Petrus in dicto loeo, appellans animam, contra {juam
militcnt desyderia, ubi coutra s])irituni coneupiscere carnem dieit Paulus, et
3u hominem camalem ae auimalem mihi pro eodem Apostolns videtur aei-iperc.
Fjgo mea temeritate caniem, animam, spiritum prorsus non separo.
Nou euim caro concupiscit nisi i)er animam et spiritum, (|U(i vivit, sed spiritum
et carnem intelligo t<jtum hominem, nuixime ipsam auimaiu. Breviter, ut
dem crassi-ssimam similitudiuem : Sicut caruem sautiam aut morbosam utruncpie
11 dixi ft^It in .\K ed. Kilang. 20 Sic S. I'ctrus 11 27—30 ©tatt bet aöotlc
tarnen uee accedere bis videtur acci|)ere fte^t in H: tarnen satis apparet ex 1. Cor. 2. et aiii-
inalem humiiieni dainnari, cum ait: Auimalis lioniu nun percipit ea, quae sunt spiritus dei.
Itaque cum auimalis homu non vivat vita spiritus nee moveatur spiritualiter, non dubiuni
est, quiu animalem et carnalem hominem Apostulus eundem esse velit. Quare uemu recte
collegerit ex Origenis sententia media quedam opera. lani et Gen. 2. videmus, animalem
hominem dici, qui naturali vita et motu praedilus est 'il niea temeritate fc^lt in U
58(5 In ejjistolaui Pauli ml GalaUis couinieutarius. 151'J.
uppeUo siumni et inorl)idaiii (necjue euini iilla i-st tota morbus), quae, in-
(juantimi iucij)it sanari et saua est, sauitas vocatur, iihi vero vulnu.s aut
luorbu.s reliquus est, morbus voeatur, atque ut morbus seil viiluus reliquani
sauam cariiem iinpedit, ue i)erfecte faeiat (|iiod caro saiiu t'aceret: ita ideiii
liomo, eadem auima, idera Spiritus bomiiiis, quia aft'ectu caruis mixtus et s
vitiatus est, quatenus sapit tjuae dei sunt, Spiritus est, quatenus caruis movetur
I. fflioi. 6, 3. illecebris, cai'o est, quibus si couscnserit, totus caro est, ut Geii. vi. dicitur,
rursum, si conseuserit totus legi, totus Spiritus est, quod fiet quaudo coi'pus
erit spirituale. Non ergo duo isti homines diversi imaginandi sunt, sed
velut crepuscidum matutinum, (piod nequc dies neque uox est, utruiKjue i"
tanien dici potest, magis autcru dies, ad quam de tenebris noctis vcrgit.
iiuc. iu,3utf. Verum louge pulcherrime utmuKjue ostendit 8emivi\iis ille apud Liicam, qiii,
a iSiuuaritano siisceptus quidem curm-i , uondum tamen i)lene sanus factus
est, it« et nos in eeclesia sananuir quidem, sani autem jileue non sumus:
ob lioc caro, ob illiid Spiritus voctuuur. Totus homo est <pii castitatcm i'
amat, ideiu totus homo illecebris iibidinis titillatur. Sunt duo toti homines
et unus totus iiomo: ita fit, ut homo sibiijisi puguet contrariusque sit, vult
et non vidt. Atque haec est gloria gratiae dei, quod nos tecit nobisi])sis
siidu. 7, s-.'. iiostes. Sic eniiu superat peccatum, sicut Gedeon snperavit Madian, glorio-
sissimo videlicet triumpho, ut iiostes seipsos trucideut. Sic a(jua vino iufusa .'u
in akari primum pugnat cum vino, douec absorbeatur et vinum fiat: ita
wfaun. i;i,33. gratia, et, ut supra dictum est, fermentum in satis tribus absconditiu-, donec
femientetiu' totinn.
ßoi. 6, li. Haec autem sibi invicem adversaiit iir, ut non qiiaecuiHjue
vultis illa fuciatis. -'■>
Vide audacem Apostohnn: niliil timct igneni, negat liberum arbitrium
(|uod est miral)ilc in auribus nostris: dicit, non posse fieri quae volumus
cum nos volimtatem constituerimus (autore vel Aristotcle) reginam et dominani
(imiiium virium et aetuum. Attpie hie error et ha'eresis maxima erat tole-
rai^ilis, si hoc dixisset de iis, qiii sunt exti'a gratiam. Äunc, ut niilla sit ■^"
ei excusatio, (juin comburatnr, atBrmat id de iis, (|ui spiritu gratiae vivuiit.
niom. 7, 11. Idcm Rho. vij. dicit: Ego aut«m carnalis sum, venundatus sub ])eccato: (piod
volo bonum, non l'acio, (piod nolo malum, hoc f'acio. Si iustus et sauctus
sie (jueritur dt! pecc-ato, nbi peccator et imjiius api^arebunt cum ojwribus suis
de genere bonorum et nioraliter bonis? Gratia dei nondum ])erfecit liberum :•■'
arbitrium, et ipsummet seipsuni liberum t'aciet? <jnid insaiiiiiius?
Satis dictum est de diversitatc S])iritus et carnis: neutrnm cxtiiigiiil
allcniiii in liac vita, et si spiritus invilaiii carncm domet sibique snbiiciat :
7 consent A ccniseiitit !•' (ieii. viij. A uiili boiiod) oUc iilixiflcii StiiaflalJcn 'Jl ita
et gijitia, ut supia 11
In opistolaiu Pauli ad Galat:is commentarius. 1519. 587
(jiut fit iit nemo aiiduat gloriari, .-^c iiiiuuliiin liabere cor aut uiiuidiiin esse a
sordibus: uou euLm ciu'o mea aliquid l'aeit, ([iiod nou ij)se l'acere dicar. At
si cor inummdum est, iam uec opus luiuiduui est: qualis eiiiin arbor, tniis
et fruetus. Quod itenim dico contra iiiipropriistas , qni inveniiint in seipsis
5 actus bonos sine omni vitio aut peccato iniproprie dieto, vitiosas suas opi-
niones Pauli tani aperto textui oppoueutes: 'Nou l'acitis, iuquit, ([uac
vultis', ])ropter carnis rebellioneni, repugnantem legi mentis vestrae et spiii-
tuali voluntati vestrae.
Non servat Apostolus hie distiuctioncui superius datam inter 'facere'
10 et 'perficerc', <juia 'uou faciatis' pro 'uou ])erfieiatis' aceipit, ut clanuu
est: sed et Kho. \dj. non servat, qutuido dicit 'quud volo bomuu, nou taeio', sii»'»- ms-
id est, nou perficio. At (piando dicit '([uod odi lualum, hoc facio', hie servat
eani distinetioueru, quia facit uialuui, sed non jierficit. Quod si cui haec
distiuctio Augustini non plaeet, aliter meditetur, modo hunc sensum nou
»5 oiuittat, e.sse in uobis puguain sjiiritus et caruis, qua iuqiediti non iniplenius
|)erfecte legem, ideoque peccatores nos esse, quamdiu iu came sumus, atque
in omni opere bono egere iguosccute uiisericordia dci et dicere 'Non intres *i i*s. -•
iu iudiciuni cuni servo tuo, domiue, quia uou iustiticabitur iu couspectu tuo
onuiis vivens'.
20 Quod si spiritu ducinuni, non estis sub lege. wm. s.is.
'Dixi , iuquit , ut spiritu luubularetis , coucupiscentiani spiritus sequere-
rnini, resistentes concupiseeutiae cimiis, ne luorderetis et comederetis iuviceni
sed ser\-iretis iu%-iceni iu charitate, quao est pleuitudo legis. Nani si hoc
facitis et ita spiritu ducimini eoncupiscentiaeque spiritus obeditis, ecce
25 uon estis sub lege, nihil debetis legi sed inipletis legem. Quid ergo
riu^iun ad legem reverti vtJuistis? Quid alia via legem implere teutatis?'
DLxi satis supra, quod 'esse sub lege' est eam uon implere aut servi-
liter sine affectu liilari implere. Aftectum autem huue hiiarem non lex, uou
natura, sed fides impetrat in Christo lesu. At(|ue hoc duci spiritu, hoc
3« obedire concupiseeutiae spiritus, haec pugna et conatus, q\ii est tota vita
nostra, facit, ut deus misericorditer ignoscat, (piod illa non f'acimus quae
volumus. Nonduni euim spiritus sunuis, sed spiritu duciuuu-. Nani loan. iij. Juti. .i, 6.
'Quod uatum est ex spu-itu, spiritus est', osteudit, quid esse debeamus, hie
autem, quid sumus: debemus esse spiritus, setl sumus adhuc iu duetu et,
35 ut sie dLxerim, iu formatione spiritus. Qui autem sunt sub lege, sunt et in
operibus eamis, ut Rho. vij. Cum essenuis iu came, passiones |ieccatorum, Sfom. i,b.
quae j)er legem eraut, operabantin- in membris uostris, ut l'ructificareut morti.
Ita Rlio. viij. quoque: Qui spiritu dei iiguntur, hi filii dei sunt. Nam hoc Möm. ü, i4.
2 (licat H •') diclo vitiosos, suas upiniunes AI'" ed. Kilang. 12 quaudu dicit
l)iiUcv .Vt jeljtt in 11 37 mortui U
588 l'i eiustolam l'auli ad UalaUis tuiuiut'iitanus. iöVJ.
3oO. p, 44. iliiwre et agere itloni est qnocl trällere, de iiiin loan. vi. Nemo venit ad ine,
3oi). iL',,12. nisi pater mens traxerit eum. Item xij. euni exaltatus fiiero, omues traliam
ad nie ipsuni, id est, .suaviter niovebo, hilares et spontaneos faeiam, spiritii
(•(nieupiseeiitiaiu in eis suscitabo, (juds ]M(ises et lex terroribiis tristes et
iuvitus cügebaut aut velut jnieros temporal ibiis promissis interim fovebant. s
iioiici. 1. 4. Sic sponsa Cauti. i. Trahe nie po.st te, in odoreni currenms uugeutoruni
tuoruiii, q. d. 'Moses et pro]>lietae verbo legis, tnicibus niinis, terrent et
urgent aridaiu et iuvitani, tu auteni verbo gratiae et memoria exhibitae
miserieordiae diüciter trahe et unge suaviter'. Oder euim ungentorum
Euangelium gratiae dei est, in quo olfit, id est, fide pereipitur uugentum m
Sir. 24, 20. gratiae dei. Hinc illud Eeclesi. xxiiij. iu j>lateis sicut evuuamomum et bal-
samuni aix)matisaiis odorem dedi, (juasi myrrlia eleeta dedi suavitatem odoris,
'Im. 4.S, 9. et jisal. xliiij. myrriia et gutta et easia a vestimentis tuis. >Sic Paulus: oder
s.üor. 2. i.sf.bouus Christi sumus, aliis in vitam &i: Idem trahere etiani sibilare dicitur
3ci. 7. iR. aj)ud Esaiam vij. in die illa sibilabit dominus niuseae, quae est in extremis '>
finibus AegA'pti &c. id est, s])iritu saucto aiHabit, spiritum eoruni excitabit,
1. Hon. i;i, ut eoueuiiiscant contra caniem &r. Sic iii. l\e. xix. scribitur Ilelias neiiue
iiff. . . . ' . . . . •. . . '
in si)U'itu türti necpie in commotioue uequc in igne (quae onmia siuit terrores
legis) sed in sibilo aurae tenuis sensisse dominum. Quia nou ex trLstieia
aut iiecessitate sed hilaritate ac suavitate inipletur lex doniiui. 211
W'ii. ■"•. Manifesta autem sunt opera earnis, ouae suut foruicatio,
19—21. . ... ... . . . . .
inimuudicia, impudicitia, luxuria, idolorum servitus, veneficia,
i niniicitiae, contentiones, aeniulationes, irae, rixae, dissensiones,
sectae, invidiae, homieidia, cl)rietates, comessatioues et his
similia. -t»
Hie omnium manifestissime patet, carnem noii pro lil)idinosis aeeijii
liuitiun eoncupisceutiis, sed pro omni ])rorsus eo, qiiod eontrarium est spiritui
gratiae. Nani haereses seu sectae et dissensiones sunt vitia subtilissiniarum
mentium et sanetissima specie fulgentium. (Jiiod ideo dico, iit stabiliain quae
supra dixi, per carnem totuni homiueni signiticari, per spiritum aeqne totum, ■f"
at(|ue honiinem interiorem et exteriorein seu novum et veterem uon distingui
«üi. .'.,22. inxta dittereutiam aiiiniae et corporis, sed iuxta affectus. Nam cum t'ructus
.seu opera Spiritus siut pax, fides, continentia &c. et haec iu corjiore tiaut,
quis potest negare spiritum et fructuiii eius in corpore membriscjue carnalihus
LGor. fi, LS. esse, sicut expresse i. Cor. vi. An nescitis, inquit, quod inembra vestra temphim ^'^
suut Spiritus sauet i? Eece non tantum anima , .'icd niembra quoque sunt
i.iioi. 6, 2ü. spirituale teiiipluni. Ktiterum: gloriticate et ))()rtate deum in corpore vcstro,
ijiiii (licit 'in aiiiina vestra\ ('(intra, (|uaii(li) invidiae, iiiimicitiae vitia sunt
I id est II :) Spiritus ed. Erlang. 14— 2U ÜSoil Idciu traliere biä lex domini
ic()(t in II 17 ilj. i;liii. .\i.\. .\ :l. Itcg. 1). ed. Krlaiig. -iö sicut expresse 1. (,'cir. 4 II
In f'pistolam Pauli ad Galatos commentarius. I^IQ. 589
aninioriuu, quis neo-al)it, cariicm os.se in aninia? Igitiir spiritnalis lirmio tntns
homo est, (iiiantiini sapit (|na(' dei sunt, camalis totus, (inantuin sapit (juae
siia sunt.
Aposfohis, i^narus Ari.stofolieac ])liil(isoplii:i<' , non api)ollat liaco vitia
■i hahitiis in aninia, sod opera i])sa, qnilins onniihns nnnm lialiitnni trihuit,
camem, hoc est totnni lioniineni ex Adam natnni. Nani ilii adhnc liodic
fpiaernnt snhiectuin vitinrnm et virtntnni, neoduin invenernnt, an in rationali,
an irratiouiili parte loeanda sint. Beatus, (jneni tu emtlieris , doniine, et de^ii. sj, i:m-
lege tua docueris, ut libcretur a stultis illis et vanis cogitationihus et mitiges
i>' ei a diebns istis pessiniis, donee fodiaüu- peeeatori fovea. Igitur euni Apostolo
contemptis habitibus :\liisque deliriis nioralis philosopiiiae, seito aut earneni
aut spiritTUu te esse et utrunqne ex fruetibus suis eognosei, quos hie Apostohis
aperte ennnierat.
In isto \'itioruiu ninneru nnlli tere eonsentiunt. Beatus Augustinus xiij,
••'• beatus Anibrosius xvi, Noster xvij ponit. Beattis ITieronymus xv reeitat,
omittens inipudicitiani et lioniieidia, dieensque: In latinis eodieibus adulteriuni
([uociue et impudieitia et lioiTiicidia in lioc eatalngo vitioruni refernntur
scripta, sed scieudum, non phis quam (juindecim earnis opera nominata, de
quibus disseruimus. Haec ille. Erasmus et Stapulensis fei-e cum iiostro
20 eonsentiunt, nisi quod aihilterimn ad<huit et vcl hixnriani vcl iiiqindiciiiam
tollunt.
Opponit autem Apostolus non singtdos t'ruetiis singulis operibus, sed
eonfuse unum multis et nuilta niuhis, ut ciiaritat<'m et gaudium fornicationi,
immunditiae, bixuriae, (juae sunt perversae dilectioues pervcrsaque gaudia,
w pacem, patientiam, ionganinütateni, benignitatem , bonitateni inimicitiis, eon-
tentionibus, litibus, irae, rixis &c., fidem liaeresibus, idohitriae, vencficiis,
eontinentiam ebrietatibus et coniessationibus.
Prinumi est fornieatio, nota satis.
Secunduni iinnumdicia, i|ua d. Hicninymiis compreliendit omnes extra
"■o ordinarias infantlas(|iic V(>hq)tatcs.
Tertiiun luxuria (nam 'impudieitia' nostri textus videtur e maruinc
relata in textum, ut quam aiiquis glosandi studio super 'immunditiam' vcl
'luxuriam' t^ignarit aut ita in aliis habcri notarit): iianc autem licet d. Mic-
ronynms geueraJiter extenderit etiam ad excessum eoniugum, graeee tarnen
3'' aselgia, lascivia vel, ut Ambrosius, obseoenitas, dieitnr, quod ad mores, gestns
quoque et verba jicrtinerc potest.
Quartnm idololatria, etiam ipsa notii satis, sed nunc nulla salteni
crassa illa et quae in gentibus erat. C^aeterum quorum deus venter est et -mt n, i».
qui avari sunt, etiam Apostolo autore idolatrae sunt. Idolatrae sunt on)nos isvii ■■'•. ■'..
8 an in irrationali p.iite li)can<la sit 11 19 — 21 5ßon Krasnius bii inipudicitiani
tnlinnt fe^lt in II 24 perversae ilelcctitionos II :'.7 iilol.itria il
590 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
adulatores et siiperhi ae qiiiciniqtie gloriantur in honiinc vel seipso vpI altern.
Ita hodie non pariiin niiilti princlpes et pontifices idola sunt.
Quintum venefieiuni est, quod malum hodie niire inci-escit. Dieitur
aiiteni Hieronvmo teste ars nialefiea. I'liarniaeiim enim j^^raeee veneniim vel
medi'.'amoiitiun dieitur, inde pharmaceutria veuefica. Igitur magos, malefieos, r.
carniinatrices, et si qui alii, qui pactis daemonum nsi illudunt, noeent, furantur
]>roxiniis suis , Apostolus siguificat. Ciaret anteni tanti Apostoli quoque
autoritate, venefieia illa non esse niliil, sed posse nocere, quod multi non
ereduut.
Sextum, inimicitiae simiiltates et silentia iaiter se odia esse videntnr. m
Lites, quod noster textus content! ones , graecus eris, id est lis, opus ini-
niicitiaruni, aemulationes seu zeli: supra dictum est. Irae: notum est.
Rixae, quas d. Hieronymus graece eritheias dici aptius putat, quando scilicet
ali(juis, ad contradicenduni jtaratus, stomacho delectatiu" alieno et muliebri
iurgio eontendit et jirovocat contendenteiu. Haec oiiinia experientia et exemplo i''
duoruni adversariorum melius (|uam descriptione colligere possis. Primum
enim sunt inimici atque discordes: tum data (jua<-unque occasione mox
litigant: litigantes autem aemulantur, dum (luisijue alten superior esse
nititnr: aemulantes autem iraseuntur: irati autem ([uaerunt utrin([ue, quod
dieant aut faeiant aut omittant (juod alterum mordeat ac- provocet, hoc est, 211
rixantur: rixantcs autem disscnti unt et quisque sua defendere promptus
est alienaque infirmare. Ex (juibus tunc seetae et haereses fiunt, dum
(juisque alios in suam partem traliit et alteri abstrahlt. Hinc alitur invidia,
atrox malum: tandem in caedes et homicidia ruunt. Et liic finis huius
luali. Exemplum sume inter duos fbi'enses adversarios aut duas respublicas -j:,
iuvicem adversarias aut inter duos sophistas ae theologistas pro opinionibus
suis eertantes. Novem ergo gradibus seu eapitibus distinxit concupiseentiam
illam earnis amarulentam atipie colerieam: aileo detestatur adversarios eliari-
tatis Apostolus. Addit hie d. Hieronynuis, haereticmn dici omnem, (jui
scri|>turam aliter intelligit (|uam sensus spiritussaueti flagitat, etiam si de ;to
ccclesia non reeesscrit: dura scntentia suj)er Aristotelicos theologos.
Deinde septimum el^rictas, quae non tautuni vino sed omni aiio
siic. 1, 1.'.. genere potns prohilx'tur. l-nde Lueae i. A'^inum et siceram, id est ine-
briativuni, non bibet. Commendatur sanc abstinentia vini et sobrictos in
variis scripturae locis. Contra, (|uid ebrietiis praestiterit, satis eiusdem pi'o- ■<:•
i.9noi.9,2iff. baut scriptm-ao historiae in Noe, Lotli , (|u<)ruui ebrietas sine propria culpa,
non tarnen sine malo aliorum contigit: svx\ notae sunt historiae passim.
fiiic. 21, ;i4. Unde Christus Lueae xxi. Attenditc, ne graventur corda vestra crajiula et
ebrietate. Et certe ebrietatem satis a])paret esse qnandani pestem in nostris
12 Irae: notum est fe^tt in II 29— Ml Slon Addit liio 16i§ Aristotelicos theologos
fe^tt in II 32 Decinuiniseptiimuii AH; bic Sc'Snrt Koiiido so|itiniiuii ((1)011 in F :'.9 91on
Kt Corte 613 cxpurgüudi S. '>!)) .3. 5 ffl)lt in H
In eiiistolain Pauli ad Oalatas comnientarius. 1519. 591
regionibus, diviiio l'urore iiniiiissain. Fiiginius pas.siiii pi'stilcntiuiii caniis et
omni studio nos armamus et curamiis, ne corri]>iainur ah ca: in lianc vcro
pi'.stom insigiii caecitato nos ipsi irniiimis, nee est cpii saltoiii uioneat, nediini
proliiheat, dpni(|iu' iiupetiiosiiis grassatiir (]nam ut s])es esse possit caiii
'■> expurgaudi.
Ultimum comessatio, ijuae Lueae xxi. crapula dieitur: sicut cbrietasi'm. -.Lai.
niniiuni hibendo, ita crapnla niminni eomedendo gravat eorda. Et hoc cclebrc
nialiuii inire crescit etiani in ilncibns popnli et inagnatil)ns Isi'acl tanto in.\n,
tanto apparatn, tanta ferculornm coj)ia et varietatc, ut priscornni insigncs
10 erapiilas vidcantur data opcra vello irridere. Venit anteni vcrbuni 'cDnies-
satio' a nomine 'C'oinos',' (pii Graecis deus convivii et crapnlae dictns est.
ut sicut a Venei-e libido ita a Corao crapula dicitur, utrunque sane iniiufn
potentissinuun et vicinuni: Iniie venter, illi ea (piae infVa ventrenv sunt ser-
viunt, et CV>mos Venerem servat ac vi'getat, aliotjuin sine Cerere et Bacclio
I-' friget Venus.
In fine addit 'et iis siniilia\ quia quis omncni Icrnam earnalis vitae
recenseat? Xani superbiain et vanani ghiriain satis sub aenniiation(! e( zcio
compreliendit, detraetioneni, nialedicta, clanioreni, blaspliiMnias snb ira, invidia,
dissensione &c., dolos, fraudes, insidias, niendacia sub eisd(>ni: partes enini
20 aliquot signavit, ne Galafae causareutur sese noseire, (|uoniodo caniis con-
eupiseentiis resisterent.
Quae pracdico vi)l)is, sicut ])raedixi, (jUdniani (|ui t alia w.u. :., ii.
aguut, rcguuni dei non c(insc(|ncntur.
Ecce hoc est spiritn anibulave et non pei-ficere earnis desyderia, spiritu
2i duci, non esse sub lege atquc onniem legem in xuio charitatis capitulo com-
plecti, scilicct si haec non Haut. lam vides, quam non snfficiat sola fides,
et tarnen sola fides iustificat, quia, si vera est, impetrat spiritum cliaritatis.
Spiritus autcm charitatis hacc omuia fugit, ac sie legem iniplet et rogmuu
dei consecpiitur. l'roinde totnin fidei tribucndum, fides autem verbo, vcrbtuu
30 autem divinae misericordiae mittcnti \erl)i Apostolos et praedicatores, ut sit
omnis sufficientia nostra ex deo, a ipio veiiit onuie donum et datuni optinnnn.
Hi^c sunt quae in populo tractari Djxirtuit et eo online tractari, quo
ab Apostolo traduntur, ut prinuun de suis viribus desperantes verbuni litlci
audiant, audientes credant, credentes invocent, invocantes exandiautur, cxanditi
3'' spiritum charitatis accipiant, ace<>pto spiritu spiritu ambulent et desyderia
caniis non perficiant sed crncifigant, crucifixi cum Christo resurgant et ivgnuni
dei possideant. Nos autem in operibus a nobis electis et statutis aiiimas
occupamus, semper docentes et niuKpiani veritatis scientiam attingentes, immo
7 — 10 Son Et hoc 6i§ inidcie fehlt in II 9 tantn t'crciilHinni ndc 'Jlii?cintien
.SO niittcntis aüt 'Jüivfiatcn
') Kci/uof.
592 Ii epistolam Pauli ad Galatas comraentarius. 1519.
eonti-a pietatem liberum arhitrium et \irtiite8 iiostras erigentes, pi-aesiunptionem
ditcentes et nierita congrui et ooiuligni vanissinie iactantes, taiKlem Dutioiam
Cliristi penitus tollentes et miserriinas conscientias hominibus multiplieautes.
B. Augustinus super verbo 'qui talia agunt': Agunt, inciuit, talia,
(|ui cupiditatibus carnalibus consentientes facienda esse deoernunt, etiam '■
si adimplendi facultas non datur. Et subiungit miram distinetionera. Aliud,
iiujuit, est nou peccare et aliud peccatnni non habere. Xam in quo peccatuni
non regnat, non peccat, hie est qui nou obedit desvderiis eins: in quo antem
non existunt omnino ista desyderia, non solnm non peccat, sed etiam non
habet peccatum. Quod, et si nuiltis e.K partibus in ista \-ita possit effici, ex w
onnii tarnen parte non iiisi in resurrectione atque connnutatione caniis spe-
randum est. Haec distinctio idem docet, quod supra satis est dictimi, quod
homo, inquantum spiritu ambulat, iustus et sanctus est ac non peccat, at
inquantum desvderiis adlnic niovetur, peccator est et camalis: habet ergo
peceatimi in carue et peccat caro eins, ipse vero non peccat. Mira scntentia: '''
idem homo simul peccat et non peccat. Hie concordantm- duae illae loannis
1.50(1. 1, 9. apoötoli sententiae: prior loan. 1. Si dixerimus, quia peccatum non habemus,
1.30I1. :i, 9. nosipsos seducimus: posterior iij. et v. Omnis qui natiis est ex deo non
jieccat. Omnes ergo sancti habent peccatum simtque peccatoi-es, et nullus
]ieccat: iusti sunt iuxta illud quod gratia in eis sanavit, peccatorcs iuxta jo
quod adhuc sanandi sunt.
®(ii. .'.,22. Fructus autera Spiritus est charitas, gaudium, pax, patientia,
lionignitas, bonitas, longanimita.s, mansuetudo, fides, modestia,
CO nti nent i a, castitas.
Xon est dubium, quin tantum noveni fructus mimerai-it Paulus, ut •->.•.
ex d. Hieronymo, beato Augustino et graeco liquet, ubi sie censeutiu': fructus
Spiritus est charitas, gaudium, pax, longanimitas, l)eniguitas, bonitas, fides,
mansuetudo, coiitinentia. Apparet autem, numeruni duodecimum istum cre-
visse imperita aliquonnn diligentia. (Jui cum vel in glosa vel marginc vcl
in Hieronvmo invcnisscnt 'paticntiam', in textum retiderunt in quartum locum, ■'■<'
in quo 'long-animita.^' ])onenda fnit, (piam in septimum transtulerunt., Deindc
'«•oiitinciitiain' id (piod 'modestiam et castitatem' ex d. Hieronymo significarc
\ideruiit, adiccerunt has duas textui, et 'fidei' ac 'mausuetudinis' loea per-
mutarunt.
Perit ergo fundanientum doctrinac illorum de duodccim fructibus non ^'■•
modo defectu numeri, verum et ratione intelligentiae. Eli enim ex fruc^tibus
faciunt suos habitus in aiiiina subiective iiaerentes: Apo.stolus autem facit
cos opera .sj)iritus vitalia et per totum homincm diffusa, opponit cnim eos
operibus camis. Sed et 'sjiiritus' hoc loco (licet rcfragimte Hieronymo)
12 s.itis est ilIstliK'tnm 1' 2."j iiniiUM.ivit AI" cd. Kriaiig. Sü I'eriit II
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519. 593
non spiritiuii sanctiim sitriiificat, sed spiritualom homincni, ut sit antitlicsis
'opera earnis, f'ructiis spiritiis': 'caro' arhrn- mala, jiroferen.s spinas et tribnlos,
'spiritiis' arbor bona, proferens uvas et ficns, ut Matt. vij. Nam et AnibrosiusOTniiii.i.ir.tf.
(licit, (jiKul lex Spiritus Iiaeo operattir, et beatns Hieronvimis, in viarn reiliens,
5 spiritiini arboreiu bonam interpi-etatur. Item eaniis opera, nou triietiis,
spiritixs fructus, non opera voeat. C'iu- hoc? nempe quod opera carni.s non
siuit utilia, quia spinis et tribiilis nemo friii potest, sed .sunt opera mala,
tantimi nocentia. At opera spiritns prosunt et fnii illi.s possmnus inaeternum,
sunt ficus et uvae terrae promissionis : recte ergo fruetug nomine eommendantur.
•iJ Primus est eharitas, de qua dictum est, non esse eara qualitatem
latentem, .sed sicut de fide beatns Augustinus dicit, quod unusquisque eam
eertissime videt, si eam iiabet, ita et spem certe sentit se habere, ita et
eharitatem praesertim tempore tentationis eertissime videt, si habet. Est
ergo haee dulcis motus in deuni iraseentem et proxinium offendentem. Tune
'■'• enini probatur eharitius dei, quando percutit et perturbat, sicut in martyribus
monstratiun est et in Christo passo. Tune autem probatur ch;u-ita.s proximi,
quando proximus otfendit et odium mereri videtur. Aliociuin nulla ferme
virtus simidationi magi.s jiatet, adeo ut Rho. xij. Apostolus id unmii eurarit, söm. 12, 9.
dicens: eharitas sine siinidatione. Habet eniui deus midtos amatoi-es, qui in
M psalmo seribuntur: Confitebitur tibi, cum benefecens ei, et psal. Ixxvij. Et*t.J9.i9.
dilexerunt eum in ore suo, et lingua mentiti sunt ei. Ijateat ergo in ]iace,
sed in hello nihil vivatius sentitur quam charita.«, spes, fides, iiisi difHdentiam,
desperationeni , odium quoque non sentiant
Gaudium, secundus fructus, aeque ut eharitas, in deo et proxinio
25 est: In deo, tjuaudo de divina misericordia laeti sumus, etiam in mediis
mundi proeellis laudantes et benedicentes domimmi in Camino ignis die ac
noete. In proximo vero, quando illius bonis non invidemus, sed congratulamnr
tanquam nostris propriis, laudantes dona dei in ilJo. At sicut cai-nis secta-
tores fingiint eharitatem tempore sereno, ita et gaudium: laudant deum et
30 dona dei in hominibus, sed donec offendantur: tum opera carnis proi-iiunt,
detrahunt donis dei quae prius laudarant, tristantm- si detractioui eonim non
sit successus nee minuatm* existimatio proximi. Nemo enini credit, quam
profunda sit malicia camis: tarn miütos secure perdit, donec tententur et
prol)entiu-.
3i Plana videntur et aperta Apostoli verba, sed si in usimi jioiiii'^j invenics
quam arduum sit non operari opera camis, (juac insensatis illis videntur a
se esse longissima, cum sint illis jilenissimi. Xam etiam siqier relit;ii>ne,
.super observantiis, super bonis operilius, super regulis, statutis, traditionihus,
moribus hominum pleno inipetu proruunt. Sed hie aceipinnt velamentum
*o zeli et amorem iusticiae, et pro sancta religione secni-e vastant eharitatem
12 f. ita et cbaritatem 6i§ eertissime videt fc^lt in 11 2S in illis AF cd. Krlang.
8ut^et§ aBerle. II. :J8
594 In epistolam Pauli ad Galatas comiuentarius. 1519.
et pacem et gaudiiim. Qui furor hodie oninia fere monasteria, omiies eeele-
*i. J8. 31. sias et, ut psal. ait, Klectiorcs I.srael ocoiipat. Xani in ii.s, (|ui publice iiiali
sunt, facile dignoscuntur: at suh tonsuris, intuli.s alii.s(jiie .•^aeris ritihii.'i piildire
sagiuatur ac .seciirc regiiat Belieinoth iste, dum creduut se (>l>.se(|iiiuin deo
praestare, si ,suae factioiii^ carnem ameut, extraueos vero immortali odio
persequantur ae erimineutur.
Tertius est pax, quae et ip.sa duplex est: In deo, haec est bona con-
seieutia in niisericordia Christi nixa, sed exnperat quandoqne onineni sen.snni,
dnm tnrbatur abscondente se deo et faciem avertente, eonseientia silii relicta,
In proxinio vero, dum ceditur eins voliuitati. Nam pax liaee cum honiinibus
stiu-e nnnquam jiotest, si quilibet sua iustificet, tueatur, (piaei'at, cxpostnlct,
sicut liodie forum liliomanum et iura ecclesiam replevenmt litibus, iin-giis,
causis, interim frustu ])arvulo jiacis contenti, qua cum suis coiiveniunt,
faciuntque sibi ipsis ojierciilum nequitiae, ut uihil minus putent, i|uam se in
operibus carnis esse submersos. Nou enini cum quantis discoi-di'ut, sed cinn
quautis coucordent, attenduut, reliquos etiam doeere pacem parati. Prorsus
;Hiim. 12, 18. lii nihil de pace intelligunt , (juam Apostolus Rho. xij. connnendat, dieens:
awiitti). .'., 9. quautuni iu vobis est, cum unmibus hominibus pacem habentes, et Matt. v.
Beati pacifici, quoniam filii dei vocabuntur.
Verum huius pacis dissolutionem iuristae sane doctissime excusant,
quando vim vi repellere doceut et iusticiam tuendam esse iactant, quasi non
sit summa omuium insticia iusticiam suam relinquere et adversario tollciiti
pallium cedere, etiam tunica adiecta. Breviter, impossibile est Euangelium
et iura hominum simul servare: ideo impossibile est, pacem simul cum iin-ibus
stare, maxlme nostra aetate, ubi Enangcliuni nihil est, iura sunt onmia in
Cffb. c, 4. Omnibus. Hie est angehis in Apoculypsi missus in ira dei, ut sumerct pacem
de tt'rra.
(•iuartus est longauimitas, graece macrothymia.' Non est enim hie
hypomone,^ id est patientia, nee anoche,' id est tolerautia, qnanqnam d. Hie-
ronymus pro eodem aecipere velit jnvtieutiam et longanimitatem: verum aliud
videtur esse malos tolerare, aliud eorum iniurias pati, et adhuc eoruni
expectare emendationem , ojitare salutem, non cogitare vindic^tam, quod pro-
iHüni. •.', 4. j)rium est longanimitatis. Iiho. ij. An divitias bonitatis et |ia(ientiae et longa-
nimitatis eins contenmis".' l^onitas est, qua bcnefacit eis: |)atieiitia, (|ua eos
patitur abuti beneficiis, ingratos reddentcs malum pro bono: longauimitas,
(|ua expectat emendationem corurn.
(iuintus est benignitas, se.vtns bonitas, quae si<; differnut antore
Hieronymo: Benignitas est virtus lenis, blanda, tran(juilla et onmium bonorum
14 sub ip.sis AF eil. Erliuig. 20 f. Ilic Oft .•Hindus ti? pacoiii ilc toiia fi'f)It in II
28 liic fc()tt in Cfl. Kilaiig. :in pro cadciii II
In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. ISig. 505
apta coiiRortio, invitans ad fainiliaritatom sui, diilois alloqiiio, morilnis toin-
perata. l^ntle heatu-s Amln-osius liuhet 'Iciiitas'. Hacc pas.siiii et harbare
vocatur amicabilitas, vernacula ireuiitlicli, luikkelig, leudselig, graece clirestotfs,
quam ij. Coriiit. vi. suavitatem iiitcriirctatiir dicens: In suavitate, in spiritu 2. Gor. n, n.
i sancto, et liinc Elio. ultimo elircstulogias dulcos scrmoncs dixit. Et rcctinsmöm. ir„ 18.
suavitas quam hcnionitas mihi dioorotur, quod nialignitas contrariuni \itiuin
atrocius est quam ut difficiles illos et insuaves signifieet. Dicitur enim de
insuavibus 'bonus lionio est, sed noscit boniimmi so moribus attomperare, er
ist frum, aber gar tzu unfreuntlicli und nit leudselig'. Jkmitas ergo potest
10 e.sse tristior et fronte severis moribus irrngata, ad benefaciendum tanieu
exposita, nemini noect, omnil)Us prodest, sed limnanitatis ali(iuid ei deost.
Septimus f'ides, quam d. Hieronynnis eam intelligit, (piae ab Apostolo
snbstantia renim sperandamm Heb. xi. scribitur. Nam siibstantiam cxponitt'rt'r. n, 1.
pro possessione, dicens: Quia quod fide ])ossidemus, speramus esse venturum.
»:• In qua sententia et ego diu fui, (juod observasseni substantiam in sacris
literis fere ubique pro faeultatibus et possessione usurpari, niaxime cuni ad
hoc Hieron\nni huius loci tenereni autoritatem. iXam quae de snbstantia
sententionarii comportarnnt, quid est recensere? At postquam Pliilippns
mens Mehuu^hthon, adolescens corpore, senex venerabili mentis canicie, quo
:'o in gracciis utor praeceptore, me sie sapere non pennisit, ostenditque sul>-
stantiam, (juando faeultatem signifleal, non hypostasin (quo verbo Apostolus
Heb. xi. utilur) sed vel l'sian' vd JJroton'^ vcl Hvparxin' graeee diei,.oci)v. 11, 1.
mutavi sententiam cedoqne sensu nieo, hypo.stasin seu substantiam signifieare
proprio subsistentiam et substantiam, qua (piodlibet in se subsistit, ut
25 Chrisostonuis sapit, vel etiam promissioncm, pactum, de quo non est nunc
tempus latius disputaudi, expectationem, quac verbi, unde descendit h\-]wstasis,
vis et proprietas admittit. Potost autem 'fides' hoc loco non absurde accipi
pro veritatc seu fidditate scu simi)licitate, quac neminem fallit, quae in
negotiis et eommuni mortalium vita summe est necessaria, ut etiam duj)licem
30 sie fidem invcniamus, unam erga deum, cui fidelcs sumus, non tantum quod
servamus nostra promissa, (juantum (|uod credimus illius promissis, alteram
erga hominem, cui sumus fidelcs, scrvautes et tenaces ])actonmi ac pro-
missorum.
Octavus mansuctudo, quani Hicronymus opponit irae et rixis, quae
35 a longanimitate forte dilficult<T distingiiitur. At nota est mansuctudo et
mitita.s, quod sit virtus, (|uac non irritatiu- ad iram, non vindicat, ultra (|uain
longanimitas est, quae cxpectat emcndationem malornm, (|ui etiam ikhi
irritarunt.
3 holdselig ff^lt in H /pj,<iror>;i: II 8 er ist wol frum II 13—27 Son Nam
substantiam 6i§ proprietas admittit fcljtt in II 24 quam quodliliet A :i7 qui otiam 11011
irritarunt fe^tt in II
') =-T nvalai: -) = liotorui'. ') = vnuqiiv-
:38*
506 Ii eiiistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
Nonu8 conti aeiitia seu rectiiis tempcrantia, quam non tantiim in
castitate dobeniiis accipere sed et in potu et cilio, (juare i'ius seutentia easti-
tatem et modestiani complectitur. Itaqiie et ooniiiginu hie frenat licentiani,
nt eontinenter vivant, niodestia teniperantes carnis lihidineni.
otoi. -., 23. Adversus hniusniodi non est lex. 5
Memor argnmeuti suscepti seiuper inculcat legem, quae non iustifieat
1. Tim. 1, 9. eonfideutes in eam: .sie Timot. i. Lex non est iusto pcsita, 8ed rehellibu.s et
jKirricidis <S:c. Non indigeut lege, qui tales .sunt: ut quid ergo Galatae ad
legem revertuntnr non modo decalogi sed etiam ceremoniarum ? Vides cnini,
Apostolum non de eeremoniali tantum lege, sed maximeet de morali hnjni. m
Itermn autem suo tropo theologi.ssat Apostolus: quare cavendum est
a stulta intelligentia, (juasi iustus non debeat beue vivere bonaque faeere
(nam hoc rüdes intelligunt non esse sub lege), .sed ideo iustus non liabet
legem, fjuia nihil debet legi, ut qui habet charitatem (juac facit et inijilet
legem. Sicut iij et vij (paradigma est Augustini) non debent esse decem, i.'.
.sed sunt decem, nee ad hoc, ut decem tiant, quaercnda est ulla lex aut regula.
8ic domus aedificata non debet aedificari: est enim, quod ars aedificatoi'is
velut lex quaerebat. Ita iustus non debet bene vivere, sed bene vivit, nee
indiget lege quae doceat eum bene vivere. Sic virgo non debet esse virgo:
(juod si per aliquam legem quaereret fieri virgo, nonne insaniret? Iniustns o»
autem debet bene vivere, (piia non bene vivit, quod lex requirit. Hoc totum
lU'get, ne ex lege et operibus iusti fieri praesumant, sed per fidem accipiant
spiritum sine lege et operibus, ((uo legi satisfaciant, ut al)undc satis dictum
est in superioril)us.
©Ol. .'.,34. (|ni autem sunt Christi, carnem crucifixerunt cum vitii.s et m
C(iiicu|)iscentiis.
Ad occultam rcspondet quaestionem, (jua ex jiraedictis f|uis]Mam motus
quaereret 'Si adversus hniusniodi non est lex et sunt iusti nee debitorcs
legis, ut (|uid jiraiH'ipis, ut opera cai'nis non faciant, spiritu ambulent et alia
f'aciant? Nonne debitmn ab eis exigis? Nonne legem praescribis? Nonne m
adversus eos tua praeeepta .sunt".' C^uid tibi ii)si confradicis?' Qidd, putas,
aliud responderet (|uam quod supra didicinnis, (|nod ii, (|ui ])erfecti in iis
sunt, sub lege non sunt: legem imjilent plene , ideo lex nihil adversus eos.
verum dum in carne nemo est, qui haue nutaiii pericctc attingit, in hoc-
saltem servantur qui Christi sunt, (piod carnem suani crucifiguut i't ])Ugnant :ir,
iHüm. 7, -.'i. cum de.syderiis eiu.s, et sie s])iritu inqilcnt legem dci, licet caruc (ut Klio. vij.
dielt) serviant legi peccati. (^uare i'ructuuiii spirilus descrij)tio, contra <|Uos
lex non est, jiotins |iraelixa meta est, ad quam iiitcndum est spii'itualibus,
2 ciljo, (|U.a spiitoiil!;» II 7 sie 1, 'l'liiKi. 1. II '2'j Qui riiiiii II :I4 iiüiiigat II
In ('iiistolain Piiuli ad (iiil.itas coiuiiiL'ntarius. 1511). 597
»jiiani ((iiod ;ili(|iu)s illuc juTvenissc si'utiat: taiituiu t'r<j;(> illis iioii advcrsatiir
lex (jiiaiitiim spiritii vi\-iint, tautuin adversatur (juaiitnni carnis moventur
desyderüs.
Et liiinc canonL'in esse intdligondi oninia alia, in (|nil)iis iiisti ot .saucti
5 in terra coiuiiieiKlantur, piilcliiv et copioso probat hcatiis Augustinus de
natura et gratia. Sie Rlio. vi. vetus lionio uoster siinui erueifixus est cum ^i'»"'- 1>- «•
Christo, et supra ij. ("Iiristo eonerueitixus suui: vivo iam iiou ego, vivit vero *>'• -. i'J i-
in me Ciiristus. Traiiseo, (piae liie d. Hieronynms ex Origene reeenset neque
satis placent. Dixerat Apostolus, non e.sse Icgcni adver.su.s spirituin, (|ui
1» fruetifieat fruetus lege ])raeeejitos : ita eontra non o])(>rantur ojiei'a earnis,
faeiuut bonuni et deelinant a nialo. Quare? (juia sunt Christi, pertinent ad
Christum, nou ad Mosen, non ad legem. Si autem sunt C-hristi, sine dubio
carnem erueifixam habent, non per legem, quae earneni magis irritabat, scd
per Christum, quasi dieat 'Christi esse non potestis, si legis esse vultis. Si
i") legis e.stis, earnem non erueifigetis, erit(jue adversus vos lex'. Ideo ii, qui
smit Christi, snb lege non sunt et simul <;n'iieni eruoitigunt cum vitiis et
desyderüs.
'Vitia' seu graece 'passiones' Hieronyiiuis putat geuiu'alius dictum,
ideo additnm 'concupisceiitiis', (piia passiones etiam ad dolorem rcfcruntiu-.
?u Quid autem, si per vitia scu passiones int<'lligat |>crturbationes irascibilis
virtutLs, in amarulentia cordis l'urenles, et per concupiscentias atl'eetus eon-
cupiscibilis, iu titillatione carnis blandientes? qnisque suo sensu abundct.
Nota est forma huius crueifixionis: nam elavi sunt verbum dci
per impulsimi gratiae dei penetrantes et earnem prohibentcs, nv. setpiatin- sua
ih desvderia. Sic Eeelesi. ultimo: Verba sapientium sicnt Stimuli et quasi *"i). i;;, ii.
clavi in altnni defixi, quae per magistrorum consilimn data sunt a pastore
uno. id est jier Apostolos et ])rophetas a Christo.
CAPITVLVM SEXTVM.
Si spiritu vivimus, spiritu et ambulemus. «m. 5,25.
30 Xon referre multum credo, quod nostri Codices liic Cai)itulum >c.\liuu
ordiuutur, (piod Hierouymus et graeei inf'ra ineipiunt 'Fratres, et si lunno
praeoecupatus &c.'
Eundem servat ordiuem in \vm; Epistola, (juem ad Khomanos: nam et
illie primo fidem docet per undecim eapitula, duodeeimo eharitatcm et f'ructus
35 Spiritus tractat, tertiodeeimo et relitpiis pro suscipiendis infirmis in fide
laborat. Ita et hie institutis in fide et eharitate iuter alios mores id curat
quoque, ut infirmos ant lapsos non f'astidiant. Sic enim beatus Augustinus
recte, meo iudicio, jMitat haec die! in cos, ipu de litera rcdncti in spiritiun
6 erueifixus sum F 8 f. Transeo iis pliR-ent fcl)lt in 11 :!•'! (juani AH
598 In epistolam Piiuli ;ul Hakitas coiuiueutariiis. IbVJ.
iiifinuiores despiciunt, de seipsis vaiif gloriautes, ideo luoiieri, iit, si ^iiiit spiri-
9Ji)m. u. tuiiles, nou sibi placeaut, sed iufirmitates imbecillium sustiiieaut, ut Rlio. xiiij.
9iBm. 15. et XV. dlcit: nain nisi lioc f'accivnt, spiritu tjuidem iucepi.s.sent , sed iion am-
bularent .spii'itu, facti superbi f'ratnmi couteiuptores.
Est ergo seiisus: Certu.s siim, (pK)d sive ex hac sive priore niea doetriua
in spiritu edocti fiieritis, aliquut inter vos relinqui, qui scnipiilosi siuit, luiudum
tidei .sauaoi opiiiiunem ab operibus legis potentes diseeniere, ut qui tiniore
couscieutiae iiohiut ab operibus legis desistere, nou satis tideutes iiisticiae
sülius fidei: hos, iuquani, ojiortet uon despicere sed blande fbvere, donec usu
et exeniplo f'ortiuni roborentur firmentiu-qne. Nam ad hoc illi seniper reliu-
quuntur velut pauperes in niedio populi, ut siut, in quos charitatis ot'ticia
))ossitis exercere, ideoque 'si spiritu vivinius spiritu iueedamus', hoc
est, perseveremus et procedainus. quod fiet, si infirnioruni inibecillitate non
siuamus uos tentari ad fastidiuui eorum et nostri propriaui complacentiain :
iioc euiiu esset de spiritu declinare, nobis placere, non per charitatem aliis
servire, sicut hodie (|U()(|ue abundat infirnioruni vulgus, etiam inter doctissimos,
(jui misere tor(pientur couscientia legum hunuinaruin , uee audcnt fidere soli
fidei in Christum. Et pucri ac eifeminati, qui reguant in ecclesia, nihil
prorsus cedunt iufirmitatibus iiostris, sed in turbine et violentia robustas
ofias opiniouum suarum nobis proponunt, modo tyrannidem stabiliaut, statim
ut non responderis quod volunt. 'Ergo tu es haereticus, ethuicus, scliis-
maticus', iuquiunt. Sed haec alias.
Bai. ),25. 'Ambulemus' idem verbum est quod supra iiij. c. 'coninnctns est
ei &e.' ut sit sensus: Sina nums est in Arabia, qui couiunctus est, id est,
qui pertingit, ambulat, iucedit usque ad Hierusaleni, sicut dictum est illie,
öai. 6, 16. et infra 'Qnicuiique haue regulam secuti fuerint', id est, incesseriut, lunbula-
verint. Est eniiii vis huius verbi et ]iro)iria significatio ordine incedere,
recta via gradi, procedere, ut Erasmus dcdit. Utitur autem eo verbo Apostolus
coniini)d(' hoc loco, ut non dccliiient, iu'(jue ad sinistrain iu'(|UO ad dextram,
seil ordine rectc iucedaiit et ambiilent s|)iritu accepto.
Nam in ])opulo, (-um sint firmi et infirmi, dujilcx oiitur scan(hi!uni,
nnum a siiiistris iufirmorum, altcnun a dextris firiiiorum, tjuos in niedio
retinere nititur Apostolus et scaudala atraque prohibere. Scandalum iiifir-
tuoruni est, (juando ea fiunt, (piac infirmi nou (;apiunt et speciem iiialain
mim. 14. distinguere uon possunt, de quo Rho. xiiij. latissinie. Excmpli gratia, (jiiando
infirmi videbaut alios vosci cibis omuibus, <pii in lege ])rohibiti crant ceu
iiiiiuundi et urgente conscientia non audebant et ipsi mandiicare et tameu
nee exemplum aliorum iiii]inil)are: liic cum ludacis ludacus fiebat Paulus,
cum infirmis infirnius, ut scrvirct eis per charitatem, donec firmarcutur in
IG— 22 SSon sicut licidic, tuij Seil liae« ali;is fc[)U in II 24 Kt sit sensus .\I'' 28 ut
Krasmus deilit fcl)lt in II :;u spiritu ce|)t(j AI-' spiritu crptn II spiritu cocptu ed. Krlaug.
In epistolain Pauli ml Galatas couiniontiirius. 1519. 5f|f)
Christo. Unde Rho. xiiij. Si proj)ter cibuin tiniin trator tiiu.s cimtristatiir, aftim. ii, 15.
iain nou seciiiuliun cliiiritatem smibuhus. 8ic de ouiuibns aliis ceromouiis,
dicnim, festonim, vestiiini &v. seiitieiuluni. Aliud est .«iij>erboriini, (|iii nirsuni
ufil'iidimtiir in infinuis iinpatioutos coruiii tarditatis et crassitudinis. Ita
."> niiUa habita ratioue iiitirnioriini, nimis libere utebantiu- libertate Christi contra
lejjeui, qnod ciini scandalo infinn<irniii haec ajjebaut, cum jiotiiis onmciii
legem debiiissent servare, antetjiiam iinum scandalisareut: sie euini anibiilatnr
spiritn. (Juid eiiini prodest spiritu libeilatis contra spiritimi et eharitatem
nti? "Licet', inquiiint. Ita saue: sed tua liceutia debet postliaberi fratcruae
1" intirmitati, quod tibi non iioceat iuipedita tua licentia, uocct autem fratri
oifensa sua per tuam libertatcm iufiruiitjis. Charitatis autcm est, ut ea qiiac
alteriiis sunt cousyderes, non tarn quantum liber tibi sis quam quantiiiu
fratri prosis. Huic enim servituti tc charitas subiicit, dum te a Servitute
legis liberat At hodie, deus bone, quanta monstra pessimae speciei perpe-
i"' trantiu" et relincjuuntur postea infirmis haec oronia portanda et ])ie iuter-
pretan<la, quae vix robustissimi ferre possunti sed sine pastore hcidic |)astores
non sunt, uuinia sunt alia in specie, alia in vh'tute et reipsa.
Non efficiainur iuanis gloriae cupidi, iuvicein provucantes,©ni- i,26.
invicem invideutes.
3u Exponit latius, quod dixerat. 'Tunc, intpiit, anil)ulal)itis et incedetis
recte in spiritu, si vos qui fimii estis non infiemini adversus infirmos, non
vobis placciitis et gloriemini contrü illos, quod non sunt sicut vos, queni-
admodum Phariseus ille in gloria sua deum glorificavit et publicanimi con-2uc. is, n t.
fudit. 8i enim hoc feceritis, ])rov()cabitis et irritabitis vanissinia gloria
i'^ infirmiores ad invidiam, et ita invicem eritis vus provocantes et ilii invi-
deutes, neutri in recto Spiritus ordine incedentes: vos ad dcxtram, hos ad
sinistram deturbat diabolus, vos per gloriam, hos per invidiam. Quin exi'mpio
Christi vestra firniitas jxirti't sui)cr sc infirmitatein illoruni, doncc et ipsi
tirnientur. Xon enim no])is sed fVatribus vivinnis, si in s])iritu et charitate
30 vivimus: ideo ijuid illis conveniat et necessarium sit, faciemus'. 'Nu!li,3!öm. 13, s.
in(juit, dcbeatis, nisi ut invicem diligatis. Si esca sc-andalisat fratrem nieum, i. Gor. s, 13.
nun manducabo carues inaetenmm.' Quare? quia Iratrem diligo, cuius salus
mihi incomparabiliter praeferenda est meae libertati, qua mihi licet quod ille
nondum oapit esse licitum. Sic, si scandalisat frati-em meuni mea insticia,
3.'> sapientia, potentia aut <|U0<llibet opus, quod mihi licitissinunu sit, omittendum
est et serviendum charitati.
At nunc vide, (piid faciaut exemptioues, privilegia, indulta, confessio-
nalia. Nonne leges pontiticum factac sunt non nisi rhctia pcciuiiaruni et
9 Licet (Inquiunt) ita sane, AF Licet lin(|uiuiit), ita saue, eil. Erlang. 14 — 17 At
bodie bii et reipsa fc^U iit II 20 incetlitis AK ed. Krlaiig. :j7 Söoil At nunc vide
Bi§ Christum crucifixerunt ©. 601 3. 29 fc^tt in II
(jyO In epistolam Pauli ad Galatas comnientarius. 1519.
sciiudula eunscieutianiin ■? Xouoc tota Germania rejileta est queriniouia
assidua, <iuocl Ijutyrum et lacticinia permittuntur in diebus ieiiinii iis, (|ui
ciiienuit plunilniin et caeram Eliomanae curiae, eaeteris pro sua riulitate
iuteriui e^edeutibu.■^ , haec nou iioere tieri, etiaiu si pontifex s^iuumus «)ii-
cederet? adeo leges hiinianae Ulis insederunt. Xam homicidia et foruieationes s
et ebrietates et iuvidias et omuia opera cai'nis louge miuora duoimt (|iiain
butvruni istiid privilegiatum comedere, iiec est ulliis hie poutiticiiiu aut pri-
vilegiatoriuu, qiii Imiu? turbae misereatur, sed nuiltiplicat avaricia incredibilis
haec privilegia sine fiue, sine modo, quibus nou nisi provocautur infirmi ad
detrahendum, maledicendum, iudicandnm. At iios rursnm illi firnii et legum w
robnstissinii eontemptores, fVirtitor iuflati, contennumt et appelhuit 'bon Christian',
lioc est semifatnos. Iste est mos et modus implendae charitatis hodiernus.
Qnanto rectius facerent snmnii ]wntifices, nt aut in totmn abmgarent leges,
(juo scirent omnes lil)ertatem snam, (juam liabent in Christo, aut nullis cum
tanto tot infirmarum conscientiarum barathro privilegia concederenti (pio- i'
modo reddent rationem Clu'isto pro tot ofiensis fratribus suis, pro quibus
Christus mortuus est? Sed fm-or avariciae haue charitateni ue a longa
(piidem audire perniittit.
A^erum haec adhuc pueriliu et levissima. A'eniamus ad ea, in quibus
scaudalisantur etiam doctissimi et robustissimi : tanta est diaboli victoria in 20
ecclesia.
Obsecro, quantus tmuultu.s, quantus rumor, quantus foetor Rhomanae
curiae de paUiis et annatis, quibus eviscerantur fnnditus Episcopatus et sacer-
dotia Germaniael Quid de rapina omnimu sacerdotiornm comedendis et
devorandis monasteriis ecelesüsque? ita ut non sit altare, vel sub terra, quod 25
uon Rhomanorum mulionum ^ avariciae totmn serviat, Interim doctis, bonis et
populo salutaribus viris fame et inopia pereuntil)us. Vere metunt Rhomani
carntdia uostra et seminant nobis spii'itualia , hoc est ventosa, ut de sjiiritu
$oj. 12, 2. et vento vivamus: sj)iritus enim ventus est, sicut Epin-aim apud Oscam pascit
ventos. Non mirum, inquam, si robustissimi haec ferre ni'(jueant: simt enim so
ultra modum, etiam Apostolicae perfectioni difficilia ad portandum. At haec
adeo nemo curat pontiticum, ut videantur gaudere de provocatione nostri et
invidia sui et iUud Caesaris^ j)raetendere 'oderint, dum metuant'. Xam non
desunt iuflatae ciusmodi vesieae de potestate tantummodo gloriantes.
Deinde quis ikjii amarissimc provocatur primis onniium scandaloruni -'s
(nam ea, quae dicta sunt, temporalia simt), quot compositioues ra]nnarmn,
usurarum, haercditatmn, testamciitorum, plane onmium rcstitutiomun tarn
vagarum quam certarum, sivc liaec pupillis sive paupcribus dcbcaiitur, inun-
dant et reraissioues horrendorum peccatorum etiam obti-mluiit, ncdum Icvissime
27 Verum metunt F
') yuK)et meint päp|"tUcf)c Coifdjrnitjcn, itiäbcfonbctc .Harbiitätc. -) Gnligula.
In epistolam Pauli iid Galatiis conimcntarius. 1519. 601
vendimt taiii iiiviti,-^ (jiuiiu vnKntibus, pnictcxtu iiiiiu,'^ mortiuio i'abricae saucti
Petri aut alicuius levioris causae?
Fatcor, haec ferenda sunt: nou licet invidcre, non raordcre. At ciiiis
dabit nobis tarn robusta ossa, quac haec j)ortent? an non licet quenilari
5 infinnitatem uostram? nou licet dicere 'ferenda sunt, sed non possumus'?
Utique non est detractio ue(iue inv-idia, si onus importabile ferendum imponitur
et ego vires mihi deessc clanieni. Deindc, quando sacras litera.s tractamus,
haec et similia si arjruantur, si niordeantur, si proscindantur, siuicte et pro
officio agitur. Aut cur Uli proceres tarn docti et robusti exiguut a uobis
1» horuni tolerantiam, non inulto niagis etiam ipsi a sc cxigunf, ue nos pro-
vocent? praesertini, cum prius ducere debeant nou provocari quam nun
invidere, tum maiori chai'itati debitores pro statu suo loiige diligentius cavcrc,
ne provocent, quam nos, ne invideanms, ut sie ue(' nos provocati ncc ipsi
invisi spiritu incederemus, qui spiritu vivere debemus.
!■> Dices forte, mi lector, nie semper in Rhomanam ciuiam gi-assari, (|inid
hucusquc nimis insolitum ftiit. Rcspoudeo: Testis mihi dominus est, nou
studio aut libidine mea mc hoc facere, qui nihil optem ardentius (|uam in
angulo latere: sed (piando omnino sacras literas publice tractiu-c dcbeo,
domino Ihesu Christo volo pure servire ((uantum jjossum. A'am si literae
20 fliviuae sie tractantur, ut tantuni de praetcritis iutelligantnr a<' non nostris
moribus quoque accommodcntur, quid proderunf.' i'rigidae, mortuae et ne
divinae quidem tunc sunt, vides enim, quam apte et vivaciter hie locus, immo
quam necessario in nostrum seculura cedat. Quod (|uia alii vel non sunt
ausi vel nou intellexeruut , (juid mirum, si citra inviiliam fuerunt tlieologiae
2S magistri? Mihi certum est, verbum dei nou posse sine iuvidia et mortis
l)ericulo recte tractari, atque hoc esse unicum signimi, recte fuisse tractafum,
si offeudat, maxime principes et optimates populi: petra est scaudidi, iuxta
(|uam absorbentur iudices populorum. Deni([ue ecclesia clamat, quod prin-
cij)es eam persequantur , et jirincipes Christimi crucifixerunt.
Fratres, et si praeoccupatus houio fuerit in aliquo delicto,®.)i. 6, i.
vos, qui spirituales estis, huiusmodi instruite in spiritu Icni-
tatis, consyderans teipsum, ue et tu tenteris.
Erasmiim lege, cur Apostolus repente numenmi mutarit ac nou con-
tinenter dixerit 'consyderantes vosipsos, ne et vos tentemini'. Maiorem enim
35 vim habet, si ad unum vertatur siugulariter et quemque seorsiun couvcniat.
Plane et haec docti-ina dignissima est et ai-te mira ab Apostolo tcm-
perata ad formandam in illis charitatem. Primum 'fratres' appcllat, magis
exliortatione blanda velut ab aequalibus pet<'ns quam autoritatc exigeus velut
3»
5 3n ^VF ed. Erlang, fte^t hinter possumus ein ^simtt 33 Erasmum lege, cur fc^U
in H mutat H 34 dicit H
602 In epistolain Pauli iul Galatas commentarius. 1519.
ab ini'eriurihuj. Deindf 'si liomo': uou ait 'si fratt'r', quasi clicat 'si thittn- j)ro
hutuana iufirmitate, qiiia honiines sumus, ceciderit', hoc ipso verbo ostendens,
quo oculo videre debeamus aliorum casus , uempe comniiserationis , et ut
pronii)tiores simus exteuuare quam aggravare: hoc enim diaboli et detractoruni
est, ilkid paracleti et spiritualiuni. Et 'praeoccupatus, praeventus, im- s
provide lapsus', in quo simihter docet peccatum fratris extemiare, quia, nisi
manifeste indurata maliiia et incorrigibiliter peccarit, nostrum est ilhid non
maheiae sed imjirovidentiae deputare seu etiani iufirmitati, sicut divus Bern-
hardus suos docuit, ut si quis peccatum fratris nidlo modo potuerit excusare,
saltem dicere debet, magnam fuisse eani et insuperabilem tentationem, q\ia m
praeventus et phisquam fcrre posset occupatus sit. 'In aliquo delicto,
in aliquo casu' (uam cadere facillinumi est), non ait 'in aliqua malicia', iterum
verbo extenuationis usus : nam peccatum levius et tenuius uominare uou
possumus quam lapsimi seu casum, quod delictum hie vocat.
'Vos, qui spirituales estis': mirum verbum, quod simid moneat »^
officiiun et doceat officium: docet officiiuu, quod esse debent spirituales: si
simt spirituales, faciant quod est spiritualium. Quid autera est esse spiri-
tualem uisi filium Spiritus sancti et habere spiritum sanctum? At spiritus-
sauctiis paracletus est, advocatus, consolator, qui accusante nos conscientia
nostra coram deo patrocinatur nobis et cousolatur, reddens bonum testimonium 2u
conscientiae et fiduciae in dei misericordiam, excusans, extenuans onminoque
tegens peccata nostra, rursus magnificans fidem et bona opera nosti-a. Hunc
imitantes in peccatis hominuni c(jram hominilnis sunt spmtuales. Contra
Satan vocatur diabolus, deti'actor et calumniator, quia non solum accusat nos
et couscientiam malam äuget coram deo, sed etiam bonis detrahit et raerita ss
nostra fidemque conscientiae calumniatur. Hunc imitantur in peccatis aut
etiam bonis operibus hominum coram homlnibus, qui ag^ravant, incrassant,
dilatiuit })eccata hominum, rursus extenuaut, accusant, ci-iminantur bona opera
eorum. Unde beatus Augustinus hoc loco: Nihil ita probat spiritualem
virum quam peccati alieni tractatio, cum libcrationem eins potius quam sub- 30
sannationem potiuscjue auxilia (juam convitia meditatur. Contra carnalem
hominem ))robabis, qui alienum peccatum tractat, tantum ut iudicet atque
Suc. IS, 11. vituperet sicut Phariseus ille pul)]icano insultavit, non autem inisertus est.
'Instruite in spiritu li'uitatis.' Vera est enim divi Gregorii
sententia: Vera iusticia comiiassionoiii liabct, falsa indignationem. Ita et 35
Suc. 9, 51 ff. Christus Ijucae ix. cum loannes et lacobus e.xemplo Heliae vellent ignem
de coelo super Samaritanos vocare, prohibuit eos dii'ens: Nescitis, cuius
Spiritus filii estis? Filius hominis non venit auimas perdere sed salvare &c.
Ita et non quomodo perdannis sed quomodo salvenuis tratrem peccatorem,
cogitare debemus. 40
11 occupatus sit in aliiiuo delictu AI' 17 C^uid est autem I"
In epistoliun l'auli ad tiiilaUs commentarius. 1519. 603
Huuc lociim Kill). XV. traftau.-; dich: Dcheiiw^ aiitein nus tirinioii's Miim. 15, i.
iinlK'cillitate,>i iufiruionuu sustiiR'ir et 11011 uobi.s placere. Nota verecundiani
et niodestiam spiritus raiilini : iiulict'illitates et infirmu.s vocat, quae siiperbu.s
aliquis iasticiariu.s aut haeretii-ac pravitati.s iiKjiii.-iitor dixisset (ut .sunt jiromjiti
5 (lamuare et e.xiu're lunuiucs) haeiv.'^iin aut criniina iu saiictani Rlioiiiaiiani
ucclesiam: sie euim lotjuuiitur, (|uaiuli) de nuiximis peeeatis loquiiutur.
Paiilu.s auteiu quaecuiKjue illa .<iiit peecata intinnitates appellat et peccatores
iutiruiüs, quia uuii diaboli seil paraeleti lingna Impiitur. Denitiue .-iubiunj^it
excmplum: Etenim Christus non sibi placuit, sed sicut scriptum est 'impro- if''"' iv^.
10 peria improperaiitium tibi eecidernnt super nie', hoe est iuxta Isaiam, J'eceata ^'Jj^*; 'J'i.
nostra portavit, uedum uos euiii et in illis dereliquit, accusavit, daiunavit,
uon secus uobiscum ageus quam si ipse ea fecisset, quae nos fecersuuus, quae
non rapuit exolvens. Sic et Phil. ij. idem exemphim inducens dicit: hoc %"«!. 2, ■. ff.
sentite iu vobis, quod et in Cliristo lesu, qui, cum in Ibrnia dei esset, non
ü rapinam arbitratus est esse se ae(|ualeui deo, sed exinanivit seinetip.sum,
fonuam sen'i aecipiens, in similitudiueni lioniinum factus et habitu invcntus
ut JKinio &c Ecce similis Christus huminibus, id est peccatoribus et iufirniis,
nee aliuni habitiuii nee aliani ibrni:un prae se fert quam hominis et scrvi,
tkun nos non despicit in forma dei, sed formam nostram gerit, portans pec-
•ju cata nostra in corpore suo. Sed digiiior est liaee autoritas (piam ut paucis
verbis traetetur: iieque enini eins intelligentiani habent Magistri theoh)giae:
difFeremus eam interim.
Igitur in hac vita sie ecclesiam Ciiristus adniinistrat, ut sicut in veteri
testamento praedixit, .semper fore pauperes in popiilo, ut eis oeca.sio fieret s-aföi-KSii-
25 charitatis fraternae exercendae, ita in novo semper relinquit aliquos pecca-
tores, sinit aliquos labi, ut habeaut finniores causam, qua euangeliciun et
cluistianam fraternitatem exerceaut, ne eliaritas otiosa sit ruat(iue et ipsa.
At haue divinae vohintatis dispensationem non intelligentes hypocritae, per-
versissimi omuium hominum, ad suani invidiam exercendam arripiunt, lapsus
30 fnvtrum tantuin ad acensanduni. mordendun), perseqncndnm con.syderant, nee
aliud agere possuiit quam quod SinKui lejirosus super Mariani Magdalenani ijiic. 7, 33.
et Phariseus super publicanum. "'" "*• "
Denique addit 'Cons yderans teipsnni, ue et tntenteris\ Etiani
hie modeste loquitur, uou ait 'ne et tu cadas' sicut alibi 'Qui stat, videat, i^Soiiu.is-
3' ne cadat', sed 'ne tenteris', tentationem voeans eiits casum, quasi dicat 'Si
cecideris, dieerem fuisse tentationem inagis tiuam crimen tuum, eadem leni-
tate et tu puta tentationem liiisse, (pioties lapsiun vides, ac non atrocibus
nominibus ciusiuu frateruum persequaris'. Ecce verba Apostoli non soluiu
5 Romani ecclesiam H 20 — 22 Kcd dignior est bi§ eam interim fc^tl in H
2:5 Igitur in hoc sie H 29 arripiunt lapsus tiatrum, tautum 11 unb ed. Erlang. :ii Deniiiue
addit fc^U in H
g()4 In epistolaiu Pauli ad Galatas commentariu.s. 1519.
documento sed simul exeniplo suut. Apud Rhetores scciili gloriosi.s.sinium
est verba ita ponere, iit iu eis rem ipsam simul ubservari et geri vldeas,
quod Paulus, imnio spirilussanctus propriiun habet. Optiiue itaque dieit
d. Gregorius: Quoties peccatores couspiciiuus, uecesse est, ut nosipsos primum
in eis defleamus, quia vel iu simüia lapsi sumus aut labi possiuiius. Necjue 5
euim est peccatuni, ait Augustiuus, ipiod feeit homo, quod uou liicere possit
et alter honio, si deus desei-at. Non etiaui reiicio versieuluiu, quem sibi
quidam in huius rei memoriam fecit: Aut sumus aut fuimus aut possumus
esse quod hie est. Atque utinam Thomistae, Scotistae, Moderni hue referrent
suum universale reale et naturam indifferentem ! Homo est homo, earo caro: w
nunfpiam fecit caro, quod similis caro uou faceret, ubi deus nou discemei'et.
(9.11.6,1'. Alter alterius ouera portate, Et sie implebitis legem Christi.
Pulcherrimo et penitus aurco Epiphouemate utrauque praedictam
doctriuam coucludit. Sunt, intpiit, (piidam scrupulosi, non discerneutes inter
legem fidei et legem hominum: ferendi smit et a scaudalis eoruni omnino i^
temperandum. Sunt alii, qui etiain in legem dei peccent, nee lii stulto zelo
dei sunt coutenmeudi , sed utrique christiana charitate ferendi, illi docendi,
hi instaurandi, illi quid scire, hi (juid facere debeant, et ita eorum et fidei
et operibus forraandis servieudum : uam prinii indigent fidei doctrina, secundi
bonae vitae institutione. Sic ubique iuveuit charitas quod ferat, quod faciat 20
Charitas autem est lex Christi. Diligere autem est ex animo alteri vclle
bouum seu quaerere quae sunt alterius. lam si nullus sit (|ui erret, (|ui
ruat, id est qui bono indigeat, quem diliges? cui bonmn voles? cui bonum
(juaeres? Ne potest (juidcm eharitiis cousistere, uisi sint errantes et pec-
cantes, qui, ut philosoplii dicunt, proprium et adequatum obiectum sunt -'■>
charitatis seu materia dilectionis. Carnalitas vero seu amor cupiditatis
(juaerit, ut alii sibi optcnt bonmn, sibi veHut quae cupit, lioc est, siia
quaerit, et materia sua est iustus, sanctus, pius, bonus &c. Hi sane per-
vertunt haue doctrinam, (piia volunt sua onera portari et solum connnodis
aliorum frui et vehi, ut (jui indoctos, inutiles, iracundos , incptos, dilficiles, ^"
morosos dedignantur habere sotios vitae, sed (juacrunt hinnauos, suaves,
beniguos, quietos et sanctos jioniincs, hoc est, vohint nun in terra sed in
jiaradiso, non inter pcccalorcs sed inter angelos, non in mundo sed in cocio
viv(!re, qnibus (piocjue timcnduni est, ne et hie recipiant merccdeni suani et
in hac vita suum regiuun coeloruni possederint. Nam cum sponsa nolunl •'^
■lioiici. 2, 2. esse liliuni intci' spinas uec^ cum Hierusaleni iu nicdio gentium j)osita uec
1 — 3 .\pu(l Klietorcs ti-j |irc>|iriiMn li:ilii't fcl)U in II ö vel labi possuiiius, si hipsl
noudum sumus. Neque eiiim II Dil .\l(|no iitiiiam l)i§ non discerneret fcl)U iu H
24 quaeris !•" 25 f. SBon qui, ut plillnsupln Hi ililectimiitj fcljlt in II 2!) qui volunt II
30 l'erri et vehi 11 ;!6 posita fEl)U in II
In epistolam Pauli ad Galatas commentariiis. 1519. 605
cum Christo dominari iu medio iniiuiconiin. Evacuaiit eiiiin oriioem C'liiisti *i. uo. a.
in seipsis et otiosam ac stcrteutom aliisque inuiieris vectataiii ciiai'itatfin iiabent.
Proinde qui fugiiiut taliuni societatem, ut boui fiant, nihil aliud faoiiuit
quam ut pcssinii omnium fiant, (]Uod tanien iKin crcdnnt, (|uia pru])ter cliari-
'•> tateni fugiuut gennaiiuni (itliciuin charitatis, pruptcr salutcni tugiiuit vcnua
couipendiimi salutis. Ecdesia enini tunc semper fuit optima, qiiando agebat
inter pessinios: herum enim iinonim tolerantia miro rntilavit eins charitas,
sicnt psal. Ixvij. dicit: Po.steriora dorsi in pallore auri, hoc est, tolcrantia -üi es, u.
columbae christianae, (juae per dorsi posteriora significatur, tota est ruti-
10 lantissima iu am-ea eharitate. Aliotiuin cur non Muses quuque relicpiit durae
eervicis popuhmi? ciir non Heliseus et prophetae reges Israel idulatras?
Consequeus est, quod Boemorum diseidiimi a llhomana ecelesia nulla
possit excusatione defendi, quin sit impiuni et Christi omnibus legibus eon-
trarium, quia conti-a eharitatem, in (jua onines leges sumniantur, {lerstat.
i-' Xam hoc, quod uniet; allegant, sese timore dci et <;onseientiae defecisse, nt'
inter malos sacerdotes et pontifiees viverent, hoc eos maxinie omniuni acciisat,
Si enim sunt mali jiontifiees, sacerdotes aut (|uicunque et tu vera charitafe
fei-veres, non diffugeres, sed etiani, si in extremis maris esses, accurrcres,
fleres, moneres, argueres, prorsus omnia faceres, et hanc Apostoli doctriuam
2« secutus non commoda sed oiK>ra ferenda tibi esse seires. Itacjue elaret, totam
Boemicae istius charitatis gloriam esse meriun speciem et lucera, iu quam se
angelus Satanae transfigiu^t.
Nimquid et nos, qui ferimus onera et vere importal)ilia nionstra Tiho-
manae eiu-iae ideo fuginnis et diseedimus'.' Absit, absit. lleprehcndinuis
2i quideni, detestanuir, oramus, monenius, sed non scindimus ob hoc imitatem
spiritiLs, non inflamur adversus eam, scientes, quod charitas super omnia
eminet, non tantum super reruni coi-jioralium damna, sed etiam sujier onuiia
monstra peccatorum: fictii charitas est, quae non uisi commoda alterius ferre
potest. Vulgus Sana nostrum (sicuti videmus) ut est infimum in urdinc, ita
30 supremum in charitate. Xani jiatientissime suffert sese a ])ast(irii)us us(|ne
ad ossa deglul)i et excoriari. Jiursiim (pii sunuuo ordiue inHantur, prorsus
nee obulo suo cai'ere possunt, neduni verl)um aut factum in sua prixilegia
commissum purtant, et iustus es, domine, et rectum iudicium tnnni. Sic iM. 119,137.
erunt novissimi primi et primi novissimi. «Wniiii. 20,1c.
3i Nani si quis existimat se alicpiid esse, cum niliil sit, ipscöni. c,3.
se seducit.
Pulcherrimam et eflficacissiniam rcddit rationem utriusque doctrinae,
quae est haee, omnes nos aequales esse omnesque nihil es.sc: ut ijuitl ergo
2 alioninnjue Imincris II 11 i(l(ili)latr;is ed. Erl.ing. 12 — "4 SBon Coiisetiueiis
est Bi# primi novissimi feljtt in II 14 .sumantiir A 19 niovcrcs .\ unb eJ. Krlaiig.
606 In epistolam Pauli ad Galatas coninipntarius. 1519.
inflatiir nmis adversiis altenim, ac non potius mntunm iuvamns? Si aiitcm
aliqiiid in nobis est, non nostrum sed de! doniini est: si auteni dei donuni
est, iam charitati totuni dcbetur, id est legi Ciiristi : si charitati dehetur, iani
U()u mihi sed aliis per ipsiini ser\'iendnni est. Ita niea eruditio non est niea,
sed ineruditoruni, quibiis eam debeo: mea castitas non est mea, sed came r,
l^eccantinm, quibus per eam ser\ire debeo, eam deo oiferendo pro illis, eos
suscipiendo, escusando, ac sie mea iionestate eorum turpitudinem velando
i.u'or. i->,23.coram deo et homiuibns, sieut i. Cor. xij. seribit, quod inhonesta meml)ra per
honestiora membra tegnntur: sie sapientia mea stiiltis, sie poteutia oppressis,
sie divitiae pauperibns, sie iusticia peccatoribus. hae enim sunt fonnae dei, lo
quas exinaniri oportet, ut f'ormae servi in nobis siut, quia his omnibus eoram
deo Stare et mediare debemus pro iis, qui ea non habent, tauquam aliena
veste induti, non seeus ac sacerdos in sacro ornatu sibi alieno pro circum-
st:intil)us saorificat, sed et coram iiominibns adversus detractores ant violentos
eadem charitate illis servire debemu.s. Sic enim Ciiristns ])r<) nobis fecit. is
Hie est ille eaminus domini in Zion, diilcis illa miserieordia patris, qui tarn
inaestimabili virtnte nos copulare volnit. Hac tessera, hoc symlxilo, hac
nota discerninun- C'hristiani ab onmil)us popnlis, ut essemus deo in peculiura
et genus sacerdotale et regale sacerdotium. •
Dupliciter beatus Hieronynuis hunc locum edisserit: Primnm, 'qui se 2»
aliquid esse existimat, cum sit nihil', id est, cum omnes nihil simus
coram deo, ut dictum est. Secundo, 'qui se existimat aliquid esse,
et tamen nihil est, ipsc sc seducit", hoc est, si quis sentit se esse
aliquid et vere altero praestantior est et in hoc sibi placct, se tantum existi-
mans, sua tantimi consyderans, non quomodo aliis per hoc serviat, hie vere 2'i
se decipit, quia hoc ipso suo superbiae sensu facit, ut nihil sit, quia tunc
doinnn dei in eo frustra est et similis ipse ei, qui non habet, sicut avarus
ctiam habens non habet, quia iion in usu habet, (pio habcri divitiae natae
sunt: ut ergo hie dives non dives est, sed pauper, ita ille existimans, se
esse aliquid, nihil est. Hunc sensnni sequitur d. Hieronymus, et hoc sensu 'm
aliter redditur ratio doctrinarum praedictarum, quia nisi portet onera alterius,
inflatus suo sensu, iam nihil fit et idem est, ac si non habeat, immo in
dannunn suum habet. IJtrunque mihi j^lacet. Addit autem et notat pro-
prietatcm verbi 'seducit', quod graece 'mentum scducit' significat, (|uia
alius est quam opinatur se esse. •'■'>
Will, r,, I. Opus autcni suum probet u nus(|u is(|ue, et sie iu semeti])so
habebit gloriam et non in altero.
Vanae gloriae haec est natura, ut conferat se cum iis, (pii inipares sibi
sunt, ex qua collationc sequitur fastidium inferioris et vesicca ista iuflata
3 si charitate II ■> cum docco eil. JM-laiig. (> oani ilcn ofleiciuld pio illis fcl)lt
in II 10 sicut (liviti.ic All oil. Kilaiig. l'i f. nun seciis l)i<j SiuiilUril fohlt in II
37 non altem AK od. Erlang. 38 se fcl)lt in AV eil. ICrIang.
In epistolam Fuuli ad Galatiis commentarius. 1519. 607
de suis bonis. Nee oiiim vana sjloria tarn «jaiidet, (jnia aliiniid est aut habet,
quam (juod alii nihil sunt aut niliil lialient. Ita l'liansaous illo nou tain vm. is, n.
gloriabatur de sua sauctitate (|uaiii (|U<i(l caetcri lunuines sihi iiiijiart's \iil(-
bantur, praesertini ])ublicanus. Nollet cuiui caeteros iieri uiohores aut acMjualfs
s sibi: idco sua i;h)na est gloria iu altero et extra seipsuni, seilioet iu viHore
et minoiv. Haec est nialevolentia , semper comes vanae gloriae, gaudere
de alieuis malis ae tristari de aiii'uis bonis. Hoe proliibet Apostolus, ut
haue gloriam iu altero nemo liabeat, quae lougissime a ehaiitate abest et
abesse debet.
lu 'Probet auteiu opus suuni', id est, oiuittat opus aJieuuni, mm
quaercus quam malus ille sit sed (piam bouus ipse sit, studeat ipse bonis
operil)us probatus inveuirl, nou autem alterius operae oeeasione securus et
.sterteus fiat, quasi ideo bonus sit (^oraiu doo habendus, (jula melior sit isto
malo, ut sie de altt-rius iiialicia plus praesniiiat <|uam iu sua opera siue illius
15 mtdicia. Nou fiunt tua opera melicira illius malicia. ideo sie vive, sie age
ut opus tuum probes, quatenus in teipso in tua(jue conscientia gloriari possis,
sicut ij. Cor. i. dieit: Nam gloria nostra haec est, testimouium eonscientiae-' iSor. i, iv.
nostrae, non utique speetiieulum opi^ris alieni. Ojtus autein probat, si videat
quam diligens sit in eharitate ad portandum alienas infirmitates. Et eerte,
■>o qui hoc observaret, faeile sibi a temerariis iudieiis et detraetionibus tiMupc-
raret, ut qui inveniret se aut diligere aut non diligere ]iniximuin.
Unusqiiisque euim siiuni onus p(irtal)it. Wni. c, j.
Hoe ad praecedens ita pei-tinet: (^uid in altero gloriaris? quid de
alieno peceato vel infirmitate inflaris? Nim<|uid tu pro eo reddes rationem?
25 aut sicut Rho. xiiij. cadem sententia dieit: Tu (jui es, qui iudicas alienuniaüim. i4,4.
servum? domino suo stat aut eadit, etsequitur: Unusquisque pro se rationem siöm. i4, i:-.
reddet, quod liic tropo scripturae onus portare et supra iudiciiuu suuni por- mi :,. lo.
tare dixit. Unde et illud 'Probet autem unusquisque opus sunm' aeeiperem
paulo aliter ad eaudem senteutiam, qua Rho. xiiij. dieit: Tu fidem, (juam iHüin. u,2a.
30 habes, penes temetipsum habe eoram deo, id est, quod seis lieita omnia, o))iis
tuum est, sed in hoc eorain deo et iu tei])so gloriare, non utere foris hae
libertate, ut glorieris de hae fide tua in proxiiiii infirmitate, niliil enrans
scaudaliuu eins. Verum iiic sensus generalis de omnibus seandalis non ( lit,
sed tautum de üs, quae in lege liominum fiunt, ut nunc sunt, sieut dixi,
35 Confessioualia et aliae faeidtates, idiis pro peeuniis venditae, aliis vero reser-
vatae, ut scaudalisentiu".
5 est gloria fcfttt in H, bafiir ift liintcr miiinre 3- <"> cr.-u ^injiigcfiigt 12 operae
fc^U in H 14 quam in sua oppia. (inaiii sine illius AK »1. Kilung. 22 suum opus F
34 de iis, qui II :J4 — 3G ut lume 6iv ut scaiiilalisCMtin- fehlt in 11
gQ8 In epistolam Pauli ad Galatas commentarius. 1519.
(«ai. fi,G. Conimuiiioet autera is, qui catechisatiir vcvbo, ei, qni se
catechisat, iu omnibiis bouis.
Aliam doctrinam Apostolus nioralem et novi.ssimani praescribit: haec
est, iit praesb}-teris verbuni clei docentibns, seniiuautibus spiritualia, pracbeant
Sur. 10, 7. oarnalia et vitac nccessaria. Digmis est euim operarius mercedc sua, ait •.
'i^ü'or '»,'9.' Christus , ut latins haec i. Timoth. v. et i. Cor. ix. prosequitur.
Mirum autem, quid interpretem delectarit graeeas voces integras miscere.
'Cateehiso' doceo iiistruoque siguifieat: iude 'eateehumeni', qui instruuutur
rcligioue Christi.
Stoicam philosophiam Paulus liic contemnit , ii o u a voeans ea (juae 10
oorpori necessaria sunt, euni illi verlioruni tortores et \-iolenti ooaetores non
nisi sapieutiani et virtutein (hoc est superbiam de vauitate) inter bona nunie-
i.Woj. i,.Ti. rent. Nos sciiiuis, quod cuncta qnae fecit deus erant valde bona et omuis
creatura dei bona est, usu vero malo mala sunt, non vitio suo, quo usu
maxinie onininm sapieutia et virtus (Stoiconmi bona) mala sunt, cum uoii i''
nisi inflent, si charitas dcsit.
Vide pondus verborum. Eruditori in verbo debetur commimio
omnium lionorum : qui vero verbum non traetaiit neque docent, nihil ad eos
haec doetriua. Primum sane et maxinuun o[)us in ecclesia est verbi trac-
Soii.-'i.i.'.ff. tatio, quod dominus Petro ter imposuit et contentiosissime ab omnibus exegit, 20
(pio nunc niliii postremius et abiectius est. Tot sunt officia iuristarum,
iudicum, officialium, tot cantus et ceremoniae sacerdotmu et religiosorum : at
3ä 411, s. yf,x clamantis in deserto rara est, adeo ut fere nihil eecle.siae dissimilius sit
iDinttli. :i, 3. _
quam ipsamet ecclesia.
Nee supei-fluo addit'vcrbo' seu (ut graecus habet) 'verbum'. 8unt, 2'.
fuerunt, ernnt multi, qui multa fabuleutiu- de suo capitc aut homimmi opi-
niones et traditiones, sicnt hodie cernimus cum dolore. At ipsnm verbum,
C|Uod utique enaugclium Christi significat, ulii qnacso sonat? aut si .sonat,
W Gti, 4- eontaunnatum glossis hominum dicit 'raucac sunt factae fauces meae', nt
etiam sie sonans audiri non possit. Nc ergo et iii sperent ad se pertinerc ;w
counnunionem omnium l)oiiorum.
Dciude notii: ' Communicct ', iiKpiit. Nunc cnim non contenti sunt
conununione , etiam si vcrlium nun doceant, sed omnimodam ditionem ac
])()ss('ssionem omnium rerum vendicant, et iam instructus ab instructorc jiene
mcndicat. Crcvit euim ecclesia, donec et impcria transfcrrc et principatus 35
nnnidi eonfeiTC coepit. H^uid cnini ad verbum".' Fratribus lioc reliuquamus'.
Atque hoc e.st, quod Sylvester^ mens papam dicit gcminum impcratorem
4 soiniiiaiitibnsquc spiritimliii II I) rcligioneni 11 12 mimuraroiit II 20 fer
fcf)U in II 21 quo tunc II 22 iiuliciuni U 2.') sii|)L'illiie II 20 (lo cuiiltü suo H
■M ä'on Att|ue hoc ost tiS succurri potest S. 009 3- l"* ft')!' i" "
') SilUfftcr 'l'tifra?.
In epistolani Piiiili ad Galatiis commentarius. 1519. C09
totius niundi ac doiniuuni uuuiiuni rcniiu. Xeo ininim, (jiiia scUicet Paulus
Apostolus, ignarus grarainaticao, quando voluit dicero 'tribuaut ouiiies oiuuia
sua l)()na Kliomano poiitifici et faciant iiiii)orat()r(in\ parcissimuni voeahuluiii
ei in l)iu'<'am venit, ut dieerot 'Conimuiiicft autem iustructus instructori \orl)i
5 oiiinihu.s boiiis'. Ci-edo autem, si scissot, per comnuinionem ditionein et ])cr
instruptionein verbi potestateni doniinandi et per instructum totuiii inuiidiiiii
intelligcnda esse aliquando, sine dubio luuic doctriiiani obticuisset.
'Iteruni niordes?' Non niordeo, sed neeessitate scripturae ehieidiuidae
nostri seculi mores commonstro, ut videamus, quo perveuerit gloria eec^lesiae
10 et quae sit vera aut fieta ecelesia. Et, ut dieain iibere, im])ossibile est,
scriptura.s posse elucidari et alias ecelesias rcfornuui, nisi universale ilbid
i'eale, Rhomana eiiria, quam j>rinuuu reformetui'. Haee enim verbuni dei
audire non potest nee sustinere ut pure tractetur: verbo autem dei nou
traetato neque caeteris ecclesüs suecurri potest.
!'■ 'Omnibus bonis', inquit, Magna quaestio, quid velit Apostolus:
nam hie Sylvestrascere ^ videtm*, ut qui in omnibus bonis communioneiu
praescribat, nisi quod hoe (ut dixi) solis verbi traetatoribus tribuit. Quorum
eum sint et fueriut infiniti et unieuique omnes oninia bona debuerint, multos
mun<los reperiri oportuit, ut quilibet omnibus bonis potiretur. Sed facessant
20 ista. Omnia bona voeat ea quibus instructor eget, hoe est, ut temporalia
bona, quibus hie vivitur, eimi verbo intentus proprio opcre acquirere nequeat,
onniia ab instructo suo aceipiat. Quo simul verbo pracstruit, ne m gravamen
fidelium instructor ab alüs quam ab iis, quos instniit, bcma aecipiat, ne(|ue
permittere debet instructus, ut hoe i])sun\ instructori sit necessariuiu, sed
25 'eommunicet, inquit, ei in omnibus bonis', de suis ti-ibuat, quocunque
ille opus habnorit. Quae regula si servanda est, non aliud sunniio, non
aliud niediis pontificibus, non aliud plebanis dabitur de nno eodemque populo.
Dcinde nu'iidicaticj aliud erit (juam (piod hie praeseribitur. Verum alia nunc
tempora: tunc enmi, cum ecelesiastici pastores non essent reditibus et opibns
30 provisi, haee praecepta sunt. Et neseio an melior fuerit haee spiritus doetrina
quam mos qui nunc regnat. Xuix,' enim illud Provcrbii xxviij. vidcmus sm. m, 2.
'propter pcecata terrae multi principes eins'', et haee nuiltitudo vocatur liodic
Iherarehia et ordo eeelesiae secundum sub et sui)ra.
Nolite errare, deus non irridefur. m»i. c.i.
3f. Avarieiam taxat, quae vaf'ra est seniper in excnsationibus, qnoties dandiun
aliquid est. Quas Apostolus non ('xpriniit, necjue sane omnes posset: multas
4 instructori verbo AF ed. Erlang. \('> luim liic Sylvcstra-scere viilctiir fehlt in U
29 non erant II 30 Et ccrtc melior cs.scf II 31—3:! SSon Nunc ouini bi? spcundum
snb et snpra fef)lt in II
') Sylvestrascere = ttad) "Hxt bc§ SilDeftcr '•^tvifTnä rrbni.
ßut^et? Wtxte. II. 39
610 In epistolam Pauli ad Galatas oommentarius. 1519.
conimemorat d. Hierouvmiis. Eadeni pura in -s-otori (jiioque testamento oavit,
iie ullö iiKxIrt I^vitaruiu oblivisoereiitur, ([ui alitid mm lialx'hant (iiiam (|U<k1
de popiilo acoipicl)aiit.
Accedlt ad linc, quod vorbi tractatdr nceesse est iit ninltus (itt'ondat ot
invidiae pateat, iit sit summe necessarinm hoc praeeo])tiini Pauli tum proptcr .'■
avaros, invidos, sed et propter iiegligent^s. Sunt cnini ot cinsnindi, (pii ideo
uon tribuunt, quod praesumant hoc al» aiiis abunde fiori. X'^eruin f'rivolas
istas evasiones Paulus egregie praeoecupat et dicit, ne erinnit, dfiini imn
ii'iidcri, etiam si hominem fallere et ludere jiossint,
«ni. c, ;. Quae enim seminaverit liomo, haee et metct, •"
MJüv. 9, fi. Generalem sententiam particulari causae adaptat, quam et ad Corintlnos
j)onit velut sibi familiärem: est enim prnverbialis et pulcln'e alleguriea.
Seminat avariciae (ipus, (jui negat eommunionem l)()norum dcx'tm-i: idt'o nietet
et premium avariciae. sie in oninibus aliis operibus bonis et maus. IVam
hac generali sententia nmnia jiraecepta moralia et ipsam epistolam eouejudit. '■■
»iii. c, 8. Quouiam qui seminat in carne sua, de earne et nietet cor-
ruptiüucm. Qui anteni seminat in spiritu, de spiritu metet vitam
aoternam.
Itermu liic carncni non tantum pro libidine aeeipi oportet, sed trojio
Apostolico, ut et textus ipse eogit, pro onmi eo quod non est Spiritus, id m
est pro toto homine. Nam falsus verborum intelleetus Taeiano haeretieo
causam dedit, ut copulam viri et midieris damnaret ex hoc Apostoli loeo,
(piem doete coufutat d. Hieronymus. Igitur caro et spiritus duo agri finguntur
ab Apostolo allegorisante , duo semina duo opera, quorum unum est ehari-
tatis, (juod superius in novem fruetibus satis deseripsit, alterum earnis, quod 2;.
in operibus camis vidimus, messes duae eoiTuptio et aeterna vita. Erasmus
corruptionem intelligit coiTuptibilem et periturum fructnm, qui idem est
et null US, postquam corruptus fuerit.
'In sna earne^ additum videtur dedita opera al) A])ostolo, et non
'in spiritu suo', ut removeret eogitatiouem de seminatione maseuli in carnem «'
feniinae, ne de hac loipii putaretur, (|uanquam verum est, etiam corruptibilem
fructum, quia mortalem hominem, iiasei ex senu'ue viri, nee ideo se(|uilin-,
copulam sexuum esse malam. Sed (juid tandeni scminatur et melltui- in
uuivcrsa terra, cpiod non sit corruittibileV quarc^ allcgoricum Apostolnm
intelligi oportet omnino, per 'seminarc' non nisi 'operari^ accipieiido , ut ;!■•
expresse ex sequentibus patct.
4 tractator ut multoa offoiulut uocesse est ot, iiiviiliae 11 II adoplut AF od. Krlaiig.
12 allogoria H l:i iSeniiuaiit il luetont II 'J(l — 2S Krasnms h\v coniipliis l'ncrit ffljlt
in II ;i2 iiof tanicii idon II :J:! iiuiliiiii II
In ppistolam Pauli ad Galatas commcntariiis. 1519. 611
Boninn autem facientos iion ilol'iciaimis. Tompdro ciiini snooi.ii. «,9.
nietcmiis iioii deficientes.
Allcgoriain .suaiii iiisomct ajiorit: iioii ait 'in spiiitii ant<in spminanfos'
scd 'l)nnum aiitcni facientos', et tanion addit 'tempore sno nieteiniis',
5 altoram paitein allegoriae servans. Adeo enrandnni fiiit, ne liaeifticis oeeasio
praestita videretnr calnmniandi niatrinionii. Isi'itnr Seminare in spiritii est
honinn operari, Seminare in earne malnm operari. Qnam doetrinam nunc
extendit in Idnjiitndinem et ad perseverantiam hortatnr per consolatidncin
fiitnrae retril)uticinis. N<mi enim ([iii ineeperit, sed fpii perseveraverit , iiic
lu saivns erit. Facile est nno (ipere incepisse, sed ardnnm et multis impedi-
mentis contra nitentihiis obnoxinin pei-ficero et ])erseverare. Qnale est, inipiit
Hieronynnis, nt, cnm peccatores cotidic iu malis operibus angeantur, nos in
bono opere lassemur.
Ergo dum tempns habemns, o])eremnr l)(>nnm ad omnes, Wni. n, m.
15 maxime aiitcm ad domesticos fidei.
Tcndit doetrinam iu latitndinom, non minns difficilem longilndine:
'operemnr bonnm crga omnes', geintes, Indaeos, <fratos, ingratos, aniicns,
inimicos, proximos, alienos, onuiinoque, siout de charitate dictum, (|U(i(l nulhi
persona ducitur. Yidote, quanta latitndo benevolentiac christianac. Uotiuida «i
20 enim esse debet, sicut et Cin-istus Matt, v. Si diligitis eos, qui vos diligunt, M'Hi'i- s. 4«-
quam mcrcedem habebitis? nonne et publicani boc faciunt? Domesticos
fidei tarnen praefert, qiiia iis arctiori vinculo coUigati sumus, nt qui de
eadem domo, ecclesia, de eadem faniilia Cbristi smit, quonun nna fides, unum
baptisma, nna spes, nnns dominus et onmia eadem. Pntat antem d. Hiero-
25 nymus, ipsos magisti'os etiam intelligi, propter quos hanc doetrinam ceperat,
nt eam in eisdem concluderet, fpiasi domesticos fidei sen-os Cln-isti in domo
eins fidem docentes vohierit intelligi.
Monet idem, quod Apostolns dieit 'dum tem|uis liabemns', vitam
praeseutem esse tem])us sementis, sicnt et Clu-istns dieit: OjHTcmini, dum^Mid. 9,4
30 dies est: venit nox, quando nemo potest operari. (^uae contra purgatorium
videntnr pugnare. Licet enim dicant doetorcs in iilo non nisi satisfactionem
sen novo rejicrto v(ical)nlo satispassionem esse, ego tamen non video, qno-
modo satisfactio vel satispassio non sit operatio bona. Idco A])ostolum de
operibus buius vitae lo(]ui inteliigo et vcrbum eins niliil de ))nrgatorio loqui,
35 sicut alias dixi.
Videte, qualibus literis scripsi vobis mca manu. »ii. r„ii.
D. Hicriiuymus 'qualibus literis' intelligit de grandibus literis (ita
cuim 'pilicis' graccc magnitudinem magis quam qnalitatem sonat), volens,
17 erga omnes gcntcs aüe *Jlii?9abcn 23 domo ot Kcclesia II 2(; in doiniiio
eius K -JS nirtgiiifM(tineni vel iimhitiKliuoni magis II
39*
612 In ppistolam Pauli nd Oalatas commentai-ius. Ifil9.
fjiiod Epistolam ad limic iisqne locnm alias se diotante sei'ipserit, \-elnt literis
iiiiiKjribus, et Paulus ab hoe loco usqiie iu finem maioribus conipleverit , ut
mauum suaiu manifeste interuosoentes iutelligerent, quantam solicitudineni
pro eis gereret, sinml ut superstitiouem falsarum litcrarnin, quas sub noniiiip
eius ferebaii4 falsi doctores, tollerct. Nam et in aliis epistolis solct signare .',
a.'jifl.jj .■i'Jy^'Salutatio mea manu Pauli'.
Verum ego Erasmum sequor, qui totam JCjiistolam sentit ab Apostolo
propria mann exaratam, in quo commendat suum aestnm, quasi dicat 'mm-
qnam soleo prcipria manu scribere, sed vestrae salutis gratia, videte, quam
magnam Epistolam propria manu scripsi. Alias (juidem maiores seripsi, sed m
niauu aliena, ut et vos rem tauto serio percipiatis, quanto ego persoripsi.
O Apostolicum virum, eui tanta est cura aniraarum!
,1
®oi. r.,12. Quieunque enim voluut placere in caruo, hi cogunt vos cir-
eumcidi, tautum ut erucis Christi persecutionem non jiatiantur.
®ni. 1,10. Breviter replicat qnae scripsit: dbcit enim in exordio 'si hominibus i'-
placerem, Cbristi servus non ossem: an qnaero liominibus placere?' Indaeis
enim summe displicebat ista libertatis Christianao j>raedieatio, cum per
cii'curacisionem ut necessariam iustificari praesumereut : quiirum l'urorem ut
♦ declinarent atque mitigarent, docebant, quod illis jilaceliat, necessitatem circum-
cisionis. Xon ergo ex iudaismo fnisse certum est hos pseudoapostolos, sed ao
ex christianismo, quia erucis, quam professi erant, persecutionem exhorrebant,
magis amantes vitam suam et pacem quam Christum.
'In carne' refcrtm- contra spiritimi, et verbum 'placere' absolute
accipitur ut supra, ut sit sensus: 'volunt placere in carne', id est, voluut
esse placentes oai-naliter, non spiritualiter, (juia placentes carnaliter placent sr.
hominibus, placentes in spiritu seu spiritualiter placent deo.
Et nota 'cogunt vos eircumcidi'. Circunuüsio per sc niiiil nocel)at,
verum coactio et necessitas, tanquam fides non sufficeret ad iiisticiam, dam-
önf. 2, 14. nabiiis erat, sie supra: Quare tu cogis gentes iudaissare?
Ciuaeras, an Apostolus detrahat et temere iudicet pseudoajiostolos, so
(|Uod erucis Cluisti persecutionem timueriut et gloriam suam in carne Gala-
tarum (ut infhi dicit) quaesierint. Quis ci di.xit, esse eos formidolosos et
gloriosos? JS'am de absentibus et praesertim negantibus vitia divinare nou
est sine peccato : negassent forte, nee potuissent oouvinci. Verum Apostolus,
in spiritu ernditus, seit honn'nem, qui Chiistum non recte praedicat aut 3.'.
sapit, non posse sine timore crutüs et vana gloria esse. Amet vitam suam
plusquam Christum, uecesse est, qui spiritum Clu'isti non habet: tum inflctur
seientia, aeque neccsse est: ita in adversis ruul, in ])rospci'is elevetui-, ojjortet,
in ncntris sc rectum et ae((uabil('m jiraestarc potcns. Proinde sine pcrienlo
:! iiitor iiosceiitcs APIl 7 ogo oos sP(|Uiir, i|iil tiit:iiii Kplstulaiii sciiliinil II
In epistolam l'auli ad Galatas conuiiontarius. 1519. ßl3
goiierak'iu pioniiiK'iurc pu.ssiiinu.s .sentciitiaiii siipcr ([iu).si'un(|Uc', s'i otjs vidc-
riiiuis Cliristiun iguonu'e, esse eos forinidolosos in adversis et gloriosos in
(H-osperis, intempcstive deiectos et elevatos. Contra vere Clu'istianiis orectus
est in adversis eonfidens in deuin, deieetus in prosperis timcus deuni, non
6 coiifunditur dum patitiu-, uec gloriatiu- dum honoratiu', ubique rcctus et
ae(juabilis.
Neque ciiini, (jui cireiuncldun t ur, legem eustodiiiiit, sed ©"i- •'•. i^t-
volunt vos cireumcidi, nt in carne vestra gloricntur.
Idem superius e. v. dixit, esse debitorem faeiendae uiiiversae legis eum, «ai. .s, 3.
i'j f|iii se cireiuueidit, miia, etsi l'oris oarneni eircumeiduiit, ne<jue tanien vel
iianc eireimicisionis vel uUani idiani im])lt'nt legem, quia nun hilaritate Spi-
ritus sed timore minantis legis onmia faeiuiit. Dictum est autem iam saepius,
legem sine affeetu gi'atuito implere idem est quod non implerc, sed simulare
opera legis. Quod enim voluutate non fit, eoram deo et in veritate non fit,
15 sed apparet coram hominibus fieri. Iterum pronunciat cum fidueia, esse eos
i)innes trausgressores legis, (jui eircmmeiduntur et legem suis viribus quam-
i'unque laciunt. Iterum eonl'utans nostros tlieologos, qui opera sine gratia
spiritas facta nioraliter bona et legem quo ad substantiam facti implentia
non esse peccata nee contra legem ai'liitrantur. Sed stat finna sentenlia,
i'(i voluiitatem et hiliu'itatem Spiritus, qui legem imjjleat, non nisi ex fide accipi
in Christo, caeteros omnes legis osores esse et ideo praevaricationis reos.
'Tn carne vestra gloricntur', id est, ut cariuilitcr de vobis glori-
cntur, quod magistri vcstri fuerint, vos bona docuerint, sapieutes siut et
religiosi. Impossibilc est enim, ut doctor cuiuscunqne professionis non
25 glorietur, nisi sit in Christo bcne institutus, sciens illud cum aifectu 'non Woitf). lu/jo.
estis vos qui lociuiniini' et 'uuus est magister vester, Christus': adet) viseosa ffliattf). 23, 8.
est libido laudis et gloriae, praesertim in rebus ac donis spiritualibus , ut
sunt scientiae et virtutes.
Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce doniini nosl ri Ihesn Wui. c, u.
30 Christi, i)cr (jucni mihi mundus crucifixus est et ego mundn.
Sensus est: (jclorieiitur iüi in sapicntia, virtutc, iusticia, opcrilius,
düctrina, lege aut etiam in vobis et quil)uscun(|iic iioniinibus. ülgo giorior,
me esse stultum, peccatorem, infirmiun, passum et inventum sine lege, sine
operibus, sine iusticia quae est ex lege, dcniquc sine onuiibus praeter Christtun.
35 Yolo et gaudeo, n)e esse coram mundo insipientem, nialinn et omnium cri-
minum reum, sicut ij. Cor. xij. Libenter gloriabor in infirmitatibus meis, ut2. lidi. 12,9.
inhabitet in mc virtus Christi. Nani crnx Christi oinnia cianuiavit, (juae
2 forraidulüsus alle ?luSflaticn U deiecti et elevati alle 'Jtui:(jabcn 9 c. i. dixit AF
ed. Erlang.
(jl4 lii oiiistoliuu Pauli ;ut Galatas ('oimuontarius. 1")19.
i.iioi. 1. 1;>. muiRlii.'? probat, etiaiii sapientiani et iusticiaiu , sicut i. Cur. i. Perdaiii sapi-
sJiattfi. 5, n. eutiam sapieutium, et prucleutiaiii prudentiiim reprobabo. Et Christus Mat.v.
Beati estis, cum lualedixerhit vobis homiues, et eieeerint uonien vestrum
tau(]uaui njalum, et ex])robraverint vobis &(\
Eeee lioc est nou modo coucrucifigi Clu'isto et eruci passi<iuibus(jue 5
sipgicf). 5. 41. eius eommimicare, sed etiam in iis gloriari et cum Apostolis irc gaudenter,
(piod digui habeamur pro nomine eins eontunieliam pati. At (jui pr<i nomine
liiesu lionores, divitias, voluptates att'eetant et aeeojitant, deinde eontemptuni,
paupertatem, passiones fugiunt , nuu((uid gloriantur in cruee Cln-isti? inuno
gloriautur in mundi), ])raetexentes uiliilominus nomen Christi, ludibrium ex 10
eo l'acieutes.
öai. L'.'.u Esse ergo erueit'ixum mundo est (ut supra c. ij. dixit) iam non
ipsiuu sed C'hristiun in ipso vivere, liabere caruem cum suis vitüs crucifixam
et s})iritiii subiectani, qui non sapiat ea (juae super terram sunt et huius
mundi, ne iusticias ipiidem aut sa})ieutias, sed glorietm- se iis onmibus carere is
et non affici, in solo Christo iiducia sahitis posita. Esse mnndum cruci-
t'ixum ei est non Christum sed muudum vivere in hominiljus, habere carnem
<ioi. 3, ü. cum vitüs floreutem et regnantem in peceatis, non sapere cum apostolo quae
sursum sunt, sed gloriari sese abimdare in hoc seculo, obtinere divitias et
ponere speni in iiomine. Itatine nee Paulus l'acit et sapit, quae numdo pla- ju
Cent, uec numdus facit et sapit, (juae Paulo placent: utenpie utrique mortuus,
ciiicifixus, coutemptus et abominatus.
»ai. fi, 15. lu Christo enim Ihesu neque cireumcisio alicjuid valet ne(|ue
praeputium, sed nova creatura.
©ni. 5, ü. Hoc c. V. satis est e.xpositum, esse scilicet utiuiKpie licitum, sed iieulriim is
uecessariuui ad salutem, ideocpio nihil ad rem seu ])raei)utiuin seu circum-
cisio, non niagis quam divitiae et inopia.
Gpi:. t,24. 'Nova creatura', id est novus honio, (jui (Eph. iiij.) secundum diiiiu
■51. 51, IL', creatus est in iusticia et sani;titate veritatis, iuxta psal. 1. Cor mundum crea
in me, deus. Et observa: iusticia vcritutis ud spiritiun |)ertinet, sanctitas so
veritatis ad caruis muudiciam, ut iustus in spiritu jier fidem et nnindus in
carne per castitatem vivat. Nam 'veritatis' dicit contra iiisticiani et sancti-
tatem spceiei et simulationis, (piac ex lege sunt uec facinnt uovuiii iiominciii,
nee secundum deum sed secundum hominem vivit et (brmatnr quicuiKpie
Joe. 1, 18. jiniusmodi: sie lacobi i. A'ohintarie enim genuit nos verbo veritatis, ut essemus 30
initinin ali(juod creatni'ac eins.
»111.0,16. Et quicuuque haue regulam secuti i'ucrint, jiax super illos
et misericordia et super Israel dei.
öai. 5,'J5. 'Secuti fuerint', idem verbum <|Uod supra "ambiilcmus': '.secuti
fiicrint\ id est, liac regula mcesserint. i|iia regulaV neiiipe ut nova sint crea- 40
5 crucifigi II Vi c. i. di.xit alle '.Uuvflalicil 'J'J |)«il. i. AKII
In eiiistolam Pauli ad Galiitas i-otnmenfciirius. 1519. (515
tum iu Cliri.siu, iiisticia et .sauctitato vcritutis liiliicunt (jiiac est ex tide, iioii
iusticia et saiictitat« quae est ex lege, siinulatis set^e et alios fallant, super
t|Uos ira et tribulatio erit, super illos autem pax et miserieurdia
recpiiescet.
5 Aiklit 'super Israel dei', diseerneus ab Israel secimduiu carneni, ul
ad Coriutliios appellat ijui sunt Israel earnis, uoudel: igitur })ax super geutes i.aoi. lo, is.
et ludaeos, modo iueesseriut regula fidei et spiritus.
De caetero uemo mihi niolestus sit. Ego enim stigiuataöiu. c, i?.
duiniui Ihesu iu corpore meo porto.
IU Graeee 'de eaetero nemo mihi labores exliibeat', (juud d. Hieronymus
dupliciter intelligit : primum (piod l'auhis solicilus sit, ue rursuiu ei laborcm
pracbeaut iu Galatis deuuo refbrmaudis, secuudü quod conteutioueui vuluil
praevenire eoruni, (pii eoutradicere voluerint, quasi dicat 'Ego dixi quae
re(^ta et vera sunt: si(iuis autem uolens acquiesoere veritati quaerat »piid
15 respondeat, magis contcndere ipumi doceri pai'atus, sciat sese respniisii)iie
iudignum', sicut ad Coriuthios scribit: Si quis autem videtur contentiosusiüoi. n.ifi.
esse, DOS talem consuetudinem non halienuis necjuc ecclesia dci. Hie sensus
mihi placet, (juod contentiosos reliuqucndüs esse docet etiam beatus Augustinus,
(jui et ipse in libris de civitate dei demmciat, sese nolle dcnuo respondere
00 vauissimae loquaeitati. Ita et Apostolus abiicit contentionis studiosos, ne
frustni eimi iUis laboret, quia verc uou fructum sed labores tantnm exliibent.
(iuid, si et is sensus non abhorreat 'nemo mihi rursus legem rosuscitet, in
quo sunt labores stidti operum, nee tarnen uisi peccata'? sicut psal. ix. sub ';'j. m. 7.
lingua eins labor et dolor. Quos Christus vocat ad sc dicens: Venite ad Matm. n.ss.
'.'5 me omnes, qui laburatis. Quos labores in Aegypto figm'averunt filii Israel.
Sed cedo.
'Stigmata', qiiod latine uotas inq)ressas siguifieat, licet possit liic
pro passionibus I*auli accipi, tarnen, (juia libeutcr allegoriis et metaphoris
mUltaribus utitur, onmino pro insignibus vitae christiauac accipit, <juae sunt
30 carnis crucifixioues et subiectiones , tum fnictus spiritus. Sicut enim servi
domiuonun suorum bisignia et arma et colorcs gcnmt, ita Paulus et Christi-
anus quisque cruccm eoncupisccntiiu'um et vitionmi in corpore suo portal,
non sane eo modo, (|uo nunc insignia Christi in cl}'peum coUecta illiniunt
parieti aut tabulis et lilx'llis, sed in (•or])orc', non alicno sed meo ])roprio.
35 Quid proderit, si etiam in auro et sniaragdo non tiuitum insignia, sed ipsos
etiam clavos, immo ipsa vulncra et sanguinem Christi ))ortaris et nunquam
in corpore tuo imagineni vivam expresscris? Porro stiginata Mosi et Pon-
tificum et Cacsarum sunt circumcisio et opera legum luuuauarum, quae iam
sola visuntur, eaque infiuitis modis variata, ut vix tot insignium geuera
40 Imperator cum omnibns suis nobililjus liabeat.
18 doceat II 2U Sed cedo fct)tt in II yö ipsos olavos II
()l(j In epis-tolani Pauli ad Gulatas coiiiiuL'ntarius. 1519.
©ni. 6, IS. Gratia iluiuiui uo.'itri lliesu Chrifiti cum .spiritu vo^tro,
Iratres, Ameu.
Hie eiiim mos est Epistolae elaiideudae apud A[)ostolo.s, ubi lioraiiiei?
'vale' dieimt.
'Gratia, iucjuit, domiiii uo.stri', uoii ira legis, imn servitas legi.s, s
(juae per sen-iim Moseii data est, sed gratia et veritas, (juae ))er le.siim
Cliristum laeta est.
lu tiiie certus smn, eos ijuibus meuin sai)ei'e mors est etiaiu liaiie salivaiu
meam vehementer abomiuaturos esse, ([uod et liberius omuia et loiige aliter
(juam ijjsi sapiant iianc Epistolam traetarim. Et ubi ego legiim jioiititieiarum lo
oneiti et scaiidala (|uestus siim, ipsi me rebellem ecelesiae sibi tingent: ubi
decretis praetuli Euangelium, damnata decreta fabulabuntur: ubi summi pon-
tifieis potestatcm et diguitatem eliaritati et uece.ssitati fraternae subieei
l)laspliemmii et bis septies haeretiemn clamabunt. Quos rogo i)er coinmuuem
(lominum lesum Christum, ut, si oinuhio non possunt sibi temperare, quin i"'
mc sujierbum, temerarium, arrogaiiteui, irrevercntem, scaudalosum, seditiosmii,
sanguinarium, schismaticum et (|Uoeun<jue libituui hueusijue iuit nomine
lionorent, age fiat, et .si non haee benevolentissime eis iguovero, non agnoscat
me dominus Ihesus inaetemum. Qnin si doctriuae a me tractatae puritas
e.xtra pericuhnn esse possit, liben.s et gratus haeretici nominis opjirobrium •-•n
li'rrem. Deuique maledictum nomen Martini, maledieta gloria Martini inae-
ternum, ut solius j)atris nostri nomen sanctificetur , qui in eoeli.s, Amen.
Tuneo enim superbissimus eontemptor, ne iis nominibus pessimis inflatus
phis de meo hicro gaudeam quam de eorum malo doleara. Id sidtem unieurn
niilii, immo sibi coneedant, ut pauhdum seposita Martini odio.sissinia larva -■i
Apostohuu Paulmn libere et .sokim con.syderent, et huuc tum cum eeclesiae,
(|uae hodie est niiserrima, facie eonferant: neque enim tam erassieordes eos
e.xistimo, nt non sen.serint un([uam, (juid legum nndtitudo hodie feeerit. Nam
(juot indies iugidantm- et pereunt animae propter unam haue traditionem,
(jUae citra ulhnn deleetum omnibus saeerdotibus interdicit u.\oril)usI iiorror au
est intendere tam in seanthda cjuam pericula huius unius legis. Similes luiie
sunt et aliae nniltae peecati , mortis, inferni dumtaxat ministrae, ut iutcriin
taeeani iacturam syneerae pietatis, (juae sub harum tyrannide iiaulatim
e.xpiravit. Si tautis laehrymis res digua eensetur, propter unius imperatoris
voluntatem tot milium sauguiuem f'iuidi, Quid esse putas (oculos ajteri) propter ^s
imius hominis aut unius Rhomanae ecelesiae voluntatem tot milia perirc^
animarum inaetemum? Denique si vim charitatis e.xpendinnis, proclive
i'uerit intelligere ilduciani illam condeudaruni legum esse potestatem non in
■1 valediciuit u(l. Erlang. liod) ;}. 7 iit II miv nod): I'INIS.
In epistolam i'auli ad Galataa comniontarius. 1519. 617
aedififationciu sccl in ile.«triictiüncm totius ecclesiae. Res i)iil)lica (|uanto
piUR'ioribüs legibus adiuiiiistiatiir, taiito tbelieior est: at eeelesiastiea imstra,
unica lege charitatis iustituta, ut esset iiua (uniiiimi fbelicissima, quanto l'nnvic
oiiinipoteiitis dei pro iina illa extiiicta iiubcs, sylvas, maria legum sustiiK't,
5 ut etiam titulos earuiu vix sulKcias edisreiel I)eiii(|ue, (|uasi lioe paruni sit,
iiullo alio remedio peccati etianuuun curant oecurrere, quam novas leges
Miultiplieaudd, peeeata peecatis accuinulando et, ut propheta ait, densum iuttun CSci. ;w, i.
coutiii se ixggravando.
Alius suo scusu abundet, Tureas uoceutissimos oninium K'ges has
III liouiiuum iutclligo, nee debuit bac plaga insustcntabilis irae dei j)ei'euti, nisi
popiilus ipse peeuliaris dei, ut cuius ingratitudo prae ouuiibus populis terrae
gi-avissinia meruerit etiani poeiiaiu prae oiuuibus populis terrae longe atro-
eissimam. Neque eniin est gens in orbe terrarum, cuius miscria possit in
liae plaga uobiscimi eonferri. O deus, quam diu eontinebis in ira tua mise-
i' rieordia.s tuas?
Sed cum Esaia gemebundo et plorabuudo eom-ludam: Adduxisti populum 3n. /•'. h
tunm, domine, ut fac^eres tibi nomen gloriae. Atteude de coclo et vide de
habitacidü sancto tuo et solio gloriae tuae. Ubi est zehis tuus? tbitituilo
tua? miiltitudo viscerum tuorum et miscrationum tuarum? super me Con-
en tinueruut se. Tu enim pater uoster es, et Abraham nescivit nos et Israel
ignoravit nos. Tu, domine, pater uoster et redemptor nostei", a seeulo nomen
tuuni: (juare en-are fecisti nos de viis tuis, domine, indurasti cor nostrum,
ne timeremus te? Couvertere jiropter servos tuos, tril)us haereditatis tuae:
(juasi nibilum possederunt ])Oj)ulum sanctum tunm: hostes nostri conenlcave-
25 runt sanctifieatiouem tuam: facti sumus (juasi in principio, cum non domi-
nareris nostri neque invocaretur nomen tuum super nos. Utiuam coelos
dirumperes et descenderes, a iiicie tua montcs dcflncrent, sicut cxustio igiiis
tabeseerent, aquae arderent igni, ut notum tieret nomen tuum inimicis tuis,
a facie tua gentes turbarentur! Ecce tu iratus es, et peceavinuis: in ipsis3nM,.s 12.
3t) l'uimus semper, et salvabimur. Et facti sumus ut inunundi omnes nos et
iusticiae nostrae universae (juasi jnuuuis menstruatae. Et ceeidimus <juasi
folium et iniquitates nostrae (juasi ventiis abstulenmt nos. Non est (pii
invocet nomen tuum, (jui cousurgat et teneat te. Abscondisti faciem tuam
a nol)is et allisisti nos in manu iniquitatis nostrae. Et nunc, domine, |)ater
ä'i noster es tu, nos vero lutum, et fietor nostcr tu, et opera maiuumi tuarum
omnes nos. Ne inusciaris, domine, satis et ne ultra memineris ini<piitatis
uostrae. Ecec respice, popuhis tuus onincs nos: eivitas sancti tui facta est
deserta, Ziou facta est dcserta, Hierusalcm desolata est: donuis sanctificationis
nostrae et gloriae nostrae, ubi ti' laudavcnuit j)atres nostri, facta est in
40 exustionem ignis, et omnia desyderal)ilia nostra versa sunt in ruiuiis. Nim-
«juid super iis eontinebis te, domine? tacebis et afHiges uos vehementer?
Haec Esaias Ixiij. et kiiij. Qua oratione ecclesiae hodiemae faciem ita
(318 lu opisfcolam l\iuli ad GalaUis commcntarius. 1519.
(lepinxit, iit aptiiLs tk'pingi iion pussit. Et utmmii luiiiis urationis aHedum
deus in cor Uüstriuu infüuderet, ijuo ir.im uiu:^ (juaiupriiniiiii uiitigarcuiu:?!
F i 11 i s.
PAVLVS COMMODVS BRETANNVS LECTORI S.
Suscipe, candide lector, in Epistolain (S. l'auli ad Galatas Fratris ='
Älartini Augustiuiani (juircjuid est conimentarii, instituti potiu.-; <juam pcrfocti,
cum propter aiiiicorum (jiKirundain j)lus aeijuo efflagitaiitiuui jircccs tum
propter iiiipurtuiiaiii et inicjuam utiosurum liomiiium uialitiaiii, cotidie t'iu,-^
Aiitorem citra nllani causam vexautium ac uugis subüide uescio (juil)us a
seriis gravibuscpic studiis alio rapieutium, per quos stetit ut uec coiiimen- i^'
tarium sati.s ipse coguosceret neo pro diguitate elaboi'aret. In quo tarnen si
quid fiierit, quod ad Clirisliauam pietatem faeit proiuovendani , soli deo,
niiiversae bouitatis autori, gratias age atque ad tnam spectante coninioditatem
pro volimtate utere: sin (juijipiam offeuderit, eaudide pro Christiaua pro-
fessione submone, (pia re Martiiio ueque quicqnam fuerit gratius ueque te, is
ipsius fratre ac Chiistiano, dignius, praemiiuu a Christo ceutuplum receptimis.
Quid eiiim iuiquius quam pro beiicficio inaleficium reponere? contra quid
accjuius (juaui studio bene merendi cum co certare, cui unicus scopus est,
(luorumcuuque vel gratia vel iiividia eontempta, de te totoque Christiano
noiuiue ojitime mereri? I'orro, id imuui Martinus sempcr s]>ectavit, ut deliriis 20
(juorundam reiectis sacras literas jiure traetares at(jue ad id post Erasmum
unus omnium maxime contendit. lam si forte alicubi, ut honu) est, a recto
itinere deflexit, tuae est linmaiiitatis deerrantem ad rectam viaiii revocare.
Quod si pro tuo Cliristianismo et coimnimi omnium utilitate et in deum
sunore feceris, Lutherum tuuiu ad hos eomiueutarios accuratius retractaudos -0
et iu reliquas quoque d. Pauli epistolas dihgentius scribenduin iion mediocriter
animabis. At(|ui id te in priniis velim spectai'e, orationeni veritatis taiito
esse ineliorein (piauto smiplicioreni. Tu iu nomine Ihesu Clu-isti vide ac
vita potius Christum, a quo uomeii liabes, quam verbis exprime. Data in
Acadeniia Viuttenbergensi, ul)i i)rud(iitissiini (imnium studiosorum Moccenatis m
Friderici l'riiici|)is et EIcctoris <tc. muniliccntia recta studia in tribus Unguis,
Latina, Gracca et Hel)raica, gratis diiccntur. Ttcrunniuc valc. Anno a natali
Christiano supra sesquimillcsimuni xix.
rrotc^statio.
^iadjltcljciibc ,Piütetitatio"' Infjt fiel) djvcmütogifd) iud;t mit Sid)cvt)cit Iic=
fttmmeii. oi'i^i-'f' fiubi'u linv fic im 'roinus 1. (uiiniiiin opunim M. Lulliuri,
Wituhorgau 1545, 5öt. cx(jv'': I;ii'r ftcT^t fie ()tutor bcö SitOcftcv ^lU'icraä Epitoma
rcsponsioiiis lul M. Luther üoii 1520 uiib t)üv !L'utI;erö fntfc^lid) ins 3al)V 1518
ücvtcgtcv Sclieda adversus lacobiiin Hochstraten (f. ©. 384 ff-)," füi-' ^^)^^ 'J^=
fafiiings.^cit folgt bavaus uid)t^. 3m Tomus I. uniniuin openini H. M. L.,
Iciiiie 155Ü, il^l. V'' ift fie beu 95 Siitjcn üom 31. Cftobcv 1517 aiigeljiingt; aber
naä) bcm 3nf)attsücr5eid)ni| bcsfclben foll fie ,5Hiifd)cu Ailiculi 15 a I"rati-ibus
Minoritanis Iuttei-bo(ceiisil)us D. M. Lutlim'o asciipti uiib Contra lualigiiiiiii
lohannis Eciii iudiciiiai M. Lutlieri ddcn^io (f. (5. 621 ff.) cingcfc^altt't ipevbcii, iiiib
feine Stelle l^intev ben 2tb(a|fä^en füll bie bcn Resolutiones disputatiomiui de
indLdgciitianini virtute Uoraiifgebenbc (h-flnvimg (f. 33b. I ©. 529 f.) cinncljmen.
S)avaiif^iu f)Qt bcnn bic *Jllteiibuvgev Oiefnmnitauägabe 21). 1 £. 17 f. Icljteve mit
beu i)5 2I)cfcii uevbuiibeii, unfcre I'rotcslalio ober überf)aupt nid)t nufgeiuinimeu.
,l'öfd)cr 1 S. 457 ff. ftcigert bic üevUMvniug iioel) babiivel), baB cv biefe bcm lütci=
uifdjcn, iene bcm bcutfc^en Xert bcv Vlblafjfnlie anfügt. 2BaId) IT). XVIII ep. 265 f.
l)nt fic() ,5imnri)ft bev Sciuict '•[Hiic-gabe iil)ne ^)iürffiri)t niif iftvcn mu1)tviig(ict)en 51U'v=
mevf ougcfd)Uiffeii; bod) in bev „.Oiftcivifd)en t<-inleitnug" ba^^u £. •■><) äufjevt cv
feine ajlcinung bQ{)in, „bafe ju l'ntl)cv5 Sä^en Wibcv bcn lUblof; gar feine 5pvo=
tcftation geT)ih-e". .Cticvfüv ftütjt cv fid) auf Don bev .^ai-bt, bev es in bcv iicwcbe
,3Um Bicvtcn 2t)ei[ fcincv Historia litcraria ruroniiationis <B. 13 „bcfvcmbcnb"
finbet, bog man ben 95 liefen eine ^.pvoteftation anf)ängc, bic beven Uvbvurf nid)t
tcnne, nnb bevcn gan,5cv Snbalt auf einen uicitevcn i^cvlauf bcs 3lb(a§ftvcitc5 I)in=
weife. Ivotjaücbcm cvfd)eiid unfcv £d)viftftüd in Lutheri opp. lat. var. arg.
ed. Erlang. I £. 293 uod) als lUn()aug ,5U beu 95 Sötten, nnb ade fid) auf-
bvängcubcn iöcbcutcn bagcgen Ricrbcn l)iev niebcvgcfd)lagcn mit bcv iBcmcvfung:
,Redditur hie ex cd. lenensi"!
620
Protestatio. 1311*.
-Jhir bic ^crid)tignng in bi-r Smiacv IHiic-gaBe Bietet iiii<j einen ?[iit)alt ^uv
Söfimg unievfv is-vage: fic fetU uuieve Piotestatio in ciigfte 23e(iel)ung ,^i V.'iitt)ev-3
m'fibc mit ben ^ütt-'vtiogfcr (Vvaii.^iefaucvn. 3öiv iperbeii in bcv (*inkitnng ,^uv
ndel))"tcn Sdjrift fel)cn, mie bal)inein and) ber Ü?ifd)of Bon iJ3vanbenbnvg üevflodjten
U'üvb, unb bei ber Stelinng ber Uniuevfität Söittenberg .jn benifelben (f. Ü?b. I
£. .522) nuiBtc bcm 'Hefüvinatnr aU beven liHtglicb baran liegen, fid) gegen bic
i<c)d)ulbignng ber .«etjcrei luibev il;n jn üeviüat)rcn : er ttjat a — )o netjinen mx
an — in unfcrev , Protestatio".
Scn 2ert geben U'iv nad) bev ed. Witeherg. 1545.
PROTESTATIO.
^rartimis LiitluTus Doctcir, Onlini.'; Erciiiitnriim Vuiten-
)erg:ie, jtubliee teslatum volo, Propüsitiones alicjiiot contra
pontificalcs, ut vocaut, Iiidiilgeutias a nie edita.s esse. Et.si
aiitcm me liactenus ueque celeberrinia haec et lau(latit;.siiiia
Scliola uostra, iiecjiie civilis aiit ecclesiastica jiotestas con-
(Icnuiaverit, suut tameu, ut audio, (juidam praecipiti.s atcpie audacis iiigenii
liinuiues, qui re (imisi bene coguita et perspecta haereticum nie pronunciare
audeut. Ego vero, ut ante saepe, ita muic quoque per lidcni Clu'istiauiun
obtestor singulu.«, vel nt niclioreni niilii nionstrent viam, .si (|uibu.< liacc divi-
iiitus e.-iset revelata, vel certe suani sentcntiaui Dei et Ecclesiae iudicio snl)-
niittant. Non enim adeo tenierai'iu.s suiii, nt nieaiu solius opinioneni caeteris
onuiiluis antef'en'i, necpie tani stuj)idns etiani, ut verbum Dei l'abulis luiniana
ratiuue exeugitatis po.stpoui velim.
ß|^^^S$?^$S^$^$?^^S;|il$^t$&$&$Ä^
Contra iiialiiiiiiiiii loliamüs Eccii iiKlicniin
super ali(iu<)t articiilis a fratriluis (|uil)iis(lani
ei suppositis 3Iartiiii Lutheri defeiisiü.
1519.
^n Sütcrbogt tt>ir!tc feit einiger 3cit ali iprebiger au 2. Tiifotni jener
Jvran} (>)üntf}er, ivic(ci}er nni 4. September 1517 Sut^ere cälje linbev bie icfjoloi'tifdje
Ifjeologie ju öer-treten geljobt. Um Cftern 1019 n?arb er 6crüri)tigt, ale liütte er
gegen ba» haften, 33ctcn, 3lnmfcn bcr .öciliG™ geeifert unb bie 2?öl;men für befferc
OT^riften crflärt benn bie Äotl^olifen. 'i'on bem QJarbian bcr Jyran^istaner bnfefbft
jnr 2.>erantniortung gebogen, fteüte er bie 2ad)c in ?(brebc. ;^u SfuS''" I)ftte er
babei ben ^*rior ber 3Bittenbcrger 3lngnftincr ^ unb einen t'ettor berfelbcn.- l'ctjterer
aber fprad) fid) iiiter collalioiiandum ox aiiinii sententia nieitcr a«5, line es bie
'Jlnftagc in bcn Oier.iefin crften 3trtifcln nadjfolgenber £d)rift l'utl^ere fnmmarifd)
nnebcrgegeben. '"Jtad^ beftigcm Sispnt barüber fd)ieb man Bon einanber. 33alb
baranf tt?arb ßünt^er in iyolge einer in Segenn^art bee 9lbte5 üdu ^^inna getljanen
9infecrung abermats üorgef orbert : er befanntc fi^ nun uMif^ien' Don bcn >jicrjcT}n
Sä^en. 5Jid^t lange nad)t)er bcfc^nlbigtc man ibn beim IMfc^of bon '^ronbcnburg,
er l^abe öffentlid) auf ber .ftan,5et bie C'lbtiffin bes .ttlofter^ 2. *J}iarien befdjiinpft.
Sarob mit einem licrmcie beftraft, tiefe er l^infort einen gennffen M. Ibomoe* für
fic^ prebigen. Smmer bitterer Uiarb bcr Streit. CbmoT)! ftüntljer jene äufeernngcn
iriber (Vaften, 33cid)ten, .C")ciligcnöeret)rung foUne über bie iuitjmen nid}t jugeftanben,
beutete bcr 6arbian in einer 5pQfftonäanbad)t bod) n?icber barauf I)in, inbem er
auefü^iic, n^ic ber ungenäl^te 9{Dcf Gfjrifti je^t öielfac^ icn-iffen trcrbe; in einer
Cftcrprcbigt banbelte er bonn Pon bem föcf)orfam gegen bie (jeilige rbmifdjc Äirdje
unb tjon ben 2d)riften ber approbirten i.'eT)rer 2. 23onaDentnra unb 2. If)oma«.
Siel gab bem M. Iljomae %nla%, am 2(5. 3lprit 5papft unb ¥ifri)öfe ber ^|!flid)t-
Pciiäumnife ju be3id)tigen, bie .ffanonifation bc§ 58onaPentura unb 3:i|omai für
ungültig ju crftärcn k. .^ieranf h.ianbten fid) bcr ßarbian ber (Jranjietancr unb
') gontab §flb, ögl. Se 5£B. I <B. 280. "-) ©ein 9famc ift iin§ imbcfonnt. 'j ^n
Sut^tt? ed^rift 9trtifel 13. G. 8. 10. 11. 5. 7. *) SebcnfoU? If)Dinal ^Jiün^er.
(322 Contra maligmim I. Eccii imliciinii M. Lutheri defensio. 1519.
il)V Vicftov 'J?rai()ovb Sappen oit bcn bi)d}öilid)cn iüfav 3'itob Wvoppcv «üb tniflcu
i()m am 29. 9(pri( i[)ve 33cJd)lmTbm wx. Willem bii'fer uuiUte in bcv Sadjc nid)t5
o[}nc 3.1>ifl'cn bc-j 53ifd)LifÄ t()nn, nnb ba bevtelbe in ber Jfvnc luoilte, fo mn^tm
fie id)riftlid) i'intoinincn. So ücvfa^te bmn bcv i'fftot am 4. '•Blai ein Sdjieibi'n
an bcn i*ifar, in ircldjcm cv bic C)cfd)id)te bcö Streite? cntmirfelte, ' nnb am 5. ein
anbi-rc'j an beu 3>ifd)iif .Oicvonpmu'5 Scnltctn^, baö, im 'Dülmen beö .ß'DnPcnt?^
cv'ftelU, ,yi bcn übrigen i^eidjnlbit^nngrn gegen Kiinttjev nod) Ijin.jnfügte, er Ijabe
beu (Vvanen, n'cld)c '-i^cidjtbviefc gefanft fjcitten, gcvotljen, fic jüUteii bamit Jylnd)«
über Sin'rg am Spinnroifcn nniuncfeln, bamit fic i()v Öclb bafüv nidjt ganj unnülj
anegegeben ^iittcn. 5Beibe ^-Briefe evfdjiencn alsbalb gcbvncft unter bem litel:
,ARTIGVL1 PER FRATRES MINORES DE || obfeniantia proponii
Reuereniliffimo ddinino |1 E|)ifcopo Braiulenlnirgeü conti-a || LYTERA-
NOS. II [■'pol,5id;nitt I ]1 REVERENDO ilomino lacoLo Giopper Reue-
rendiffimi doiiii || iii Prefiilis ccclefi^ Brandenburgen Vicario. beiio
merito. |j at(j femper digno in Glirifto femper fibi colnndo || Frater
Bernliardus Dappen Ordinis || Minorum. ||" (! 33(ättcr in Cnart, Ic^tci
33(att (ccr.ä
Iitelfiol,5irt)iütt: tM)riftuä mit feiner 'JJinttcv nnb liier ^iiiiiifm In-i Iifd)e.
Sritct jci)r fcf)U'rl)oft.
Um 9Jiittc 5)Jai getaugte bie Sd)rift fo in Suttjevs .&cinbe, iinb ba er in beut
'£e()reiben an bcn 33ifd)of fid) an>jbrücf(id) al« Urtjclicv „bcv öerbevl>lid)en 3rrt()ümev"
be,ieid)uet faub, fo richtete er unter bem l-S. bc'j ■JJIonatc- an bic Siitevbogtev <vvau,ji'-'=
fanev einen 5Prief, barin er bie fieben 'Jlvtifel, ,^u beneu Wüntber fid) befannt Ijatte,
t)ertf)cibigtc, M. l'^omaS unb bcn äßittenberger !i'eftor red)tfertigte, beu ;Senuneiantcn
aber broI)tc, faKö fie nid)t luibcvricfen, „ifjre umnbcvlidje SBciÄl^eit an bcn '4.»vnngev
^yi ftellcn".
Über ber Vcip,5iger 2)i'jpntation mag \.'utl)er bie ^higelcgenljeit au-J beu Vüigeu
oerloren t;abcn: mir T;ören pnädjft nidjts meljr baüon. S'lpi'ifrf)''" i^'ni-' bie
£d)vift ber m'an,^i5fancr bem 'i'ifdjof rum iBranbenburg .yigegangen, nnb aU bcr=
felbe mit .Üurfürft ^oarijini I. auf ber iliürfteljv Don m'antfuvt burd) .Veip,(ig fani,
legte er fic bem bort nod) locilcnben (vrf .yiv ix-gutadjtung Por. 3n etuui jU'ci
Stunben loav O'cf mit feiner 'i'lvbeit fertig: er bntte feri)5U't)ii Säi.ic au'jgc.^ogcn nnb,
il)ren Sinn nari) beut i)iif;oevftanb ber ^•vau,ii'5tanev faffeub, in feiner bcvüdjtigteu
aUeife mit iü-mertungen begtcitet. Sd)on am 15. 3lugnft tannte .i.'utf)er bicj Wiit--
atbten: ber i>ifd)of fclbft fovgtc für bcffen i'erbreitung. Gs empörte bcn 3{efov=
mator, fiel) fo Bon einem inirgefeljten bcl)anbclt ,yi fel)en, ber bic-ljcr einige«: 3LL>oI)U
loolten gegen ilju ,inv £d)au getragen. Sofort entloarf er eine SBibcrlegnug beo
(ntfd)en 9Jiad)njerty. „9inl)ig nnb tlav, fagt Atöftlin, luenn and) mit nuind)ev
fd)arfen äBenbung gegen Pcf, legt er bariu bar, was er luirtlid) let)re, unb bcgrünbet
C5." ,')ngleid) febvtc ev bie neuen Spiefid)en bc'i Cbeti-stenfdjuiicb'J um unb rid)tcte
fic gegen ilju fclbft unb feine WefeUen: er Ijäiigtc bcv 'iH'vtljcibignng bcv nngcfüd)^
') Tnviii (lel'rcmrfjte er inf()vfnrl) bcn 9lii->briirl hinica inconsutilis Icsu. '-') .(feiUifiit
f)ifr f. «. n. .(Moftrr b. i. bio ,^\iii(iiii'ii bc«icIlH'n. ^) .<jifr lietioflnen loir jiim erftcn 'JJioU'
brr ^i^Moiitiniiiifl .A'iitbevniicr" für bio 'Jliibäinv'v \.'iitl)fr5.
Contra nialignum I. Eccii iiuliiium M. Lutheri defensio. 1519. (323
tenen ©nljc üicvuubjumiijiii fi'ljcvifcl)c v'lvtifel ^cfs iiiib bcv ("yran^iisfancv mit tiivini
^toten an. 'ilm 3. Scptcmbn- foniite ex feinem JTveunbe ^oljann Van^ bcvidjten,
bafe feine Sdjrift in Seip^if! imu Wctdnor i'ottfiev flcbniÄt lucrbe: bic aBittenlu'Vflev
'4.'reffcn ifnven ju fei)!' be)cl)(iftiflt (^elrefcu. l'iit Sdjvcrfcn ucvunljnifu bie Cvben5=
brüber bev iCiütcvbin^fcr baüpu: il)v ^4h-ooin,^iat fnri)te ben iJicfin-mntov .ju beftimmen,
öon bev .ipevaneivibe ab(ii|"tct)en. Sjntfjev \vax bn,(u bereit, luenn |ie ben Svnrfev
bnju 3U beluegeu üevmödjten, unb fcf)vieb felbft beeljalb an .l'otttjev ; aber bie Sdjrijt
crjc^ien, am 30. ©eptember marb fie {djon Uerfanbt.
llnffrc C'^nttnirfluiig bei- ©ttcitc-j bcnidt hificnHid) aitf bcv otcn tii'fdjtiedfncn CiioIIf,
bie bisi)CT nie bciiulit iDovbcn; fie lufid)t bnl)er Buii nllcii itln-if!Cii Xnrftelliincjcii bebeiiteiib nli,
locldjo nu-> i.'utf)frs unb i^di .jiiiii Iljcil fonbctbnr iiüfiiH'iftnnbcncn '•^liibciitmiiion gcjdjbpft finb.
Vlm t)ovfid)ti(ifteu Ijnt fidj ■lioftliii I £.272 unb S. 270 f. gel)nUou; nufjcr iljin fiil)icu luir
feinen neueren ivorid)er nn. ©onft Ugt. unfere 'ÜluSgnbe ä<b. I ®. 221 f. 2c SB. I S. 2().'iff.
(9di 6Jcgcnfd)tift, f. unten, le W. I "©. 303 (= ©. 401 l)icr). 323 f. 328. 337. 338.
•
5lu§gabcn.
A. , CONTRA MALinxVM IG 1] HAWIS ECCII IVniCI-- || VM, SVPER
ALIQVOT II AMTICVEIS, A FRA H TRIBVS OVIBVS || DAM El
SVPPO= II SITIS, MAR II TINI LV= || THERI || DEFEN || SIO. || ER-
RORES ITEM HAERETICI. XXIIII. || EX ECCII ERATRVMOVE ||
DOGMATIBVS CON- 1| SEGTANEI. ," ^JJtit liteleinfaffnug. l(i ^Matter
in Dimrt, bie brei legten Seiten leer.
Jtud uon '•JJIcldjiov iJütttjcr in Scip.yg.
B. , CONTRA MA || LIGNVM lOIIAN || NIS ECCII IVDICIVM^ SV-- || PER
ALIQVOT ARTU || GVLIS A FRATRU || BVS QVIBVSDAM El SVPjj
POSITIS, MARTINI || LVTHERI DE || FENSIO. || ERRORES ITEM
HAERETICI. XXIIII. EX ECCII || FRATRVMQVE DOGMATIBVS |j
GONSEGTANEI. |i" 18 a3lätter in Cnart, letztes ^-IMatt leer.
6? fc^cint ein ?lug§bnrget Sturf .yi fein.
2Bie ben ^üterbocifer i^nrfüfjern ibr ^iUirgeben gegen ben ^Reformator be=
fommen, U'iffen irir ntd)t; ifjr '|!rLnnii,iial li'uHte fie ,]ur Strafe Uerfetjen. (vrf
aber na(;m fidj il)rer Leiter an: er rül)mte fie alö „in aller Süelt gut beleumbete
^.yriiber". £id) felbft fndjte er in feiner Vlntluort anf ^'ntljere £d)rift ^n red)t=
fertigen, bie er „in einem läge" üerfertigt Ijabcn iiiiü: fie ift freilid) aucb banad);
er üertrbftet feine Sefer meiftcn-:-. auf fein fpätere^ 2Sert de prinuitu PcHi-i, iinb
bei ber 2?efpred)nng ber 24 it)m fd;ulbgegcbenen Si'rtbümer befleifjigt er fid; mit
ben Sd)imVfHHh-tern gegen ben ilieformator ju njedjfeln; bie äüibmung Ijat bao
!Xntnm ,Ex lugulstaL Boiuriac xix. octohris. M. D. xix.'' l'utber Unirbigte bie
Sd;rift feiner Chli'iberung. 2i5ir üer.jcic^ncn üon il^r nur bie llrausgabe:
„3tb criminatriccm || ^Ulartini üiberä Uittcber || gen. offenfione. fuper
iubi= II cio iuftiffimo facto : ab articu= || los guofbam per minoritai ,|
be obferuätia iKeuerebiffi || mo ßpifcopo 3?ran || benburgen. obta || to^
Cnfiana || refpon-- || fio. || OVIA IIACTENVS || AI'.VSVS EST MAR.
LVDP;RVS MODESTIA ll Er-kiana: taiiil.' .■xloilil. vi iiididaci. iiior-
(524 Contra malignum T. Eecii iudiciuni M. Lutheri defensio. 1519.
(laciter rfiiocj || refponderem : fed cumni vellem Lntteruni. || liumiliter
mecum expectare Parrlii= || fiiium iiuiirium : & fratrem iiii= || meritum
iion tantis affice= || ret iniurij«. ofTero |1 me ad iudiciü || vt in fine ||
leges. II Tu vero can || dide leotor boni con || fule: et cogita diuü
t|uocj Hie II rony. Cyprianuiii & Augiillinum, || concitatiores interdiim
fiiilTe: dum ab aduer || farijs immodice mendacijs & iniurijs vrge-
liantur. jj' Sitclrücticitc brbnutt. 14 ißlättcv in Quart, le^tc Seite (eer.
l'gt. St 2B. I S. 3o7. Siitbcxcr, 9iad)rid)tcn 511t .ffitt^fti:, 6iclef)rtcn= luib a3üd)ft=G}c:
id)i(i)tc, ?Utborf 1766 III S. 448 ff. amcbemaim, Ix. 3ol). (5cf, 9{cgciiÄlnirg 1865 S. .507 f.
Slbgebviiift treffen Itjir ßnt^ere Defensio lateinifrf) an in ber i^afeler Sammlung
l'utr)er)d)er Schriften Dom Wax^ 1520 3?1. II ■)'' — qq o^, in M. Lutlierii hic-ubrationuni
pars una, Basileae in aedibus Adae Petri M.D. XX. Mense lulio iSI. Ee (i'' — Gg 5^',
in bcn Sefanimtan§gaben Witeberg. 1545 I 331. r.ccLvi'' — ccclxviii'', len. 155G
1 931. ccxxvi'' — cc.xxxviii'' unb I']rlang.. opp. lat. var. arg. II S. 472 — 514,
fomie bei Söfd^er III 6. 856-890, inä Seutfc^e übcrfc^t bei SÖaldj XVIII
©p. 1679-1737.
SBir folgen in unfereni Acyt bcm Ilrbrnct A unb berüiffidjtigen bie ed. Wite-
berg. 1545;' bie Siiije, Uu-Wje t'ntljer bcfjanbelt, bringen nnr nid)t befonberS, ba
fie in ben ©efammtanägaben nnr auä feiner Sdjvift felbft ^niamniengeftcUt finb.
') Sic frijrcilit mit fiiifr ciii.ygcii '•.'lu-r-miljnif iiiiiiiov Ri-kiiis inib Eikiaiius. iiiinifr niid)
Bohenius, lua? hiir iiid;t nie- ^i'snvtcii lui'iti'v iiotiveti.
Conti-a maligniim I. Eccii imlioiuni AI. T/uthoii dofonsio. 1519.
025
CONTRA MALIGNYM lOHANNIS ECCII
IVDICIVM SVPER AL1(}V0T AKTICVLIS
A FRATRJ15VS QVIBVSDAM EI SVPPOSITIS
MARTINI L\ THERI DEFENSIO.
F. MARTINVS LVTHERVS BONO LECTORI S.
(■(^imus in Enangelio, Lulaoo.«, qnaiulo Christum Wiattri. er,,
perdcrc quaorebant, nee hal)eront in quo acensarent,
verba eins captasse atque (lcprava.sse et erimina
adversus cum niendaoiis suis composuisse, (juale
est, cum re<ld('n(la quue sunt Caesaris Caesari Wittiii.aa.s».
docnisset, quod Iiomicidae illi in aliani partem
ra])iont<'s eriminati sunt, i'uni pmliiluiisse triliuta i'uc. 23, 2.
(lari Caesar!. Jta, cum illos temj)lnin snum solu- 3oii. 2, 19.
tnros praedieeret in sigmnn, illi templum dci ah9nniiii.i>r,,i;i.
•1 eo solveudnni et in triduo reaedifieandum interpretantes tiuKjuam blaspheininn
accusarunt. In tales et ego, mi lector, novos quosdani sanetos nuper iuipegi,
qui eadem invidia languentes, cum Christi verbis per me expositis resistere
non posscnt, coepcrunt mendosos ali(|Uot artieidos effingere mihique adsori-
bcre, ut ipsos veros damnarent. Et, ut totam noseas fabulam, sunt noliis
2ü finitiini quidam fi-atres, qui cum auditoribus meis ad se vocati-s familiariter
congressi privato colloquio super doctrina mea contenderunt : nam, ut sunt
homines de deo penitus desperante.s, fame se perituros timent, nisi pojiuhnii
suis naeniis ac fabnlis vel a se vel suac farinao fratribus cxcdgitatis sibi
coneiliarent. Quos eiuii neque convmcere neque coruni doctrinae resistere
2.". jws.sent, collegennit artionlos, quos ex eo eollo([ui() male apprelienderant,
sparserunt eos ubi poterant, obtulerunt sub meo nomine inagnatibus, ac iani
vulgo quoquc me traduxerunt. Ego, qui eoi-nm i'uditatem miseratus liaec
floccifcci, sciens, quod non modo citra scd contra (|Uo(|ue voluntatem suonun
tum maiorum tum omninm, qui eiusdem professionis sunt, id tentarunt,
30 scripsi tarnen eisdem,' prinuini benevole monens, nt sibi tcmperarent, ne
forte incendium novum contra seipsos eonfiarent aut, si fidcrent suo ingcnio
et .scientiae, proximam sibi Vnittebcrgam vcnirent disjmtaturi ac confiitaturi
1—4 Sie ätictf(i&rift ftc^jt in bcn Sonbcrauf-gaicii ni^t :> !•'. fc^ft ed. Witeb. I'IO
LECTORI cd. Witeb. 2G sub nomine nico ed. Witcb. :!2 Vuittenbergani cd. Witeb.
') ßiitl)ct meint icincn it<viff nn bic ^iitctbogtor 3tn'M>^f''""'t >-'oi" l"'- ^^J'"! l"'l'*. bi'fieii
3itt)Qlt fu'itirt) nirfjt uöUig mit jcinei: 'Jlnflnüf f)ifv ftimmt.
Sut^ct? aöette. II. 40
626 Contra nialignum I. Eccii iütlicium M. Lutheri defensio. 1519.
errores meos: simid addidi, qui esseut falsi et qua rationc quiquc intelligciidi.
At fratres, non lioc qiiaercntes, quo veritatem agnoscerent, scd quomodo iiio
detnvctiouibus et calumniis opprimereut, speraveruut fore, at Ecciaua autori-
tate ex mendaciis veritatem facereut et, quod male ac temerc tentaraut, illius
nomiiio publice oruareiit. Eceius vero, ocoasionem adversns nie insaniendi s
lilK'iitissime pro niodestia sua amplexus, inforniutiones eftutivit .super eosdeni
velut gaudens ae gratidans, quod nie proscindere in tergum neque mouitum
iiec eognitiuii liceret. Huc euim maligna eins iuvidia ab initio nomini.s mei
semper spectavit. Similem uaiique ludum et in virulentis obeli.scis suis ' iani
antea in nie Inserat, quem ego iam diu benevolentissime nisi ei ignovissem, ifi
talcm forte orbis Eccimn spectaret, ut Sylvester^ mens eins conqiaratione et
doetissimus et speciosissimus haberetur. Nam mihi non est diffieile Eccinm
Ecciauamqne scientiara suis pingere coloribus, qui norim hominem intus et
iu cute, qui, ut lupus ad pliilomelam dixit, 'vox est ac praeterea nihil'. Ego
vero, etsi iudignior sum quam ut Iiis Christi domini mei teutationibus con- v,
ibnuer, qui inferna millies merui, tamen, quaudo sie plaeitum est in oculis
niisericordiae dei, non abiiciam gratiam eins et cum invidia invidisque ac
malevolis ealnmniatoril)us libenter negotium habebo, non minore fidncia veri-
tatem contra mendacia dcfeusurus quam illi i)raesumpseruut meudaeia contra
veritatem producere. 20
Quare te, lector charissime, rogo, in hac re nee mihi nee Eecio nee
fratribus illis faveas sed purae et siuq^lici \critati piu'iun et a studiis ]iar-
tium alienum animum adverte, solunique id specta, non <juam multa ilii \(1
ego adduxerinuis, sed quam apte, quam proprie vel ad sacram seripturam
vel ad iustara rationis opmionem. quod a te hoc nomine quam enixe peto, »;,
quod mei moris sit non adeo multa sed eadem proprie et (piantum fiei-i
jiotest apte ad rem adducere, Eccii contra unicus scopus sit (juam plurima
cademque tum ])eregrina tum pugnantia producere, solum ut multa saliva
coaeta nmltiun spuat, nulla pi'orsus rationc habita, undc, qua, quid aut quo
valeat quod loquitur. Neque enim mihi in istis sophistis aliud aeque dis- m
plieet, (juam (juod dedita opera a verbis sacrae scrijtturae fiigiunt. (iuorum
Soll, s, 53. uuus mos est dicere 'sancti sie dixcnmt', 'nun(|uid tu niaior es patre iiostro
Abraham?' Tu vero, lector, illud Augustini utrhique adiiilieto fidelissiiuuiii
documcntuni, ipio dicil : Ego solis eis libris, qui Canonici ap|)ellantur, nunc
honorem deCerre didici, ut nulluni scriptorem eoruni erfasse tirmissimc credam: .t.
caeteros vero, (juantalibet sanctihile doctriiKUinc praepolleaiit, ita lego, ut non
ideo verum existimein, (|uia i])si sie senserunt, sed si canouieorum librorum
autoritute vel probabili ratit)iic mihi persiiadere potuerunt, hoc est quod
i.siic(i.;.,2i.beatus Paulus qnoque dicit: Omnia probate, (jiiod bonum est tcnete. Has
.sanctispiritus regulas Eceius mens semper et egi'Cgie contenqisit, verba textus 411
in sacris literis prorsus pro iabulis habcns. Quo fit, nt ii('(|ne scripluras
<) @. »b. I e. 278 ff. 'i) SKurftcv %k\cxai.
Contra malignum I. Pxcii iiulicium M. Luthcii ilofensio. 1519. 027
ipsas neqiip patmin qiins iaotat sciitoiilias reoto jMissit aiit intclligore aut
aptare, et hac ttnneritate iinplcat illiul l\uili i. Timo. i. volentcs esse logisi.iii
doctores, oiini ignorent neqiie quid loquantiir lu'qiu; de quil)UH afiirment.
Qiiae oninia an vere de Eccio dixcriin, ium ecce tu ipse, leotor, clare vidcbis.
5 Caetcnini quod in Eccium mihi iuveiiendi digna esset occasio, quia paotiuu,
quod tanto tuuiultu nohis Ijijisiae oxtorsit, ipse primus hoc malcdieao
soriptionis geuere sine causa rupit, interini dissimuiabo, contentus, ipiod iocdi-
frago et maledico cahunniatnri roaetus suni respondere, gaudons(|ue, (|U(>d
non mihi sed suae teniei-itati iiiiputari^ cogitur pacti laesa iura. V'ale,
10 optime leotor.
ARTICVLVS PRIMVS.
Nihil tonet de conciliis geueralibus, quia non i-eprosentant
universalem ecclesiam.
Hunc non esse meuni, crcdo, iutelligit, quiouuque resolutiones meas '
15 et dialogum contra Sylvestrum^ legerit, quando id uniee deploro ao gemo,
nos dignos non esse videre legitiinuni couciliuni, ut taoeani, (juod ipsa fratcr-
ualis latinitas a tropo moae locutionis abhorrens satis iutlioat, iiiNidiae coni-
mentum esse. Sed Eccius, si boni viri voluisset officio fungi, fratres compescere
debuit aut fratruni Meroiu-ios et sent<!ntiam nioam (((uam uticpie noverat)
20 ostendere. Nunc vero, ut ostendat se gaudere alienis maus, addit super
dolorem vulucrimi et virulenta mendacia fratrum coufirmat, eoipso quo non
corapescit, praesertim non audita parti; siltcra. Certus enim sum, hoc noUc
ipsum a me sibi fieri, quod ipse tacit mihi. Nequc patiar cum se expurgare,
quod lueam personam non designatani a se iurte dicet. Non euini alio
2s studio nonien meum his suis larvis ineptissimis interseruisse credi potest,
quam ut haec monstra niilii inurcrct: tantus est homini ex maledicta gloria
invidiae morbus.
Credo autem, auditores meos forte dixisse, Conciliiuu generale saepius
errasse et errare posse, tum (piod rara sunt concilia illa legitime generalia
30 quäle Nicenum fuit: hoc enim dicentes verissime dixeruut. At illi pro rusti-
citate sua ex particulari mox intulerunt universalem, omne videlicet concilium
reprolmtum assumentes. IIoo autem co f'acilius credo, quod multa similia •
mihi ab eisdem impacta sunt, iiam cum docercm, opera quaedam bona male
fieri, mox criminati sunt, quod onmia opera bona nogarim, et cum sanctos
35 invocari pro pecunia et re temporali paruni christianum esse docuissem,
statin! invidia magistra iactaverunt, me cum Pighardis negai'O sanotonun
culturam. adeo his Eocianis theohigis placet error et populi olu-istiaui seductio,
21 Fratrum mendacia ed. WIteb.
') Resohitiones disputationum de indulgentiarum virtute, f. 5Bb. I S. 5C8 bgt.
ßolbe, Silt1)cr? StcUiiiifl jit 6oncil imb .ftirdjc, S. 22ff. '') Ad dialogum Silvrstri
Prieratis respon.sio, ]. S^b. I £. G.j(ii., ifll. Jtolbc a. a. £>. S. 2Üff.
40*
628 Contra maligniim I. Eccii iudiciura M. Lutheri defensio. 1519.
ut cos pro venire suo nou pufleat etiain apertae veritati resistere. Ita Cnn-
eilium quocUibet negari a me nieutiiiutur, ubi aliqurnl umini vel erra.sse N-el
errare posse dixi, digni plane discipuli Eccio magistro.
SECVNDVS ET TERTIVS ARTICVLVS.
Papam uegavit vicarium Cliristi. s
Petrum uegavit principem Apostoloruni.
Hie vide, quaeso te, lector, an Ecciinu meum debeas thcolognni an
sophistam exLstimaro.
Primum fratenialis invidia artieulos non integre pnsnit, omittens liane
partem 'iure divino': nani si lianc addas, catholici snut articuli. »cd Eirii lu
videamus inaestiniabilem et vere Eccianam eruditiouem.
Assumens enini artieulos eonfutandos iure divino niultani sane evomit
probationnm crapulani, autoritates scriptiu-ae et patrum sie tractans, nt appa-
reat a con\'ivio et a ealicibus hanc erapulam ab eo eruetatam.
Sftiittft.ir,,!«. Primo probat ex promissione Petro facta Matthei decimosexto : Tu is
es Petras, et super hanc petram aedificabo &c. hoc est iuxta Eccimn 'Tu es
vicarius Christi et Apostolorimi priuceps'. Iste est eniiu modus scriptiu-ae
intei-jiretandae apud Elcciuni. Neque enim aliter decet euni, qni grammaticam
insigni fastidio contenmens grammatistas et pulverulentae seholae niagistros
appellat, qui suas lainias in sacris literis non adorant. Sed videamus so- so
phistae impias verboiinn C^hristi depravationes.
Principio hoc verbum Christi 'Tu es Petrus &c.' oportet cjuod habeat
unum, primum, priucipalem et j)roprium sensum, in quo Christus ipsum
protulit. Hie autem vel est iste, quod per petram intelligitur Christus ipsc
vel Apostolus Petrus: utcnpio jiriucipulis esse non potest, (juia ex duobus ^^
scnsibus nihil probari potest. >Si utrunqne Eccius contitetur, iam prorsus
nihil probat, qiiia, qua facilitate ipse per petram Petrimi, eadem ego Cliristmn
aecijtiam. Immo non licet, nisi bono moderamine, quod infra dicani, verinnn
scriptiu-ae de Christo dictum alteri tribuere. Si autem alterum tanlum se-
quitur, scilicet quod petra sit Petrus, nee simid pcrmittit alinm qnoquc valere, 3„
i:un impius depravator est Eccius, quod demoustro:
Primo, quod nusquam in sacris literis Petrus petra dicitur, sed
J^j,^,"; 1"'^^; Christu.s, ut i. Corin. x. Petra autem erat Christus, et Matt. vij. comparabitur
viro sapienti, qui aedificavit doiiiuni suani supra petram, et inlra: l''undata
enim erat su])er petram. Adducat ergo P^ceius etiam vel umun locum ^i-,
scripturac, ubi l'etrns dicatin- pdra. I'his mihi valet umis locus scriptm-ac
(|uam omnes doctores per Ec-ciuiii addudi, (luaiiquaiii nee ipsos rec(<> adduxit,
ut vidcbimas.
4 I".T TKÜTIVS fi'fjlt in nllcii 'iliioflntcil .'> iiogat eil. Wlteli. (i nogat od. Witcli.
Contra malignum I. Eccii imlioium M. Lutlieri clcfeiisio. 1519. 629
Secimdü, etiiun in praesenti loco Christus manifeste distiuguit Petruiu
a pt'tra. Nani si veliet per petrani intellisri Peti-iuu, dixisset 'Tu es Petrus,
et super te aedificaho eeelesiam nieani'. At cum reprtit ))etram, manifeste
iudicat, aliud esse Petrum et aliud petrani, quam per pronomen 'iiane' secernit
5 a Peti-o, demonstrat et exprimit. Et sie ex textu praesenti facile prohibebo,
ne P^ecius ])ossit ostendere Petrum esse petnun: sed et textum ipse pessime
sii)i eonseius ob iioe niaxiine fugit, ([uod sentit eum eontra se stare nee possc
(piicquam ab eo jiromoveri per ipsum. ideo ad doctores fugit.
Tertio, «juaero, an Petrus sit pars ecclesiae: si est ])ars ccclesiae, ergo
w uüu j)otest esse petra in hoc loco, quia Christus dicit 'super haue petrani
acdificabo eeelesiam meam'. Quai-e Petrus cimi ecclesia aedificatur super
petram, et non est petra ipsa, nisi Eeciiuio intoi'j)retandi more idem super
»eipsum aedificari giu'rias. Vidcs ne, quid sit relictis verbis scripturae patrum
dieta sine iudicio legere? Aut ergo Petrus non est petra, super quam
IS eeelesia aedificatur, aut uon est pars ecclesiae, quae aedificatur super petram.
Quarto, verbum 'aedificari' verbum sj^iritus est, significans per fidcm
ineorjiorari et creseere in Christo, ideo non sine pravitate eogi potcst ad
jiotestatem regendae ecclesiae, quae sine fide geri potest: nam potcst tani
Pa])a quam subditus malus esse. Quare ])rorsus nihil ad rem pertinet tota
20 istji autoritas, quae nihil de prünatu aut jiotcstato rcgiminis, (juae sine fide
haberi possimt, sed de fide in Cliristum solum sonat, sicut et Matth. vij. !Uumfi. 7, ss.
Fundata euim erat supra petram , ubi IcHiuitur de persecutionibus, sed con-
stat, quod potestas reginiinis, qua fundat Eccius eeelesiam, niliil jiotest in
jicrseeutionibus, cum et ipsa patiatur, sed fundatio fidei in spiritu super
2J Christum servat. Ita i. Petriij. doeet Petrus, ut super Christum aedifieemun.^cu. :>, 5.
donius spiritualis. Expostulo ergo ab Eceio, ut mihi nimm etiani locum
ostendat scripturae, ubi 'aedificare' signifieet suum soniniuiii de regimine:
quod ubi non fecerit, nihil est, quod i)atrum dicta sine textu, sine iudicio
jirofert. Non enim licet claro textui eontradieere per qnoruni('nn(|ue auto-
30 ritatem. Sed et illam seqiielam qua dialectiea didicerit, velleiii seire: 'Ecclesia
aedificatur super alifjuid (ut IVtrum), ergo illud est vicarius Christi et ]iriii-
ceps Ai)ostolorunr. Ergo, si supra fidem aedificabitur (sicut verum est),
fides est vicarius Christi: at hunc vicarium (juis videbit? IS'on i'rgo Petro
hie regimen promissura est, ut depravator caecus errat, sed ecclesiae con-
3i struetio in spiritu fidei dcseripta, in cuius Petras persona confitctur petitmi
et claves accipit, ut unaniniiter dicunt saneti patres.
lam secundo probat, Petrum esse iure divino vicarium Christi, aeque
digno Ecciana sa])ientia arguniento, videlicet ex nominationc, quia prinius
nomiuatur iutor Apostolos Matth. x. Putas ne anxium istum sophistam vehe-fflintifi. lo.s.
40 menter gavisuruni fuisse, si potuisset invenire, l'etnim fuisse primo ad
22 super petram ed. Witcb. 2G Postulo ergo ed. Witeb. 35 petram, claves ed. Witel).
(530 Contiii maligniini 1. Eccii iuclicium M. Lutlicri ik'lensio. 1619.
Apof^tolaiiun vocatum? ]\:un qua gloria Ec-c-ius ex nominatioiiis ordiiie
Petro primatum tribuit, eadem alius ipsum Amlreae tribuet ex voc^atioui.s
5cf). 1, 35 ff. «rdine, cum sit prior IVtru in vocationo, praeKertiiii cum ad lioc autoritas
©iii. 1, 17. sit Pauli apost(.>li, ipii ideo antecessores et iiiaguos apostolds voeat, (juia
2.eov. u, 0. ante se fuissent vocati. Surgat itaipie Audi-eae alitjuis tutor, sieut Eocius s
Petri, et nouiiiiatioui Petrinae obtendat vocationem Aiidreae, et videbiss
apparere Audreani esse primum. Dulcu tiieulogiae titulos iu haec ridicnia
eominenta et auiles nugas desceudere, (juasi ideo aliqiiis sit potestate superior,
(juia uomiiuitur prior, cum sie quamlibet rem mundi oporteat esse iiltera
inaioreiu, quia potest primo nomiuari. Nonne inter cardinales, episcopos, i«
iuuiio, ut in scriptura maneamus, Rüben prior est inter patriarchas uominatus?
et tarnen uou iure di\nno eorinu fuit niaior. Et Stephauus prior nominatur
int(T diaconos, ei'go iure divino rcctor eonun. Et Lucas ante loiiannem in
euaugeliis, Marcus ante I^ucani nominatur, ergo rector eiusdem. Sed et
lacobus post Petrum ante loiiannem nominatur, ergo laeobiis rector erit **
lohanuis iure divino. Et ultimus A})ostolorum a penultimo regetur, quia,
(juae ratio primi ad seeundmn, eadem erit seeundi ad tei-tium. Tum vide
caliüs uiaguiim quaestiouis : Petrus, lacobus, loliannes suo ordine noraiuantur
2KQtir).io,2ff. fre(juentissiine: at Matth. x. Andreas locum secimdum hal)et, Piiili])])us
tertium, Bartiiolomeus quartmu.* ISed piget pudetque nie tam insulsae dia- -'i>
lecticae Eccii ex ordinis piiinitate potestatem regüninis infercntis. Quid tum
©dl- 2, 9. dicet ad Paulum Gal. ij. qni Petrum postponit lacobo niinori, Episco]«)
Hierosolymitauo "/ 'ergo lacobus ex nominationc erit rector', teuet conscquentia
3o(). 1, 35ff. ab autoritate Eccii per uovani ditdecticam. Sed et lolianuis i. Andreas
prinius et nominatur et vocatur ante Petrum. Itaquc vides, quam soleat -'s
Eccius ludere iu sacris literis, (juodvi.s ibi aliud quam vcritatem quaerens.
Tertio probat Eccius egregius eundem iminatum ex solutionc tributi
fflinitii. 17. Matth, xvij. Nisi esset sibi de errore et defectu veritatis conseius, puta.s ne,
tam auxie, tarn ridicule quacrcret sutfragia? quantis eget mcndaciuui, ut
verum videatur! Ista sanc anxietas satis niagmnii argumentum est, sc teste .w
conscientia suscepisse mcndacii patrocinium. Nou eget veritas simplicissinia
et ajwrta tam extortis ac violcntis suft'ragiis: seipsa sibi satis est.
Ad rem.
Gratias Eccio, quod Petrum soliuu aequatiun Cliristo dicit in tributo
dato: nani nunc discimus P<'trum Christ« ae(|nalcm, cuius ))rius didicimus 35
esse iiili'riorcm et vicariiuii. ila in ai'bitrio est Eccii, ex l'etro l'acere quod-
cimquo visiuii est.
Obsecro, cur non vidit (aut oblitus (>st), (piod ac(|ualitas passior.is,
acqualitas miraculorum, ac(|ualitas verl)i et multa aJia l*etrum non l'ecit prin-
cipem, quarum (juaclibtit multo niaior est quam ae(jualitas tributi dati? sed «
24 lobaniiis xx. A uilb cd. Witcl).
') ""Slaä) bcr latcinijdjcii iöibclübctjc^mig.
Contra lualignuiii I. Eecii iudiciuin M. Lutlieri ilol'ensio. 1519. (531
et omiie.s homiues aeqiialo.s sunt in liuniauitjito, (luao est omniiim .suninui et
adniirautla accjiialitas, ox (jua omiii.s dijruita.s honiinibus , et tarnen uulli ex
hac j^eijuitur priiiiatus reginiinis.
C^uid vero, si acqualitas ista censiis iuclicct minoritatera Petri".' ut, (|uia
.•> Apostoli alii lil)en a oeusu fueriuit, ut et toxtus indieat, quod censiini dare
sit uou tiliürimi i-egis sed sen-orum et inierioriuii , ideo Christus cum Petro
se subiecit iuferiorihus, quod aliis Apostolis non praccepit: sed et Apostoli,
cum idem argumentum conciperent quod Eccius, suspicantes, l'etrum ob
id primum fore, eeperunt quaerere, quis esset maior, aeceperunt autem solu-
lu tionem ai^nmeuti eiusdem per interpretationeni , scquenti eaj)itulo prohibiti, Maiiij.is.iff.
ue quis maior iut«r eos esse cuperet Apostoli autem Solutionen! quideni
accepeiimt: sed Eeeiiis, forte iiiaior Apostolis et etiani Cliristo, inconclusibilis,
uou est eontentus solutione Christi, adhue \x'rsat quaestioiieni et dctcrminat
])artem coutrariam Christo, laudabili more scholasticoruni, et invenit cum suis
15 niendaeibus sophistis novuni genus Ulusionis ('distiiietionis' vohii diccre)
saerae scripturae, dieens, non maioi'itatem ibi proliibitam sed anibitioncm,
cum eadem ratione dicendum sit, neu servitutem sed cupiditatem servitutis
praeeeptam, quando dieit Cliristus 'Qui viilt maior esse, sit vester scrvus'.anatiii. 33,11.
Iste eiiim est mos impiorum istonim dei)ravatornm. Itaque autore Eccio
20 neu est necessarium, ut serviamas invicem, sed sutiticit, ut cui)iamus servire,
sicut opus est uon ambire maioritatem, est tarnen maioritas adeunda. Sed
facessant larvae lamiarnm et noeturni Eccii lemurcs. Christus occasionem
ambitionis aniputavit tollens niaiorltatcm et praebet occasionem iiumilitatis
imponens servitutem. Ille ergo maior est in ecclesia, non qui multa ditione
25 donünatur, sed (pii multa Immilitate servit. iste est sensiis purus euangelii,
si veiieua Eceiana exeiuseris , cuius ingcnimn est Abimcloch üuitari et cesis 3iici)t. 9, is.
de saltu Zelmon ramis igneni facere seu, ut Isaias xliiij., de ligno scripturae 3n. 44, i.-..
sibi idolnm facere, dum unum locum apprehendit, praeccdentia et sequentia
peuitus contemuens. C^uis vero uon rideat, si dominus et servus aliquo
M casu simul ca])iantur, sinud solvant censum aecjualiter, statim hnnc servum
caeteris onmibus servis dominum fieri lioc ipso casu? Sed ista mendicita.s
suft'ragioruui indieat, Eccianam esse causam jiessimam.
Quarto j)robat eundem j)rimatum ex confirmatione ei commissa et
iudefectibili fide Lucae xxij. Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, et tu i;iic. 22, 32.
SS ali(Hiando eoiivcrsus eonfirma fratres tuos. Xec opus est, ut Eccius verl)a
ista ponderet (piid veliut , sed iuxta suam dialecticam inferat , (juodcunque
voluerit, quia ad necessarium sequitur quodlibet. Quare et Iiic syllogissat
'Confirma frativs tuos, ergo Petrus est omniuni princeps': prima pars est
uecessaria, quare quodlibet sequitur, nova (ut dixi) dialcctica.
w Obsecro, (juid hoc ad primatum Rhomanae ecclesiae, quod Petri fides
non sit defectura? An fides et potestas reginiinis sunt idem apud Eccium?
10 per interemptionem A sequenti capite ed. Witeb.
(3o2 Contra malignum I. Eucii iuiliciuin M. Lutlieri ilefensio. 1519.
Ergo tjuicimtiue bubeut fidem Fctri, sunt priiicij)es, vicarii Cbristi: babcnt
aiitem omues fidem Petri, quia umues creduut quod Petrus, sicut Paulus
epf). 4, 5. Ephe. iüj. dicit : Uua fides &c. Xou euim de fide Petri persouali locutus
est Cliristas, quia haec cecidit, sed de fide ecclesiae, quiuu Petrus teuebat:
».iSoi. 4, la.niuu et ego Peti'i fidem habeo, et ut ij. Cor. iüj. habeutes euudem spiritum s
fidei. Haec, iuquum, fides uec eadit nee deficit uucjuam, quia in Petro defi-
s;uc.23,4off. ciens orta est in latrone.
lam 'coufii'mare' accipitnr dupliciter (ut et ego distLuguam): Uuu modo,
ut cuüfiruiationem potcstatis siguificet, ijua bodie E]>iscopi, facta, verba cun-
firniautur. boc modo Ecciana larva accipit lioc loco. Alio modo pro 'exbor- m
tari et cousolari tribulatos et afflictos'. ita bic Cbristus accipit, quod ex
verbo Cbristi liquet 'Et tu ali(juando conversus &c.' ut scilicct hq)sos corro-
borai'et verbo. Hie patet, qut)d nulla ])otestas traditur, sed otHcium i'raternum
et cbaritatis commeudatm*, quod nemo illorum quaerit, qui primatimi regimiuis
quaeruut, (|Uod sine ]n'imatu ipsum impleri potest tarn ad inferiores quam l^
superiores et aequales. Ergo generali sententia uos omnes in uno Petro
docemur exhortari infirmos et consolai'i lapsos.
Sed age retorqueamus in ipsum autorem ineptas suas nugas.
i.'itc. 22, 32. Si pei- verbum 'confii-mai-e' datm* primatus Petro , iani niillus est suc-
eessor l'etri, nisi confirmet fratres suos, ipse primo conversus et indeiecti- 20
bilem fidem babens. Aut ergo necessaria erit Paj)ae fides et exbortaudi
officium, aut bis verbis prorsus nibil potest gaudere nee successor Pelri
liaberi. Et ubi timc erunt pontifices, qui iam multis annis uou confirma-
verunt, sed fide et verbo inanes solum fulminibus confregerunt, substautia.s
fratrum bellis, dolis, censiuüs plus (juam tyranni consumjiserunt? Hos neeesse 20
est Eccius fateatiu- uou fuisse successores, (|uare nee pontifices. Ita fit, ut
iusto dei iudicio excaeceutiu- Eccius et sui discipidi, dum diviuas literas de
sjuritu fidei et officio loqucntes trabunt ad dignitatis pompam, labantur in
pcstilentissimos Donatistarum et Pigbardorum errores, ut, si non vobnit
negare verba Christi, cogantur affirmare, malos pontifices non fuisse jioutifices 3u
nee successores Petri.
Arrigat ergo aures granunaticae^contemptor. Hie Cbristus apertis verbis
Petro non nisi converso, non nisi indcfcctibili fide credenti iinponit non
dignitateni sed officium conflrmandi. An nova Eccii granmiatica docendi
sumus, fidem non dcficientem significarc pofcstatem regimiuis? (^uare suc- :t.)
cessor l'ctri non erit, nisi conversus fidcque pracstans confirmet lapsos. At
quis bominiun ab bis oiuribus non fugiat?
Aliis ergo verljis isle otiosus dignitatis ac potestiitis primatus statnendus
est: haec vcrl)a fidem et ofticiiun Petri expostulant: (juod si i'etri, et suc-
cessoris, aut nibil ad cum })ertinent. At (püs nos eertos faciet, quisuam «
5 fidoin I'etri lul. Wituli. 9 Episcuiii laclii alte Vlllüailbcil 'JU (it, ul iuslu A imb
cd. W'itel). yj pustuhtiit til. Witcli.
Contra lualignum 1. Eccii iiuliL-ium M. Lutheii dcicnsio. löl'J. Ooo
c'üuversius fide praestet? Reliuiiiütiir ergo, liis \erbi.s generaleni omnibus
traili doctriuani, nihil Petro cxtenii principatus coufcrri. Quare textus est
i|iiaerrndus, (jiii iioii de fide aut coiiversioiio i)ra('lat(inini, sed de sola potestale
luquatiu', (juae sine fide esse possit, ([ludis est illa lilio. xiij. oninis potestasiKuiii- i3, i-
5 a deo &Q.
Similiter dieemiis de tributo, quod Petri successor uon sit uisi <nii
ae(|iialiter Cliristo et l'eti'O solverit iniperatori et })nncipibus nnindi triijiita. »''|"i|; "■
iibi ergo inaueut ecclesianiiu privilogia? Vides ne, quantiim inipiae Eeoii
glossae aperiant Ibrameu laicis principatibus? NaJii si tributi aequalitas
10 probat priiiiatuiu iu l'etro, debet etiam cimdeni jtrobare iu suo succcssore,
ue sit Cliristo inaeqiialis et Petro dissiuiilis. (^ua sapieatia Eccii quid aliud
disciinus quam ouiues ])outificcs fuisse imjiios et haereticos, qui statuerunt
de rebus ecclesiae nou alieuaudis, censu, tributo, veetigali liberis"? Deniquc,
iiuiditus haec Eceiaua seuteutia subruit ius (.'auunieuin , aut coulitebitur
15 Khomanos pontifices Petro iuaequales et per hoc non Petri nee Christi sed
alioruin potius Apostoloruni esse successores, (|ui nou solverunt.
Ita fit, ut, quandoquidem tiibuti peusio honoris et dignitatis fuisse in
Chiisto et Petro asseritur, succ«ssio Petri stai'e nou possit, nisi clerici omnes
subiiciantur potestatibus teni])oralibus, raaxiuie Khomanus pontifex, quem
DU prae caetcris convenit aequali houfire et dignitate (uini Petro fulgere, hoc est
onujium maxime subesse in temporalibus pensionibus. O Eccium tutorcm
Rliomanae ecclesiae, quo clamore me persequeretur, si hoc calios maloiiim
fuissem adortus contra privilegia Rhomanae ecclesiae! Adeste ergo, ])rincipes
terrae, utimiui iure vestro: euangelium \obis autore Eccio tribuit, ul jjonti-
25 fices Petri successores esse non possint, uisi vobis peudcant tributa, imnio
auxiliü vestro cooperemini: augete dignitatom et honorem illcjrum, id est, ut
plus quam caeteri Cliristo et Petro aequales sint, plus peudant omnibus aliis.
Sed hue rotari debet, qui spiritussancti verba in suas nugas molitur
transforinare. Vides iam, liac ratione Eccium omnes luliculos Vicleft' et
30 Husz omuiimique Boeniorum asseruisse, defendisse, decreta omuescjue decre-
tales evacuasse, concilium Constantiense, articuloruni damnatorum caput,
daiuuasse et mirabili circulo id lusisse, ut, dum pro ecclesia contra Boemos
pugnat, velut insauus contra ecclesiam pro Boemis triumphat.
Tertio et illud 'Tu es Petrus &c.' Quando verba Christi sunt ajjerta, Wmio.iii.is
35 uon cuilibet sed beato Symoni Bariona, qui revelante patre Clmstiuu cog-
noverat et confessus fuerat, dictum est 'Tu es Petrus, tibi dabo'. Non por-
niittam hoc Eccio meo, ut hoc verbuni ulli alteri aptet (juam ei, qui simiiis
sit Petro, liabens Cliristi revelationem et spiritumsanctum. Ximi talcm
successorem Petro haec verba quaernnt, ncc quiccjuam facinnt ad successorem
*o sine fide Petri, qui aliis quam istis verbis statui debet. Quare itcTuni Eccius
Donatista et Pighardus cogitiu- dicere, malos pontifices non esse pontifices,
aut hunc textum ad malos nou pertiiiere sed tantuin ad bonos: at Ijonos
634 Contra malignum 1. Eicii iudiciuiu M. Lutlu'ri Uel'onsio. 1519.
certe uunw novit. Quarc in persona (^cdesiac ipsa jier Petriun dicta oportet
intellig;].
Nee habet Ecciib;, quod hie obtemlat uisi forte niaiores insanias. Cum
enini priniatus pa})ae sit res neutra, potens adniinistrari tuni a bonis tum a
lUidis, textus auteni liic non de re neutra sed neeessaria, scilieet fide, loquatur, .->
deinde primatus res teraporalis et externa, fides res spiritualis et interna,
eliU'um jiutu euivis, quam apte Eeciana temeritas haee verba de priniatu
expouat. Sed et ipse sentiens Chrysostomum sibi contrarium addit, ijuod
Petrus pro Apostolis respouderit, tarnen os et vertex Apostolorum dieitur.
Hoc enini volui, quod Petrus sit os Apostolorum et pro Apostolis respondet, v<
quod et Hieron^Tiius hoc loeo dicit: ergo non in persona sua sed onmium
lo(^iiitur. Au non Eccias delyrat, quod haec pro persona Petri inducit contra
nie, quae ipse met fatetur pro me in persona Apostolorani cum Petro fuisse
gesta? Sed, nt dixi, Eccio non fuit cura, (piam bene, sed quam multa diceret,
nee rarum illi est sinuü pro se et contra se dicere. i''
3i'ii-2i. T. Quinto probat ex Bernhardo, quod lohannis ultimo per mare totus
ffliiuto. 14,29. mundus significatur, subiiciendus Petro, (jui in niari ambulavit.
Quid audio? 'mare significat mmidum et Petrus super mare ambuhil,
ergo est priuceps Apostolorum et Vicai-ins Christi, immo', (juo sit huius
dialecticae uovae lestivior consequentia, 'Petrus amlndat super mare, ergo 211
successor Petri est dominus mnudi'.
Primum, docendus est Eccius per Augustinum, (piod fignra niliil probat.
Quare sive mare siguificet mundiun sive coelum, (i])oi-tet mnndi vocabulum
expresse poui ad literam et ibi ostendere Petrum ambulare super nuuidum,
nisi forte grammaticorum contemptor pro arbitrio suo quodlibet per quod- «j.s
übet intelligere doceat.
Secundo, esto, mare mundiun significet, vide dialecticum insignem 'Petrus
ambulat .super mun(hmi, ergo est priuceps apostolorum. Ex (jud se(|uitui',
quod Apostoli sunt mare et mundus, quia Petrus super cos ambulat, id est,
])raelatus est eis'. Si(! Eccius. Si auteni A])ostoli simt mare et mundus, 3o
Petrus (|uid est? nondum, quaeso, froiis nicretricis pudeseit a tain insulsis
(Iclyriis suis?
Tertio, (|uid, si verius per niundum significantur vitiosi aflPectns, (piibus
in(]nietamur velut marc? At lios affectus, hune mundnm, hoc mare cum
quiliiiet Christianus caleet et suspenso fidei gradu .superambulet ad Christum in :i''
littore gloriae stantcm, Se(]uctnr, (|uemlibet Cliristianum esse papani. Et Eccius
iternm Donatissabit ac l'igiiardissabit, papam non esse (jui marc non calcat,
id est affectibns muudanis non imperat, (juia Petrum non refert. nee .sequitur.
Quod si marc conciJcare sit aliud niliil (|uani super homini^s dominari,
sine atlcctnnm snorum im])erio tantum externa ])oinpa fiilgere. Quid prohibet, 40
etiani impcratorem tem])oralem esse Petri successorem, cum et ipse super
1 certos A IJ3 quid sit verius , per A
Contra uialignuiu I. Eccii iudifiuin ^1. Lutluni dileusio. 1519. l335
niare lioc umbulet potcstate (Idiniuante? Sic Eccii temeritas, niiae ad
scripturas }>ercleudas nata videtui-, audet.
Sexto probat ex foniniissi.s ovihus lolumiii.s iiltiiiio, iil)i pai)ani c-on-3or). 21, 17.
stitutuui dielt a duiiiino, secundiiiu C'lirvsuytoiuuiu et Gref^urium. Hoc est
s seciindum lemures et somiiia Eccii, cum nee uomen papae in Clu-vsostonio
et Gregorio facile Lnvenias. Sed videamus: liaee enini ultima est Keeii
autoritär ex saeris literis perdita ('producta' volui dicere).
Est enim dialectica cius luiec: Clmstus dixit ad Peti'um 'Pasec oves
meas', ergo Petrus est priuceps Apostolorum et vicarius Christi. Haec enim
in cuthymemata ai)ud Eccium vel demonstrationihus sunt potiora. Sylvcstrum
et Sylvestrinos rudcs passus suni, sed erudito.s cos reddit Eccius cxccllcn-
tissima niditate sua. Dico ergo: pascere oves siguificat idi<iuando id i|und
doniinari, pracessc, regere .secure in otio et oves niiid curare, et sie Eccius
gramuiatieae novac magister aecipit. Ita uullus est, (jui non optet j)asccre
1'' omnes oves Christi, sicut videnuis in Khomaua curia ad lioc miris artihus
conteudi. Ali(juaudo, inuno saepius siguificat vcrbum dei docere, orare pro
ovibus, exemplo bono praccsse, ctiam annuani suam ponere j)ro eis, totuiu([uc
se imjjeudere ut oves bene habeaiit. Hoc modo nuUus est hodie, qui non
m phu'huam partcni solicitudinis, imnio totam solicitudiucm velit vocari (|u;uii
5u plmiinos et totum priniatum lioc modo libentcr cedcre: ])ro hoc jn-inuitii
nemo certat, nemo ad himc aspirat, quem omncs libentcr athulttinius cui-
cimque, et non invenimus qui admissionem uostram curet. Qui contra lium
scriberet, bene tutus esset a censuris ac homicidis istis Klionianis adulaturibus:
iuuuo uec tautum possiuuus, ut huius priniatus connnissioncni vcl super trcs
25 auimas dignentui" acceptare. Ciu* ergo uos persequimtiu'? Asserimiis priniatum,
optaraus petmiusquc, ut Rhomanus })ontifex pascat omucs oves: tautum
abest, ut uos vel uugueiii latum haue potcstatem ei inuninuere velinuis, ut
unice plorenuis, quod ue ungucin quidem latum ipsi dignautur eam acceptiU'c.
Quare itcrum Eccius dcpravat vcrba dei aut, si integra rclinquit, Donatistaruni
3u haeresim revocat, statuens, pontiticcm non pascentem non esse pontificeni,
quia haec verba Christi incorrupte servata officium imjxmunt, saue oinuiuni
raaximum et jjericiüosissimum, scilicet verbi docendi et moriendi pro aiii-
mabus, aut nihil ad ])ontificcni faciuut. lani enim erat Petrus (piod erat,
A|)Ostolus scilicet et j)riuuis, (juando audivit otKcium pascendi silii impiisituiu.
35 Addit tandem Eccius coronidem his dictis, dicens 'sie sancta niater
ecclesia canit:^ Tu es pastor tiviuni, ])rinccps Apostolorum, tibi tradidit dcus
omnia rcgua mundi'. Primam paiticulam, scilicet 'Tu es pastor ovium',
Eccius satis constanter parvipendit, sicut et ii, quos palpat: (|uani si serva-
rent, primuni (ut dixi) nemo principatum onmium non Iribucrct. Verum
■•n neque pastiu-am neque principatum hunc nctjuc rcgua mundi hoc modo tradita
') Slm läge ©. ^lietti, 2Ü. 3imi.
(336 Contra malignum I. Etcü iinliciuiu M. Lutheri defensio. 1519.
iillus poiitift'x aft'fctat, sed exhorrent onmes. Quarc sicut verba Cliri.sti .siiut
spiritualia, ita et ecelesiae: Oinuia regiia inuiKli tradita .sunt Petro, ut doeeat.
Cui Petro? Nun uui persouae, sed ecelesiae et Ajiostolorum, in cuiu.s per-
OTiuii). i6,i'.i. sona (ut dixiniu?;) andivit 'Tibi dabo claves regiii cocloruni'. Ecclus vero
tradita reg-na muiidi intellio-it ad doininaiiduin, iioii ad servieuduin. 5
Post haee iuducit patrinii dicta: iiam in liae aiateria multuni laborat.
Prinio Cxprianum de siniplicitate praelatorum ' depravati:>siine inducit,
ita nt nialiciam j)liis quam insoitiam p]ccius suam prodat. C\i)rianiis ibi
contra Novatianos haereticos loquitur, ubi Eccius malitiose deceqiit, quae
pro se «dentur stare, caeteris tacitis. Verba Cypriani sunt haec: Quamvis lo
Ajiostolis Omnibus post resurrectionem suam parera potestatem tribuat et
joij.L'u,2iiidi«it 'Sicut luisit me pater, et ego mitto vos: si cui remiseritis peccata,
remittentiu' illi', tarnen, ut unitatcm nianifestaret, nnitatis eiusdem originem
ab uno iucipientem sua autoritate disposuit. lioc erant utique et caeteri
Apostoli, quod l'etrus fiiit, pari consortio praediti et honoris et potestatis, is
Sed exordium ab imitate proficiscitur, ut ecclesia una monstretur. Ubi iiic
Petrus princeps constituitur Ajiostoloruni, sicut dej>ravator infoelix garrit,
sua noljis pro Cypriani verbis ineulcans? C\-[>rianus pareni iionoris et
potestatis gratiam palam asserit, sed quia unitas ab imo venit, ideo liane
]vitestatis parilitateni dicit inceptam ab uno Petro, quando dixit 'Tu es m
Petrus', ut luiitas ecelesiae monstraretur. Vix siniilem et pulchrioreni inter-
pretationem vidi. Ciaret enim, nientem s. martyns esse, nou Peti'um esse
princijieni Apostoloriuii in reginiine, quia clare dicit 'hoc erant caeteri
Apostoli quod Petrus', sed quod potestas haec omnium aequalis sit prinium
data Peti'o, ut ab uno Petro non potestas Petri (ut Eccius dehTat) sed unitas 25
ecelesiae monstraretur. Non vult originem potestatis a Petro venire in
Apostolos, sed sicut vmitas multfinun ab uno vcnit, ita exordium a Petro
incijHTet, licet aequaliter omnia omnibus donarentui-, Meruni ergo et fri-
volinii commeutum est Eccii, Apostolos omnes f'uisse pares in Apostolatu
sed non in reginiine. Tunc enini caeteri Apostoli non fuerunt quod Petrus, s"
uec iiarem habncn-unt potestatem et honorem, ut CyprianiLS dicit. an non est
aliud regere et aliud regi? nonne inaequalis potestas et honor recti et regentis?
Etiani erroueum est, A[)ostolatuin esse aliud quam rcgimeu, quia Ajiostolatus
officium rcgiininis est onmino. Distinctio ista nata est, (juod coepit distingui
inter dignitatcm et officium, quod iuridicum est, non theologicum. Alio(jiiin as
Cvprianus f'uisset hacreticus, (pii sine autoritate Rhomaui pontificis f^piscopos
creavit, concilia liabuit et ordinandorum Episcoporuin regulas praescripsit.
Quae omnia Eccius nequissinie facet ad statuenda mendacia sua contra veri-
tatem. Igitnr vult ('y|)rianus, (|iind haeretici sunt cavendi, ((ui scindunt
S inscitiaiii Kcc.ii A 9 contra unvatioues liaereticis A .3") Alii)c|iü fd. Witcl).
39 Vult igitur ed. Wituli. Cypriaims fcl)lt in A
') aSgl. S. 209 Sliim. 1.
Contra malignum I. Eecii iiulicium II. Liitheri defensio. 1519. 037
unitatera ecclesiac, non .sempcr Itliomauao, .seil ciiiiislilict, in qua «riuntnr:
nam quaelibet e.st una et tota uiiiver.sali.s est uiia, quam totiu.s et particularis
cuiuslibet unitatem dicit monstratani iu uuitate Petri, qui sua unitate, \-olnt
origo sit cuiu.slibet unitatis et totius unitatLs, non disponens autoritatc sua
s .sed Cl\risti, inquit, sie disposuit.
Veriun legat lector Cvprianuin et \-idebit, Eocium esse Cypriano per
oninia eontrariuni. Non ei'go fVprianiis eontra seissDres priniatus sed unitalis
eeelesia-sticae loquitur, quae in unaquaque eeclesia seindi et .servari polest.
Aut si per unitatem Eccius omniiio potestatem intelligit primatus, eaecus
III iJle natus loaii. ix. etiani jiajia erit, quia sua unitate similiter unitatem eeele- SoO- s. i ff.
siae represeutavit, et quotijuot alii qui singuli a Christo .sunt curati.
Secundo Augustinuni inducit super lolianiiem: ' Cuius oeelesiae Petrus
apostoliis propter ajiostolatus stii primatum gerebat porsonam. ( )bseero,
quanta est Eceii liebetudo! Augustinus diitit (quod ego scmper volui), l'etrum
i-' gessisse personam ecclesiae, quod Eeciiis intelligit i)riuei])atum ccclesiae.
Quis enim negat, Ajjostolum Petrum primum f'uisse, i>riraatum Apostolatns
habuisse, etiam principem Apostolorum esse? C^uid haec ad rem? non per
hoc potestatem super cos iiabuisse probatur, quos paris potestatis l'uisse
dictum est a Cy|iriano. Num]uid ipsc Augustinus a Rhomano Episcopo fuit
■AI ordinatus? ergo haereticus Augustinus, si intellexit primatum potestatis, et
tamen egit in vita, ut solum primatum honoris deterret Kliomauo ])ontifiei.
Eccius dedita opera sicut seri])turas dejjravat, ita et dicta patrum: uhi
illi Petro tribuunt primatum honoris et ordinis, hie mo.x suo leviathan
autore addit et uobis interpretatur potestatem, nee advertere ])rae erassitudine
■2i cerebri sui potest, quam sancti patres hanc potestatem nun(|uara agnoveruut.
Simul hoc quoque notaiidum, quod multa dieuntur in iatidem saneti
Petri, quae nequiujuam conveniunt eius successori ulli. Sic; nonnulli saneti
patres illud 'Tu es l'etrus' et 'tibi dabo' Petro tribuimt: (juia certum erat, üKntti). is,
ipsum esse .sanctum, ideo ea verba ei aptari possunt, sed non mo.x ad
30 successorem etiam pertinent. Neque de sueeessoribus ca nllus patrum intel-
lexit, sicut faciunt uovissimi scriptiirae depravatores , omnia sine indicio
Rhomanis pontifieibus inflectentes quaeeunque de Petro legere possunt. Sic
Petrus potest petra diei, qucmadmodnm scmel Augustinus facit et Ami)ri>sius,
quia revera, quicqiiid de Christo ij)so dicitur, niox de quolii)ot eius membro
3'' vero et proprio diei potest. Sic quilibet Christianus est agnus, iu.stus, sauctus,
petra, ftmdamentum &c. Vennn haec, (|uia verba sjiiritus sunt, non mox
successori aut Rhomanae ecclesiae aptanda sunt, cum .successor Petri nesciatur
an sit membrum Christi. Hie tamen sensus non est primus et priucipalis.
10 loan. viij. A 27 ullo A imb od. Witeb. 28 dabo &c retro cd. Witeb.
') Jic StcUf ift fnljd) nngcfü^tt, fic ftcl)t in ber Sdjrift ilo a<,'ono diri.^tiaiio e. :{0;
bfr 5e()lfr rüt)vt jobcnfnll? »on Qd l)ct.
038 Contra malignum I. Eccii iudicium M. Lutheri defensio. 1519.
qiiia (\o Christo omnia primo diri debont et proprie, de caeteris vero iieqiia-
(jiiani, nisi pia digTessione et ahiisu niodesto: in quo etsi uon pugnant in
contentione (nee consequentibus conveniunt), tarnen sine pei'iculo fidei sie
intelliguntnr.
Error ergo est, quod, quaeounqne de Petro ut saneto locuti snnt saneti, ;.
nostri palpones mox de siiecessore Petri intelligant, quanquam secundum rei
veritatem non solns Eliomanns pontifex sit Peti-i snocessor, sed omnes Epi-
seopi, quos ipse instituit, ideoque suceessor Petri longe minor est qnam ipse
Petras. Nee seqnitiu' (etiani si verum esset) 'Petrus fuit super imiversmn
(irl)cm, ergo etiam Riiomamis ]iontifex est super miivcrsum orbem'. Petrus lo
in liliomana ecclesia non relinquere potuit Apostolatum suura, quem a Christo
aeeeperat, sed episcopatiim , quem ipse instituei'at. Quare Rhomanus pon-
tifex non phis habet a Petro quam quilibet alius Episeopus ab eodem Petro
institutns.
Et liuius argumentum est, (juod Chn-sostomus, Augustinus, Ambrosius ir.
et q>ücunque saneti patres, qui s. l'etrum su])er omnes extollunt, honoris
quidem ornant praecouio, sed nee potestatcni ei super omnes tribiumt, neo
ijisi in vita Ilhoniano pontifiei siibditi tiieruut, nee unquam de jirimatu
Kliomani pontificis aliquid meminerunt, quod tarnen Eccius suis tbedis adu-
latiimibns et dejiravationibus statnere quaerit. äo
Tertio Hieronymum indueit contra Pelagianos: Quid Piatoni et Petro?
ut ille jihilosophorimi princeps, ita hie Apostolorum fuit, super quem ecclesia
<l(jiniui stal)ili molc fundata est. Kesjiondeo: Plaeet siniilitudo, sed nuuqnid
l'lato, philüsophoriun princeps, mox super pliilosopiios dominatus est iiu'c
potestatis? non, sed excellentiae doctrinae et honoris: ita Petrus princeps ar.
non potestate sed honore primatus. Et quod super emn aedificatam eccle-
siam dicit, verum est sensu secuudario, ut supra dixi: alioquin et ipse Petrus
primario sensu, cum sit pars ecclesiae, super petram, non su]>er seijisum aedi-
ficatus est. Abusus est verbo euangelii Hieronynius lioc loco, qui alibi eon-
trarium dicit, euangelium intcrprctans ex animo. 30
(•iuarto Chrysostomum Matt. xvi. Quid igitur Petrus, omnium aposto-
lorum OS et Vertex totius consortii, sublimiora ipsum sapere fecit et ecclesiae
futnrae ))astorem constituit. Et infra: hunc nniverso teiTarum orlii Ciiristus
l)raclc('it. llaec si iiitclligat de ]iotestatis iure, sine autoritate dicuutur, quia
verba Christi hoc non habent, ut sii])ra dixi, secundo quia Chrysostomus ar,
ipse non servavit, ordinatus Ejiiscopus a Theophilo Alexandrino, non a Rho-
mano, tertio quia, etiani si Petrus talis esset, non idco liliomaruis pontifex
talis esset, tum quod Apostolus, ille P]plscopus, tum quod sanctus, ille forte
peccator. Quare sensum Chrysostomi, ne cum jiraecedentibus leugnet, probo
et accepto, quod Petrus os ajiostolornni fuit, ac per ho<' non in sua persona m
27 ali.M|Mi cd. Wlt(d).
Contiu malignum I. Eccii iutlicium M. Lutheri defcnsio. 1519. 639
locvitus est et aiulivit 'Tibi dal )ü Are.': ila praofeotii.s est toti di-Iu lidiiiire pt i'inttn. 10,19.
in eccle.siae p<'i"so»a, quae est niater oiiiniiim nostruni.
Qiiinto iiulueit Leonem e. beatissimus* Petrus a domiiio accepit pri-
matum. Vornm est, .'^ed non snecessor Potri idcm. sed cum decrctis nihil
.'■ ago, quia frigidi.'^sime tractaut vcrba dei. Qiiod vero Bcrnliardiim indiicit,
non puguat. Beda }>lus pro nobis facit, Petruin confitens apostoloriiin ])or-
sonani gessisse: ideo subdcile .>;oliuii iionicn eins Eccin.^ retnlit, mclnens ein.s
sententioin sibi noxiain. adeo .'^ycophantissat theologus. lani et Didiiysinm'''
c. iij. de divinis noininihiis addneit , quasi iii(; de papa vicario Cliristi cl
1« Petro snjier omnes eeelesia.s eonstituto dioat, cinn nihil ill<inini uspiani sit in
Dionyisio. Displiect iniiii Eociana ista audacia, quae tani C()ntenii)tiin de
ouinium iugenüs et studiis sentit, ut speret se universis non seeus ac stolidi.s
et stnpidis niorionibus posse abnti, allcgans (piae nusciuani sunt, depravaus
quae usquiuu sunt, omniaqne ju'o mera libidine fcntans. Quod si omnino
i'' placet, nomina autoruni coacervare, eonsiliuni dederini, ut niartyrologion aut
calendariuni apprelienderet , ne iuterim tot nieudaeiis |)atrnni et scripturae
verba eouspiu-caret.
Sexto Cypriani h)eum, quem Lipsiae non pdtuit indicare,^ iicc modo
audet nominare, nisi quod lib. i. Epistolarum citat. adeo non ipse legit autores,
20 sed per eompilatores e.xeerpit dieta, quae sno serviant crmri ((uacun(|ue
sj)ecie. llespondeo tarnen, quod est epi.stola tertia li. i. ad t'ornelinin, (|uain
Lipsiae nescio ad quem esse somniavit. Post ista, imjuit, adluu^ insuper
p.seudoepiseopo sibi ab haeifticis constituto navigaro audent et ad Petri
cathedrani atque ecclesiani principalein, undc unitas saeerdotalis exorta est &c.
25 Tunc infert Eccius: Ergo Klionianus pontifex iure potestatis omnibus superior
est. Sic enini perpetuo delyrat, quic(inid voluerit in patrnin dietis intelligens.
Cypi'ianus hie eontra liaeretieos unitutem ecclesiae tnetnr, non jwtestateni
Rhomani pontiticis: principaleni voeat eeelesiam, et bene, quia ])rimus Aposto-
lonim ibi Petrus, et inde orta est in alias ecclesias unitas (inquit) saeer-
30 dotalis. T^ndo? a Petro scilieet sccuiiduin superiorem autoritateni eiusdeui
Cypriani, non quod Petrus onines sacerdotes feeerit, .sed (juod Christus,
Apostoüs parem potestatem tribneus, ab uno Petro incipiens uuitatein ccelosiai'
nionstraret. Errat ei-go Eeeius, qui hoe verbo juifat sarerdotes omnes ex
m"be Rliomaua Acnire et deljere liaberi. Sic enim nidli Apostoli ordinassent
3 Leo c. beatissimus A 15 Martyrologium ed. Witcb.
') 3fn c. cum beatis,siraus 24. q. 1. ^) 2iont)fiii? ^Jttcopnfiitn. ') '■Jind) bfii
bitten ber ßcipjigct Jilpulation, toic fie un» gcbtucft uotücgcn, Ijni ('■cf bie iind)folflcnb ati-
gcfü^rte StcÜc ftcilirfj näljcr bcjcirijtu't ij. f)ict S. 25il), uiib et bctuft fid) niid) bofiit niif fic
in joinot üi'spon.sio. nu* in aber bod) anborcricit* fjcrUorflcl)!, bafj nii bcv Sndjc ctlun-- iff:
(Jet Itiiü bnc' fraglid)e Gitat aiid bcm (»ijptinii, iind)bi'm cs 9Jiclniid)tl)üii nid)t l)nttf fiitbcii
tonnen, i!ntl)ctn ,libro iiij. ad Kogatianum" gcjcigt f)abcn, Wo inboß nid)tä Uon bcm *|himnt
be? *pctni^ 311 finbcn.
(340 Contra raalignum I. Eccii iudicium M. Lutheri defensio. 1519.
Episcopn.«, et ipse met C\-prianii.s iion ex urbe sunm retulit .sacenlotium nee
nllns Aphricae et orieutis Episoopiis. Quod Eccius fortiter transit, soluni
in literis et syllabis sophistica pertinacia haereus, quo faciat nobis CH-priamini
haereticuin , euius verba pro iure suo divino contra vitani eiusdeni tonpiet.
Septimo Hicronvmnin ad Enagriuiii: Nee altera iirl)is llhoiiiao, altera o
totius orbis existiniauda est ecclesia. Vide hunc audacem et impiuni ini-
postoreni. D. Hieronymus id agit ea epi.stola, quod onines Episcopi sunt
ae(|uales intcr se, et praesbyteros eosdeni quos Episcopos esse. Breviter,
haec epistola vel sola fmiditus evertit adulatorium dogma Eccii de primatn
pajiae iuris divini, ita ut Lipsiae per eandeni a nie petitus coactus sit con- m
t'ugere ad conunentuni distiuctionis suae inter Apostolatum et regimen.^
Cläre enini ibi dicit Hierominus, Episcopum altere superiorem fieri potentia
divitiaruui, neu sacerdotii dignitate. Eiusdem meriti, inquit, est Episcopus
Rhoniae et Eugubii &c. Plane ergo patet, Eccium bis lai'vis aliud nou
tjuaesiisse quam ut illuderet simjilicium et rudium animabus et sancto Hie- !'■
ronynio imponeret suas impias depravationes , dum ea allegat quae maxime
contra cum pugnant. Sed neque quid velit, possum divinare, quando dicit
'non est altera urMs liboniae, altera totius orbis ecclesia'. Hierouymi sen-
teiitia clara est, oi'bem esse maiorem lu-be, sicut ibi dicit, ergo id sentiri in
llluinia quod in tiito orbc, cum sit una ecclesia nee Rlioma divisa ab uni- w
vcrsali ecclesia. Eccius autem, pulvcrulentas granunatistaruni scholas fasti-
dicns suasque dialecticas sequeus, lioc vult 'Xon est altera Khomae, altera
totius orbis ecclesia, ergo papa est vicarius Cliristi et princeps Ejiiscoponuii'
(iiani haue suscepit probandam), Et consequentia est clara, si modo iusanire
licet et i>hrenetico capite syllogisare. Aut forte hoc voluit 'Non est ecclesia 25
diccnda, quae non est sub Rhomana ecclesia'. Verum haec Eccius, non
Hicronynms dicit: immo Hieronymus contrarium dicit, vide epistolam.
Ciuid ergo mirum, si sophistae ciusmodi, scriptorum discerptores, prorsus
nee sua nee aliena intelligant, cum, quicquid a]>prehendcriut, suis afforment
somniis et contamincnt ludibriisV :io
Eundcm Hicninynuuu ad Damasum quixpie citat, sed nominctenus
facturus lectori simplici suspitionem de re, quae in Hieronymo non Iialx'tur.
Nani id Eccius iiuacrit solum, ut (jua potcst arte lectorcm subvertat ^lotius
quam enuliat. Hicronynuis ibi cum piscatoris succcssore lo(|ui sc dicit et
Ulionianani ccclt^siaiii commendat, quod niiii(|uaiii sit luicrctica pravitate con- s''
taniiuata, sitquc doccntc Christo supi'a ])etrani aediticata. iiis diclis Hici'onvmi
vcrissimis Eccius addit advcrbium 'tantiun', (juasi haec soli Uliomanae ecclcsiai'
swatiii. ir,,i». convcniant, quando Christus totam ecclesiam suam, (piae non est sola Rho-
mana, super petrani aedificaturum se proniitlat. N'ci-um (|ui(l Eccio et Christo?
20 nee Koin.'uia od. Witob.
') USfll. e. :'.n.5 iiilb :'.ll.
Contra malignum I. Epcü iiulicinm M. Lutliei-i defensio. 151!). (>41
Octavo Ambrosiiiin uildiK-it ex docrcti.s' (iiuiii imii vacat losioro (>ri}>;i-
nalia): Xon luilicnt hacreditatom Petri, qni üileni Petri iioii lialtnit. Obsecro,
qnis liaec luunuim nojravitV An o-ät altera fidps Petri et Pauli et oiuniiim
Apo8toloriim? Aiit altera tides Hhoiuaiiae eeclesiae et totins (trlns? habet
!• totus mnndus fideiii Petri et Kliomanac eeelcsiae: imiiio, quod Eecius iiiiri'tni',
Khonuina eeolesia habet fideni meain. Quid ergo? 'habet fideni Petri, ergo
Petrus est di)uiiuus cinuiinur, iuxta uovi huius dialeetiei regula.s. Sed et
prophetae iu vcteri testameutii habueruut li<leni Petri, sieiit Paulus dieit
i. Cor. X. eaiideni eseani nuuiducaveruut : ergo i'uernut sub potestate Petri i. Gor. iu,j.
1" aut Px-cio niagistro haeretiei tiieruut.
laiu si habere fideni Petri est sub Petro esse, (iiiain lideiu habet iVti'us
ip.se? aut sub (|uo Peti-o erit ip.se? Ita, si habere lideiu Khoiuanae eeelesiac
est sub lUioniana ecolcsia esse, sub qua oeclesia est ipsa? au sub seipsa,
qnia habet suain fidem?
IS Credo tc, leotor, iain diu .saturum esse insulsissiniarum istarum naeiiiariini
Eceii, quas vides quam sola granimatiea potuisset Eeeio diluere, (juani ridet
dici utileni ad saerani seripturani niagis quam sua sordida phantasmata.
Eundem iterum allegat: Typum Khomanae eeclesiae in omnibus .sequimur
et nos sane quantiim ad fidem attinet. In aliis Anibrosius non sei|uebatur.
M Nam .sabbato nou ieiunabat cum Jvhoniana ecelesia et habet illa eadem
ecclesia Mediolanen.sis us(pie in diein hodiernum aliuni typum in ritihus (juani
ecelesia Uhomaiia. Xihil ergo est l'ninus iste P^ecianae lo([naeitatis 'Setpiimnr
typum Jlhomanae eeclesiae, ergo Khoniana ecelesia est super (unnes ecclesias^.
Snfficit, quod Eccio ista probcutur, qui nee digniis est melioribiis duci
n."! rationibus, qnia sponte errorem sequitur.
Xono, iterum Augustiuum: In liliomana ecelesia semper Apostolieae
eathedrae viguit priucipatus. Manhu? Eeei. Augustinus eeclesiam Ilho-2-50!oi.i(;,i.'..
inanam halx're dieit principatnin Apostolieae eathedrae, qni et alibi, ut li. ij.
o. viij. doctr. Christ., eeclesias apostolieas eaetcris solet praeferre. Eeeius
?.o vero de suo addens Prineipatum apostolieae eathedrae intelligit jirineipatum
universalis eeclesiae, per catliedram eeclesiam, per apostolicam catholieam
aecipiens, nimirum Ijeneficio grammatieae eontcnqjtae.
Post hace dieit se omittere deereta, et bene f'aeit, (piia sunt contraria
sibi ipsis. Nam ca, (|uae a sordidis Xotariis sunt eonsarcinata, defiuiunt
sr. pro Eccio: quae autem a doctis pontifieibus, ut Pelagio, Gregorio, statnunt
pro me, ut ostendi in resolutione niea novissiiua.^
Sed et conciliornni nomiua recitat, quia nihil in ii.s pro sua sententia
statutum est, exeepto Con.staiitiensi, quod tamen hie laeet, (|nia novit et ipsnm
2 haereditate A 26 Aug. A Augustinus ed. \\itel>.
') 3n feinem SäJette de priiiiatu Petri üb. II. c. ö füljrt C^cf Ambro.«. Hb. I. tle jino-
nitentia c. 6 bnfiir on. ') ©. Resolutio Lutheriana supor pi-opositione XTII. ilc
potestatp papao ()tcr S. 201.
Sutfjer? aSetfe II. 41
642 Conti-a malitjnuiu 1. Ece.ii iiuliciuni M. Lutheri defcnsio. lölft.
esse dubiiini, imuio rontra se. E)g(i pro nie habco Xieoiuim et Aphricamim,
immo sex prima et eeleben-ima, iit in disputatione Lipsica x'idehitur.^ Nihil
ergo qnaerit Eccius noiuiuuiu istornni ennnilo, quani nt leetores idiotas et
ignaros stupefaciat et illudat.
Caetera, quae ad liane materiani pcrtineut, vide, leetor, in resolutione
(ut dixi) uovissLnia et disputatis I^ipsiae.
AR T I C VLVS QV ART VS.
Canones dixit institutos propter avarieiam surami ponti-
l'icis et alioruni pontificnm, quia nullns esset easiis reservatns
inre divino. lo
Himc eiTonenni probatnrus Eccius multa consaroinavit ex decretis. Nani
apud Eceiimi ins divinniu iu decretis hnnianis residet, qnod apud nos in
Sacra scriptiira reguat: ideo, quicqnid ibi l)laterat, oniitto. Optinie scio, non
esse praecepta apostolica et statuta luaionnn contemiienda: sed hoc quaeritni',
an im-e divino sit nlhis easns resenatns. hoc Eccins nnnquani probabit, qnia i''
snpra probatnm est, Episcopos omiies esse aeqnales inre diviuo: qnare niilhis
poterit casiini alteri excipere inre divino, imiuo nee Episcopus plebano.
Unde C^iiriaims Epist. iij. lib. i. reprehendit eos, qui alibi circnmcursant
quam in ecelesia sna, tibi peccavenint, dicens: Cum statutum sit ab omnibus
nobis et aequum sit pariter et iustum, ut uuiuscuiusque causa illic audiatur, m
nbi est crimen admissimi, et singulis pastoribus portio gregis sit asscripta,
quam regat unusquisque et gnbernet, oportet utique eos, qnibus praesumus,
non eircuraciu-sare nee Ejiiscopornm cohaerentem coucordiani sua subdola et
faliaei temeritate eollidere, sed agere iUic causam snam, ubi et aceusatores
liabere et testes sui criminis possint. Haec ille. Vides unicuique pastori ar.
])ortionem gregis asscriptam. At nunc imus grex qnatuor, imnio centuni
pastores vel dcpastores habet. Vides nnllnni casmii reservatum, sed in sua
eeolesia queni(]ne deljere poenitere. Si hoc est contra ins divinum, Cyprianns
est haereticus iu hoc dogmate, quod et Nicenum concilium cimstitnit.
Nee est quod gan-it Eccius, disciplinam Cliristianam everti liae sen- "»
tentia. C\ir fVpriamis eam et Nicenum concilium non evertunt? Immo per
Rhomanam curiam et casuum reservationem disciplina e\ertitm-. Si ser\a-
retur hoc C^11riani et concilii Niceni decretum, minus im])nnita esset pec-
eandi liodie licentia. Plebani nnllam habcnt potestatem, |)Mnlo maioi-eni
E])iscopi, totam Rhomana curia. At illic nemo disciplinalnr, sed pro pccuniis :i''
omnia peccata vcndnntm-, ubi est urbs meris indulgcntiis, id est disciiilinae
eversionibus, plena ns(|ue ad clamorem in coeluin.
') SJgl. ^ier S. 2.">:'., Uioiinri) bic 'Litton brv Vi-ip.iiflcr lii-putiitioii cvft im äccfmüfT l-M!)
iiftöffcnttirfjf loorbcn.
Contra malignum I. Eccii iiuliciuiii M. Lutlii'ri ilcfcnsio. 1519. G43
Miror auttMii, quod Eccins priorem partcm artiouli practoriit : an vci-uni
credat nescio, oanones institntos ju-ojitw avaritiam. Hoc ciiini iVatrcs isti,
discijniH Eociani, addidcnint. Vcre eiiiin oh.sorvant iioii siiain prof'cssioiioin
nee seipsos, scd alio.s taiituiii, ut dctrahant et criiuiuentur. Dictimi est aiiteiii,
5 oanones hodic et reservat! ones ea.sunm prorsus niliil esse nisi laqueos a\-a-
ritiae, non suo vitio, sed Rlionianensinni tyraniioruni. Tnipndcntissinui cnini
avaiieia est Rhoinanae euriae: si dederis peeuuiani, eanones et oninia venalia
habes: si non, easus est reservatus, etiani si promptus sis onuiibus canonibus
satisfacere et omiiem disciplinam elu'istianaiu ferre. Hi sunt ergo casns
»0 reservati, bi eanones, qui evertunt disciplinam cbristianam et serviuiit a\-ariciae.
Post iiaec recitat egregius dominus doctor, iuris et tlicologiae et
dialeetieae magister, artieulos Constantiac damnatos, asserens eos plcnos
eiToris, scilicet bos:
'Papa uon est iminediatus vicarins C'in-isti et Apostulorum.
1' Deeretales epistolae sunt apoeni>bae.
Non est de necessitate sahitis credere, ßlioraanam eeolesiam esse
super alias.
Petrus non est nee fuit capnt ecclesiae sanctac; (;atlu)licae.
Xidhis sine revelatione assei'eret i-ationabiiitcr de se vel de aiio, quod
20 esset caput ecclesiae particnlaris sanctae vel lihoinanus pontifex ca]>ut Rbo-
manae ecclesiae.
Obedientia ecelesiastica est obedientia secundum adinventionem sacer-
dotmu ecclesiae praeter expressam autoritatem sacrae scripturae".
Hos Eccius onmes erroris plenos vncat tan(|uani dominus sujier con-
25 ciliuni et ecelesiam sanetam, cum concilinm mm onmes erroneos iudicarit,
(juod ego ex verbis ipsius (■ducilii probalio et jiidbavi Iji])siae.^
In fine dicit, Petm commissani ])lenitudineiu jtotestatis, (|uani liabet
suus successor: 'alii vocati in paiiem solicitudinis', sicul dicit sanctus et
buniillimns Gregorius. Kespoixleo: 'Ergo est iiu-e divino ])oteus', tenet con-
30 secjuentia ab autoritate Gregorii, cuius verbum a])ud Eccium est ins divinum.
Quam crassa autem a.stutia dissinmlat Eccius, quod Gregorius idcm, quod
hie semel dicit, decies fenne aliis loeis contrarium dicit. lustuni ne est, ut
Ee«io credamus, unimi locum ambiguum (iregorii adducenti, et decem alios
locos eertissimos eiusdem negenuis? de qiiibus in resolutione mea.^ quanlo
3'i rectius bic nnus locus praeter intentioneni dictus ad decem alios locos exjio-
netur ([uam qnod Eccianis sunniiis ol>tcm)KTemus ! Dicit Gregoiius in epistolLs,
primatum f'uisse a svnodo ( 'alccdonensi oblatmn Ulmmanis pontiiicibus, et
tarnen a nuUo assuniptum: si fuit iure divinn jn-imatns, uti-i(jue impic egerunt,
illi, <iuod obtulerunt, (juod non erat eorum offene sed reddere, iii, quod non
^'j assumpserunt. Ins enim divinum etiam per mortem assumi debet et milla
') S. {)icr ©. 288. -) <B. 201 imb 232 f.
41«
(344 Couti-i malignum I. Ecxii iucliciura .\I. Lutheri defensio. 1519.
cau<ia relinqui. Soil, iit dixi, Eccius, qiii in lucidis scliolis vorsfitur, alia
<iii-at (luani ut oTamniaticain discat: idco igii(i«en<hini inscitiac ciiw, (jikkI
iie(liu' quid sit neqm' (luoniodo .■iorvan<luni sit ins divinnni, nfivcrit.
ARTICVLVS QVINTVS ET SEXTVS.
Xnlla dixit esse consilia enangelioa, sed oninia, (piac in ■■
cnanaelio sunt, dixit esse jiraeeepta.
Dixit etiam, ([iiod dens e.xigeret snmmam perfcct ioneni a
qn(jlil)et Cliristiano et observantiani totins euangelii.
Fratres, qni ex nie andierant \un\ esse hune artienliun ah nlln dictum,
niliilosetius efliiixerunt , salti'm jirioreni jiarteni. Verum Eccio eram igno- i"
tin-us, quod alieno mendacio fnisset seduetus, nisi viderem suis naeniis sose
ostendere igiiarnm tam jiraeceptorum quam consilionnii. Ponani ergo arti-
eulum integrum. Sic dictum est: Consilia cnangelica non sunt siipra, sed
inf'ra praecepta, lioe est, eonsilia sunt quaedam viae et eompendia facilius et
foelicius im]>lendi mandati dei: ideo etiam servatis consiliis nondnm impletum i-'
atöra j,2-,.i8. est praeceptura dei. Nam Kho. vij. Apostolus dieit, se servire legi peecati
et habere peccatum in carne sna ((piod ntique est contra praeceptum dei),
et tarnen \-ivel)at in summo gradu eonsiliorum. Non ergo distinctio est int<'r
consilium et praeceptum, quod consilinm jilusqnam praeceptum sit (Sic enini
errant et nugantur theologi), sed quod sunt media commodiora ad praeceptum : 20
facilius enim continet, qui viduus aut virgo est separatus a scxu quam cojiu-
latus cum sexu, qni concupiscentiae aliquid cedit.
Proinde, qnae Eccius ex Apostolo adducit, qui lo(]Ueliatur sapientiam
inter {lerfeetos, neque quid ihi Apostolus per sapientiam neque quid jier ]>er-
f'ectos intelligat, novit. Idem sapit de statu perfectionis et satis ridicnle 2:.
argutatur, quod omnes oporteret fieri monachos et virgiues, si ad perfectionem
snmmam teneremur, quasi monachos et vh'gines jierfectos faciat Status yier-
i'ectionis, id est vocabnlum perfectionis. Qnaerani ego ab Eccio, cui sit
datum praeceptum illud 'Non concnpisces', an virgiuibus tantum? Si omnibus
honiiuibus, ergo omnes obligantur ad snmmam perfectionem, quia non con- an
oupiscere est .summa castitas, quam uec Apostolus Paulus se iiabere dixit:
sed nee virgines eani lial)ent, et tamen omnibus praeci])itur in commuui
decalogo. (Juid iiic flicict.' an ciiningiuni tollet de iiic<li(i, ipiod sine con<'u-
piscentia stare non jxitest? at cdncupisccntia est contra piacccptum dei.
Bulla tlieologus. Audi ergo: deus reipiirit ;ib onmibus non c()ncu|)isccre, ad •'■'
(|U<id jiniximc accedunt vidui et virgines, nullns autcni attingil. iiuniibus
.'1 ilicit cd. Witclj. ü tlicit cd. Witeb. 7 ilieit ed. Wilcli. lö inaud:it.i
Witob.
Contra, imilignum I. Eciii iutliriuni M. Lntlu'ii (Icteiisid. l-il9. (i.]")
autfin ijjuoscit propter gviuitimi, (|U<i <lcil(iit soso iioii jidssc atliiificir vt
iliciiiit 'Qiiis liberabit nie de iiiorte eoipoiis liiiiiis".'' V\n es (M-j;o, Fat!, ([iii fflöm. t.iu.
propositioiies istas teiiUTaria;« et .seduetivas aiisiis es a.sserere".' vides iie, te
uou adeo saltem prolecisse, iit iiuiuu pi'aeeeptum deealogi iutelligas?
5 AKTICVLVS .SEPTIMVS.
Confessioiiem saeraiiuii t a lein di.xit nun esse de iure d i v i no,
sed ex i nstitiit ione Innoeeutii iij.
Huiu; Eeeiiis exiniius iiuster errurein Graeeunini vueat et llehiinruni,
et jirubat per Aiij^iistiiiuni, Anibrosiuni, Ongeuem, Petniin Alexandrinnni.
i>' Obseero te, si petat geiitilis ins divinum et tu ei iiuniinimi veri>a redda.s,
insauum ne te an saimm indieabit? Tot aiinis Eecius tiieologus est et orbeiii
fatigare proinptus est, needum seit, (piid sit ins divinum, (,'ypi'ianum mirur
quüd omiserit, (pii oraniuni fortissime exomologesin assei-it, sed eins eoiiipi-
lator, gi-ammatieam contenmen.s, forte exoniologesiii graeeaiii nun intellexit
1' latiuam confessioneni significai-e.
Dico ergo: Confessio illa, quao nunc agitnr oconlte in aurcra, nnllo
potest iure divino probari, nee ita tiebat priniitus: sed ])ubliea illa, i|uaiu
Christus Matt xviij. docx!t 'Si jieceaverit in t(! fi-ater ttius', et Paulus 'adver.sus Siniin. i«.
praesbyteruni aeeusationeni &c.' Timc enini testibns et aeeusaturibus erimina liim. 5. la.
-u examiiiabantur, siciit supra ex (ypriano adduxi,' donee eonfiteretur ('(invietus :
haec, iuquani, coiifessio est iuris divini, ab Apostolis et seipieutibus servata,
de qua seribuut patres per Eecium nihil intelligentem indueti. Xoii tarnen
daiuno istam oeeultam, nisi quod doleo ipsani esse in earniticiiiaui ipiandam
redactaiu, ut cogantur homiues etmfiteri et scrupulos facere de iis, in quibu.s
25 nulluni est peccatuni aut veniak; tantiun.
lani videanuis Seotistam nostruni, quouiodo iure divino probet eoii-
fessionem. Joiiaii. vlt. (Quorum vemiseritis peccata &c. Ibi, iuquit, Christus Soi). üu. 3;i-
posuit Apostolos et successores eoruni iudices absolvendo et ligando. Modo
iudex iion potest ])rnunneiare, nisi causa eoguita, (|nod fit i)er ennfessioncni.
3'i Vide, ut reptat lauguens iste so])hista.
Cuius fabula est haee: Xiilliim peccatuni remitti, nisi eonf'essioue pii-
blicetur. Cum vero iiullus honiiiium nosse ])ossit oiiinia peccata, fiet, ut ad
impossibile obligetur. Xam hinc vencriint torturae istae conscicntiarum, (pi<id
discussionibus et diligentiae adhibitionibus confitendi nulhis sit tinis: inde
•1 ausns est A « dicit ed. Witeb. 9 per fc()(t in A I'etri Alexand. A 18 in
te feftit in A 27 lohaii. 20, ed. Witeb.; Sut^cr üeaeiiä^net öjtcv^ basä 20. 6a))ltct bc^ 3o=
l^anncv atS baß tc^tc bc-j 6Dan()cIiumä
') ®. (j:59, luo ftcilic^ büä Citnt itic^t Weit genug gc()t, um bic iöciietjung barauf ()icr
ju tcdjtfettigcn.
(J4li Contra miiligniim I. Eccii iudicium il. Lutheri defensio. löli).
coniessioualia cum uepotibus, filiabus, ^^peciebiis, geueribus peccatonim, ut
ipsoriiui etiaui memoria magis .-;it laburauduin , cum sola couscieutla Lu liac
causa esset consiilenda.
Christus nou dixit 'Quorimi vos non remiseritis, non ermit remissa, et
(jüorum uou tenueritis , nou erunt reteiita'. Phira remittit et retiuct deus, >
(juae sacerdos nee retiiiere uec remittere potest, licet quae reniiserit remissa
suut. Xon sequitur 'Ego ignosco tibi oimiia quae mUii male feci.sti, ideo
deus oimiia tibi remisit'. Ita non sequitur 'Ecelesia remisit tibi quae cou-
T-i. i'J, 13. fiteris, ergo onmia remissa sunt', sed reliquimi est illud 'Delicta, quis iutel-
.fMob 9, 2s. ligit ?' et illud lob 'A'erebar onmia Opera mea'. Xon est in ecelesia uegotium, n)
([uod aeque ut istud coufessionis et poenitentiae iudigeat refonnatione. Nam
liic omnes leges, quaestus, vis, t\Tannis, error, pericula et iufiuita mala om-
uium animai'um et totius ecclesiae grassautur pleuo impetu, quod poutific€s
parum curant et sophistis animanim tortoribus reliutpumt. Quod Interim emn
inscitia Eccii trauseat in tempus suum. 15
ARTICVLVS OCTAVVS.
Cauoues dixit docere avariciani, superbiam, luxuriani.
Ciarum est, fratres istos esse mendaces: quis euim ita insaniat, ut iiace
Mbm.' 5,'2o;tIi''sit'' ^isi forte ista fuerit disputatio, quod lex est \-ii'tus peccati et per
legem peccatum augetm*, atque sie fratres verbmn 'docere' ])osuerimt pro 'm
'causam esse'. Nam hoc vermu est, quod multiplicatis legibus nmltii)licautm-
peccata: ideo infoelicissLmum geuus achiiiuisti'andi est, legibus nniltijilicatis
ecelesiam Clu'isti liberrLuiuu ouerare. Nt'que enim Rhomana curia alia re
magis uocuit ecclesiae Clu'isti quam multitudine et varietatc legum suiU'imi,
(piac mihi videntur esse uovissima et omnitun maxima persecutio, ut, in (pia -s
tot irretitae conscientiae pereaut irreciijierabiliter, ut turpissimum quaestmu
sileam, qid legibus istLs iditm\
ARTICVLVS NONVS.
Homiuem dixit uou habere liberum arbitrium.
Hunc haercsim Manicheorum vocat Ecc'ius. Ego autcm iuvidiam so
Eccianam toto corde detestor, quae tantum candoris non habet, ut permittat
cum pure et aperte docere veritatem, ctiam si cam noscat , sed iuvoiucris
gaudet, delectatus, <piod alii in errore maneaut, ut discipulos habeat in utrai|ue
parte contradictiouis. Ve tibi, gloria maledicta, et miüedicat til)i omnis
creatum! :t5
17 ilicit ed. Witeb. 'i'J dicit ed. Wileb.
Contra uialignum 1. Eccii iuilicium M. Lutluni defonsio. Iöl9. (j47
Scito ergo, lector, et certiis t',-<to, Ecciiiiii nihil pnu>iis in liac n; dis-
seutire mihi, ni.si ad nierani \ocein et specieni. Quod iit n(>.<cus, advertc.
Emus Lij)siae cunressit , lil)t'riiiu arhitriuni ante «rratiam iion valcre nisi ad
peccaudiim : 1 ergo nun valet ad bouiini .sed tiuitmu ad nialiiin. Ul)i ergo
5 libertas eias? N;uu oiniiis honio, saltem rudis, audieus liberuui arbitrium,
intelligit ipsuni aetpie posse in bounm et in nialuni, })rorsus uou eogitans,
quod soliun possit in nialuui: iude procedit in tidiieia sui, ])i-aosiuncns, posse
SB ad deum ex suis \'iribus con\'erti.
Haec esse inipia Eoeins bene novit, uec tauien fi-atres erudit, sed eoruni
i« errori inipiissime eoo]icratur. Dico ergo, cpiod honio habet lilxruni arbitrium,
iiou (juia sit luodo, (|uale liiit in paradiso (de (juo lo(juitur Eede. xv. jier 5ii. u, Hif-
Eccium inductus), sed (piia tiiit liberum et potest üeri per gratiani itcruni
libenun: alioquin vere est servum arbitrium. Non ei-go liberum arbitrium
tarn a tiieto esse quam a debito esse dieitur. IJnde Augustinus lib. ij. eontra
15 lulianmu vocat ipsiun servum ai'bitriuni, et Christus: Qui taeit j)etcatnm, öoii. s, ai.
servus est peccati, et itermn: Nemo potest aeeipere (|uie()uam, nisi ei tlatum J.i'ii. 3, -j?.
fuerit, lohan. iij. Öicut ergo civitas \-astata \el coUapsa domus habet (piidem
uomeu et titulum, quem prius habuit et posterius habebit, non tarnen idem
l)otest quod prius: ita liberum arbitriimi. Quid autem eum iudoctissimis
2u fratribus agam? Eccius respondeat: .Si libenun arbitrium est libenun, eur
in potestate Pauli uou fuit Rho. vij. facere quod volebat? Ciu- servit peecato, su'm. i, is if.
quod odiebat? Eeee in gratia Apostolus captivum se dicit in lege peceati,
et tu homini peecatori tribuis libermn arbitrimn? Sed iterum: Si liberuui
est arbitrium, cur onunu.s 'sauetiticetur nomcn tunm, Hat voluntas tua'? An,
2s ut facilius possimus, sicut Pelagiani dixerunt? Si oramus, imjjossibile est
(|Und oramus, ae per hoc nullo pacto in libei-tate uostra. Quid moror?
Augustinus dicit, contemuendos esse qui ex nialicia ivsistuut veritati, duccudos
qui ex iguorantia. Eccius autem haec uou ignorat, ut dixi. Quando ergo
sancti patres liberum arbitrium defendunt, eapacitatem libertatis eins praedi-
30 cant, quod scilicet verti })otcst ad boiumi per gratiam dei et fieri revera
libenmi, ad quod creatmn est,
ARTICVLVS DECIMVS.
Multos canones coutrarios sacrae scripturae eamque extorte
exponeutes.
35 Hmic iniuriosum in suiuuios pontifices dicit Eccius et erroneuru, et
nomiue meo intcrserto reprehendit me, (juod in actis Augustcusibus * idem
13 alioqui ed. Witeb.
') 9H^t ;ih)at iDöttlid) fo Ijattc (*cf beii Snlj (cl tenr bcr 11. bct Patlftabtid)cii 2()cicit)
jugcftiinbcn; et Itjor nbct ju X'iufjerimgcn gcbtäitflt loorbcii, nus bciicii fidj bctjclbc biitdj ciiu
\ad)i SdjLuBfolgctuitg ergab. ■) iügl. t)ict @. 18.
()48 Contni iiuilignum I. Ecfii imlicimii M. Lutlini dclfiisiü. 151Ü.
scriiisfrini et iuiqnisf^iiue ibi iiulicaihu. Deiiiik' confutaturus acta inoa et
ffliuitii.i6,is. (k'i'enisuriis caiiunes dicit, beatiiiii Cvpriaiiiiiu t'xpof^tiiy.sc illiul 'Tu es IMnis &'.'
<jui) modo Pelagiuts exjtonit <1is. xxi./ siinilittT et b. Augustinuui, Hieronvnium,
Ambrosium, Bernliardimi , Bedain, glosani ordiuariam, oninetr ))er Petniiu
exposuisse ])ctram. De liis (juidem superius satis est dictum artic. ij. et iij. 5
(juod maior ])ars sanetonim Petriiiu gessi8.se ])ersonam Apostolorum et eceie-
siae dieit et abusi\"e Petniui intcnigi per jietram, uec verba euangelii posse
per eüiiset[ueutiam pati haue expositionem, quod absurdum sit, Petrum aedi-
jicari super seipsiuu: ideo eos potissinium patres esse seijueudos, qui prin-
cij)alem et ])ropriHm seusum euaugelii scfpuuitur, ut Augustinum, Hierouymuni, i'J
Bedam, Origeueiu. Recte ergo dixi, Pelagium violeuter expouere euaugeliuin,
uou quia per Petnmi petram intelligit, quod liic Eccius peregrina sectatus
causatur, sed (piod personam Petri ibi uou pro A])ostoloruin j)ersoua intelligit
(hoc enim tuuc agebam, uon au Petrus esset petra), deinde cpiod per petram
sil)i ]>otestatem super totaui ecclesiam veudiearit, quod verba euangelii nou n
patiuutur. Ista debuit Eccius confutare et nou illic ignem extinguere, tibi
uullus ardet, uisi quod, ut dixi, I^ccio multa dicere fuit ])roj)ositum, quam
apte autem et recte, stupidis lectoribus seieljat nun esse neeessariiuu. (iiii
euim vidgi iudicium et faniam aucupatur, etiam si delyret (modo sit co})iosus),
facile obtiuebit. -o
Slmiliter et illud quam theologicc eout'utat, ijUod dccrctalis, cpiae liabet
Vfiii. T, 12. verbum Pauli 'Trauslato sacerdotio necesse est, ut legis translatio fiat',^ dicit
me potius glossam (juani textum, ut (jui sit Augustini et Paidi, im])robasse.
Ridieulum ca])ut, (]uasi textum improbarim, quando Pelagimu improbavi in
praecedeuti puncto, ac uon ])otius abusum textus et extortam expositionem! "s
Niuiquid enim toto hoc negotio textus improbo, quaudo depravationes impias
Eccii persequorV Ita hie uon fuit projiositiun meum textum improbare, sed
(piod pontifices hunc textum male traherent ad sumu sacerdotinm et leges
suas, ut euilibet |)atet legeuti. Num alias nou potest dari causa, cur in eo
loco de constitutionil)us hune textum J'auli adduxerint, uisi ])ro legibus suis, so
sieut glossa dicit. Keeius iuris doctor est et ncscit ex titulo iutelligei'e
scopiun legis in eodem posjtae. An est iuris sorbilis liirfe doctor niagis
iiiiam intelliy'ibilis?
:! H. Augustinus, lliuniiiynnis, .VinliiMsius, Ik'i'MMnIns, ül'iI.i, (ilosa urdiuaiia cd. Wilch.
') c. (juanivis, dist. 21: i.'utl)i'v jdjrcil't bell (5rtiuiu lini'hcxljüU beul l'i'liifliiic- ,511, Iml.
®. 19, (*cf aiilluürtct iljm 'canon tiiiucu est Uclasii', luoc- fiiv bie Srtdje iiidjt lioii iln-liititi i|'l.
-) rtocretaliinii (U-i'gorii Fapae Hb. i. (it. 11. (de con.«titnti(inil)U.s) cap. Ii.. In^l. i'ln'litiiU'i
®. lü.
Contni iiiiiliguuiu 1. Eccii imlicium M. Lutluni ilct'onsio. 1-Sly. iJ^9
AR T I C VL VS VN D E Cl I M VS.
QiuhI j)1us sit credeucliiin .simplici laicu sori piii raiu allf-
gaiili ((uaiii Papac V(;I coucilio scriptiiraiu iion ulleganti.
Haue Eccius (licet Gei"son fortiter ei resisteret) procaceiu, tum piunio-
• tivam luieresis, aiigiucutativani pertiiiaciac, tfencrativani .singiiUu'itatis, im)l)c-
(lieiiiiae et rel)ellioni.s contra suiiumim pt)uti{ii'eiii et sacra eoueilia, et sie
sijiiilia pulchre latinitatis omameuta ex grammatiea eoutempta.
Tu vero, leetor, liic Eeeium ol)sei-\-a (iit Ei'eiano more iusultoni), an
uoii iutus et extra, a planta pedi.s ad vertieein iisque ))erfusus totu.s sil
1" haereticis-siiua pravitate mui euiu suis discipulis fratribus. Quid, putas, boiii
sentit, (jui scripturae sanetae uon eredenduni asscrit? (.Juis uu([uain auditus
est haeretieus, ipii verbo dei non eri'denduni docere praesuiupslsset? >Sic
debent cadere, qui fraterua iuvidentia et adulandi fiu'ore j)erditi non uisi per-
nieiem et ecclesiae et veritati pro inaledicta gloria sua (piaerunt. (Juid liie
'» taciet? scriptura saueta est verbura dei: quod si asina diceret, audienduin
est etiaiu j)rae oninibiLs angelis, si verbum dei uon haberent, neduni prae
papa et concilio siue verbo dei agentibus. O furor! verbo dei uon credenduin
sed Iiunianis verbis, docet Eecius, doctor sacrae tlieidogiae (id est verbonun dei):
doc-eut idera sui diseipuli, viperae viperina geniniiiia. 1 nunc, Ecci, et doccto,
•j« quod audire verbum dei et credere scripturam sauctani alleganti -it pronio-
tivuni liaeresis, generativuni singularitatis, iuolicdicntiae et rebcllionis. Obsecni,
ubi nunc est zclus Rhonianae ciunae, ubi prineipes, ubi pontiliccs? liaee
luoustni ferre potestis? Ego tot patior liostes propter houiinuin ojjiniones
uegleetas: hie gloriam habet, hostis vcrbi dei, abnegator seripturae sanctae.
» ARTICVLVS DVODECIMVS.
Dixit Don esse uecessaria bona opera.
Hanc haereticam pronuuciat Eecius et beue probat: sed uonuc suain
prodit inaliciaiu et iuvidiam, cum sciat rue ita non sapere, et tanuii a nia-
lignis fratribus lianc libenter acceptans ostendit se malle, ut tani insigniti'r
3i> errarem, quo liceret ei contra mc glnriari , quam ut vera saperem. (iuam
puk-hra fuisset modestia Ecciana, si istis fratril)Hs restitisset, dieens 'Falsuui
vos dicitis, Martini scripta legi, iiou ita sapit, sed iuxta Bernliardum'! '
Hoc pro Eccio.
Cactennn huius propositiouis originem ))uto esse, quod saepius docui,
3> bona opera, (piac extra gratiam tiuut, niliil cs.-c, dcindc, soll tidei sine ope-
26 Dicit ed. Witeb. 3-2 Lutheri scripta ed. Witclj.
') 93eiiil)aib i:a)}pcn, ]. bic (SiiiUititng.
().jO Contra uialignum I. Eccii iiidicium M. Lutheri defeusio. l-MO.
ribii.s legis iuxta Paulum tribiii iiisticiani. Tiim fratres illi, neque quid opera
legis neque quid opera boua siguifieeut docti, pro operihu.s legis, quae neces-
saria non sunt, immo uoxia sunt, posueruut opera bona. Nam quid de lege
aut (jperibus legis seirent, quibus professio est nihil veUe discere, niliil soire,
iwi. i:i, i'.i. sed visioues capitis sui pro pugillo ordei et tragmine panis, iit Kzecliielis s
verbis dicam, miserrinio po])nl() iiiruleare?
Stat ergo senteiitia: Non sunt neeessaria, inmio sunt iioxia itpera legis
euiuscunque, Sed uecessaria sunt et salnbria opera boua (juaeeunque.
ARTICVLVS TERTIVSDEGIMVS.
Deum praeeepisse liouiini iuipossiliilia. m
Hie niultas couvehens autoritates scripturae, in ((uibus iuguin Clu-isti
"■["jVii':,','!)' leve Matth. xi., niandata uon gravia i. lolian. v. Quae, dispereaui, nisi siuiulet
aut peuitus iguoret, «piid velint. Dixi supra, Eceiuni mecuni sentire, (piod
liberum arbitrimii sine gratia nun \aict nisi ad peccandimi. Obsecro, quae
taudeni est tabes tanta invidiae, haue nostrae miseriae et impoteutiae seien- '^
tiam abscondere a t'ratribus nostrisV Öi non valet nisi peccare liouio, (juo-
modo non sunt inq)ossibilia ei onniia mandata dei? Pereat ista maledicta
sophistarum simulatio et dissinuilatio, quae aliud nihil facit quam (juod aliud
liie, aliud ibi dicit ad seduceuda eorda sim})Iioium. Dieo ergo: Mandata
dei, etiam levissima et minima, sunt homini impossibilia per seipsmn: sed -m
Wi. «, i:)- cum gratia dei sunt faciUima, ut Apostolus 'Possum omuia in eo, qui nie
s.iiov. 3, f.. confbrtat', qui alibi dicit 'Non sumus sufificieutes aliquid cogitai-e ex noljis
tauquam ex uobis'. Cur enim oranuis 'voluntas tua fiat', si sunt possibilia
uobis? Reete ergo dicit Hieronvnuis, unathema esse qui dixerit impossibilia
esse niandata dei, sed non negavit noljis esse impossibilia: deo omnia sunt -'•'
>&. i3'j, 1. i)ossiliilia, nobis nihil est ))ossil)ile, sicnt dicit psal, cxxxviij. 'Nee sermo est
in lingua', (|uanto minus opus est in manu mea!
Ilanc ehicidationem potuit Eccius dare, sed noluit, ne non liaberet quod
in nie eriminaretur et calunmiaretur. Plus euni delectat invidiiuu mihi movere
quam ])roximos \'eritatem doceri^, malletque omnes homiues in eiTore perirc 'm
(piarn tabidam snani invidiam non explere.
5.moj.3u,ia. Transeo illud Deutro. xxx. 'Non est trans mare ctc' quotl tanta inscitia
tractat, ut insanire verius videatur (luam loqui. Sno iiaec tempore.
AR T I ( : VLVS Q VAR TVS D E C I M VS.
Christus nilii! sil)i inei'uit, sed tantum iiul)is. 35
De iiae j>roj)ositione ipse adhne dubitu, (|uia tmmia eraiit Christi ab
instanti prinio suae coneoptioiiis: id(^o 'meritum' hie ae(|uivüce accipi opoi-tet.
2ö psal. c.\.\x\ ij. A l'sal. lüü. ud. W ilclj. :!:> tciiijxni A mib ed. VViteb.
Contra malignum I. Kccii iuiliciuiii M. l.utheri det'ensio. löl'J. (151
Sed nee scio, an uiKiuam liuc ilixorim. Hoc seid, quod, fjuicquiil C'liristus
iecit et obtiuuit, iiohi.s tecit et obtiiuiit atl iinpk'uilain voliiiitatt'iu patris: niliil
euim sibi quaesivit. Et ln)c sensu si ab ali(|Ui) infonmi auditonnu (lictinn
est, recte dictum est. Xani id nie in popnlum cunrionatuni esse, cortiis sinn.
5 Est ei^o seusiis: Christus merendo nun sibi sed nobis servivit, sieut dicit
Isa. xliij. Servire nie fecisti in peccatis tuis. ^'eruni liacc jn-opositio ideo 3tj. ii, 34.
oft'endit fratres ruditatis, quod ipsi jiopulnin soleant sedueere et ad mauna
merita tumuliuida exliortari , maxiine operibus a se doctis et elcc'tis: quo
faciimt, ut homines assuescant qviaerere quae sna siuit in deo et propter
10 menira conimodnni deo seixire, cum ad exenipluni Christi, (pii jiropter nulluni
suum lueruiu aut mcritum sed propter solaiii volnntateni dei ad nostram
salutem omuia feeit, et nos non propter ullnni ooniinoduin debeainus deo
servire, uec cogitare, quam magna mereanuir, sed (|uaiii bcne voluntati dei
placeamus.
15 Hanc sauam doetrinain isti insani fratres et pseudo])roi)hetae non
intelligentes nuiiidnni replent erroribus et infenuuu daiunatis auimabus, dum
hominibus magis inculcaut meritorum vocabiila (|uam divinae voluntatis
memoriam, quud Christum non sibi meruisse dixi, qui nee (piid nuTcri sit
unquam cognoverunt neque cognoscere possimt. Mereri euiui non est animo
:o merendi bona faeere (ita euim solent isti mentium dcceptores jiopulum Clnisti
Uludere), sed simpliei corde, nullo ineriti aut praeinii re-spectu, solo grat\iito
afi'ectu gratis divinae voluntati obtempenu"C. Cliaritas enim uon qiiaerit (|Uiio lüm- 13. s.
sua sunt: merita vero et pracmia sua spoute sine nostro studio scciuimlur
ad obedicntiam divinae voluntatis.
25 ARTICVLVS QVINTVSDECIMVS.
Boemos esse inellorcs Christianos nobis.
HuiK' Eceius fotivuni liaeivsis, derogantem sacro concilio Conslantieiisi
dieit. ^.'ihil habet paunosus hic' et peuuriosus theologista, quod iactel, quam
coueilium Constautiense, <juod alias satis dixi et errasso et multa lum pi-o
30 haereticis uec erroueis statuisse, quae Eecius haeretiea et erronea de pmprio
cerebro pro sua temeritate statuit.
Apostolus hie audiendus e.st: Tu quis es, qui iudicas alieuuiii servuin'.'a'iJm. 11, 4.
suo doraino stat aut cadit.
In fiue m-tieidum de eanoDisatione sauetorum^ non satis ex-
'■^'^ pressit: ideo nihil possnm adhue dicerc, nisi quod dicit, i]>sum esse scan-
1 hunc dixerim A unb ed. Wilel). i> Isa. liij. .\ -M (juis es, ijuis A imb ed. Witcb.
') ®i(^er iBQt bcr gdjtufeartifel folgciibfr Stelle in bcr 9tnflngcfd)tift bct ^ütcrbogfcr
entnommen: .Item tlixit [M. Tlioma.s] . quod canonisatio sanctonun olini fiebat in con-
ciliis jjeneralibus, sed simctum Bonaventuniiii et «anctum Thoniiini uanonisavit unus lionio.
videlicet Papa: per hoc praetendens, quod canonisatio forum non esset legittinia'.
(i52 (,'ontni malignum 1. Eucii iiuliciuiii JJ. LutliL'n dotensio. lölii.
ilaln.xiini et (lerogativiim j)a)):ilis potestatis sibi traJitac. Valde velk-in scire,
i'X ijiio loco scriptiirae tnulita sit potestas papae saiictos caiioni.samli? dt'iinlc,
c|iiae iiecessitas sancto-s camiuisaiuli ? taudeni, <juae titilitas sauctos caiioui-
.-aiidi'.' Sed (|uia ipse liic trausiit, transeani vt t'u«), nihil dict'DS, nisi (juod
inilii nun ^ati.s placet wuiouisatio sanotorum niore, iiuii vidimus miütos •'<
canonisari, qui optinK' seijjsos cauoDisasseut, licet nou damuem. Cauoniset
(juisipie <|uanlinii volet.
A'idi.'rti, iuquani, lector cliiuissime, quam iniqiie et nialitiose nie Ecoius
et i'ratres qiiaesieriut, iit, cum niea caluinniari UdU pusseut, sna inilii fignienta
iiii|)iisuerunt, ut culuniuiandi libidinem uteunque oxplereut, in qua re, si uie i"
iidii prohibei'et christiaua professio, utrosque mirifice posseni tractare. Verum
ne nie tarn stupidum arbitrentur, quasi eorum ne(juitias deprelieudere ne(]neaiii,
tentabu et ipsis; uuu luea ,sed sua veiieiia propouere et ci)gitatioue.-> eorum
rexelare, ut habeant tain otiosi eriininatorcs negotium, quo occupentur.
l'roducam ergo liic per ordinem articulos haereticos et errores, quo*: ex prae- i •
dictis curum caliminiipi eollegi, et videbimt, (juantn sit ditHcilius jiropria tucri
quam alieua carpere.
Articuli luKTetici lohimnis Eceii <'t ((luu'uiKlain tValnmi
ex illoruiü assertis et lu'^iatis per ilartiuiiiu Lutlierum
«lediicti. jo
l'iiiMVs, Nicenum conciüiim cum quatuor r-ei| neu t il)us e.-^t
bacret icum.
ISec VXL) v», Aplirieanum euncilium est liaereticum.
Pnibatur ex Eeciaiiis dictis, (piia determinaverunt, contra CVni.staiitieuse
ciiniiliuni, ]\liomauum pontificcin nou css? universalem Episcopmii siqier 30
omne.s ecclesia.s, uec Episcopos ex urbc Khomana confirmandos.
Tehtivs, Orientalis ecclcsia fuit plus quam jicr miile aiinos
liaeret ica.
Patet, quia vixit secundiim statuta Niceui, conti-a cimcilium Constantiense.
QvARTVs, Apliricanac (Hudesiae cum (y|iiian(i martyre 3»
i'ucrunt bacrcticae.
Quia vixcrunt in eodcni |)uncto sccnndmn Mccnnni concilinm.
QviXTvs, Augustinus, Ambrnsiiis, s. Martinus, s. Xicolaus
sunt liaeret ici.
(iuia uou liicnuiL ordiuuli a Kliumauu ]>()ntifice, coutra coiu'ilium Cou- 3:.
stautiense.
H relevare eil. Witeli.
Contra maligmim I. Eccii iudiciuiii M. Luthori Jefensio. 1019. (5r)3
Sextvs, Gregorius Xazanzenus, A tlianasiiis, ]'>a.-iliiis
Magnus fiierunt haerotici.
Quia secniKliini Xifi-niiiii concilinm, contra Constantionse, cgoi'iint.
Septijiys, Hhoniani pontil'ic.os onines nsqiio in liodi crmi in
5 diem sunt haeretici.
Quia approbaverunt statuta Xiceni coueilii, contra Constantiense contiliiini.
OcTAVVS, S. Gregorius nuigniis fuit liaorct icus «Miiii suis
praedecessoribus.
Quia oblatinu a coiicilin Clialcedononsi priniatum rocusarnut et sio
i* iuri divino rcstitt^nint , contra conciliuin Constantiense.
Xo.ws, Tota universalis ecclesia est liaeretiea per totuui
orbem, excepto Eccio et fratribus.
Qiiia tenet Xicenuni conciliuni euangclio aequale.
Decimvs, Decreta Rliomauornni jiontifieum jilurima sunt
li liaeretiea.
Quia detcrniinant, Xicennni conciliuni euangeliis eoniparantbuu , contra
Constantiense.
Vndeuimvs, Papa nialus nun est papa.
Quia verbum Christi 'Tu es Peti-us «fee.' ei non convenit, cnni non sit w.itmic.iä.
2i) jietra nisi (jui Petro similis sit, (|Uoniani per Eccium isto verbo papae auto-
ritas probatui'. Hie est Donatistarum et Pigiiardoruni ai-ticulus.
DvciDEciMVS, Papa non praedicans euangelium non est jiapa.
Quia verbum Oiri.sti Ta.sce oves meas' non servat, quo papa eon-sod. st, ii.
stitiiitur iuxta Eccium. Idem, si non confirmat fratres snos la|)sos et triliu- vuc. w, 32.
2:, latos, per eundem Eociuni.
Tertivsdecimvs, Pajia non diligens Christum non est jiajta.
Quia iuxta Eccium Petrus papa con.stitnitur per verl)um 'Pasce oves5oh. 21, u.
meas', ubi prius dilectio requiritur a Cliristo.
QvARTVSDECiMvs, Praecepta decalogi non sunt data nisi
30 iis, qui sunt in statu perfectionis.
Quia ])raeceptum 'Xon concupisces'' nuUi convenit servare nisi in slafn
perfectionis, multominus alia graviora.
QviNTVsnEciiMVs, l'cccata non posse remitti nisi cognita et
e o n f e s s a.
3:. Patet ex loiiannis ultimo 'Quorum reniiseritis' et ex glossa Eccii: sed 50I). 20, 23.
hoc est erroneum et haereticum, cum sint occulta et oblita &p.
Sextvsdecimv?, Liberum arbitriuni sine gratia esse lil)ciiim
ae non scrvuni.
Contra Paniuni: Servi fuistis peccati &(: Möm. c, it-
1 Nazianzenus cd.Witcb. 7 S. fcfjit in bcr eil. Witcli. 30 &c. fc^lt in bcr cd. VVitob.
39 Pauhini Rom. G. Servi e<l. \\'itcli.
054 Contra nialignura I. Eccii iudicium M. Lutheri dofensio. 1519.
Dec.imvsseptim vs, ßlioiiiannm pontificem cs8e hacreticiim.
SDuittii. u, Quia exemplo (Hiri.sti et IVtri ((jui))us est aeqnalis) uon pendit trilmtiini.
Decimvsoctavvs, Clerus totns est liaercticus.
Quia non solvit prineipihns secularihus tributum: patet per ideni.
Pecihvsxonvs, Iura de pi-ivilegiis et inimuiiitate eoolo-
siariim et reriini et personaruni sunt haeretica.
u)('.iitii. 17, Quia contra Clu'istum et Petruni solventes tributum, (juibus debent acquari,
cum jjer aequalitatem illam Eccius prol)arit Rhomaui poutificis potestatcm.
Vir.ESiMVS, Reges et principes euangelio obediunt, si acci-
piaut maiores pensiones a papa et elero quam a laicis.
Patet per idein.
Yic.ESiMVSPRiM vs, Verbo dei non est crcdendum, sed verI)o
ho min um.
Quia laico scri]ituram ha1)enti credendo dieit Eccius fomcntmii liac-
resis fieri.
YicESiMVSsncvNnv.«, Concilium est supra scri]itnram et
vcrbnm dei.
Quia Eccio magistro plus eis crcdendum etiam sine scriptura ijuam
laico cmn scriptura.
ViCEsiMVSTERTivs, Papa est peior quam Lucifcr et Auti-
clii'istus.
Quia Lucifcr et Antichristus tantuni aequalitatem dei quacrunt, sed
Eccius papae tribuit supcrioritatem dei, dum cum praci'crt verbo dei.
VicESiM vsQ VARTVs, Praccepta dei sunt homini possibilia,
et per consc(juens gratia dei non eget sieut Pelagiani di<;unt.
Hos })estilentes et l)lasphcmos crrorcs protestatnr Martinus Luthorus
eontincri in P>cianis et fratrnm articulis cum carum declarationibns et
promittit cos convicturum et probaturum .se de bis oranibus, nisi revocarint
sua p(!ssimc dicta.
Haec autcm, lector, teutavi non cnriosc, longc plnra invcnturns, si
Eccii et f'ratrum more ad vivani, (|Uod dicitur, cutcm ca siiii examinaturus,
quac ipsi in ]ia]iyrnni cxjnicrunl. (^uac onniia in snuni tcmims rcscrvo
coni'utanda. Xondum cnim Kccium tractaxi, quo modo mc sciiqicr trai'tal.
]''rit anicm forte, ut cancm dormicntcm ii'ritct et paticntiac meac abnsnm
scmel solvat. Valc et ora, nt ]*>ccius mens sanus fiat et lilx'rctur a mis<Tia
insanae adulationis et gloriae. Amen.
F 1 N I s.
28 couvictiiruin se de liis (piiiiilliiis et pn.liMliiniiu, nlsi eil. WIti-l). ;l:l ivl'iitiuulri
ed. Witcl). 37 Fimp. fc()tt in bei; od. Witoli.
-J-» -J-i J^> -J^i •J^ 'J-* 'J^ \>"> ••» V* >•» v^i Jj ^* '^J s.** ^ '•^ ^^ ^ ^ v^ ^> '^ -^i ^*
Ad iiofifocerotoin Einserianiiiii M. Lutliori
additio.
1519.
SOZit Qcfdjicftcv Söftibinig fjnttc ^rf in bcv ;Et§Viitatiüii ,511 i^eipjig bic 9{cbc
oiif bic T)iiffitifd)cii „iHifjincu" c]otivad)t: .^iitf^cr« in'I)aiiptinig, bafe bcv 5|.hiiiint bc§
^4.<apftc§ miv auf mcnfd)lid)cm 9icd)tc lunitl)c, meinte cv, tciftc bcrcn 3rvtf)üincvn
großen iiorfrijub; er iinißte, iric üic( Uiigiinft er babiird) feinem 0)egner bei beu
^ii()övcvn evivcftte. So mufjte fid) benn i'nt!)er über feine Stellung ^u bcn „il^5I)nu'u"
nnT)ev cvflärcn; cutfd)iebcn öerii'aljrte er fid) gegen beu i(evbad)t einer .^linncigung
jn il)ncn unb mißbilligte iTjrc 2vcunung t)on bcv .fiirdjc; bod) iph cv auc^ tjcvtiov,
bafi nion e« an brübertidjer \.'iebe, fie yi belef)ven, Ijnbe fel)len laffen, unb baft
öon i^vcn OJlnnbcusartifeln mand^e burd)an'5 djviftlid) unb euangelifd) feien.
■hierauf gcftü^t, rid)tcte nun unter beut 13. \'hign|t 1519 .fiicronVmuS (i-mfcr,
feit Sfal^vcn in bcn 2;icnftcn .Oer.^og Weorgi' öon Sad)fcn , an ^of)«"" ?M, in-r»
tiH'fcv bes (*v,5bi6tl)um5 '^-xai^ unb 'l'rupft ,in Veitmcriij, ein offenes Sd)reiben, iiiorin
cv li'utljerö 5l!evl)ältniß ju bcn „s^öl^meu" nod) beffcu eigenen Shtftcrnngen bel)nn=
beltc. 2Biv üev,5cid)ncn baöon Ijicr beu Urbvutf:
„S)c bifputatiöc Sip= || ficenfi : Quantum ab 58Dcmo§ || obitcr befleva eft :
6pi= II ftola .^pieron^nii || (Smfcr. |1 Nnftcr liic Acgoceron fine Itüiio:
poc-cat in vno : |1 Q' 11011 oll Lut§ ' liiiea diicta manu. \\" S5aruntev
C^mfers SBappcn in .^o^fi^nitt. 6 Slätter in Cuart, Ic^te Seite Iccv.
&mfct-> SOnppen; ^m Srfjübc uitb nuf bcui Aöclnic ba-:- iiorbcttljcil eine?
Stcinbocf-j; oben rcd)t-:- auf einer Infcl in bvfi feilen bic 3nirt)Tift .AKMA
HIKKtiNVMl EMSKK." ^Ttiirt Uoii "iJIclcfjiot Votthcr in V't'ip.vfl.
güv fid) allein ift (vmfev-3 Sd)veibcu nid)t »rieber aufgelegt trorben, wol)l
q6cv in 58ert)inbung mit l'ntl)cr^ {«^mnbcniug unb mit M^ S3vicf an bcn iyifd)of
Pou 93]eißen, fiet)e nuten! Sonft trifft man e-j latcinifet) nod) in S.'ut'^crä Söerfeu
eil. Witelx'i-gac l.')45 1 '-51. cccxui'' ctic-NMUi'', '■i\. ii'iiao l.'i^O 1 äM. ccr.i.xvii'' —
ccoLXix'', ed. Erlang. (Francofurti ad M. 1867) opp. lat. var. arg. IV S. 3-12
unb bei fiöfc^cr Ili S. 660 — 668, inS 2)cutfif)e übcrfcijt bei Söald) XVIII
Sp. 1479-1489.
Sgl. ()ict S. 275f. 278 f. aUcilbnii, '•Jinrijvidjt Pon .f). emfetS Scben, 3liifparf) 178:J
€. 32 ff. «öftün I ©. 276 f.
gmfers 3rbfid)t »ar ,5unäd)ft gctiiefcn, bic bbbmifdjcu .fiat()olifeu in il)vem
©laubcn ju ftävfen: ob ,^nmr bie •Ouffiteu unifirenb bcv Veip.^iger 3;ic'pntation für
') 8iifn5 ßvntiQcf).
(J5(3 Ad aegocei'otem Emseriarmiu M. Liithevi additio. 1519.
\iiiti)(x bffi'ntlid)c G)ottc5biciiftc ücvnnftnltct I)nttcn, ftflic bcvfclbc glfidjU'of)! iiid)t ,511
il)nen; iln'fu ^uvtliüim-vu fei Hon ffiiicv £i'iti' lu'ii^cftiinmt, U'if cv, bi'v önn ^ilnfniui
bie ]\[ (S-nhi bcin ©cfpväd) boigi'U'ol)nt babe, „al« ebviftt ']>rieftcr" mabvlHntviV'iiuifj
bcyiigni inüfjc. Sabiirri) aber, bn^ er i.'utf)i'vc' Slbunno eiiicv 6ciiicinid)aft mit
bell „5Bbf)mcn" fo ftarf bi-tontc, ncumiiii c« ben ?(itfd)ciii, alc- ipoltte ev fid) .lum
"lii'ttcr bi~v fivdilirin'ii Oi'bvc bc'jfi'lbi'n nuiiinn-fi'u, iinb babiivd), bnfi cv ib« bcbaiiorti',
fall« er im Maiiipfi' mit Int auf bie On-betc ber .«ctjcv baue uiib uidjt uielmebr
auf bic Ijcilige £d)rift, Berbädjtigte er il)u fjiuiinebcrum: 3ubem »var es, li'oljl
gefliffeutlid) , übevtviebeu , bafj bie .C^uffitcn i.iffeutlidje Webet'jgüttcobifHfte für beu
■lü'fornuitLU- bielteu,' uub eublidj tvav eiue eutfdjiebeue '|>arteiuat)nu' für C^rf, ber
UMcbcrt)olt als foi-tissimus thcologiis bc,5eid)uet tinrb, uid)t ]n oerfeuueu. l'utber
erblirftc bol)fr iu (Jmfcr« iBorgcljeu uid)t« als eiu boSbafteS Spiel änber fid; uub
feiue Sadje, ]umal er fd)on fridjer beffeu .'öeindi'ufe erfaljrcu Ijatte; feine (futriiftuug
barübev fpiegelt fid) ab in ber 'Jlntwort, bie er P-nbe September als „^S'if'it^ ,]"
tvmfero 'i?od" bcrausgab. 3Sir fenuen baPrn folgcubc
-Jliisgnbcn:
A. , AD AEGOOEHOTEM Ij EMSERIANVM ;: M. LVTHERI || ADDI jj TIO, ü ■.•!!"
litelrüdfeite bcbrurft. 12 Slätter iu Cnart, k^tc Seite leer. 9lm
6ube: ,Imi)re(ruiii Vnittenberge pci' loannO Grunenberg. || ANNO.
M.D.XIX. il'
U. ,DE DISPVTA II üonc Lipficenü, (|uaiifuin ad Boemos oliitcr de- || floxa
eft. Epiftola Hieronymi Eiiifer. || c AD .EGOGEROTEM EMSE-
RIANVM II MARTINI LVTHERI ADDITIO. |1 Noiler hif .'Egoccion
llue fceno, peccal in uiio. || Ouod 11011 el't Eure linea diicta niauii. j,"
^Darunter §mfcr§ Sßappeu in .'!ÖDl3fd)nitt. 16 SBlätter in Cunrt,
lei5tes inatt leer.
ÜLifv (5-iiiicv-5 äBnp^ieit j. olieii; ber .^loljjct)iütt ift ftlBa-j iiiibeve- nl-> bort,
(fiiiii't-j £d)rift iitnfnfit S?!. nii-' -a4'', '^'iitf)ci-c- ©i^rift S81. i^ -biii''.
A ift ber lUbriuf.
Sniie-c% aBerten od. \Vllrli. 1545 1 ^.^1. ;U5"-u;i;lvi=' liegt A p föniube;
ber ed. Witeb. folgt bie cd. Im. 155G I iM. c.iuu.x.x"'- cc.cLXXViii''. ü?öfd)er
III S. 008 - 69-] Ijat A abbrurfen laffen. C*iu ©emifd) ber Iej:tc in .V uub iu
ber od. Ion. mit unbefangener \'lufual)me offenbarer 5el)Ier in ber le^tcreu bietet bie
cd. Erlang. (Francohirli ad M. 1807) opp. lal. var. arg. IV S. 13—45. Sentfd)
überfeljt finbet ficb nufere Sd)rift bei SBald) XVIII Sp. 1489 — 1534.
Mix geben nuten A »ieber mit alleiniger ä^erürtfidjtigung ber cd. Witob.,
bereu bnrdjgdngige i'luberungcn ber J^ormen Emsoi- uub Emsoiiiis iu Emserus,
Eniseriatius in Eniscraimis, Martiniis. too eS allein ftel)t, nub Liitlicr in Lutlienis,
IJocTiius in Roliciniis, Hebracus in ]';in-aoiis nur jeborb nur bier bermerfeu.
SL'ijl. 2c ai*. I S. :U0 (\iull)cr5 U'rii'f nn Spnlntiii Hum 2'J. Sfptcmbfv 1511»): Aoujo-
cpros Eniserianus nonduni absolutus est. Wöftlin 1 ©. 277 ff.
.<Taum ivar bem „tapfereu" Pr! S^ntbcrS „,'Vifnl!" ,pi •f^ünben gcfommen, fo
trat er tuieber in bie Sdiranten: am i28. Cftober 1511» öollenbete er feine „Vlnt--
') 3ol)anii ^obitfdjfn, „bbl)intfd)cv" *|Uii'ftrr in ^jUniv t\fbfntt in feiiieni il'vicfi- nii 'iJiitljov
liom lii. 3"li 151',) nur her ptil'iltcil i"Viirbitlc bcv Wliiubiiicii für Hin, f. ladln'vi o|ii>. cd. Icnac
1550 1 a?l. c:w:i.xxxviii''.
Ad aegocevotem Eraserianiuu M. Lutheri aiklitio. 1519. 057
hjort füt ^ievomjmiiä (ymfcv linbev J^nUjcre toßc 3iagb" ; er Ijattc ftc in bic J^uvm
einel iBriefcS an bcit lUeifjt'iu'v '4^ifri)of Sofianu üon ed)lct)nil5 i^oflfibct. WciV'ii
bcn £d)Uife nind)te cv X.'utl)cv mit bcii Sdiicu für bic böfcn fyviidjtc Bcvautliuivtlid),
bii' bic \.'cip,iiflcv SieputatiLHi getragen; nid)t unbciitlid) luics er babci auf bcn
31iigelnirger .({anonifns '43crnt)arb Vlbchnann nl5 nuf einen in-rbrcitcr \.'iitl)crid)er
3rrtl;ünicr I)in nnb jeidjnctc bic Stelle aiiö burd) bic iHanbnotc „Caiiüiiici imldcli
Lutliorani'. Sics Söort aber Unifiltc ^oTjanu i?co(nnivabiu§ ,ium litcl einer (Jnt=
gegnung, bie ben eitlen (hf nnd) icineni eignen ©cftänbni^ anj5 ctnpfinblid;ftc traf.
3i*ir fcnncn tjon Mi Sdjrift ^iti'ei XHuegabcn:
1. „Soannii ©dij 1| pro .^icronl)nio (ftn= || Ter contra inaleranam Lutcri
Ve= II nationem refpoiifio. I! Sol.I \WA) CI.OI'.IA. ij" Wii litelcinfaffnng.
Sitelvücffeite bcbrncft. 10 i^liitter in Cuart, Ictjtc Seite teer.
2turf uoit DJiartiu Saiib-Sbcrt^ in Scip^yg.
2. , AD REVKRKN OViM ► I) ► (:A'1'( )LI G AH | |u !] ECCILESIAE Pli AflEXN.
AD|,MIN1STHATC)1!EM, HIKRONY--! MI EMSERGANONVMLl(:EN'riA[
TI EPISTOLA, DE DlSI'VTATlü i| iNE LIFSICA. D. ECKIl ET LVT ||
HERI QVANTVM AD || IK)EMOS OBITER || DEFLEXA || EST. || ^ j|
lOAX ECKll AD MAIILESANAM LVTIIEP.l VENATIONKM SV ||
per dicta cpiftola, Eriiferana, refponfio. || Soli 5Dco ©loria H' 2itel=
rü(f feite bebrntft. 14 33Iätter in Cunrt, tetjtc Seite leer.
3n§ S)entfd}c üBcrjetjt ift Mi Sdjrift bei SÜald; XVHI S. 1090- -1114 ^u
finben. Sntt;cr unirbigte fie feiner @-rlinbernng.
aSgl. Je ai*. I 6. :38:i. ;i89. 404. 422. .Uüftliu I S. 2S0 f. 2K, f.
S)urd) feinen „3ufa^ li» (?nifcrs 23ocf" I;atte l'ntfjcr feinen ©egner ,in tueitcrcr
9(u§fpra($e briingen liiollen: ©nifcr follte befennen, bnfj er im ffrunbe ben leJ3ten
feiner Sä^c für bie 2ei(.i,5iger Siepntntion ,^n befiinipfcn gcundt gctpcfen. 3ln ber
2t)nt gab it;nt G^nifcr eine '.}tntn'ort, bie, n'cnn andj mit mctjr Weift ate jcneS erfte
Schreiben t)erfafet, boc^ ben mad^töoUcn SBorten l'ntl^erS nic^t gcnjad;fen umr. 3enc
5Jüifjignng, bic er in bcr Tvorni bort gezeigt, fjatte ibn Ijicr DöUig ücrlaffcn ; über bie
angeblid)en ©cbet«gottc^bicnfte bcr ^nffitcn für Vntfjcr Unifjte er feine fidjcrc IHuc-fnnft
ju geben ; ^nbem nat)m er feine ;-5nflnd)t .^u treitcren iierbädjtignngen bes Sfcfurniator«.
Sd)on am 15. Cftober timBtc !i'utf;er, baft Gmfer mit einer Slntmort ouf
feinen „3ufo|" befd)äftigt li'ar; am 19. ^loöembcr tonnte er feinem ("vreunbe
Spalatin niittl;citcn : Emser tandem etlurit et ell'iidil fiirore.s siiot;, fügte aber mit
3Jed)t Ijinju: Scd nihil ad rem. Shir einen Sonberbrnrf tennen luir uon ©mfers
Pimibcrnng , nämlid^ :
„5t. Uenatione Js^ntc» j] riana 9(cgoceroti5 affcrtio. || EMSEPi, || Noftcr Iiic
Aegoccron, fme culpa, iioii liiie fcciio: || Ludil vciiantis Rctia, t^la,
canes, |j' Sarnntcr ©mferä SSßappen in .fiotjfdjnitt. Sitelriirffcite
bebrnrft. 22 äMatter in Cnavt.
(iiiifct-j ai^appeii inie ot'cii £. (!55. Sriitf üon 3)!nttin Sanbsticrg in l'cipjig.
^ievnad^ l^at fie 2bfd)cr feinen iKcformation5=3(cta T. III ©. 694 — 731 ein=
Verleibt, irrt aber in ber Vlnnat)mc Sireebens a[§ be5 SrnrfortS.
%1. 1t älv 1 e. ;i:.l f. ;!i;sf. Atöftliu I S. 279. Ul«olbnu 11. n. C. S. -ü ff.
Sutljcrä mexU. II. 42
658
Ad aesrocerotem Enisevianum M. Luthori additio. 1519.
AD yEGOCEROTEM EMSERIANYM
M. LYTHERI ADDITIO.
2.gam.3,!!7
2U, 8jf.
2. .:illlT. 2:i
MARTINVS LVTHEK HIERONYMO EMSER SALVTEM.
t te, mi Emser, quis miquani crecUdisset, esso taiii
doctiim et acutum Thcologum et, quod nenid iion
miratiir, tain simjiliccin et fidelem ]\[artiiii patrn-
nuni, ciiius imnien nee i'Op;atus nee oportiunis taiii
streune et e2;re"ie asseris ab liaeresis Boeniicae
infoniia? Nova niiracula, (jui ab Eceio delyrabar
esse Boemus, ab Emserio milii infensiore (inani
ninlti Eceii Boemus esse abnegor. Quis hune
vertiginis spiritum, qnis haee dissensionis studia
intor Eccinm et Emserium miscnit? quis lianc Emserio in Martinum gratiam
eonimentus est? pi-aesertim tarn subito et post tantam vcl Timoniana maioreni
invidiani, Martine penitus non cogitante et indies Emserio magis ae magis
displicente.
Seciirus esto, o foelix Daedale. Martinns, gravediue et pituita gra-
\nssima laborans, haue teclmam non intelligit, simplex simplieissimum agnoscit
Emserium, ut quem syneere eredit in lioe Epistolam seripsisse, quo IMarliuus
esset Omnibus Catholieo nomine commendatus, hoc est haeretieonun patronus
et turpissima ignavia Lipsiae jier Eccium superatns.
Ciuid pro liac gratia retribuam? interim pro gratitudine tibi eoniparo
loabnm illnm fortissinumi et Illustrissimum principem militiae David et
insigniem Israelis hyperaspisten : adeo tuac lingnae eonvenit eum illius gladio
et moribus tnis eum illius tuniea et huic in me tuo j)ulelien'imo ofHeio cum
illius operc, (|Uod in Abner et Aniasam grandi decore splendide eontnlit,
(juantjuam dormitantia quadam seriptoris ob hoe egregimu faeinus inter
robustos Israel non eenseatnr. Aut si hnins eomparatio remotioris est exenqili,
([uam ut deleetare te possit, qui non sacrarnm literarnm sed saerorum Ca-
ucimnn es Liecntiatus, illius saltcm, (|ueni Universum vulgus novit, nun dedig-
nal)eris Analogiam, i|uem ' ii<in ]iauei prinuim iiitt'r Apostolos f'uiss(^ arbltrantnr.
I f. tic ilbcvftljvift ic()U in ben Sonhevbnirfcii , od. Witel). fiint bnviinlor nodi liiiini :
In Acgüceniteni ICmreraiinm II. Ij.
Ilic iacot Aegoeero.s, sine foeiin, cornibiis. iiiignc,
O.iso, pil", iicivis, üangiiiuc, carne, cute.
') 3iibn§. 3icf)aTiotl).
Ad aegocerotem Eraserianum M. Lntlicri aiiditio. 1519. 650
salva tarnen Revereutia Aegooerotis tni pro Kccio fortissimo fbrtissiiiie i>ii.u;-
oantis et id in gloriam tuaiii, qui cum Apostoldniin principe quea.s coiiferri,
iit sicut ille Cliristuin sigiio pacis tradidlt hulaeis, ita tu I\lartiiiiini snl> sigim
laudis orbi trada.s haereticuiu et turpissime victuiu.
5 Sentit ne iiifoelix tua conscientia, quam frustra paruui a-^tuta im idia
tua me petat? Quid hac epistola effeeisti, nisi quod efiemiuati aniuii tui
morbum omuibus prodis? qui cum de me po.ssima sentias et macliiueris, iiou
tarnen est in te sauguiui.s veiia ulla paterui ' nee tantum virUitatis et indoli.s
masculae, ut aperto Marte collatisque signis niecum congrediaiis.
10 Scieliam invidiam tuam, qua Lipsiae totus ardcbas, imi)otentiorpm esse,
quam ut sc c()liil)eret, nc parcret quae concepi.<set, rursiun igiiorautinrem et
ignaviorem, quam ut liljeraliter et in luce quid änderet. Quod nisi mc timor
Christi coliil)eret, quo magistro nou tantum dolcre debeo, quod niilii nocorc
voluisti et non potuisti, quautmu quod tibi uocuisti, (piod ma-\ime nohiisti,
i-' possem tibi abunde par referre et Aegoceroti tuo idonemn venatorem prae-
stare. At quando Tvbui-tium tu quaeris, curandum mihi est, ut Tvburtiu<
Torquatum quoque invcniat, si quo modo dcpreheusus in operlbus mannuni
tnarum dolerc possis super contritione animae tuae miserrimae, quam ob mei
odium tarn perdite diabolo consecrasti, etsi sacerdos domini (ut gloriaris)
20 testisque veritatis.
IvCgi ita<pie Aegoccrota seu liircum tuura seu liireocervum (ne(^ (iuim
refert, quo vocabulo monstrum appelles infelicissimnm), de (juo poeticaris:
Noster hie Aegoceron, sine foeno, pcccat in uno,
quod non est Lucae liuca dueta manu.
25 Noli desperare, mi Emser: est veniale peccatum nee in divinas, nisi forte in
grammaticas'^ et Rlictoricas, leges patratnm, (|uod, cum sit poetis pictori-
biisque quodlibet audeudi semper aequa potestas, facile tilii et hoc ignoscent,
nisi id forte eos nimio moveat, quod hnmano caj>iti cervicem iunxeris
equinam et ampiiora instituta urecum eduxeris, Quando(juidem et mihi ne(|ue
30 graimnatico neqne Rhetori neqiic pictori lioc potissimiun nidJis indulgcntiis,
ne Romanis quidem ae sumuiis, cimdonabile visum est, quod foenum illi
potius detraxeris quam coraua et simul haue Hecubam ' tuam tarn infoelicitor
dissimularis : qnanquam onim tuus Aegoceros Martino idem sit Icnatus (ut
sie dicam) et cornutus, laudatori tarnen syneero convcniebat magis foenatnru
35 sine cornibus (piam cornutum sine foeno moliri. Cui et lioc mali acccdil,
quo sit auimi tui perfectum simulachrum v('re(|U(' ]']mserium rej)raesentet :
Non est integer Aegoceros, sed sicut i'riamum amputato capite truncum et
sine nomine corpus appellat poeta,* ita ego Emserii mei non intcgri
6 tili animi ed. \\itel). 25 forte grammaticas ed. W'itcl). 33 Aegocenis A
.j8 integram ed. Witel).
') 'Jiidjto Don bcT ifoct^natin:. -) Xnxd) bie gönn ae<,'ncoron, &(n. angocerontis bei
emjer ftatt aegoceros, Seit, aegocerotis. ») ^iex f. ö. a. f)iiitbiid)e ÜBut^. *) äürgiliul 9Jlnro.
42*
(3(50 Afl aegoeerotoin Emsevianum M. Lutheri additio. 1519.
fioui'am abscisso corpore fedam ' reriiens queani dicere h'uiicum et sine cor-
pore nomen, hoc est speciem sine veritate, qni in capite et prineipio alicpiid
appareat, in corpore et fine nihil. Atqne ut nihil desit monstroso monsti-o,
non in siniplici scd dupliei area spectahilis ille fiilget Aegoceros: adeo omnia
proveniuut fato certaqne providentia, nt Eniserinm oportucrit propriis innig- •'•
nüws quoque pingi.
Quid faciam igitur miser? Si laudes tacitiis aguosco, palinodiam ceei-
nisse videor universae doctrinae meae et Eccio, erroris patrono veritatisquc
ininiico, lampada tradidissc, ut nee ignifcr quidem reliquns sit, plancquc
Boennis haereticus, praesertmi apud nasutos et exteros, iactabor. Si repudio, lu
iani non Boemus modo, sed patronus Boeniornni apud vulgum et domesticos
arguar, siiuul ingratitudinis in P'niseriuni gravissimae reu.s, qni hae nie
suspitione per e.ximium Capriconnuii suuni levare admolitus sit. Ita dum
in raeam ignoniiniam et Christianac veritatis iacturam belle ludit Eniser,
egrcgius alioqui C'hristiani anioris preco, ego inter saxnni et sacruni haereo, i.i
OTirfm .1, 6. Scylla et Charybdi simul divexor et cum Michea caiito '(jui mordent den-
*i. 28, .-f. tihus et praedicant paceni', et psalterio 'Qui loqnnntur iiaceni cum proximo
sno, mala autem in cordibus eorum\ Verum Christus mens vivit et regnat
in saecula benedictus dominus et deus mens, qui doctus est discipulos
3n(irr.i2,i3it. Pharisaeormn et Herodianos simili capricorno se petentcs uno verbo con- jo
fiitare: non est scientia, non est consilium contra dominum, in quo donec
glorior, quid faciet mihi homo?
Quai-e tu, quisquis ades, lector, Interim spectator esto: tentabinius
vcuari hunc aegocerota, forte dabit nostro arcui ferinam hanc nobilcm Christus.
Prinumi, mi Emser, omitto blaiidiloquia tua, quod nie virum praedicas sr.
rara cniditione: oseula Ischariotliica dissimulo, quibus sub Boemoruni jicr-
sona mordes, nie esse ununi, qui sacras literas et solus attingam, qui oculos
cornicum potis sini configere. Agnosco euim fortissimi tui Tlieologi- scom-
niata sane erudita, ([ui, cum verba seri]>turae per totam disputationem nee
adducere nee adducta jiosset tractare, eodem t'rutice et ipse (|Uo(|UC Strutliio :m
se tcxit, prudentissinie causaus, me non rcceptarc patrum autoritates, quas
nee ipsas intelligebat nee intelligere volebat. Non enini patebat alia via
•suae sacrarum literarum iguorantiae, praesertim corani vnlgo colorandac,
quam nt deserta et contemptu sc'riptui-a sancta me configere, ut tu elegan-
tissinius orator dieis, <licerct cornicmii oculos. Sed liabetf \-obis hunc theo- r..
logiae discendae nioreni, ut verba dci ad iudicinm verborum hdininnm tractetis.
Ego cum Paulo et Augustino verba hominuni ad iudicium xcrborum dci
tracto, malo a vobis accusari cimctator in verbis honiinnm quam vobiscuru
laudari conteniptor verborum dti.
24 vciicraii eil. Wlteli.
') Uigl. bic sycic^rfibiiiig imii t^niffr-? SÜnppnt in bi'v (.»iiiloitiniiv -) ;Jo()anit (nt.
Ad aegocerotem Emscriiinum M. l^uthcii additio. 1519. (i(5l
Hilf inilii uiLSfiilta , <jiui tu iiuva ivligioue arboirm laiulas ot l'nictiis
eins vitiiperas? Au tu uon coruicum oculos eonfifiis, sod ipsi Clunsto,
onniiuni duci, coutradicous de vit«; et ficu spiuas et tribulos colligis? Nou fflimti). t.is.
intclligis, (juid vcliiu'.' Martinum dicis Catholioum et qui uolit J5oeiii(>ruui
5 esse patrouus, recteijue facis: cur ergo iui(jiiissimo aiiiuio fers, dogniata uiea
proliari Boemis? fjuasi uova Eceü tui dialectica (uani siniili et ille utitur
dissereudi seientia) liune ueoesse sit Boeuioruni patroiuiiii esse, (|ui dicat
quod Boemis probetur, aut uou debere eius dicta Bueniis plaecrc, (pii reeuset
esse eoruni patrouus. Magister es artium et pliilosophiae: uou uieiuinisti
10 'j)arti!)us ex puris uiliil se(piitiu"'? Quid iiis larvalibus syliugisiuis aliud
(juaeris, dum universijle misces partieulai'i, et hoc rursuui illi, uisi ut aut
Boemus sim aut onuiia uiea revocjirim? Sic iucedis super aristas et lubricus
es, ut lectori quodvis iutelligeuduni, tibi (juodvis respoudeuduui reli(|ueris?
doeuerant te Canoues tui' sie loijui iu proximum tuum? jiutas ne et ego
15 (jueam siniili tigura te laudare, ut alius te avarum, alius liberalem, alius
castum, alius foruicarium (pieat iutelligere? Si seguiter laudare a])U(l eru-
ditos vituperare dicitur, (|uautoniagis duljia et figurata tiia impiac laudis larva
plusquam tri[)la vituperatio mihi censenda est ! At(jue dum uiiiil dis<'ernis
in meis dogmatibus, omuia siiuul niiuirum contamiuata eupis impurissima
2« lingua tua. Arides, nie iutelligere, <jua stn)pha rusticissima iusidieris mihi,
Saeerdos doniiui et tcstis veritatis? Viu-ios veutos hucusijue passa est uavis
mea, Nunc, ut video, et contra Ceciam mihi navigandiun est, qui meudaci
expellit nubila flatu.
Verum quando hoc pro basauo tuo et Lydio, (piod dieimt, lapidc; dueis,
25 quicquid Boemis placet, hoc haereti(;um esse, miror, quanam ratioue et tu
evadere queas, ne sis Bocmorum patronus, qui tarn multa sapis, jirofiteris,
tueris, quae illis placent. Quin, rogo, per Eceianam haue dialecticani nobis
couclude, sacramenta Eeelesiae, uuiversam scripturani, sanetos patres esse
onuiia haeretica, quia haec placent Boemis: placent praeterea Boemis multa
30 alia, C'hristus ipse, sancti et oniues ereaturae dei bonae, ergo sunt haeretica,
firmissiuia scilicet Emserianae dialeeticae eonsequentia.
Quod si haeretica sunt, quae Boemis placent, rursum hacrefici crunt,
(piibus Boemi plaeent. At hie ausini iurare, Emserium esse haereticum, eni
sine dubio vel aurum vel iixorcula aliqua Boeniicae faetionis turmosula-
35 possit plaeere: inimo nee summos pontifie^s ab hoc casu haereticae pravi-
tatis possit ulla Bulla excipere, nee ea quideni, quae in cena doniini legitur.^
31 Emseri Dialeeticae ed. Witeb.
') (fm|cr IBM Siccntiat bc? fanonijc^cn Diedjti, ]. ©. Gö8. -) Qux (ftflätung bcr
Stelle öctlDcift ftbftün I S. 792 (?lnm. 311 £. 279) auf Lutheri coUoquia, ed. Bindseil I
®. 152, 100 ei Ocifet: Einseius secum habuit Bohemicum scortum. ') Sic fogciinniitc
9tad)tmQl)täbu(Ie.
G62 Ad aegoceroti'in Emscnunuiu M. Lutheri additio. 1519.
I.";tis liulicris rationibus in re taui f^eria vos, (_)ptiiui Thoologi, vulgiis noptruin
iulifitis, iit eins iudicio statim audito Boenioriuu noiniuo, qiios volueritis,
haereticos faciatis, uec tanien estis in hoc fratricidae et blasphematores.
Sed qiiaudi) in liaec pnrteutosa tenebrariim vesti'anun argumenta venimus,
odiuni inscitiae vcstrae latiiis pandamus. Cur non et Tudaeum et ludaeorum •
patronum nie criniinaris, id e.-^t excusas, qui negeni me euin illis sentire, euui
tarnen ipsi fateantur niulta esse sua, ([uae eonstauter tuear? An quod lioe
otfieium fratribus tuae farinae reliquisti, qui Hbro.s haeretioos et liaereticales
pro suo arbitrio invenire possunt? Quid enini non invenirent, qui tani
anxie iuquiruut? lam eum et ludaei noljis vicissini in multis ])Iaceaut, ic
Emserio Magistro ludaei dicendi sunuis.
Iterum : Sl liaereticum est oniue placituia Boemornni, a eontrariis Ca-
tliolicum erit quicijuid eis displicet. At liljidineni, pompani, avaritiain, super-
biani clericoruni Uli niiru modo detestantm-: sequitur, Catholieissimam esse
hodie Ecclesiam ]\omauani, in qua liaee usque ad claniorem in eoelum reg- i''
uaüt. O quot invenies, mi Eniser, huius generis catliolieos! Non dubito,
(juin et tu catholicissimus sis futurus et haeretieos extreme pei-secuturus , si
haec Boemormn dogmata et plaeita possis haeretica ostendere.
Deuique, veniunt ad mauus nieas ijuottidie ex divcrsis mundi partiljus
eruditissinioruni virorum literac, gratulantium veritati et id uuiee timentium, -h
ue felieibus ceptis, tua et tui similium persecutione vexatus, desim et paliii-
(idiam canam: quid ex bis facies? dialecticam Eecianam consule, et patroni
Bueuu)rum erunt: ueque enim alios libros meos leguut ipsi quam Boemi.
O vos iufoelices et uiliili theologos idolaque mundi, qui sacrai-imi
literarum ignm-i Ecclesiasticas .seutentias non aliis arniis tueri potestis quam ;."•
(juod timetis, indignamiui, suspicamini, pueriliter et mulicbriter, plaeitura esse
dogmata liaereticis. An timore, suspitione, indignatione eontra liaereses pug-
iiandum deceruitis? Sic ludibrio exponitis militiam Christianae veritatis,
$oijfi. 1, i.(iuae turris David mille clypeis et omni armatura fortiuni muuita terribilis
est sicut ca.strorum aeies ordinata. Elt saue videmus hune rltum liaereticorum so
vinceudorum praeviUuLsse, hoc est, veritatem peue extiuctam esse, dum suspi-
tione j)kiceudi haercticis pi'ohibita est pugnare et triumphare.
Igitur duos novos lo(X)S tu et theologi tui invenerunt, quos nee Ari-
stoteles uec Cicero, Topicorum insignes autores, invenire potueruut, qui tales
sunt ac tanti, ut vice omnium alinrinn sint in ijuovis dicendi genere: hü ;*■'
sunt placitum et displicituin hacr('tie()rum. Ulis enim Ireti Euiscr et Eccius
me liaereticum arguimt pro incredibiii Riietoricae suae peritia, nee est liic
necesse cxplorare, an haeretica sint (piae jilacent. 8at est suspieari, (|uod
placeant: tum UKtx vulgu.s irritandum est: sie vidi sunt haeretici, Ecclesia
1 in taui seria re ed. Witeb. ül iJeisecutoie A desiuaiu ed. Wiieb.
Ad aegoceroteui BiiiKeriununi M. Luthori aiklitio. 151'j. (3Ö3
deien.sa et veritas; fidui siTvata, iit iiii])k'atur illud l.<ai(j iij. Dalju jjihtu.s priu- 3cj. 3, i-
cipes eorum et effeniiuati doiniiiabiintur eoriiui. Yides ergo, uii Emser, liaec
nionstra te didieisse ab Eccki. Xain et hie, ut est inanis seieutia scriptu-
raruni, aliud Lip-siae argtmientuin robustiu.s non habuit quam lioruiu locorum,
5 iu quo uon üimierito vobis plaeuit.
Sed quia Aegooeros es, facile hoc rcthe meum ehides, diees(jue 'Xou
dauuK) tua dogiuata, ncc, (pu)(l ))ku'caut Roeuiis, indiguor, sed quod errouea
doginata placeiit, quoruin te auctoriiu falso putant.
Primum adeo ue de omnium mortalium sensu dcsperasti, ut hac insulsa
lu et inepta tua vafrieia speraris oiiuies ilhidi ])osse, ut tilji eredant, alia Roeniis
doginata niea jilaeuisse (juani (juae iu libris nieis legerunt? (^uod si niea
dogniata jirobarunt et tu iam f'also eos probasse ganis, quia Boenioruni
patrocbiiuni recusavi, quid aliud hinc se(juitur nisi vel te impudeuter uientiri
vel nie revocasse niea dogmata?
i"» Deinde, nunquid ego Idolo tue Eccio Lipsiae sie dLxi, sieut tu seribis
perfrieta fronte, quod quicquid de me Boenii sentirent, nie non aeoeptare?
Könne toties repetitis verbis dLxi, nie sehisnia et errores Roeniorum non
velle nee posse tueri, quotl mihi Eeoius tuus eadeni imi)udeiuia uljiieiebat?
Nunquid hinc sequitur, nie Boenioruni consensum in niea dogniata (»juae
20 alia non possunt esse ijuaiii in libris nieis edita circiunfenuitur) daniuasse?
Atque ut scias, nie tuas insidias nihil iusidiosas nihil nietuere, habe
tibi hoc et illude sive illide, si potes: Volo, opto, oro, gratias ago, gaudeo,
quod niea dogmata placent Boemis, at<|ue utinam plaeerent et ludaeis et
Turcis! inimo utiuani et tibi et Eccio, positis vesti-is impiis erroribus, pla-
25 cerent! Quid hie faeies? Aii ludaeum, Turcimi, Emseriauuni et Eecianum
me patronum excusabis, (juia reeuso fortiter me uoUe vestra et illorum tueri?
Quid ad me? Si Boemi meemu sentiimt, recte sentiuiit, sed non ideo ego
illorum vel schisma vel errores probavi nee tuo patrocinio o])us habui, <juo
hac suspitione levarer, id est, contaminarer. Nam spero, quod gaudeas,
30 Boemos teeimi sentire in confessione trinitatis, Christi et omnibus aliis fidei
articulis. Cur ergo non pro teipso primum sollicitus Apologiam edis, expiu'-
gans te, quod Boemoruni patronus non sis? Si hoc stultuiu et uon neces-
sariuin arbitraris, qua charitate necessarium tibi pro me \nsum est, ut faceres
non rogatus?
35 Vides ei^o nialignam tuam agnosci invidiani, qui cum scires Boemos
in nie nihil ])robare et iaetare (juam dogmata niea, tu eonim iaetantiam hanc
foelix orator sie opprimis, ut neges me errorum suormii esse patronuui, quasi
illi hoc unquam iactiuint. Oratorum insigne deeus est (ut Cicero alt) appo-
site dicere: tu auteni Boenioruni iaetantiam contiitatuiiis , quam ojitimam
40 habent in meis dogmatibus, confutas iaetantiam errorum suorum, (|iiam tu
1 Isaiae 1. ed. Witeb. 31 Cur ego A
(3(34 All aegoccrotcm Euiseriauuiu M. Luthori iidilitio. löl'J.
tiiigls sulj uomiiie meo. Nonne hoc ad Ronibum orare est, ubi ad ik-xlrani
tibi belua iaceat, tu \ersHS in sinistram egregie Kombnm landesV übsecro,
si deiueeps luscum veli.s landare, uou laudes surdnm, ne in disceuda Rheto-
rica tua videaris operani et oleum lu.sisse, aut mutuuni paulisper menioriae
Ecciauae tibi snuie, ut argumenti su.scepti .salteni in oiatioui.s iuitio nienior ■■
esse possis. 8imili sciiemate et Ruffinus olim impetebat Hieronymum , cui
cmu placeret in nudtis Origenes, ineptus üle Emseriauae dialecticae Typus
omnium eiTorum illius fecit inipia laude patronum. Ita et tu Ruffinus mens
('Hierouymus' volui dicere: i'allit nie operis similitudo inagis (juam servet
uomiuis similitudo) in liunc moduni egregie disseris 'Boemos non defeudis w
schismatieos, ergo t'alse illi iactant te vera scripsisse'. Proinde, nii Eniser,
alio contra Boeinos confutandos utere argunieuto: liac elumbi coni'ntatioue
nos Catholicos Boemis ludibrio traducis.
Iterum alio mihi abrupto elaberis: 'non dico, inquis, tua iaetari dog-
mata, sed alieua et suos errores tue nomine'. i^
Primum: Quis de hoc cei'tum te fecit"? adeo ne tibi de ijuovis mor-
talium fingere licet crimina, atque id neu nisi ut innoceutium criminilms
fictis innoceutiam aliorum laedas? Nonne scriptorem historicum, praesertim
sacerdotem domini, testem veritatis, oportuit haec omuia primmn explorare
et non de suo cerebro historias fingere? Quid, si Dil negeut iactasse un([uani jm
nisi niea dogmata, quae jier regioncs vagantur, quac multi Christianissimi
Galli, Itali, Angli, Germani, His]iani (piocpie iactant"? Au sperabas eos taci-
tiu'os audax mendacium tuum"?
Sed esto, verum sit qiiod somnias, illi alieua dogmata meo nomine
iactent, qui fit, ut ego non haec audierim, ad quem maxinie pertinent"? Aut 2:
si mala nostra novissimi scimus, tuum erat profecto, (jui nominis mei tam
Studiosus es, mihi id indicare et quaenam dogmata illic nomine meo falsa
talso iactareutur signare, ut ipse (quod maiorem habuisset autoritatem) iu
eos scriberem nomenque meum assei'erem. At tu, bone Ruffine, fili tene-
brarum, haec aut uesciens aut nescire te fingens, uou modo nihil miiii signi- su
ficare curasti, (juin duplo viüuere, utroque gravissimo, nie pcrcutis et suspectum
de haeresi faciens et suspitionis huius pessimae patieutissimum dissimulatorcm
adornans, dum pro me ruis in defensiouem mei, mc prorsus non salutato,
puguaturus contra ca <]uae nescis.
Sed adlnu; rogo post vulnera, saltem iudica nunc, (piac illi tiilsa dog- 33
mata meo nomine iactant, ut sciani, super cpiibus me det'endas et |)ro (juo
gratus esse debeani? Quid laccsV (piiu edis"? nun edis"? Age everberenuis
vel invito.
Qnaero, an tua vci'ba credas esse vera, ubi srril)is, Boemos pro me
fecisse publica dco siipplicia «luultidianaqtic (licet ])rophana) sacra, dum i"
25
7 Kiuseri Dialecticae ed. Witeb. U i'ulsu ed. Witub.
Ad aegocerotem Euiscriauum M. Lutheri adilitio. löl'J. (3(55
uuper Lipsiac certarcm. Taeco eniru, qua gi'atia lioc In vulirus voliiuris
edere: naso moo uon sie Uliulis, KiilHno nitlc, imino niger. Vera, iiu]iiaiu,
haee sunt an uon? Nou hie taecuduui, (|uia saeerdos doniini et testis es
veritatis. Vera ergo. Sequitur iam procul dubii», Roemos Kiiiseriaiia seii-
5 tentia uiecuui seutii-e iu propu.sitiouibus Lipsiae disputatis , ut in qnil)ns nie
salvuni publicis sacris impetrare Ulos voluisse publice seribas. Haee sunt
igitur dogniata falsa, ((uae nomine uieo iactant IJoemi et iu ((uibus nie pa-
tronum gloriantiu'. Habeon' Aegoeerota nostruui au uon"? ubi nunc est os
tuuni, pene efl'ndissem/ quod nie Catliolicum asseruit? \Hdes ne, quam imiiru-
10 dens sit invidia? proverbii illius scriptmiis merainisse debebas 'Oportet
niendacem esse memorem', nee est (juo hie evadas, (jnin perspicunm sit tete
in corde non secus ac haereticum habere Martimmi, et taiueu ore confiteris
Catholicmu, cuius rursus dogniata eodeni ore dainnas haeretica. Tu ei^o
vir ille es, tpii apnd lacobum ex eodem fönte nianat amariim et dulce. 3oc- 3. u.
15 Xeque euim verisimile est tani del\Tos esse Boemos, ut pro me orare volu-
erint in aliam causam nisi quam tnnc agebam, nee tu de alia loqueris, ueipie
erant tam obseurae ))ro))ositioiies meae, ut i)utari jiossit, earmu seusus eis
non fuisse intellectus, quaudo eos potuit intelligcre vester Kubeus.-
Proinde, mi ßuffine, id quod cogitabas et iutelligi volebas tibi scribeudum
20 aperte erat, id est, Martinmu esse haereticum: sie egisses viri constantis et
probi officiiuu. Quid enim refert illos accusaiü de haeresi, qui de patrono
per te laudato gloriantur? Non cogitas, Boemos esse homines, nou pecudes,
qui ad Aegoeerota tuuni dicant 'Quid confutat hie olidus hireus? quid sibi-
ipsi contradieit? An persequitur hirco(«rvum et Chvmorani cerebri sui et
25 Boemos a se in souino forniatos? Niibes et inania captat. Nos cum Mar-
tiniun iactamus, quem tu Catliolicum asti-uis. Quid nobis de erroribus?
dogniata Martini probamus, (|uae Lipsiae tutatur et libellis cditis invulgavit.
Tu ciuu larvis pugnas et ridienlns cuculus es'? Quid hie dices, Rnlline?
An quia sacerdos domini es, Ibis gaudens, quod dignus sis contumeliain pati
30 pro domino tuo? eo seilicet, qui est pater mendacii, cuius tu in diceudae
veritatis functione testis es.
Quod si doginata mea et tu vera arbitraris, plaudant Boenii, quod
patrono Hieronvmo Emserio, Christi sacerdote et teste veritatis, prol)aiitur
Catholici et Clu-istianissinii, ut qui pro veritate publica sacra feceriuit.
35 Maereat Roma, insaniat Eccius fortissimus Theologus, infoelix Koiuauac
Ecclesiae et Sedis Apostolicae defensor, Aegocerotis huius praeceptor, ({uod
inveniuntur Boemos meudaciter et inique ])ro haereticis habuisse, Immo
doleant Boemi a mendace et liiliugui se laudatos et gaudeant ab eodem se
') Sutt)er t)cr|d)lDeigt einen ftättetcti Sluäbvucf nl« os tnum, bcit et t)atte gcbraiidjcn
tDolIen. =) 3of)ann iKiibcus, ein elenber Sftibent Uon bcr '4inrtct t*(f^, bcm fclbft (fiiifcx
Uttl)cil unb nöttjigc £ptQd)(enntniB abiprid)t; bio Sdjrift, auf bie *,.'u(f)er Ijiiibcutcl, oljne bie
aiUbmung an it^ijdjof ßonrab boii lijüiigcn \. bei üöjdjet 111 S. 252—271.
(3(56 All aegocerotoiii Emserianuni 51. Lutlicri additio. 1519.
vitiiperatos. Nonue iaui tu ipse patronus factii.s es BoeuK)riini, (jiK)« ine
S5tiM). i,7ft. tanta Bucca tonas repulissc? dlsce, Ruffiue, illud Sapientis 'Qui liii|iiitnr
iuiqua, nun potest latere nee praeterict ilhuu corripieu.s iiidifiiun, (pKniiaiii
auri.s coeli audit oniuia, et qui coutinet ouinia, iscientiaui habet voeis : .spii'itus
'Cub. 10, 2u. enim domiiii reples-it orbeiii tcrranim\ et illud Eei'le. x. 'In eogitatiniie tua ■'■
110 detrahas regi et in ^ecretu cubieiili tui lum nialedixeri.'* diviti, (piia et
ave.-^ coeli portabunt voeeiu tuaui et (jui liabeiit penna.s aniuiuciabunt sen-
tentiani'. Haee tuo exeinplo coguosce e.sse vera: quis eniiii, putas, niUii cor
tiiuni revelavit et revelaudum dedit, ni-si ilje (pii dedit uobis scire etiam
cogitatioue.s Satauae, discretionem spirituiuu, immo sensum Christi et pro- i»
funda dei?
Quid, (iuoil tu ip.se aiitoiitate Eedae, cum nou neges loliaunein Hu.ss
falsa miseuisse veris? Nonne vel Bedain vel teipsum Boemorum patroiunn
osteutas? qui donas uon solum contra Concilium Coustantiense ((juo uuico
niiser tuiLS fuleiebatur fortissimu.? Tlieologus) sed contra iji^nui quo(|ue fbr- i'^
tissinnini ((juod intoleraliile est) articulos aliquos veros male damnato.<, (pio
totam villi et victoriam Eccii enervas mecumque per omnia sentis.
Proinde tu, si .sapi.s, .scribe Catholicae Ecclesiae Boemorum administratori.'
ut ad greiniuiu Ecclesiae revocet errantes: quod ut sui, tui omniumque
nostnmi faciat ludibrio, da haereticis (sicut facis) hoc, lohanuem Huss vera 2u
falsis miseuisse, hoc est, Concilium Constantiense articulos eins aliquot im])ie
daumasse, idcpie Bedae autoritate. Sic enim corvi tui ovum legitimum eris,
(pii et ipse, ut me Boemum haereticum statueret, prLmo Nicenum Concilium
coiiteuipsit, magna autoritate habitus in hoc vobis catholicissimus, deinde
Constantiense, INIagister Spiritussancti factus, denuo et aliter dedai-avit. Sic 35
soietis vos coiifutare haereticos, nt peiores haeretici fiatis et uos omnes eorum
fabulis tradatis, dum, ut coletis ciüicem, cameliun glutitis: adeo cauti cstis,
adeo retert \'estra, multa inagiuKpie iiegare et damnare catholicorum, ue
niodica probare videamini haereticorum, ut prol)antes possitis iaetare liaenn
ticos atque id nullorum hominum odio sed zelo veritatis pro gloria dei et 3o
lionore sanctae Komaiiae Ecclesiae.
Sed et vos Scriptores mihi videmini esse nomiiliil aiitores Boeinicae
jiertuiaciac, (pii taiii Irigida et iiKwnstantia scribitis : frigide enim et pigre
lit. 1, II. coiifutare, rpiid aliud est (piam bis coiitirnlare'.' Adversariis iiLxta I'aidum
OS o])i)lere et obstruere omni opoi-tet studio. Deinde scripta iiostrorum iiescio i-'
(jiiara oscitantiam luuiseainque spiraut de fiducia et securitate, quam haliemus
in opinione viilgi ex uostro verbo pendentis et potestate Komaui Pontificis
nostra probantis. Nos ita scribimus, ut si nihil promoveaiit (piae scribimns,
sufficit (piod vulgo nostro et Romano Pontifici plaeent, Atque hie est fiuis
1 quod me A unb ed. Witeb.
All iiegocerotcm Eniserinnum M. Luthfri iiddilio. löl'J. {j[j'J
nostrat' scriptionis : nihil eque timcmus quam ne quid clabatin- (|Uoil oH'tiKlat
Komauum Poutiticwn. (^ua rationc tit, ut, sicut libere nun scrihimus, ita
nihil efficiamus.
Tu nunc viele veiba, inipnulentis tuae invidiae vcrat-ia testimonia, ctsi
5 ipsa mendacia. Me catholiciuu asseris, sinuil vt dogiuata asscras catliolica
necesse est, Et quis est furor impietatis tuae, ut pro catholieis dogniatibu.«
non Sülum indiirneris saera fiori, sed ctiain a]i]H'll('s pruphana, aboniinabilia,
execrabilia ? ' Intelligis, quod Cahos, (piotl pelagus monstroruni ex hac sen-
tentia sequatur, ut hine te faeile peioreni oiunibus iiaeretieis et daenionibus
10 possim asserere? Quid cnini uon faciat et oniittat, qui pro veritato sacra
facta pronimciat prophana? Esto, sint Boemi hacretici: at ((uando ])rü \-eri-
tate oriuit, saera haec tu pni])hana audcs dicere? Au sacra )iro mendaciis
facta sancta tibi \ädentur? Quid sentis de nieis sacris, (piae ])r(i te et Fa-c\o
facio maguo aftectu, cum tibi et illi haereticns videar? ne(|ue eniin liabeo
15 (crede, non crede), quibus mo plus debert' milii videar, et ])ro ([uiljus ardentius
crem quam pro lohaune Tecellio, huiu.s tragediae autore, cuius anima sit in
pace, et pro te et Eccio omnilnisque adversariis meis: adeu mihi prodesse
seutio adversarios. Sine ergo, inlbelix invidia, pro doginatibus meis sacra
ficri, vel a Turca. Nolite prohibere eiuu, (jui non est contra vos pro ühc u, so.
20 vobis est, dixit Christus. Aut primum me haereticum et dogmata haerctica
ostende, ne raljie insana deo praeferrc incipias diabolum et mcndacium veritati.
Arbitror, o lector, me Aegocerota hunc cepisse, etsi non omnes molossos
nee veltres^ in eum emiserim: ])rima \-enatio est, adhue tener est, tenera
mihi tractandus fuit eura, et alio tempore, si peilet, vel Albanis canil)us'
25 iuseetandus.
Esse autem captum hoc indicio jirobabis, quod deineeps sicut eaptivum
et dilaniatum decet, sua sponte a|)erit, (juae toto venatu dissinuilavit: pugnat
enüu adversus meam propositionem tanquam haereticam solvit(nie meas
rationes: hoc enim monstrum tiluit in x-isceribus occidte, dum fugaretur et
30 caperetur. Yerscmus ergo viscera ista et oninem fimum eins concidamus,
ac detracta pelle sacrificemus eiun in holocaustum domino, si volct eum.
Per Coronideni suam tenibiliter Macchabaeam totam qusmi splendide
Martinnm haereticum ti-ium])hat! assumit aut<!m sie: Miseram fore Christi-
auorum sortem, si et gentilnis et ludaeis sit inferior, quos constet sacerdotes
35 suos diis retulisse. Ante faciem huius pigerrimi frigoris quis sustineat? ut
reptat ignavissima tiuu senteutia tum oratio! sed nee (piid hoc syllogisnio
mire rhetorico moliaris satis intelligo, nisi forte snsjiitionem mihi paras,
10 omittet A unb ed. Witcb.
') gmjct Ijntte bie aiiflcblidjcu ©otlcsbiettfte ber .^ufiiten für >iiit()ot fo facjcidjiict,
»gt. S. 072. -) molossi *ulleiibei6cr; veltres 2iJiilb()Uubc. ') Xic Stlbaiict .^luiibc
gaücii im 3l[tett()um für bcjoiibers loitb.
gßg Ad iiegoeeroteiu Emseiianuni M. Lutlicii lulditio. 15iy.
(|iuisi Ecclesiae sacerdotes iiegeiu referri deo aeceptos. Sed et iuter gt-ntes,
credu, in imivei-sis poetis tiiis uon iuveuias, qui fingat tiii.sse ali([uaudo uuuiu
iure diviuo oiiiniiim totius orbis sacerdotum geutilium Moiiardiam : uam hanc
senteutiam tu iutelligis et ek^jueris jier sacerdotes diis acceptos referri, uova
(juantiun diseo grammatica, praesertim cimi tot ubique religioue.s etiain sibi •■
pugnareut testibus .sueris literis.
Sed beiie habet, quod tu ip'^e nihil moraris, si Syllogismus tuus in
iiac parte corruat. Itur ergo in antiijuaui sylvain et ad extrenuun belli
ileeus, nempe ad Aaronem, quem gloriaris, iam peiie victor, ueguri iiou posse
a deo iustitutum. Huie assimiptioni iieetitiu- subsumptio. Si veteris, inquis, i»
iustrumenti molae penitus oeiosae ae taudem derelietae (taiii Ijelle et docte
iiiter rhetoricandum etiam Theologisaris, mii-e aptis mysteriis ludeus) taiitus
bonos est habitus, supcrioris etiam, uovi scüicet testaraeuti, causam uihUo
fore deteriorem. Haec ille.
Omitto ineptiam de mola inferiore et superiure, immo impietatem, qua i-'
veterem et sanctam Synagogaui ociosam et derelictam noviis Theologus
delvras: absque lioc, quod corporalis etiam mola inferior ociosa uou possit
dici, quae negociosior est sujieriore, euius sustinet vim et impetum, deuique
deus proliibuit, ne (juaudo altera molarmu aufterretur et ociosa fieret. Sic
euim solent Ecciani theologi in sacris ludere literis, dum serio eas tractiint. -m
Ad rem ipsaui. Hie tibi videtur bonos dignus novo testamento, si
ipsum quoepie habeat suum Aaronem, liomiuem purum, simili vestium, dieruni,
caerimoniarum pompa gloriosmn? Gratias ago verbonim dei intei-jireti acu-
tissimo. Ergo uihilo differct veritas a figura, Sjiiritus a litera, plenitudo a
siguo, uec novus sacerdos praestxmtior veteri? O ignominiosum honorem :••
uovi testamenti, si simili houore aequetur veteri ! Quorum, quaesu, hoc aures
fereut? non cogitasti, miserrime Emser, cum hoc mimus obires, (piam susci-
jieres argumentum tuis viribus impar? Non eras memor Horatii tui: Yer-
sate diu, quid valeaut humeri, (piid ferre recusent?
.ficbi. 3. Rogo, infoelrx Canouista, Apostolum ad Hebreos non legisti? Si legisti, 30
cur contenipsisti? Si non legisti, (|uid porcus inter sancta? A]iostohis,
in(iuani, lionorem et gloriam novi testamenti copiosissimis et s])leiididissimis
argumentis tractans, Christum tiliuni de! i)ontificem suiiuiuuu loco veteris
pontificis ut melioris testamenti medialorem pulcherrinio probat euin(|ue in
sancta, aeterna redemptione inventa, per proprium sanguinem introisse, \'etera •<■>
illa fuisse exemplaria, umbi'as, imagines, tA'pos futuri pontificis Cluisti, re\o-
canda Emserio et jiro veritatc habenda.
Xon ergo vestium pom]»a aut potentiae magiiitudo uovi testiuneiili honor
sed figura fuit et nunc igiiominia est, Spiritus nunc regnal, qui talibus
mnbris non eget nee ornatui-. Ilanc gloriam Emser uoster fiistidiens honorem i"
10 Hie assumptiuui A 10 de iiiule ed. \Viieb. Öö iiitroiisse ed. Witeb.
Ad aegocerotem Emserianum M. Liitlun-i aiUlitio. lölO. ßßO
carnis et iiinbras nirsus e veteri testamcnto suscitat, iie sine Iuukh'O, iil est
unibris, sit Ecclesia, cum de Cln-isti .sacerdotihiis ad iilonuu diflercntiani
Spiritus i)raedL\erit : Sacerdotfs eins iuduantur iiistitia, et sancti eius e.xultent, iisj. 1:12,9.
et iterum: Saeerdotes eins induain sahitari &(: (per haec spiritus exposuit ';ji. n-.', n;.
5 figuralcm oruatum et lioiKireiii vetenini sacerdotiuii), et Cliristiis: (jui vult i.'in;. i'i. sc.
esse inter vo.s luaior, mt .sicut minor. At Emser meliorc spiritu plenns per
iustitiam et salutom intelligere docet aunnu, pur|nn-am, gemmas, lumorein,
potestatem, dominium, princi])atum, quae in veteri instrumento et moia
inferiore dixit ociosa et relieta esse, id est in uovo assumpta. Cur ei-go
10 tuus Monarcha in iis est tarn negociosus et sumptuosns, si oeiosa et relieta
sunt iuxta verbum tnum? S«! cur noii esset negociosus et siunptuosus,
qui Eniserio Magistrodoeetm- relinqnenda non relinquere et ociosa negoeiosa
habere, ut simul sit vetus mola relieta et non relieta, ociosa et non ociosa?
Vides ergo, quam Emser et Paulus sibi quadi-ent pulebre. Tibi deterior
11 est causa novi testamenti, uisi sit pai- veteri in jiompa et saneto saceulari,
Paulo vero ignominiosa e.st, si jiar fuerit. Porro cum illic A]>ostnlns novuin
testanientum ex professo tractet pontitieenKjue illius Monareham descriliat,
fefelUt nos certe nee argimiento suscepto satisfccit, quod non etiam Pctruni
aut Rliomanum pontitleem nobis Monareham seeundarium eommendavit, prat^
20 sertim cimi is artieulus tanti esse momenti putetur, ut fides et novum testa-
mentum sine illo subsistere non possint, rnento nimiruni, si unus artieulus
fidei ruat tota fide. Sed sine, caeei sunt et duces caeeoriun, tantuin ani-
malia ventris.
Quare sieut in veteri l'uit unus sunnuus, non diio summi nee ullus
2.1 vicarius siimmi sacerdotis, ita et in novo oportuit fieri, ut figurae \-eritas
responderet et eonstaret sumnuim sacerdotem veteris testamenti non modo
non pro Monarchia Komani Pontifieis sed omnium fortissime contra eam
valere, denique omnia quae in veteri pontificc adumbrantur mysteria nulli
nisi uni Christo convenire possunt. Habemus ergo gratitudinem novoruin
30 theologorum, qui fa.stidientos in gloriam novi testamenti habere filium dei
sanetum Monareham pontiticcm veteris testamenti praeeligunt gloriam in
filio hominis peccatorc Monarcha, quam cum ad spiritum nihil valere eertum
sit, eertum est non iure divino sed huinano esse institutam, cum illa quae
iure divino erat statuta eodem iure oeiosa et relieta teste Emserio sit.
3i Nee hoc saltem cogitas, esse plane impossibile, ut totiiis orljis pupuli
ex una Roma petant Episcopos confirmari, sicut modo putant usum esse
iuris divini. Anathema autem sit dieere nos a Christo fuisse ad impossiiiile
obstrictos. Obstat enim itineris et sumptus magnitudo. At iuris divini
niilla debent esse obstaenla, nc- mors ip.sa quidem.
8 mole cd. Wilcb. 2C saccrJotum .\ 31 Mnnarclmin A
670 Ad aegocerotem Emseriamim M. Lutheri additio. 1519.
Altera pars eorouidis tuae est, Monarchiam probari Concilioriini inter-
5oii. 21, u- pretatione et vel hac sola voee Christi 'pasce oves meas'. Qnis? tn? Emser?
Tn ne andeas dioerc, per Coneilii interjiretationem fieri ins divinum? uhi haec
didicisti? Qnis ita iinquam iiisanivit? Quieqiiid per homines statiiitur,
humauum est. Sed quid contra oerebrnm pugno, quod nonduni, quid sit .'.
ins divinum vel humanuni, intelligit?
Soll. 21. 1?. Deinde optinm IMagistni gramniaticae nunc demum seio, quod 'pasee
oves meas' significat 'esto Älonareha et tlomimis omuium': forte post haec
et novam ea])a]am Eniserianam sperarc oportet. Ohsecro, nonne Petrus iam
Apostolns erat et qui<'quid esse poterat, quando audivit hoc verlnnn 'pasce'? lo
ofRcii verhum et operis, uon dignitatis aut potestatis audivit. Quin die tu
Älonarchis tuis, verhum 'pascere' ad eos et mdlos alios pertincre, et haere-
ticum esse qui alins paseat quam ipsi. Hoc enim oportet fieri, si in hoc
monarchia traditm", nee lieehit nisi Romano Pontifici pascere, tum, nisi ipse
quoqne paseat, erit haeretieus. At vide, enm haec dixeris, an non sint te ir.
exusturi ut omnium haereticis.simum, qui velis mouarehas pastura, id est
Älonarchia novi testamenti, onerare, onere jtlane intolerabili, quod cuivis iui-
mico vel Turcae malint permittere.
Sed sie soletis scripturas velut Anaxagorae elementa versare, quodlibet
in (juodlibet et e.x quolibet formare. Ideo nihil minim, si 'pascere' significet 20
vohis potestatem et dignitatem absque onnii pascendi vel consiguiticatione:
tam oeulati estis Granmiaticae et Theologiae observatores. Nee prodest
impia illiiis glosae iutelligentia, qua quidam garriunt 'hoc fecisse videmur,
quod per alios fecimus': hoc enim verbo, si ocium pai-atm* iis, quibus est
aliquid })raeceptum, totius scriptiu-ae virtutem evertimus, dmu quilibet eodem 2:.
exemplo dicere poterit praecipienti 'Ego ociabor, j)er alium faciam', atque
ita deo quoque licebit dicere 'Non piuscam, sed moechabor, occidam, furalior,
permittam autem, ut alius paseat, non moechetur, non oecidat, non furetur'.
Qnis haec non servarc (pieat? quare ergo verbum dei illudimns?
Esto ergo sententia: nisi pontifiees ipsi pascant, orent, regant, non sunt :iii
pontifiees, sed Idola tam coram deo quam hominibns, et verbmii 'paseere'
nihil ad eos jiertinet prorsus. Haec cum vobis dieuntur nee habetis quid
rcsj)ondeatis, surda transitis aure, interim peregrina verbomni larragiiic
homiuum aures occupantes, ne vieti videamini, nee miserae interim cou-
seientiae ve.strae mi.seremmi, (piam eogitis contra stimuhnn caleitrare et "■:■
invitam contra seipsam, id est veritatem, latrare.
Verum illud suavissünum vel balsamiun Em.serianuni (juoniodo prae-
tcream? quod ratiuncnlara mcam, (jua Lipsiae contendebam, Eeelesiam dei
fiii.sse sine Monarchia viginti annis ante Ecclesiae Romanae ortnm, ideo
iiou e.sse necessariani nee iuris divini, ita solvis: 'Nee etiam Petri, inquis,
M
17 cuiiis iiiimico A :10 .^n .\ ift 11011 tictfcljt: ftntt t'ov sunt ftcfit r§ »or pnscei-c g. :!!
Ad aegocerotem Emsorianum M. Lutheri additio. 1519. 671
potestati aiit .successorum eins plus dctraliit, ((iioil |)o?;t viecsimuin aniiiini
vel citra Koniani primiim aj>pli('uit, quam f'oelicitati latronis ohfiiit, qiK)(K'iic. 23, 4ofi.
post quadrajrinta domum dies cmn Christo in Cdeluiu ascoudit: Iciito liiiiii
passH rcs luiiiuuiaf iiicitluiit'.
5 Yide, nii Eniser, an non liacc- intor |)Ociila dixeris aut sicnt BalaanH Woi. •-':• ti.
propria te voce coaraiias. Res humana.s lento pa.ssu inccderc diois, et iioc
de potestate Monarcliiai Petri diei.s. ]{c.< ergo liuiuana est Monanliia".'
ßogo, desiue aliquando resistere veritati per os tunni loquenti. Tot iam
exeniplis doprolicnderis veritateni in forde tno violenta.sse, neednm rcsipiscis,
10 nee quod toties tibi eriinij)it invito luoveris".' eave, iie, si veritati vini toties
intideris, ipsa te aliquando iiTeeuj)erabilitcr deserat: spoute videris velle eae-
cutiix". Si Cayplias et Balaam veritati per se dietae non restitissent , ((nid^Juii iiMst.
illis beatius foret? exempla tibi sunt, tibi dieo, terribilia.
Et adeo ne vilis tibi res est ins divinum Monareliiae tnae, nt ipsum
1'. unius latronis dilatae saluti eomparos? Cur ergo tui Mouareiiae, Petri suc-
eessores, non modo non eum imius hominis, scd ne enm universi (luidoin
orbis Iv^-elesiae eonditione se eomi)arari i)atiuntnr, dum privilegia et iura
Romanae Ecclesiae adeo strenue et ]ne def'eiidunt, ut integram Graeciani et
Boemiam atque Galliam et onmes provintias malnerint perire, immo propriis
20 fulmiuibus (cum Cauonista lo(iuor) jiarati siiit perdere et excoiiimnnicare
quam uno momento pati dilatam aut subiectam aut mutatam voluntatem
suam Cpotcstatem' dixi)".' Yide ergo, ne tu sis impiissimus in tmn zelosos
iuris divini a.ssertores, qui uetpie tcnij)or;di vitae neque aeteruac saluti totius
orbis parcunt, ne differatur aut detr;Jiatur vel una hora im-i divino, cui tu
25 viginti annis coneedis ocinm fuisse et dilationem, atque id eomparatione
salutis unius vilissimi lati-onis, cum Cliristi potuisses gloriae dilatae comijarare.
Nihil ergo miriun, si Petrus et Paulus nostro saeeulo haeretiei tiant,
dum Petrus pessimo exemplo monarehiam, iura et privilegia Ecclesiae suae
totamque molam superiorem, hodie sane ad eonterendos populos uegoeio-
3D sissimam, feeit oeiosa et relif(uit, dum Act. viij. cuni Johanne se mitti sicut Jivairf). s, u.
inferior passus est, dum Act. xi. ad rationcm reddendam ut item inferior sipüKS.n.'.'ff.
cogi se passus est, dum Act. xv. sentciitiam suam Tac<)l)i autoritate mutari?ii'(i|(<>.ii,7ff.
et confirmari passus est, qui tamen sanguine proprio debuerat resistere et
coehm» ac terram potius miscere quam hoc pessimiun exemplum et haei-e-
:::. tiouu factum suis successoribus i-elinquere. Sed et Paulus mitti se a Mace-
donibus et Corinthiis patitur i)ro ferenda collecta sanctis in Ilienisalem,
haereticus certc et recte, quia ins divinum oportet tueri per sanguinem, etiam
cum totius mundi damno, sieut potius quam velles occidere et moecliari
omuia tibi cssent amittenda. Reete ipsi faeiunt. Tu cum Petro pessime et
40 haeretiee faeis, tu dando dihitionem, ille faciendo eontrarium iuri divino,
30 fcfit ociiisam cd. Witcb. 31 Act. x. A linb ed. Wlti-lj.
672 Ad aegocerotem Emseriamim i[. Lutheri additio. 1519.
verbo dei et Euaugelio, (^110(1 ne puncto quidcm licet iuterrumpere aut
diffen-e.
Si antem zelus tuns adeo ardet pro nie et Boeniis eriidiendis , debes
nou soliim tua nobis dicere, scd nostra quoque confntarc. Adhlbe ergo
maniim, doce nos sapientiam tuani. Mea propositio de jiriniatu Papae non .'.
est raea, sed Niceni C'oneilii, quod Rnniani Pontificcs pjuaiigelio conij)aiant.
Tibi ergo ista cousequeutia est prohibenda 'iNIartiiins est haereticus in huius
sententia propositionis, Ergo Niceniun ConcUium est haereticum': quam nisi
proliibueris, ego te cum Eccio tuo haereticos, Arrianorum patronos, Romanae
Ecclesiae blasphematores pronunciabo, atque iiacc uon hibrico, ambiguo, lu
simulato sed ajierto sennone. Scis, quam dissimiüabat tuus Theologus for-
tissimus liaec audiens, quam fugitabat, quam quaeritabat, quam reptabat, et
tamen hodie adliue tacct: sed et tu, fortissimus discipulus eins, fortiter ad
haec taees, qui tamen Concilioruui iuterpretationcm nobis ins divinum feeisti,
quasi hie non totius eausae summa pendeat. Alia vero satis niulta copiose i^'
affertis, quo interim haec jireterfluant, quil)us urgeri \-os sentitis.
Ipse vix risum teuere potui, quuni legerem magnlficam tuam excla-
mationem 'O miserum Ijuthenim, si execrandis et abominabilibus istorum
j)iaculis confi^us ac non potius iugi scripturarum meditatione fretus cmu
fortisshno theologorum Eccio pugnam iueat!' Quos hie eonlutas? Boemos? 20
At quis tibi dixit, illos in lioc orare, quod crederent me confisuriuii suis
piaculis? sed Stesicliorus mens ita inter vituperia et laudes Martini fluctuat,
ut ab ebrii sermonibus non multiuu abliidat. Et qnantum audio, velis me
fiducia meditatae seripturae pugnare?
Quis unquam foeliciter pugnaxät, mi Eiuser, suis fretus aut doctrinis 25
>$i. 4f., 10. aut viribus, nisi forte tu solus in hac epistola? Elgo scio illud: dominus
SJi^t. 5, 13. conterens bella, et illud ludicum v. Dominus ipse dümeavit, et de coelo
20. . . ... ....
dimieatum est contra eos. Neque cum fortissimis neque cum infirmissimis
un(|uam pugnare volui, (^mne ])ropositum fuit in angulo latere. Nunc autem
unica sciiedula disputatoria vclut laciuia apprehensus et in publicum per vim 3u
tractus, domini voluntate ita factum credens, non timcbo, mi Emser, nee
fortissinumi nee vocalissinumi Eccium tuum, sicut nee te inqiotentissinium
aut uilum indoctissimmn contemnam. Tmic vere luiser ero Lutherus, si tuo
consilio meditatione scripturanim fi-etus pugnem ac non potius fide operantis
in me solius dei etiam totaliter, quanquam negare nou queam ac citra omnem 3i
superbiam possim C'iu'isto eonfiteri suum donuni, me in saevis literis posse
vel niodicum, (juas Eccimn tuum fortissimum nonduni confido posse foeliciter
ordine et sensu legitime docere: non enim in >Scholastica Theologia haee
doeentur, dona tarnen gratuita dei stuit. propter quae nemo magis gratus,
sieut nee propter corporis fonnani. 40
4 rcfntaro od. Witcb. :!:! Tnnc vorn od. Witoh.
Ad aegocerotern Emsorianuni M. l.iitlipvi iidditio. ITilQ. gyg
Silin Kane et ego intor Scholastiens doctores tletritiis. Qiiaiv satis
rectum est, eiira fortissimmn ot animosissiniiiiu a te laiulari. Secl crede mihi,
minus esset tibi lioc nomine lau<laliilis, si in sacris literis vel exi>rc1ia Tiieo-
logiao et. nt voeant principia intelligeret. Satis indieavit hoc Lipsioa dispu-
.'. tatione, Indioant et lihri eins de praedestinatione * et mystioa tlieologia : '•'
oninia fortissime et summa primo tentat, ita iit casum grandem illi uiisere
metiiam.
Bre\'iter, ipse tu nosti, doiia vaeua esse sonantiora plenis. Xolo me
laiidari, nee fortissimnm ueo meditantem in sacris literis, sed et Eccio liam;
w tuam laudem invideo, cum uterque nostrum debcat talis esse, ut meiim-ibus
quam istis nominilnis laudetur, nempc Ciu'isti nomine, in quo foitissiums
est infirmissinius et ihfirmissiinus est fortissiinus , siciit dicit iu lojiclc: In- >•!. 4. lu
firniHS dicat 'fortis sum'.
Scribis etiam in laudem, sciiicet me omnia sui-sum ac deorsiun \er-
1'- sasse totamque ing-enii aciem huc admolitum et contendisse, Romani Pontificis
principatum a deo uon esse. Hie te dignis modis tractarem, nisi credei-em,
te invidia vexatum non bene ceruere (|uid dioas: eredo, inquam, te per 'nou
esse a deo' intelligere 'non esse iure divino\ Sic enim verba iuris C'ano-
nista et Rhetor pulclicrrima Chria et giosa explicas. Alioquin quid poteras
äo in nie blasphemius mentiri quaui <juod Romani pontificis ])rincipatura diceres
Martino probari non a deo esse, id est a diabolo? Et saiie tiia caetcm jicr-
pendens, cum videam te pessima in me macliiuari. prope iiiic fcror, ut te
voluisse hanc mihi labem iuspurcare credam : «juam cnim impnidens silii est
invidia, tarn astiita est in alioniin mahi. veruntamcn iuterim doctore Ciwisto
a.-i niitiore illnd dictum volo sensu acciperc, donec te ))n)das hitius.
Quis autom til)i meam snppcllcctilem universam ostcudit. iiii Emser?
quando meas apothecas omues jicriustrasti? Xiliil n'li(juum miiii est quod
huc possim admoliri? adeo tibi visus sum Lipsiac omnia effudissc, onuiia spr sa, m.
versasse, nt iuxta Salouionem vir ille stultus fiicrim, qiii eftnndit s|iiritum
30 suum totiun, sapiens autem scrvat in [lostermn".' An uon Eccius tuus potins
hoc fecit, totes qnattuor dies nnl)es buUanim suarum in nie urgens, cui ego
vix uno die oppugnator fui? quam anxic anhela.s Eccio tuo arcum trium-
phalem statnere, et non jicnsitas tccum, quam te et ars et siimjitus desti-
tuant! Qnid, si Lipsiac vix dimidium cft'udcriuiV Xiuupiid ibi de autoritate
31 Concilionim tractatuni est? nnn(|uid actuum liber in hanc rem, sicut oportuit,
examinatus est? Qnid Eccins protulit novi, quod nou passini in snmnn'stis
19 -Vlioqui eil. Witel).
') (5d§ Chi7sopas.su8, im 5Joticmfacr 1514 ju ^Iiigjbntg Ijerniisgefoinmen, Ogt. 2Bicbemaiiii,
Tx. 3of)- 6rf ©.4.53 ff. ') D. Dionysii .\roopa^tap Vc mysticii Theolofjia Uli. 1.
Io<an. Kckiiis Comincntarioa adiocit pro Thonlogia rip^.itiva. nm G.'i. 'DInt l."il9 im Xnicf
DoUcnbct iinb ,ju ^liigsbittg ctfc^iciifn, «gl. JBicbcmnmi n. a. C. 2. 49.5 ff.
Cutter? aScrtc. II. 43
674 Ad aegocevotpm Emseriamim M. Lutlieri additio. I-MO.
et seutentiariis ctiani iiiitiati Theolog'iae Icaunf? Haeo cniiii oin.« ]iro('iilcat:i
et exesa iain diu arüuiiu'nta milii reddidernnt dLsputatioiioin oiiiniuiu (|iias
videriin molcstissiniain: ilc'ni<jiic iiidit;'iial>ar Carlstadio taiii divitos et iil)eres
proferenti solutioncs ad pulverulcnta et trivialia illins argumenta: liroviter,
nee aiFui ulli disputationi , a (pia lilx'iitiiis aliierim, Qui anhelo spiritn ad- r.
\'eiieraiu, novos coelcstis nuniinis «uecos gustare et Eceinm vohiseuni inira-
eiila faeturos videre. Deiiifjue cur illud uiiieum nieum de Niceno Coneilio
argumentum in hune diem nee ipse uec vestri illum Ptndiose iuvantes solvere
])ossunt? Quoties ille gamit de Graeeis haeretieis et schismaticis , hoc in-
victimi argumentum elusnrus, sed iiunquam potuit! Stat enini ptahitrjuc^ w
semper, Jvicenos jiatres cum universal! Eeelesia esse haeretieos, si IJümaui
Pontificis priniatu.s sit iuris divini, ijui eontrariiun statuerunt articulo Con-
.stantiensi.s Concilii, in (|U(r luiieimi erat illius rolmr, quod taiuen ipiid valuerit
et tunc satis osteudi et adhue satis ])otero osteudere: uec enim Coucilinm
Nicenum in omnihus luic pertinentibus articulis est discussum. Hoc enim i''
erat mihi Tvdeus adversus nuiltos feueos et sti])ulaceos uiilitcs, euui viderem
tanto omnium stupore montes pailuricntes uon uisi ridiculuui uuu'cm edcre,
displicuitque mihi tcniporis perditio tauti: uua cniui hora potuisset hoc negocii
eonfiei, iiisi fan-agines et feces Sunmiistarum fere omnium recitante Eecio
oportuisset audire, nc \ideremur ((juani s])ecit'm senij>er et acutissime ohser- an
vabatis) nolle aut non posse disjmtare.
Sed ut salt<'ui tu credas, me adluic posse aii(|uid nee esse exhaustum,
Adiieiam et ego Coronidem tuae nou dissimiloni et forte verisimilius (h'sjiu-
tantem de primatu isto luagnifico. Adverte itaqui'.
(^uid, si Matthias, novissimus Apostoloruui, iiierit et sit pi'imus Aposto- 2'.
lorum? Hoc enim tibi facile persuadebo, modo mihi permittas sacras literas
fflinttfi 20,1«. innre tue et Eecii tractare. Nara iuxta Euangelium novissimi sunt ]irimi et
primi novissimi: ijuare Petrus vester cum sit pi'imus erit novissimus, et
Matthias meus cum sit UDvissimus erit ])riinus.
«Vflirfj.i.ir.if- f"ui accedit et ilhid ro'ousti finnamenti, (piod in locum Tudae traditoris sn
~^oll. 12, c. ascitus est, qui vehit pater diseipulorum erat et oeconomus Christi super
ilios sicut super familiam eins institutus, <|ui portabat ea quae mitlebantur,
ncc aiiter bona Apostolorum et ])atriiiionia ('iiristi iial)uit et dispensavit,
quam hodie Homanus jiontifex Episcoiiormu, sacerdotum, inonaehorum, immo
et regum et i)riucipuiii dispensat, ita ut videatur vere seeundarius summus s.-.
E(!clesiac pontifcx fuisse et antecessor Koinaiii pontificis, cum cuius oilicio
plus convenit quam ullus aliorum A])ost()lorum. Ergo iSFatthias est vere
Papa et viearius Cliristi, cum iuxta Aristotelcm idem natum f'acere sit ideiii
et ex effectu causa cognoseatur.
'■i ('.arnlostailii) od. Witeli. 20 opoi'tnlsso A
Ad aegocerotem Emserianum M. laitheii aiklilio. 1Ö19. 675
Sed et li(i<- iiriiot, (|iiocl in psahiio Christus eum (Inccin appelhit, fücons '*>i- ■■.^. u-
'tu vero, iioniii iiii:iiiiiiii>, (lux iiicns et notns mens', (|U(iil de luillo Aposto-
Idi'Min (licil.
liis addc, (judd de uullo Apostoloruni scribitur Episcopatus dignitas
Ti quam de luda et Mattliia dieentc Pctro Act. i. Et Episeopatum eius accipiat sivnidi- i.i».
alter. 8ed et iilud Ioiian:vi. Unus ex vobis diabolus est: 'luius^ iiebraoa ?i'ii- «. ;»•
liiigua significat 'prinuis', Gen. i. Factum est vcspexo et manc dies uuus, et i. Woi. i, :..
Mat. xxviij. Una sabbatorum , id est prima. Si ergo solus iste Episeopu.s, iWoitt as, i.
dux, primus, oeoonomus, quid restat nisi esse viearium Cin-isti?
11) Addemus rationom: lere sempcr hü, qui eeeiderunt, erant prium kico
positi, ut TiUcifer, Adam, Cain, Esau, Isiuael, Kuben, Onan, Sau), Amon et
multi eiusmodi, Quod factum est, ut superbos terreret deus et huniiles ex:d-
taret. Quare et ludas a primo loco eecndissc videtur. I'ude et Apostoli de
nullo miuus suspicabautur, (juod esset Clu-istum traditnrus, quia erat unus,
IS id est siugularis et principalis, de duodeeim.
A'^ides, nii Emser, supj)ellectilem meain lumdum totam tibi visam, et
haec non minorem habere speeieni (piam vestra optima. (Juid putas laeerem,
si, sicut vos per peti-am jiriraatum, per 'pascere' Monareliiam et similia <|m:u'
vnltis iutelligitis, eodem luore scrijjturas velloni depravare? Qni<l, si vos tarn
20 verisimilia habuissetis?
Sed hucu.sque cum invidia et adversiuii comnnmis maehiiia ogerimus.
Nunc, rogo, mc patientcr andias pro communi nostra ))rofessione. De Ko-
manis et Boemis fal)ulam agimus: obsecro, posito utriusque jiai-tis studio
agamus. A'olo et ego l\omanuiii pontifi<rm esse priinum omnium et (piejii
an revereantm* omnes: nolo Boeinoruni sciiisnia. Verum esse Romanuni pimti-
ficem iure divino sus])eriorem , nulla ratione crcdam nee miquam eoniitcbor.
Vis scire, (pia causa'.' Audi. A niuhis iam annis id ((uaesitum est jter
Romanos pontificcs et adulatores eorum, ut essent iure divino supra Con-
cilium et super omnes in tota Ecelesia, super ipsaiu «pioque universalem
•10 Ecelesiam. Quid, putas, hae industria quaerelxmt ".' Ncmpe cum eum, (pii
sit iittc divino superior, non liccat iudicai-e, reformare, emondsirc (ut sentiunt),
iam quodlibet a\idcndi in onmibus regnaret potestas, sicut est dies haec,
staretque in Ecelesia dei horrendum illud, ut Oseas dicit, et abomiuatio illa «oi. n, lu.
in loco sancto, scilicet imjiunita nequitia et peccandi secura liccntia. Q"» Ijnt'ii'i^i'i.
3u (juid fieret nisi lOcclesiae vastitas et desolatioV hac enim potestate, (juac ad
aedificationem solum data est, molireutnr aliud nihil (piam destnictionem.
Cum vero nos onmes Christo, id est veritati et iustitiae, plus del)eamus
quam nili honiinum, ccrtnin est erranti et inqtio pontifici praeferendam veri-
tatem et iustitiam, Atque ita ])enes (|uem luerit haec veritas et iustitia,
I in r.sal. 'jö. Cliristiis cd. Witcl». .". accipict cd. Witeli. 7 mane et ve.spci-c
ed. Witcl). S M:it xxvi. A II Ismacl, ICsaii cd. Witoli. 19 codoiii orc ed. Witcb.
43*
676 Ad aegocei-otem Emserianum M. Liitheri ailditio. 1.M9.
Cliristiis, liic !<uporior est poutifico, dobctque pontifici tum resistcrc, tum cum
monere et emeadare. Alioquiii itiis crit peccati in Cliristiiiii. cui praetulorit
liominem veritati(|uc iiii(|uitatfiii.
Haeo vides (jiiid iaciaiitV Priinuin impiissiiiionnu adulatonini damiiant
sententiain, (pii jicecanti puutitici lallant nou liccrc diooro \-uv ita i'acis?' sod r,
sola oratione ad deum pro en oeinciidiini. Quid liii luoliuntur, uisi ut vcrbum
dei t;ioeanuis a f'acio iuiquitatis et iiomineni prad'eraimi.s Cliristi praccepto ".'
Deinde ruit eoruin inipia doctriua, noii licere cum cjiii siiperior est iiidicare,
sioit quaedam deereta pontifieuni nugantur. Obsecn >, eui' non licet iiidicai'c ".'
an qiiia superior est? At verbiim dei super omnes est: quod si iiabct inferior i»
i'Aov. i4,:io et uou superior, cedere debet superior inferiori, sicut dicit i. Cor. xiiij. Quod
*i. H.i-,. si revelatum fucrit sedenti, prior taceat. Ne illud ps. xiij. audiat: Consilium
iiiopis coufudistis, quia doniiuns spes eins est. Nonne prophctae crant in-
feriores regibus et sacerdotibus? attanien cos iudicabant, rej)reiicndebant,
>i. 1, 111 ciaendabant, ut ctiani de Hieremia scriptum sit, (|Uod sit constitutus super i:.
gentes et regiia, ut evellat et plantet, dcstruat et aedificet. Addc (piod
potestas in Ecclcsia nuUa est nisi pro coereendo ])cccato, (piod ligct et
solvat: quare nbieuiicjue peccatnm est, ibi jiotestati eiusmodi l<icus est, iuxta
ffluttii. 18,15. Matt, xviij. >Si peccaverit in te f'rater tuus, ncc liic ullus ])ontificum potest
Collum excutere, cjuia si in uno alicuius peccato non ligat aut solvit potestas, .;i)
in uuljo alio valebit, et evacuata est pcnitus, cum nulla sit ratio divcrsitatis.
Atque hie audacter lo(piar, et quod tu cinn adulatoribus Eoniani Pon-
titi('is vehementer sis admii-aturus, ac fort« baeresim definiturus, dico, pouti-
fices primo teneri sub peecato mortali et reatu aeternae danmationis, ut
resistant pestilentibus bis monstris Romanae Curiae, (piibus passini v(>nduntur ss
oninia ('hristi, exuguntiu- populi, vorantur Episcopatus palliis, saeerdotia
aimatis, nee eos uUo pacto excusat superioritas l'apac, (pn'a ])his dcbcnt
suprcmo onmium Christo, id est veritati , quam ubi vidcnt per Papam pes-
sundari ei non succurrnnt, rei sunt onmiuni malornni, (piac Pajia \cl \o]cnd()
vcl dissinuilando i'acit. no
Idcm j>crtinct ad nos onuics: nam aecpio dcbilo sumus Ciu'isti gloriac
1. Tim. -., I. obstricti, nisi <|nod illud Pauli obscrvanduni est ])i'imo \Scniorem nc incr<'-
pa\-cris, sed obsccra ut patrcni': verum ubi obsi'cranti non cesserit, <piid
Tu. :i, 10. aliud, pntas, faeienduin suadebit nisi 'haereticum homincni devit^i"? Non
l)otesta.s Papae aut alicuius Episcopi in Ecclesia dominatur, sed verl)uui dei, a.^
qnod nulli est alligatum, onmium liberrimum, rex rcguni et dominus domi-
nantium. Potestas ]*apa<' scrvitus est, ncm dominium.
Hinc ninltis nominibus commcndanda est universitas Cliristianissima
l*ari-liisiensis, qnac plus princijiis omninm veritatis et dominanlis in Ecclcsia
verbi quam scrvicntis potestatis per vcrbum <'<>nstitutac cura soliicita Leoni «
2 Alici(|ni od. Witoli.
Ad »egoeerotpiii Kmsmanum M. liUthori :u1ditio. 1519. 677
(Iccimo vc'l potiiis sub iU)ii>iiR' Loonis x. lululatoribus l'nrontihus ap]K'll;itioiic
interposita resistit coram oninibus, sioiit Paulus Petro Gal. ij. wut ■:, ii.
Atquo utiuaui exemplo isto Cliristianissinio ita faccrent singuli E|)isc'()pi,
.siugiili Abbatos, pastoros, jiriucipes, ina<;istratus , doHi(|UC siupili Clu-istiani,
» quoties ex iirbe sub noniiiie Papac vidcront uioustra atlvcrisus Euau<j;uliuni
Christi pn)tliro: Kuanuclin cnini impriniis ab omnibus astaiulum est, null!
eedeuduin, iiulli couuiveiuluui, uulli iavcudnni. (|ui contra Euanoeliuni Christi
quicquaiu iiiolitur, uec ]iatri ucc uiatri, sicut dicit: Qui aniat ])atrem phis- Di.uiii. 10,37.
i|uani nie, non est ine ih'giius. (.iuaiuhi cnim i^ipa jiatitur, ut contra se
M agatur pro EpisoopoV \onue taiK|Uaiii siqierior praeierri vult E]>iseopo in
Omnibus? eur ergo non et Euangelium praeti'rri sibi patiatur i'l seeiUKhiin
id iudicari, apud queiiu'iiii(|ue taiideni fiierit inveiituin? An Euangelium
cedere volet, ut sibi obteniperetur? Absit, iiisi velil non inter Christianos
pa.stores, sed inter pag-anos t^Taullos huberi: tunc enim illud dicetur Apostoli "-lii"- s, 12.
1^ 'Quid mihi de iis, qui foris sunt, iudieare? Xouuo et vos de ii.s, quae intus
siint, iudicatis?'
Stat ergo Christiauae vitae rcgula iuxla l'etrnin, ut omues iiivieem i'^J^'H- s.s-
insinuemus liuinilitatem: 'omnes' dicens neminem e.xoipit, nee liumilein e.^se
sufficit, sed insinnari et ostendi dcbet in opere et Verität«. Sed et B. Gregorias
•ju praeclarissime dicit in deeretis, omnes nos esse aequales, sola vn]])» faeit
inferiores, sicut et ps. dieitur: lUic sederunt sedes in iudieio. W. r.'2, .v
Quare nbi culpa est, ibi iam iudicii locus est et inferior est, qui eam
habet, omnibus, qui non iiabeiit. Nonne et hoc ali<iuando Jlomani iiontific^'s
exhibuerunt, qui aeeusati, expurgati, damnati sunt aliornm iudieio? (^uis est
25 ergo noxiis iste fiU'or, hoc iure divitio stjvtuere, ut peecatum iu Ecclesia
iiiipunitum regnet titulo inaioritatis? An ins divinuin faeiunt patrocinium
iinpietatis? Deuit)ue Pontifex non est dominus Ecclesiae, sed servus et
oeconomns, ipsa domiua et regina, solus Christus doniiuus: ncc est sponsns,
sicut quidam garriunt, Christus sponsus est. Idee Ecclesia, quae est ununi
30 corpus cum sponso siio, doniina est omiiium alioruin niembrorum nee uUi
memliro subieeta iiisi niii sno sjionso, caetera omiiia sibi subiecta sunt tanqiiiun
reginae sponsae.
Da ergo Romanis l'oiitifieibus (|Uodlibet .servilis potcstatis, modo ne
mihi iure diviiio taleni statuas, (jui iiuUi sit subiectus, sive bonus sive malus.
3s Hoc enim Uli quaerunt impii iuris diviiii vitilitigatores. Crede mihi for-
titer, uisi haue potestatem iure divino se statucre posse viderint, sed cuilibet
Christiauo, ubieun(|ue contra Euangelium egerint, suliiectos se audiei-ini,
futurum est, nt nee iure divino nee humane velint Monarchae Eeclesiastiei
esse. Quis enini in tanto Inco tot doiiiinis velit subiectus esse? nee dubites,
8 dich Christus: Qui ed. Witcl). 17 iuxta S. l'etiuin ed. Witeb. 21 et l'sal. 122.
dieitur ed. Witeb. oö iuris divini viol.itores A
(i78 ■'^'1 aegocerotom Emseriamim W. Liitheri adclitio. 1Ö19.
plures taue repiTiri, ijui iiii[)Ugiu'nt, ^Miiuan-liiam nccjuaiiuain l'ssc iuris diviiii,
([luiin luiüc .sint, qui propuguent : tum mea senteiitia satis secura erit.
At dices 'hac ratione uullus Episeopus erit iiu-e cliviuo superinr, et
nulla erit in Ecelcsia pote.-;tas aut niaioritas'. Dico: Certe, nulla est niaioritas,
ffliiuc. tti, 41. quia haue Ciiristus prohihuit dicens '(|ui vuit esse niaior, sit vester servus'. '>
Potesta.s autem servitus et niinisterium est: ideo louive aliud est potestas
Eeclesiae ijuani ]iotestas luundi, illa servieudi, liaec dominaudi potestas est.
1. Xiin. 3. 1. Sie A]i()stolus: Qui Episeopatuin desyderat, liunuui ojius desyderat. 'Bonuui
opus' in(iuit: At operari servonun est et ciperarinruin. Xune dieuiU 'licnuun
o|)Us, id est l)onnm oeium'. Milii vero hoc teinjKH'o satis est ostendissc ius vi
divinum, non lioe tribnere Romano l'outitiei, (piod illi ius divinum intelliguiit,
id est luilli snhiectum, ue \eritatem (juidem liabeuti, et esse im])uuitae licen-
tiae voluntariaeciue liliidini pei'candi prae omnihus Christianis tradituni, (piem
oportet prae omnibus esse ligatum, subieetum et servum.
Quod si dices 'etsi homiuem lieeat emendare, tarnen locus Ipsc est iure i -
divino snperior', liie in lueuni eamj)nm venio, ut osteudam, talem esse loeum
superiorem, fjuem nullus unciuam vellet ol)tiiiere, longeque aliud esse, loeuni
esse superiorem et iure divino superiorem esse. 8ed haee suo tempore.
lu fiiie, mi Emser, videmus huius infoelicis disputationis eum esse
i.Äim.(;,:i!i. finem, qui tali dignus est disputatione, nempe (|uem Ajiostolus i. Timo. vi. 2"
descripsit, dicens: Siqnis aliter doeet , non aequieseens sanis sermonibus
domini nostri Ihesu Ciiristi et ei que seeundum ]iietatem est doctrinae, .superbus
/ est, niliil seiens, sed languens eirea (piaestiones et pugnas verborum, ex
quibus oriuntur invidiae, eoiiteutioues , blaspliemiae, suspitiones inalae,
conflictationes hominum uieute eorruptorum et (jui veritate privati sunt, ex- ■■:''
istimantium quaestum esse pietatem. A'^ides, inquam, ita nostram liane dispu-
tationem esse depietam, ut nee Apelles possit ita depingere: uuum nos
peeeavinuis, quod nesciebamus, nos esse in medio Iu])orum, et verum ti>eimus
•mntii). 7, 6. Euangelium Christi 'Nolite sanetum dai-c eanibus, ut'que mittatis margaritas
vestras ante ))oreos, ne eoneulcent eas pedibus suis et caues couversi dirum- m
pant vos'. lloe uobis a])U<l vos eontigit.
Quando ergo iiiuic liiicni videmus, (piid necesse est malo nialum addere?
(Iremus potius dominum eounnuniter, ut, (|U(>d in coutemptum et praeiudicium
veritatis eessit uostris meritis, riu'sum ipsius misericcii-dia vertatur in ])ei'<li-
tioni^m invi(h"a(^ et vanae gloriac, (|uae tarn impndenter ibi (piaesita est, ut -t-'
milii timor sit maguae alieuius f'uturae irae dei.
Deiueejis euiu liis disputabo, (jui vei'itatem jilns (|iuuu gluriam amaut,
Aut si oinniuii inittendus sum in niech'um luporuiii, dabit donunus benig-
uitatem, ut sini|)licitateui coluuibae et prudeutiam sei'pentuni eonservem, lioe
4 Dico certe, imll:i. A uiib ed. U itelj. ÜO est fi'ljlt tu bcv ed. Witel). -Ji; esse
jiietatmii .\ linb i;d. Witob.
Ad aegocerotem Euiseriamuu M. Lutheri ailditio. 1519. 679
est, ne lawlaiu ucc laeihu", .^apieiis in boiio et siniplex in nialo, mialciii iiisi
minc Ulf voluissem praestai-e, piita.s, (juantis te potui.ssem oiienux! noiniiiil)ii.<
te dignis? vix credas, qiiot salt's, quot Ironia.s, (jiiot scommata in tc luilii
meus Adiuu suggercbat, quae rursns Cliri.stus mens t)p[)rinieljat, quotl nun
s desperaret le ])ositiinmi iiividiain tiiam, et deincep.s (.si (jiiid restat) aguiuu
potius (luani capricunuim iscriptiinmi, vel id .saltein molitiiniiu, iu (jik) liceat
ingeiiii et eruditiouis specimeu videri atcjue si uou i)io taineu studio.so
lectori prodesse.
Qiiaradiii, rogo, milii tempus et opera perdeuda siuit in Indulgeiitiis
1« et potestate Koniani Pontificis, rebus ad fideni dei ae siduteni uostrani j)er
dis dia pasou ' impertinentlbus ".' seilicet adeo infoeliei saeculo vivimus: per-
didit eadem iufoelieitat(^ lohanues Reuclilin iani multos annos propter causam,
quautomagis iiitueor, aeque aut etiam magis frivolam, ut milii in niea eausa
sit hoe exempli magno horrori, tanta raarla peceatorum, tut detractiunes, tot
15 stndia aemulatiouis, ut sumptus et labores omittam, i)rornissc ex ista lana
caprina, quae sive vieta sive victrix ])rorsus nihil Et^elesiae et s:duti ani-
marimi coul'en'e possit. Eccc (juantilhis ignis quantam sylvam sneeeudit,
ait lacobiis. Yeruntameu ve iuquietis ülis huiusmodi malorum Satauis sine Ji«. s, s.
causa insanieutibns in fraternam salutem! Timeamns, quaeso, et nos siuiilem
20 aut etiam maiorem tragediae huius calauiltatem. Öilere cum pacifieis saejjiiis
optavi, verum contra clamosos et liuüosos satis adhuc mihi vivax est fiducia
liu'gitore Christo. Amare volo omues, formidarc neminem. Yale.
5 desperarem ed. Witch. Ib Ulis fcl)U in bcr ed. W'iteb.
') ^ d(f di« Tinawf.
(^m Sermon Uou bcr 33crcitmiö ^nm StcrkMt»
1510.
lluti'v 2pnlatiufi 'iH'viintt'huig War her iKffovinatLiv yinfaiig llhii 1519 üoii
oiiu'iii (jouiiijc'u IHavr Scliavt ^ um oiiie yinuHniiiiuj ]uv in'vcttuiici auf bcu lob
augegaugeu luovbcu. ;]n id]x nubmin-it beidjäfttgt, Ucvniodjtc er bcffcn in'gd)vcn
baumle uidjt Hari),pitüiuuu'u; a iKxwWi i()u bal}er .^uundjft auf (£taupti3cuö „iMid)=
lein Uuu bcr 'Jiadjfolgi' bce U'illigcu ©tcvbcuc-' C^livifti", ftcUtc icbod) balb bavauf
ciue eigene £d)vift bev 'Jlvt in 'Jlnsfid)!. S}uvd) ben fovDiniljvenben \!anil.)i mit
Jeincn (^jegnern ivavb ev lange an bev '',Hu'>fül)vung lierl)inbevt: nod) am 22. Scp=
tember uevtvöftete ev Spalatin, bev ilm bavan gemalmt "ftatte, auf eine fpiiteve ;^i'\[,
wo ev eiuuuil unnbe „anfatlimen" fLnmeu. (h'ft, miebbem ev in luivttelienbcr £d)vift
(Jmfevn c\\f^ feinen „'-iHief iibev bie Veip.jigev Si'>pntatiün" geantuantet batte, geiuann
ev etUHVä ^JJhifje, unb nun eutunivf ev, U'ie ev felbft be.^-ugt, „in bev ©ilc" unfern
Sermun, faubte ibn l)anbfd)riftliel) bem Spalatin ,yir Suvdifidjt unb gab il)n alt"
bann in bie 'l^veffe. '','lm 1. yaUu'mbev fnunte ev bie evfteu gebvuetten t^vcmphive
üevfdjirfen: ein-J bevfelhen Uevfal) ev mit eigenljänbigev ÜÖibmung nn Sd)art. ium
bcr :i^ebeutung ber £el)vift ,5eugt bie IHenge ber yhi«gaben. SÜiv f)aben in bem
„Sevmon Uim bev iin-reitung ;,um Sterben" eine ber ti!ifttid)ften Iraftfdjviften Vulljerf-,
unb fprad)lieb betnnbet fiel) ein nid)t geringer Js-Drtfd)ritt barin. 8d)ou ir>2(» iimvb
er ins l'atcinifdje iiberfetjt.
*i<ill. Sc aiS. I S. 257f. leih. Staiiiiitii opiM-a eil. 1. K. F. Kiiiutkc. rulisdaiiiiiie ISdT,
I S. ."lOff- St SB. 1 ©. 271. 27"J. ;yM. :!85 f. (:i'iitl)cv-! ^-^vicf nn Wcuvii gpnlntiii liinn Ct=
tuücr löiyj. 352. .(tüftliit 1 S. :iOO.
l'liivflabcii be-j beutjd;cii Ici'tc-:.
A. „ei)u Sermun Uou ber ]| ii3erei)tuug ,5um || Sterbeun. || m. ü. \\ "il. j|" IHit
liteleinfaffung. litelriirffeite bebrurft. 8 iMntter in Cuart. 5lui (*nbe:
„1 Oiebrufft ,yi äÜittenberg 'Jiad; (^lirift geburt || rD. (5. Unb im vir. ||"
Stiict iiuii Suljnmi Wiiineitbcviv
') ©d)ni-t iH'iilaili l.')2!J in .fii'Üeii, ']. le äl\ III £. 1:12: bem "JicjuiiiialDt uuuljk et
luicbciljoU l'L'tviidjtüdjc (^tidjciifc , Ugl. Sc Ä>. i ©. :!.V2 imb -VU.
Pill Scriiioii Uoii bi't 5*ctcitiiiiii v"" Sterben. 1519. ßgl
B. .,(*i)n ©citiioii üüu bcr j iM-veijtüg ,ium 1, Stcvlicu l| 931. 11 \\ "il. " litcU
vücffcitc bi'bvurft. 8 ilMättfv in Cuaxt. "Um (*nbc: „^ Wcbvurft .^i
äßittcnbcrgt biivcl) ^ofja": fövuncii&cvgt ;| mul) Cl)vift flcpiivt 151ti. ;)"
(;. „6l}ii fccvmou von bcv 6e || vel)tun(^ i.\iiim ftcvluMi I| Soctovic- l'iavti 1] iii
i.'uttl;cviiil'lup.';' l'tit litolciiifafiuiig. litclvinticitc bcbvurft. IdiMättov
in Cuart, letjtc Soite Ici'v.
;in „*}Jiavti || iii" ftcl}t bm cvfte „i" in eiiiißon (ircnivilavcii lu'vfi'hvt. Uiucii
fitib in bcv litflcinfiiijung bvei 2^ilbrt)i'n, bcvcii inittlfvc^J bic ft'mljftabcn 11 niib S
inonogvrtninititiid) iH'vidjUniijcn jeiiit ; aücUcv '•Jir. lö.'jS bcntct fio nnf Sciam
«djcuffclin, nllfiu fic lie5ciri)iu'n c()et einen nnbetcn .Uünfllcv (.^inn-i 2rf)ön ()•
Ituct von 9)icld)iDr i.'Dttl)ev in ^v'eipjig.
D. „6l)nu Sernion i| vö bcv bcvcitnij || quni ftcibcn [, 2lk. fltar. [ (nttljeii !
3lug. Il" *JJJit litelcinfajfnng. litclviicficitc bcbincft. 10 iMdttrv in
Cuavt, fcfete Seite Iccv.
Xtucf lion l'ieldjior JL'ottljet in S-'cipiiig.
E. „(*V)"" ScvniDu 11 öö bev beveitög H cinin ftevben |1 Soc. I1!nv. || hitl)evi
^lug. jl" '■Mi litdcinfnffung. litelvüiffcite bcbvuift. 1(» iMftttcr in
Cuavt, lc|tc Seite leev.
I:rucf UDn ^Jicldjior üotttjer in Jiieipjifl.
F. „th)u fennon üon bcv || bevcl}tung ,yim ftevben. Xodo= \[ vi'5 lUmtiiii
üuttjcvi. 11 IHngnftincv. [j" litclvürfjeite bebvncft. 8 iMöttev in Cuavt,
le^tc Seite Icev.
Srncf uou ^^obft OJuttued)t in 'Jiiivnbetg. Xicj ift luoljvjdjeintid) bie "Jlu*:
gäbe, iDcldjc aöellcv *Jit. 1560 noc^ Uibl. Schatleloocls *)h. 1972 bejdjteibt.
G. „&l)n ievuion «on bev \\ bevel)tuug ,inni ftevben. ^octovi« |i iUavtini l'ntt)cv
^(uguftinev. || ,^u SBittenbcvgf. ,;" litelvücfjcite bcbvutft. s üMättev in
OuQvt, Ic^tc Seite lecv.
9lu« berfelben Cffitin loie F unb nid)t, wie SCßeltev *)iv. l.i.51 nniiimuit, ein
i!.Utteiibctgcr Snirf.
U. „Wm Sevmon öon || bcv 5ycvat)tung iiiui ftevben |1 Soctov ^JJavtini ^^.'utfjevc' j|
\i(uguftincv k. ||" Snvnntev ein .Ool.jfdjnitt. 10 iMiittev in Cuavt,
le^tc Seite (ecv.
2itcU)oI,iid)nitt: (Hn itcvbonbcv ".l.iienjd) unb bici anbete 'iievionen ; unten
■fpam St^enffetine ^-^eidjen. Ixnd uon Silimn Ctinat in Sluflsbiiriv
I. tüte H im litct, im ^lUH-vn geviiige IHbmeic^ungen mm einanbev: H ift
mit gvo^cn, I mit f leinen iJ3ucl)ftaben fignivt.
K. „3(in Sevmcm Uon |1 bev i^cvaitnng ,5nm ftevben H SottüV lllavtini X.'ut()ev5|!
ytuguftinev jc. j" Savuntev ein .Cuil.jfdjnitt. 10 ^lättev in Citavt,
Icljte Seite lecv.
Iitell)o(,5id)nitt luie bei II ntib I, Sind und) am berfelben Cfficin.
L. „e^n Sevmon uon bev bevel)tuiig [j cjum Stevben Xod : 9)Iqv= 1| tini ^uttjcv
«U9ufti= II ner ju aöittcn 1| bevg!. \\ 2Bittcnbcvgf. \\ ANNO |1 M.Ü.XX. |i"
2ite(viit!feite bebvurft. 8 33tättev in Cuavt. 9(m önbe: „11 ©cbvucEt
iju ilUittcnbevgf bnvcl) ,; otiljanuem. Wvi'inenbevgt ;; nad) Gljvift gepnvt ||
1520 ,"
682 ^iu Scviitmi von bcv *-8cti'iluiifl ,vun Eti'tbtii. 1-519.
M. „tji)tt cermou Uim bcr bcm) i| tiing ,^um ftevbcu Soc= H tuvis lUavtint
2ü= II tt)cv 'Jlußiifti. :," Wd iiteteiiifntiimg. litclvücf feite bebvucft.
8 ilMntter in CuQi't. 9(m (viibe; „f OJctvurtt ;iU *>.'cv)Vfjflf buvd)
aüülffgnng ctoifel. Iö2ü. ;'
X. „(h)ii Sjmö II üun bcv il^cveiitung || ,^mn etevbcnu || m. \?. || ?f. ij" Wit
• litek'infniiiing. litclrürfieitc bebnuft. 8 :i3lättcv in Ciuivt. ''du
(Jnbc: „5?^ (Mebrurtt ju Lh-ffuvbt buvd) .'paufj .Huappeu uad) || (<l}vi)t
gcbuvt jti. 5. bnb iut jj. ||"
O. „(Hu fenuLiu DS bev 1| bevcituug ,iuui ftev || be Soctov ilfar || tiui Ji'utljcv
5(u ii ftiucv [sie] ;,u aöit || tcubcrg. [" Wdi Jiteleiiifaüung. Iitc(=
vücffcite bebvucft. 10 iBIättcv iu Cuavt, letzte Seite leev.
^k Ittcli'infafjuiig ftc^t ticrfcfjrt. Srurt Hoii .^an>3 j^voicljaucr iu 'JliuvUnitQ,
iiidjt Umt ^(öi-fl '•JJabli't, inic in ©tvobcls „Ihuieit Sfijttägcit .vir Siittcviitiit" II
£. lUO uiib liuii äl'cUer -Jir. l-j-JO aufleuoiniiicii iDotbcu. aiu-nn bii' (^-rUiugcv
'.)luä9cUic Von Suti)<:x-i Sßerfcn, bi'nt)d)c Sdjtiftfii XXI S. 'A^A *Jir. 11, und) Von
einem iiljnlidjcii Ixud mit „S.'iitl)fri" uub o1)ul' „.yi 2öittcnb." im litct fpridjt,
ju ift bii'5 ein ^i'vH)"!": bcjeidjiiet luitb luiiiUid) bei- Ihitctjdjicb l'üii F in 4<c:
,',Urt auf G; 'Jtr. 11 foUte Ttx. IU joiii.
I'. „Vliu feiuani lüi bev Sevaitung || ^um ftevbc, S)oetDv Wavtiui .l'utl)ev
'Jluguftiucv IC. " linvuuter bvei .^öol.ifdjuittc. lo ii^lcittev iu Cunvl,
leijte Seite leev. iHni CHibc: „Öiebvuift ,\n VJugfpuvg, buvd) ^en-geu
^tabtev II bei) 'lüavfufjev S)dv int m. 2). üub xv. 3av. ||"
Jcr cvftc .fioljidjiütt nuf btm STitet gel)t lUU'v übcv bic Seile uiib ftcUt einen
Stevbeiibeu bar, beffen Seele Von einem (^ngel in (5-mpfiing gonLimnu'U luiib,
luiiljienb ein -li'eib mit bvcnnenbev .Hevjo hevbeifilt. Tnruntcv bie beiben nitbern
■'nolijdjnitte: linf-i tiägt bev lob einen Sarg nnb Ijiit einen *4>te>' i" bei .s'ianb,
ledjk- betet ein .'peiligev vox bcm (yetvcujigteu.
Q. „9liu Sevmuu bi3 bev i^evaituug || tunu ftevbeuii, Toctov i'Iavtiui ^utfjevS
5lugu)tiuev k. j;" 3)avuutev bvei A>ol,(jd)uitte. 10 iMiittev iu Cuavt,
Icfete Seite lecv. Wui (Jnbc: „Setviicft |i°i Jtugfpuvg, buvd) ^L'vgeu
ytoblev. II 3(1^ uiau iuilt. Hl. 3). üub .vv. .3av. ||"
Über bie .'püt.ijdjnitte j. nnlor !'.
H. „^iu iiiit,^tid) üub faft tvüft- || lid) pvebig ubev bubevvid)- || tuug, U'ie fid)
eiu d)vifteu uieufd) mit fveübeu j, bevel)teu ful ,511 [tevbeu, ilH')d)vibeu buvd)|j
Süctüv lUavtiuü \.'utl)cv H Vluguftinev. i|" Savuutev eiu •^öül,i)d)uitt.
12 Stättev in Cuavt, (etjtc Seite leev.' 3(m ßnbc: „Setvuitt iu bev
loblid)eu ftat '.i^afel || buvd) Vlbaui 5^!etvi. VInuo. lU.S.vv. |i"
IileU)i.il,\id)nitt: Cbriftn'j mit feinen ;jiingevn um ^ette eiitcä üeiiiileii. ,jni
.jnnern nod) 1"> nuf ben julnilt bejüglidjc ijuljfdjuitte.
S. „Gin uüt.ilid) üub faft tvöftlid) pve || big, obev liubevvic()tuug, luie fid) eiu
GI)vifteu II uieufd) mit fveiibeuu bevel)teu fot 311 || ftcvbeuu, y3efd)vibeu
buvcf) [| Süctuv Wax. Sutf)ev || 'Jluguftiuev. j," Savuutcv eiu .fiol^fdjuitt.
12 iyiättev iu Cuavt, leljte Seite leev.
liteU)D(,5id)nitt: O'ljriftnc' mit frinen :;5iingern tior einem .Üranten, bcr an bei
t5rbe filjt. Jm ;ö"i'eru nud) '•) nuf ben 3nl)ntt bejüglirf)e .^lol.ifdjnilte.
Cfiit ©etiiiLMi l'on ber '^i'rcitiiiii-j vim Sterben. 1519. figS
T. „6iii nüt^lict) ünb faft tvüfKid) pvc |1 bia,, ubcr uiibevvicl)tuui], Uno fiii) ein
6l)vi|'toii II niciifd) mit fvciubeu licvet)tcit fol \u \\ ftcvbcn , '4:cicl)vtbi'ii
biivd) II Soctov M'iiiv. ^.'utliov [; lUuguftincr. '• " Snviinti'v nn .Oüliid)iiitt.
12 ij?lättcv in Ciiüvt, Idjtc 8citc Iccv.
Sitell)i)l3irt)iiitt lote bei S. 3m Siiiicrit iiod) 9 niif bcii 3n')nlt l'ciüfllid)!!
iiolitcljiiittc , fltöftteittl)cil'j biciclbcii luic in S. 'Jlu-s bcv c-(lcid)en Cjficin luic hJ.
U. „6iu fciiium Ij üüii h'v bi'vcl) 1| tiiiig quin || fteibeu. | lHavtiuu-3 \.'utl)cv. ]
Sßittembevg. j] -JJl.S.rnj. [f' '•JJlit Sitclcinfniiuufl. litcliücfjeitc bcbvucft.
8 33(ättcr in Cuart.
Srnrf uon 3ol)nnii (vitünfnUcvg in üiMtUMibtig.
V. „gin Tiu|ilid) bnb !| faft tvöftlid) pvcbig, o8 tin j! bcvridjtfig, U'ic fidj ein '
P^tiften nifufd) mit fvnibc bevcl)tcn fot |! jü ftcvbcn, '-Pcfdjvibcn biivd)
3!octor Max. l'ut()cv || ^Jluguftincv. '" Snvuntcr ein -Ool^^ldjuitt.
12 iBlättcv in Cuavt, letjtc "gcitc (ccv, Vlm C«^nbe; „Webructt pi i<ofc(
buvrf) ?lbam fietvi. || 3(nnü. ^3JLS)i-j;iij. "
2:itcll)olj^id)nitt bctjclbc roio bei R. 3"' Snnem nod) l:> nuf bcn jn()nlt
bojüglid)c .^iül,^fd)nittc.
W. „tnn Scr= II mon Uou bcv S?cvci)t-- \\ tung juiu Stev= || bcn. j] J)' 'JJtavt: !
Suf^cv. II äBittcmbci-g. || 152Ö- ||" 'DJlit iiteteiufaffuug. litelviicffeite
bebrudft. 10 jyiättev in Cuavt, lefete Seite (ccv.
Srnrt uon ©nbvicl üaiii} in Vlltenbntg.
^iluegaten hex loteinifd^en ■Ufievfcl^unci.
a. „©ermo ^JJIqv= || tini t'utl)cri be V^nepa- || votiune ab movicn= jj bü e ücvua-
culo II in (atinü ü ueviuö. j| Li|iliic, ex oiliciiiu Muldiioris i.ollliuii. f
Anno falulis. W.U. XX. " ''Kit liteteinfaffung. 10 iJ3(ättev in Cuavt,
le^te ©eite Iccv. lUm (^ubc: ,liii)li;e, ux onicina Melcliioiis Lottlit-ii. ||
Anno falutis. M.Ü.XX. ;
3n einigen l^^vemploircii fc()U bcr S^inbeftvid; in S- '^ be« litel-j.
h. ,».SERM()». I! MARTINI LVTHE-- || Rl DE FRAEI'A= || RATIONE .\1J ,
MORIEN II DVM || E vernaculo in iatiinim verfus. I!'' «tit litcU-
einfaffung. Sitclvücffcitc bcbvucft. 12 Sliittcv in Cnnvt, bic bvci legten
Seiten Iccv.
Siiicf Uon iüiidjtict .^iUeniiiä in *Jlntloerpcn.
Xa^ uns in .\ bcv Ilvbvnd uovliegt, feljt bie 'J3efd)affeul)cit bec- Icvtc-J anfecv
3lDeife(. iöcftätigt U'ivb cc- um buvd) ba-j in bcv Aöcv.^oglidjcn iMbliottjct .ju
aSotfcnbüttcl bcfiublid)c (h;cniplav, auf meldjcni üon iiuttjcvs cigcncv .Oanb ge=
fd)vicbcu ftct)t „öv ^JJiavvcn £d)avtteun mci)ncm lieben frcuub", bas alfo uum i8cv=
faffcv bcm iicvaulafiev bcs Sevnumy gcunbnu't geutcfcu.
iiüu A finb uumittdbav ubcv mittclbav alle übvigeu Vlus-gabcn ausgegangen:
feine bcvfelbcu, auc^ menn in SÖittenbevg evfd)icnen, ]mc^[ üon uadjtväglidjev ein=
U'ivfung l'utl)ev3 auf fic. äBiv fbuuen abcv fclgenbe (iiiuppcn uou yiacbbiurfcn
uutcvid;eibcu: 1. B, L, U, lautev äüittcnbevgev, jcbcv fpiitcve Uou bcm uovbev^
geljeuben gcmad)t; 2. C, Ü, E, F, G, M, o, \V. uon beuen C auo A. 1) an« C,
084 t*in ScviiiPii l'oii bcv 'i^otntiiiu.i (um £linlion. 1519.
1'] nii'i L). F au'j C. (i niiö F. !\! am CO au-ö D iinb VV aus C geflofion ift;
o. H. 1. K. 1'. O, i;, S. T, V. Doii iLH'lchcii H auf A ,;uviii%l)t , I auf H, K
auf 1, P uub Q auf eiuc bcv Ctmaiid)cu Vlu-Jc^alu'u, 1! auf H, S auf H, T auf S;
4. für ftci) aüciu X.
Uutt'v bi'ii Saiuuiluugi'u IniMflcn uiifovu Sevuiou ,UH~vft „IHavtiui Vutl)i'V'>
uiauclji'vUn) bucljliu mib tractctliu" '.Hu-Jrtalu- üüui lliai lö'2U i^l. i.xxxu-'— xi;i''
uub lUu'jijatH' DüMi Cftütu'v 1^10 iM. lxxvii^' i.xxwir' waäj H ober ciucui babou
abl)äu9igcu Drucfr. ^u Vutljcvs aöcvfeu fiubet cv fid) ^luägabc äöittmbenj 155o
VI ^r. 149" -155" iuuiitteu hei ,;J3etbiid)lciu'J", Smia 1555 1 m. 180"- 18Ü"
U'cfcntlid) nad) D, uub uadj beut 3cuacr lei't VUteuburg 1 ©. 804 — 310, .i!cip3tg
XXII (B. 145 151 uub iWald) X £p. 2292 2313, t)icr iiUxaU mit lUguiig
bin- £te((t'u iwu bcv Icijtcu Cluug uub Uou bcv Vluviifuug bcv .öciligcu, cublid)
nad) A. bod) uiit gvobcn 'Spvaa)fcl)lcvii , bic uovucl)uUid) buvd} falfd)c l'luflbfuug
bcv l'lbfüv,5uu9'>,jcicbcu ciitftaubcu finb, Cnlaugcu :i-^b. XXI bcv bcutfdjcu £d)viftcu
e. 255 -274.
*Jatctuifd), uid)t nad) bcv oben aufgcfiU)vtcn Übcvfctiuug, fuubcvu uad) bcv
bC5 Kmhiridiovi pianini pi'ecalionuni. Viijttciiibci'gae 1543, ftcljt bcv Scvuiuu uutcv
bcv Ubcvfd)vift ,(Ju()inoili) sil pavandus aniiiius ad mocteiii^ iu bcu Wc)annut=
au'jgabcu WitohtTgac 1545 I iJ3L lxxxv" - xi;'', leiiae 155G 1 iM. iicci.iiir'' — iicclix''
uub uiit I}öd)ft büvftigcv (i^iulcituug auf £. 393 Erlaiigae u[>\k lat. vai\ arg. 111
e. 453-473.
?(U'5 uufcvcv 2)avlcguug cvgicbt fid), baß luiv bcu icvt Uüu A ,yi bictcu
babcu; unv .jiobcu abcv buvd;gäugig uod) 1! I)cvau. 3" "-i-^fi^ug auf (1 bciucvtou
Unv, ba^ Ijier uiciftcuö „obev" für „obcv", „fal" uub „faltu" uu'ljvfad) füv „fal"
uub „foltu" uub (\\\d) fouft l)iu uub U'icbcv a füv o fielet, fnunc Ijäufigcv „bcu"
füv „bau", baf; bic C'ubuug bce (sicuitiu« im teiugular „is" uuv Dcvciu.jclt Uuv=
fouiiut, „fuft" biälLH'ilcu füv „füuft", uub bafj U'cuigcv oft bic Umhiutc bc;icid)uct
U'cvbcn: uu-itcvc VlbU'cicbuugcu Hau '^claug tbcilcu miv uutcv bcu \.'C'>avtcu utit.
'-l'nu bcu übvigcu Süubcvbvurfcu l)dtt fid) H utit fciucui Wcfolgc uu-l)v obcvbcidfd),
I! uiil)cvt fid) bcv fd)U'ci,^cvi)d)cu lliuubavt, uub S fd)lic6t fid) bavau uod) an,
mäljvcub fic^ T babcu micbcv cutfcvut : fic ciugcl)cub ,yi bcvüctfid)tigcu , iinivbc ;,u
iLH'it fütjvcu; U'iv uativcu au5 iljucu uuv einzelne IHuc'bvüdc.i N fnlgt äufjcvff genau
A , fammt bal)cv uid)t liu-itcv iu ii'ctvacbt.
lUit bcv latciuifdjcu llbcvfcljuug füllcu luiv iiufcvc Vluegabc uidjt; bcuu U'iv
bevbaufeu fic fic^cvlid) uidjt ;>iutl)evu.
') Man biivf lii'i bcv ^cmiljiuii) uiifcrcv *iliK-iiiUio UoviuiC'fi'^cii, bnfi, Wo feine Vo-^avt Vuui
11 DcrjcicOiu't i|"t, aud) feine fpvnil)lirt)e iievjrijii'benljtil Vuni .\ fiel) finbet, nirfjt ahn clicnfu in
t^cfiuci, nnf C jc.; luit (jcben btibei nod) IjevDov, bnf;, iiienn li nllcin ftd)t, II mit .\ iitiev-
einfiimint, lont)tcnb C füi' i'cl) H mib K niiv biölueileii (nud) felteitcv in bet £ii;veiblueife) niib
Hi'vttitt, ,). 23. S. VtSo S- 8: cvmrt^- ' ' ,liui(t-> li.
lyin Sermon uon bcr 'J*oreitinici jum Stnbcii. Iöl9.
G85
^l)u Sermon uon bcr bcrci)tunn ,)Um ftcrdcn.
m. «. in.
um (vvftcii, Tic Uict)l bcv tobt ct)n nlifdjib tft uon
bijjcv liH'lt niib alten l)l)vcv l)ciibcUcii, ift not, bac-
bcr nienld) fdjn ,5cel)tlicl) tint oibcnlid) ooiicljaffe,
wie CO folt ober cv f(cbcnrft ]n orbcncn, bn-? nit
lilcl)bc nad) ici)ncm tobt nifad) .janrf, liobbcvf; ober
fonft cl)n§ liitliumbC' unter fel^nen nad)flclaJ5cn
fveuiibcn, nnb biß ift cl)n lcl)plidjer ober euf?cr=
tidjcr abfdjicb fon bifjcr Inett, iinb föirt nrlaiib
uiib Iclic flcbcn bcm t^nt.
,3iiiu 'älnbcrn, Sa» man aud) gcljftlid) cljn abfdjieb n()cme, ba» ift, man
üovflcbe frciintlid) (autcrüd) nmlj c^otti-ö niillcu atlcn menfdjcn, Inic fie nnfj
•■■■ bclcl)biat l)abcu, loibbcrumb aud) bcflcre oovgcbung lauttcrlid; umb gottiä
loittcn Oon aücn mcnfdjenn, bereu loljr DiU an3tDel)ffcl bclet)biget baben, jum
iDcnigfteu mit pofeen crcnun-l obber ,yi Uuniig luolttiatcn, loic \v\)x id)ulbig
gclDcBcu nad) bcm gepot brubcrlid;cr, djriftlidjei liebe, aufj ba-j bic fccl nit
bUtjh 6ct)afft mit ijrgcn el)ncm l)aubelt auff erben.
••«' 3ii"i dritten, 2Ban fjo i)berman urlaub auff erben gcicn, Soll man
fic^ ban allel)u ju gott ridjten, ba bcr weg be-j ftcrbeuä fid) aud) l)in ferct
unb unß furct. Unb l)ic t)ebt an bic enge pforte, bcr fdjmalc ftcl)g ,}um i'i.nm
leben, be^ muß fid; el)n Ijglidjer froliri) erlucgeu, bann er ift looll faft enge,
er ift akr nit langt, unb gel)t t)ie .ju, glcl)d) Inie ein tinb au^ ber clcljucn
-■ U'onnng fetjuev matter lel)b mit gefar unb eugftcn geboren lt)irt l)n bifecnn
löet)ten l^timelt unb erben, bah ift auff bißc loclt. 'iUiio gcl)t bcr menfd) bnrdj
bic enge pforten bei? tobtö auf; bifeem leben, unb mie Uioll bcr l)l)mell unb
bic Hielt, ba mir ild l)n leben, grofj unb luel)t angefctjen loirt, S,io ift eö
bod) atlC'J gegen bcm .jufunff tigern l)l)mei Pill enger unb fleljncr, bau bcr
30 matter leljb gegenn bißem l)I)mcll ift, barumb liel)ft ber lieben ()ct)ligen fterben
1 .a^eSS©" ftel^t nur in A unb N 2 f. Sic Ücbcrjdötift fe()lt in f; jüt .3)1. 2. 51.'
(=9Dlortin t'utftcr ■äuguftincri J)ot H ,3;. *))[. C." (=^ Soctor ÜKartin Cutter) 4 ein fccjcftcib i:
7 gebend qn orbcn (■ 8 noc^ ieljnem B qnnga (' be§ jand« K 9 »ettoflcn K lo fviinben 15
12 gegeben C 14 ftimtd^ 15 Ifi 3um minftcn U 17 Soften H crempctn C lit mit
iwm oigen danbel II mit irem eigen ftanbel U 22 unb nufe fürt II nnb'uBfütt I! 27 leben
in bfla eftigc Icbcnn. Unb mie »ol (' 29 jutunfftigen li yo bijjen li
686 6iii ©crinoii Uoii öcv ^i^cifituiui ium ©tcrbcii. V)19.
ci)ii nrlii gcpui't, uiib l)l)ic feft iiciiuct man 311 Intciii 5iatQle, el)ii tag ijljrev
flcpiivt. 5lbcv bir enge gangt beo tobte- mad)t, ba-j imfj biß leben toctjt unb
Ijtieneo enge bnncEt. Tntmb niuf; man ba-j gtaulien nnnb an bev teliplidjen
?oii. II'., -'I geluvt el)no finbö leinen, aU- (>l)vi|tnv jagt: (Jpn lueljb, Umn ecj gepirt, ^0
lel)bct e-:i angft, linin fie aliev genesen ift, ßo gebendt fte bev angft nljmmer,
bie mel)U cljn menfd) geporn ift tum l)f)v ijn bie loett , al^o l)m ftevben and)
mnü man fid) bev angft evtuegen nnb miffen, bac- barnad) eljn gvo^ev vanm
nnb frcub fel)n tüivt.
^^iim lUerbeu, Sold) ^n vidjten nnb bevel)tnng auff bi^c fort ftct)t
bnvtinne yim crften, ba-ö mann fid) mit hinterer bepd)t (fjonbcvlid) ber grofiiften
ftiid:, unb bie jnr ^eljt Ijm gebedjtnif] muglidj-f' lUei)f5 erfunben loerben) unb
ber t)el)ligen ßliriftcnlic^en facrament be§ l)et)ligen Itiaren lepd)namv 6l)rt[ti
unb ber oluug boriovge, bie felben anbed)tig begere nnb mit grofjer ^nuorfid^t
empfabe, feo man fie bnben mag. :il>o aber nit , foU lüt bcftc lücuigcr hai-
borlangen unb begere ber felben troftlid) fel)n unb nit bavob ju feiger ev=
Ware. 9. •.'::. fd)rerfcn. C^bi'iftuv fprid)t, alle bingt fein miiglid) bcm ber bo glaubt, Tnn
bie facrament and; anbcvs nit fetjn, bau ,5el)d)en, bie pm glauben bienen unb
rcl)|cn, toie luir fcben Incrben, *^ln luildjen glauben fie nid)t'J nuti fel)n.
3um f^unfften, Soll man ijbe 3U fcben mit allem ernft nnb blepß, baö
man bie bcllligen faeranumt grnf; ad)t, fie pn ehren babe, fid) frep nnb frolid)
bvauff norlaffe unb fie gegen bie funb, tobt nnb bell alßo toege, ba-; fie tucl)t
ubir aufe fd)tal)cn, V'lud^ bill metjr mit ben facramenten unb l)t)ren tugcnben
fid) befnmmere, bau mit ben funben. Wk aber bie eel)rc red)t geid)ed) unb
\iHvi bie tugent fepn, mufj man tniffenu. Tie ccl)re ift, ba« idj glaub, ei- fe^
ioar nnb gefdjed) mir, \vcii- bie facrament bcbeuten, unb allS, ttias gott ba=
rpnnen fagt unb an^epgt, ba§ man mit lliarien, ber mutier gotti«, l)n feftem
i'uf. !,.>. glauben fpred): Wix gefd)ed) nad) bepnen luorteu nnb 3epd)cn. Tan bie tiiel)l
ba felbft gott burd) ben prieftev rebt unb 3cpd)net, mod)t mau gott fein großer
uncebr pu fpnem Unirt nnb loerrf tbun, bau 'jUn-pfelen, ah ti Umr fep, nnb
fein grofjer eeprc tpun, ben glauben e« Umr fepn nnb fid) frep branff Horlaffen.
^■^um 3ed)ften, Tie tugenb ber facrament ]\\ ertennen, mnfj man bor
Pfiffen bie untngeut, ba Inibbcr fie ferf)ten nnb nnf5 geben fepnb. Ter feljn
brep: bie crftc ba-J erfdjrorflidjc bilb ha tobt«, bie anber bac- graulid) manidj=
fettig bilbe ber funb, bie britte ba-j nntrcglid; unb unbormepblid)e bilb ber
pellen nnb einige« borbamnnfj. ^hi Inerpft ein ijglidj« auf; bif3eu brepen unb
loirt grofj nnb ftarrf auf; feinen .yifaijeu. Ter tobt luirt gro^ nnb erfdjrecflid).
,") numtner C 11 nu'ifllirtjö 1! \-i olimfl A (s;utt)cx- l)at oft .iiuci Stridjc iitifr riii
II fitidit, nic^t um bamit einen Umlaut ,yi tc.jeidjnen, ionbern um cl »on n su untcv|rt)ribcul
ber jcltien (' .^uDOTiid^ Ali UbcftctC ü-'i lictummeven (' 20 im «cfteu (' 29 jeiincm l'>
yii glnuben e^ luav )el) AI! glciitcn c^ lunt fei) V iilnuüeu c« fei; lunv Hl; ;;i uoiiuifien Ali
:i:! erf^toilüi^c H flveulid) li :!4 Simbcn C
6in Sermon Don bcv :^ctcttMiiii lum Stcil'fit. ITili). gg7
ha-:- bic ülobc lHnluii-(tt' luitiii bno jclli Inlb ]u tieft ')■' firt) l'ilbct, ,jii jeljcv
luiv auf^en l}att, ba ]ii fteurct mi bcv tciiffcl, auff bai bcr mciifd) ba-j (ii'cfelid)
(^cpcrb iinb bilb beo tobtv ticff lictvacf)tc, ba bind) bi'tiimiiuvt, Iticfld) iinb ,50^=
tjafft Jnab, bau bo ioU cv liiotl alle bic id}vccflid)cii , (lelilingen, bofje tobt
■:■ fur^alten, bie et)n menid) l)l)c flcict)cn, flctioit obber (^clefjen l)ntt, banebcn mit
cljn inicffln bcn .pin flottt-5, luic er oov^el)ten l)ic iinb ba bie üinbev fleplaflt
unb Doiteibct liatt, Samit er bie blobe natuv jiiv fiiidjt bcc' tobte- iinb ]iiv
lieb unb folgen bcc' Icbcnc- tvcijbe, ba bind) bcv mcufd) yiuill bclabcn mit
fotci^cn gebancfen gotti-i borgcffe, bcn tobt fligc unb l)affc, unb alßo gott am
111 (etttcn enbe ungcdoifam crfunbcn ttievbe unb blel}bc. lan l)lie ticffev bcv tobt
betvad)t, angcfclien unb evfaut, l)l)e fdjluevcv unb fevlid)cv bac- ftcvbeu ift. o"t
leben folt mon fic^ mit bc§ tobte- gcbandcn üben unb ]\i unß fobbevn, loan
er nod) fcvne ift unb nidjt tvcl)bt. I'lbev i)m ftcvbeu, loan ev bon Dbnt fclbc-
fd}on at,5u ftard ba ift, ift c-? fcvlid) unb nidjtv nul!, la mufj man fei)n bilb
In außfcfilatjen unb nit fel}cn töotten, Inic loir l)6vcn mcrbcn. 'JüBo tiatt bcv tobt
)e^n crafft unb ftcvd l)n bcv blobicfcit unfjcv natuv unb i)n fei)ncm unjeijtigem
juöil anfet)cn obbcv bctvadjten.
3um Siebenben, Siic funb inedjft unb loivt gvoB nud) buvc^ l)bv yioiE
anfet)cn unb ju tieff bebenden. Ta {)ilfft ju bic blobicfcit nn^cvc- gclüiffcn,
w ba-? fid) felb§ bov gott fd)cmct unb gvctnlid) ftvafft. Xa batt bcv teuffcll bau
cl)n bab funben, ba-:' cv gcfudjt, ba tvel)bt ev, ba mad)t ev bie funb fjo bill
unb grofe, ba foE ev alle bie fnvbaltcu, bie gefunbet l)abcn, unb mic bil mit
tnenigern funben bovbampt fcbn, Ta-? bcv mcnfd) abcv ntufj ooviagcn obbcv
unlDillig nievben juftcvben, unb alfjo gotti-:? bovgeffen unb ungeboviam cvfunben
•j.s bleljbcn bifj t)n tobt, fonbcvlid) bic h)cl)U bcv mcnfd) mct)nt, er muß bic funb
alfj bau bctrad}tcn, unb tbu Inolt red)t unb nuiaid) bvan, ba5 cv ba mit umb
get)e, alfeo finbt cv fid) hau umbevel)bt unb ungcfd)irft, %o fccv, ha-5 aud) alle
fel)ne gute iBcvd ,5U funben Uunben fcl)nb. v'luf3 bem bann muß folgcnn cl)n
unlniUig ftcvbeu, unget)ovfam gotti-s löillen unb cluigcä bovbamncn. Xan bic
30 funb betvad)tcn batt ba fein fug nod) ;icit, ba-j foll man l)n bcv ,5cit bc-5 lcbcn-3
tt)un. 311^0 Oüvfevct uuB bcv bofje gcl)ft alle bing, am leben, ba luiv foltcn
beö tobts, ber funb, bcr l)eüe bilb ftctig uovaugcn Ijaben, '3115 pi5. öO ftet, >iii. r.i, 0.
^JJ!el)n funb fei)n miv aljcit bovaugen, fjo tbut cv unfj bie augcn yi unb
Dovbirgct bic felben bilb, ^llm tobt, ba loiv foltcn nuv bac- leben, gnab unb
jÄ felideit boraugen l)abcn, tbut er un§ ban aUer erft bic augcn auff unb engftet
unfe mit bcn un,5eitigen bilbcn, i)(\-: tniv bev ved)tcn bilbcn nit febcn foUen.
2 znüiä) gctnb 11 U '■) 3a9f)afft U (i mit cinftictlung bcn jorn flotä " niit l)n=
luidlung bc§ jorn gotS R 7 füi(^t AB (»9I. unfcrc »cmerlung 3U ©. G8C 3. 13| foriJ^t 0
9 fliegen unb tjoffen H flictje iinb ^ofjc K 90t btm ()crten om li Vi jetfis atfo ftard IIK
17 unb 6ettac^ten ( l'J anjegcn C 22 ba tfüt er nüc bic für, bic K bic l)c gcjunbct C
2;'. wenigen l'.R 2G olfo bann IIU 2" iinbcrctjbt 15 ai böge U
(388 ^^n Scimoit ton bei' '-!3fvoitiinn yim ©tctViai. l'^'l^.
,i!im IHdjten, £ic l)eUe Unit i^voB iinb \wä)\t niid) bind) l)t)r JuniU
niifcljcn inib l)arttc'3 bcbcnrfeii ,]u unweit. 5)a 511 t)ilfft ubir bic iitaB fccv,
ba-j iiinn c^otti-j iivtel)! nit )vcX)%, ha l)iii ber bofje flclift bic fecl tiTl)bet , bno
iie fid) mit iibvif(cni unmi^cn imUiit;, Oi'i '"it bein aller fcvlidjftcii juniljciiicii
belobet iiitb fovidjeii )ol flotUd}-:' rabtc- l)el)mlirfeit , ob fie tuivfcljn fei) obbev -i
nit. .sjie iibet bev teiiffell ieiin IcWe, fliaifte, liftigifte fiinft unb Hormuflen.
3?nn bn mit füret er ben menfd)eii (feo er e-J norfibt) ubir (^ott, bi>3 er l'udjt
,5ei)d}en ciottlid)-- Unllen iiiib uiu-iebultig tnerb, bno er nit tuifien foU , oli er
Dorieben fet), madjt t)bm fctjnen gott liDrbed)tig, ba« er öill luil) nod) elinem
anbern gott fid) feljnct, fnrtUid), l)ie gebenrft er gottiv lieb mit cljnem fturm i'
minb nnB,]nleid)en nnb gottis bafj erluerfen. '^\[)c mebr ber inenfd) bem tenffcU
folget nnb bie gebancfen let)bct, l)t)e fcrlid)er er ftel)t, unb ju lc|t nit mag
erbalten, er feit tin gottic- bnfe nnb Icftening: ban tüae* ift co nnberS, ba« id)'j
liiiffen liiill, ob id) oorfebn fei), ban id) Unll atlc' Iniffen, Uhvj gott Inelif} nnb
l)l)m glcl}d) fein, bao er nid^tc- mebr Uiiffe, ban id), nnb al^o gott nic^t gott i'
fei), f5D er nid)tv nbir niid) Unffen foÜ? 1a bell er fnr, loie inl .söebben,
;3nben, (sljriften finbcr Innloren locrben, nnb treibt mit foldjen ferlidjen nnb
tJovgebencn gebancfen 150 niU, bao ber nn'nfd), ob er fonft gerne ftürli, bodj l)n
bifjem ftncf nnloillig inerbe. Xoo bi'i)ft mit ber bcUe angefodjten, luan ber
nienfd) mit gebanrfen fcl)nev forfebnng loirt angcfodjtenn, barnber i)m pfalter -"
gar Dill ctagen ift. Äun' l)ic gcluinnet, ber bnt bie l)el, fnnb, tobt niiff einem
l)anffen nbirlonnben.
^^)nm 'Diennben , -Jhi mnf] man l)n bifsem banbell allen Hlcljf; anfercn,
ba-j man bljf^cr brel)er bilb fel)n'j ,',n bnnf; labe, nod) ben tenffeli nbir bie
tbnr male, fie merben felbo al.^nftarrf l)erei)n fallen nnb baä l^er^ mit l)l)rcm :■'
anfeben, biopntirn nnb ,',e')g^'" gn»!' ""i> g^i' l)nbabenn Umllenn. llnnb loo
bao gefd)id)t, fjo ift ber menfd) oorloren, gottio ganlj liorgeffenn, ban bifje
bilbe gel)oren gar nid)tc' l)n bifje ,iel)t anberc, ban mit l)l)n ]U fed)ten nnb fie
onfi ,in trel)ben. ,,ui H'o fi^" allein fel)n, an bnrd) fel)cn l)n anber bilb, geboren
fie nl)vgen bin, bau l)n bie belle nnter bie tenffeli. ■■■■>
ÄH'r nn luol mit bbn fed)ten loill nnb fie anf^trebbcn , bem loirt nit
gnng felin. bac- er fid) mit Dbn ;,erre nnb fdjlage obber ringe, ban fie luerben
l)bni ',11 ftard fet)n nnb mirt erger nnb erger. Tie fnnft ifto ganlj nnb gar,
fie fallen laffen nnnb nid)t>? mit l)bn banbeln. 'JlMe gebt aber bao ,',11? (v^§
gcl)t alfjo ,',11, Xu miift ben tob l)n bem leben, bie fnnb l)n ber gnabenn, bie -.:•
bell t)m l)l)mell anfeben, nnb bid) lum bem anfel)en obber blict nit laffen
tvcl)bcn, loan birc- glel)d) nlle (vngell, alle (n-eatiir, l)a, luenS and) bid; bnnrt't,
•" tvcib (' 4 nbvinflcu .M! „mit bem" fcf)lt C i; »lovmügen 1( s unb fic=
biiüifi 1; fi icf)ifv Iftntt „l)i(( iinl)"l i! imd) cintm (' 12 nit moii firtj ciitf)altcii 1.'
i:! it^ »iiifii r is j^cviirv 1! 21 flcloinnft obcv (irfigct, bfv l)nt I! -M iinrt) bon tcnjffl ('
2.'i tliuv It icUi« Hilf 3U ftaiit U
<?in Scriiinti luiii bev 3^inoitiiiiiT jiim Storlifii. 1519. 6g0
flott fclbv Qiibt-vc' fllvloc^cn, bn-j fii- bocf) nit tl)im , atiev bcv t'oB c-jCDtt mncfjt
ci)n foldjcii id)i'l)ii. 'ilMC full man bem tl)uii^
^um ^Scl)ciibeii, Tii niiift beii tobt nit Ijn l)l)in fclb-3, nod) ijn biv obbcv
bcl)ncr nntnv, norf) l)n bcncn, bic biird} i^otti-? ^ovii fiotnbtct leljn, bio bcv tobt
■■■ ubiv Urnnbcn ()att , anfcl)en obbcv bctvadjtcn, bn bift anbcvö lunlovcn nnb
hjirft mit t)l)n nbtv uninbcu, Sonbcvn bcDii miflcn, bcl)ny t)cvljicn ficbandtcn
nnnb nlic bct)nc fDn i^cliniltifllid) fcvcn Uon bcm iclbcn bilb, nnb bcn tobt
ftavct nnb cmfig nnicljcn nnv ijn bcncn, bic ijn iii^tti-j c^nabcn gcftovbcn nnb
ben tobt ubiv Uninbcn liabcn, fuvuemlid) l)n 6l)vifto, bavnnd) l)n atfen )ci)ncn
1" f]el)(igen. Sid), l)n bitlcn bilbcn loivt biv bcv tobt nit idncrftid) nod) gvctnlid;,
ja bovadjtct nnb gctobtct nnb i)m leben cvtunvget nnb nbiv lonnbcn. Tan
6t)viftu§ ift nidjt» ban el)tcE leben, fcl)u lieljligen and), l)(ie tieffev nnb ticl)ftcv
bu bir biß bilb el)nbilbeft nnb anfiljeft, l)t)c me()v bc-3 tobte- bilb abfclt nnb
Hon l)l)m fclb-J bovid)!iiinbt an altes ]cvveu nnnb ftvel)ten nnb Ijatt alfjo bcljn
1' t)crti fvib nnnb mag mit (5l)vifto nnb t)nn (5:i)vifto gevnglid) ftcvbcn, Ä^ic
3lpoc. ftctt: 8clig fetjnb bic, bic ^n bem f)cvvn C^livifto ftcvbcn. 'Ä)aa ift bebent -:*!('• n. i--
Dhnnevi 21. Xa bie tinbev Hon ^"^fvacl, Hon bcn fenvcnben fd)langcn git:)if)en,^*i'-"-i".on
nit fidj mit bcn fclbcn )d;Uingen ]cvvcn, ionbcvn bic tobte cl)vnc fd;langc
muften anfel)cn, ba fielen bic lebenbigcn inm l)l)n iclb-:' ab nnb öovgingen.
-'» v'llfjo mnftn bid) mit bcm tobt b'bvifti allclin befunimcvn, ho loivftn bao leben
finben, nnb Ino bn ben tobt anbcvfjloo anfilicft, fjo tobt ev bid) mit gvoifcv
nnvuge nnnb pel)n. Svnmb fagt 6!^riftu§: '^sn bcv Inett (baS ift and) ijn r^'O. ir„ m.
nnjifclb) loevbet i)l)v nnvnge InVbcn , ^n miv abcv bcn fviben.
^■^nm (yijlfften, X'Ufjo mnftn bie fnnb nit anfclicn l)n benn funbevn, nodj
a.-. i}n bdjncm gctoiffcn, nod) l)n benen, bic l)n fnnbcn cnblid) bliben unb oov=
bampt fcl)n, bn feveft gclinfjlid) l)l)nad) nnb toivft nbivlonnbcn, fonbcvn abteven
bel)n gcbanctcn nnnb bie fnnb nit ban l)n bcv gnabcn bilb anfelicn, nnb baffelb
bilb mit allcv cvafft l)n bid) bilbcn iinb Oov angen l)abcn. Tev gnabcn bilb
ift nit anbcr§, bon 61)viftuä am 6veu| unb alle fel)ne lieben t)el)ligen.
;i-j SUie bovftelit man baS ? bas ift gnabc nnb bavmbevlucfcit, bao (^liviftno
am Gventt bcl)nc fnnb oon biv nlimmct, tvegt fie fnv bid) nnb cvlonvgct fic,
nnb baffelb feftiglid) gtanbcn nnb lun- angen l)abcn, nit bvann 5loel)fcllnn,
ba-j l)el)ft bn-o gnabcn bilb anfcben nnb l)nn fid) bilbcn: Tcffclbcn glcidjen alle
l)ct)ligcn l)nn l)l)vcm lel)ben nnb ftcrben and) anff l)l)n tvagen bcl)nc fnnb nnb
3.-. fuv bic^ lel)ben unb erbel)ten, loic gefd)vieben fteet: St)ncv tvag bei? anbevn »it. fi,2.
buvben, feo evfnllet l)l)V (?l)viftn-j gepott, alfjo fpvid)t cv fclbev 'DJiatt. vi. .\iommet iwoiin ii.:;s.
ju ml)v all bic l)l)v bclaben fept nnb avbci)tet, id) Inill cud) l)elffcn. Sid), fjo
magftu bel)u funb fid)ev an)el)cn anfjcv bel)ncm geUnf3cn, fic^, ba fel)nb funb
2 ben t^un C 7 tobt ftatvig (' tobt ftcttigl V [., greulich ftcrben B 17 feurigen C
18 bie tobten örine fdjtnngen II bic toben eriuc irfjlnngen K 19 icbcnbingcn A 25 61ei6en C
34 oiiff t)t)ni r. :5G fomcnfC
Snt^crS mnU. II. 44
(300 ^n Scrmoit um bcv S^crcitiiitci ',mn Steiin'ii. l-MO.
nl}mcr fimb, ba fci)nb fic ulicvUninbcn iinb l)n (5t)rifto liovfdjhinbcn: bau (\[el)ct)
Itiic er bct)ncn tob oiiff fid) injnipt iinb t)i}n eilnivftt, biv> ev bir tut icl)nbcii
mac[, ßo bit anbcrc- flieiibft, bn-j er bl^r bn-j tl)iit, iinb bcl)neii tobt l)n t)l)iii,
nit 1)11 bt)r anfitie|t, nlt?o nljmpt er aiid; bel)n fiinb auff fid) iinb l)n icl)nev
!'^eved)ttcfeit aiiB lauter finnbeit bir itbir Ininbt: ^o bii ba-i f\laubift, ßo tl)un
fie bl)r nt)itiTner fd)nbcit. ".'ÜBo ift C»t)riftiic>, bi-i khtni- iinb gimben bitb Intbbev
i.b-or.ir.,.',7. bcc- tob§ rinb fiinb bilbt, linder troft, hai fa^t '^-'oi''"'? l.tiovin: V>. (Mott
)cl) lob imb bauet, ba-j er miß l)ii Ct)rifto geben batt ubirlinubung ber fuiib
unb beo tobt-?.
3um 3>i^flffteii , '.'3i!iftii bic lieüc unb eliiicifeit ber ^lelin mit ber lior=
fet)ung nit l)n bir, nit l)n l)l)rfelbC', nit l)n beneu, bie Uorbampt fcpu, aufeben,
auc^ nichts Mummevn mit BoöiU menfd)cn l)n ber ganljcn Inelt, bie nit lior=
ief)en fet)nb, bau l"iit)ftn birf) nit für, fjo ti'irt birf) biß bilb fdjlninb ftnrljen
unb ',n bobcu ftoffeu: bvumb muftu t)ic gctnalt üben, bie augeun feft 3ul)al=
tenn für jold)em blict, bau er gar nidito iinii ift, ob bu taiifcnt jar bamit
iimbgiengft, unb luirterbet bid) jii mall, bu muft bod) gott laffenn gott felju,
bac' ev luiffe mebr Hon bir luan bu felb-?. Xiumb fid) bao tibmeliid) bilb
^"briftum an, ber umb beljncn loillcn gen t)cU gefareu unb toon gott ift t'ov-
loffcn gctDc^en, alf^ el)ncr ber Uorbampt fei) eloiglid), ba er fprad) amCsreulj:
a);.ittri.27,4r,.Cf(t, cli, lama afabtl)ant, D mepn gott, o mei)n gott, luarumb baftii mid)
üorlaffcn? £id), i)n bcm bilb ift ubiruninben bepu belle unb bcpn ungelinfj
Dorfel)ung gctoi^ gemad)t, bau ^o bu ba mit allepu bic^ befummerft unb baö
glanbft für bid) gefd)ebn, fjo lüirftu l)n beut felben glauben bebalten geluifjUd).
Xrumb lac' birc' nur nit auf] ben äugen nl)cinen unb )ud)e bid) nur in (5l)vifto
unb nit l)n bir, ^o linvftu bid) elüiglid) l)n l)bm finben.
XHlfjo Inan bu Pbriftum unb all fel)ne bepligeii aiifibift, unb biv Inoff
gefettet bie gnab gotti-?, ber fie al^o erluclet batt, unb blei)bft nur feft l)n bcm
i.woj. i-2,.'i. felben liiolgefatlcn , ^o biftu f(^on aiic^ crlnclet, luie er fagt Okn: 12. 'äüc,
bie bid) gcbenebeiien, folleii gebenebebet fel)ii. .s^affteftu aber nit i]u auff nllel)n,
unb felleft l)n bid), fjo loirt bii el)n unluft evUnnt)en gegen gott unb fepne
f)cl)ligcn, unb alfjo l)n bir nid)tö guty finben. Ta bntt bid) für, han ba loirt
ber bbfje gel)ft bid) bi» tvebben mit HiU liften.
3tidit. 7,i,-,ii. ^um 2vel)tiel)enben, Xifje brel) bilb obber ftrebt ift bebeut :,^subieum 7.
Xa Webeon bie 'JJiabianiten mit brel) bunbert man an brel) orten pn ber nad)t
angriff, bod) nit mel)v tl)et, bau liefj broiucten blafen unb lid)tfd)crben \n
fammen fd)lal)en, bac- bie fepnb flohen unb fid) felb'5 evlourgten. '^llf^o fleugt
tob, funb unb b^H uiit allen Pbreu erefften , fjo loir nur 6l)rifti unb fepner
l)Cl)tigen leud)tcnbe bilb pn niif; üben pn ber nad)t, ba-:- ift l)m glauben, ber
1 utiivlDimbcn I! novirfjüntgcn c; (; „ift" fel)tt C l.'i bnS Intb C Ifif. „bu
itiiift bod)" big „Itinii bu fcld«" fetjlt in (' is umb brt)nont tuillru P. 22 „baS" fiiv
„bnn" AU |„ban" Jdjon CI 2"> l)l)u \ji)m AI! 2<.» .tiofjoftu nliri K .'lo cvuiarfjfcn Uli
3'"> nngrcifj C
6in ©ctmpii uoii bcv SBctcilimg .^iiiii Stcvücii. IM!). 691
bie botjcii bilb uit fil)ct nocf) fel)cn m(\C[, lax]n \n\\\ mit ftottic- \xioxi alo mit
bvometen n-i)tuMi iiub ftcvdcn. ^Ußo fiivet bie fclb figiiv ^faiao !'. finr licblid)?.*. 9.4.
el)ii Uiibber bie ielbcnn brcl) bilb iinb fprirfjt lum 0"I)ii)'tii: Tic laft m)iicv
buibni, bie viitl)c iet)iu'is viicfen, bnc' iccptci feljucy tvet)bcv-j t)a|'tii iibinminbcn
■• glcl)d) Itiic ju bcn jeljtcn bcv 5Jiabianitcn, bie ©ebcon ubiilnanb. Vllv fpved)
ev 'Tem-2 iHi(ct-j fiinb (bas bo ift el)it idjiucvc Infi fcljnev burbcn l)ii fetmcm
cicmifien) iiiib beii tob (bcv bo ift cl)ii vuttjc obbcv ftvaff, bcv bo bvitrtt icl)iien
vucfeii) unnb bie l)eÜ (bie ct)n fccptev unb gcUialt ift bc-j tveljbev-ä, bo mit 9C=
fobevt luivt cUiiflc-:' bcluilcn fitv bie fiinb) .öaftii all':? iibivlmiuben, loic c-j bau
1" flcfd)cl)cn ift 311 ben ^cljtcn iluibinii, baci ift biivd) bcn (^Uiiibenn, bn biivd)
ÖJcbeon an all fd)h)evt fd)lafl bie fel)iib üoviagt\
2Öeu l)att er bai tl)an^ ''ihn tü-cuif, bau bofclb l)att cv unß fid) felbö
bevel)t el)n bvct)fclttn bilb iinfjcvm (^tauben fiiv^ubalten luibbcv bie bvel) bilb,
ba bcv btifje fldjft imb iinfjcv nntuv iuif5 mit anfidjt niif} bem fllaiibeii 311
i' vcl)Bcn. (Sr ift ba§ lebenbig unb unftcvblid) bilb ttiibbcv bcn tob, bcn cv cv=
litten, unb bod) mit fel)ncv uffcvftnnb tum tobtcnu ubivlonnbcn l)n fel)ncm
leben. (_h- ift bac' bilb bcv gnabcn flottic- »uibbcv bie fnnb, bie cv anff fid)
genommen unb buvrf) fel)neii unubivluinbU^en gctiovfam ubivltunben. 6v ift
ba-i lH)melifd) bilb, bcv uovlaffcn uon i^ott, alß ct)n innbamptcv, nnb bnvd)
•jo fcl)n aliev mcdjtiflift liebe bie l)eU ubivliuinben , bc,icuflt, baC' ev bcv licbft fun
fei) unb unfi allen baffclb ,5U eljgcn geben, feo \mx al^o glauben.
3um U>ievljcl)cnbcn , S^i ubivflufe l)att cv nit allein l)n l)l)m fclb-j bie
funb, tobt, l)ell nbivuninbcn unb \m\>, fuvgebalten ^u glauben, 5onbevn ,^u
mcl)vem tvoft and) fclbft bie anfedjtunii cvlitten unb ubivUuinbcn, bie luiv l)n
2,-. bißcn bilbeu t)abcn. (jv ift eben fjo lüol angcfod)ten mit be» tobt», bev funb,
bcv bell bilb at-3 Iniv. Te? tob-J bilb bitten fie l]lim fuv, ba bie on^fi fagten:
ßv fteig nu (jcvab Uom Cücutj, i^x l)att anbev gcfnnb mad)t, ev l)clff l)l)nt nu 5«<ittii.v7,4n.
fel6§, aU fpve^en fie 'S)a, ba fil)ftu ben tobt, bn nuift ftevben, ba l)ilfft nid)t3
fuv\ @lel)d) loie bcv tenffcl cl)nem ftcvbcnbcn menfd)en bc-5 tob-? bilb evfuv
»i rucft unb mit fd)verflid)cm bilb bie blob natuv fd)uttet. Xcv funb bilb biltcn
fie l)m fuv: 6v ^att onbev gcfunb gema(^t, ,3ft c^ gottiv fun, §0 ftcl)g evw<ittii.2;.w.
[)txab K. aU fpvctf)cn fie '5clinn mevrf fcl)n fa(fd) unb lautcv tviegevel) gc=
locßcn, 6v ift bcc' teufelü fun, unnb nit gottio fun, cv ift fel)n mit leib unb
mit fecle, 6v t)at nie fein guto tl)an, bau el)tell boBbeit'. Unb glel)d) loie bie
3r. ^ubm Pt)vifto bifee bvel) bilb ,yi tviben uuovbcnlid) nnbcvnanbev, alfjo loivt
bev meufd) non bcn felben ]n glel)d) auff el)u nuil uuovbcnlid) beftovmet, ba-J
cv Oovivvct lücvbc unb nuv balb bov,^mel)ffell , )üie bcv l)evv bie oovftovung
6 „bo" fcl^tt in C 8 ba mit 15 '.) ot C 11 ttoiflaat AI! IC oiiffciflniib ßll
iiffcrftcntnufe I! öoit lobten tccjcugt, iiBcrltunbcnn (' 18 uniibcTWinbifltirtjcn J5 19 flot
warb, ot§ 1; 24 sroifcvcni ttoft U 2.j bijm 111! bitb AHllU 2G tob? Ritten ('
29 Bilb fürnjcnbt unb U :J0 jc^ütct H cngftigct U cimcutit ?(H§g. a :!ö bilb fürioorffen
«norbcnlid^ li :J7 ^ctftcvnng U jcrftöviinfi K
44»
(302 6^"i Sermon iioii bcv 3?creititiig iitm Stevbcn. 1^19.
yuf. 19, 43i. 3eriifalcm t)eidjvet)bt 5itcc 1!'. Xn-5 i)t)r fel)nb fic umbgcbcn mit ci)ncin üijiitt,
ba-i fie nit au% hinben fumincn (bnc- ift bcr tobt), has fie fie an allen enbcn
cn^ftcn nnb treljbcn, ba-5 fie nljrgcn blcbbcn fiinben, \>a-i W)n bic funb. ^uni
britten, ba§ fie fie nl)bbci- fcijlatien Ijnr erben nnb laffen !el)nen ftebn anff
bcm anber, ha'i ift bic bell nnb norbniebfflnng. Ter bellen bilb trieben fie
M,itiii.2-,i:!.jn bbtn, i>a fie fagten: (i-v Oortralnt gott, laß feben, ob et)r l)l)n erloße, er
fagt, er fet) gottiö fun, alf] 1prect)en fie '(Jr bort l)n bie bell, ®ot bat bbn
nit corfetjen, er ift einig fnrnunffen, e-j bilfft l}ic fei)n üortrarocn nod) boffcn,
es ift umb fünft all».
3Bic \vX)x nn fdien, baö C^briftus Im allen ben hiortcn nnb grenilicf)cn
bilben ftiü fdjiüeljgt, nidjt mit bbn fid)t tbnt alf^ boret obber fehe er fie nicljt,
üoranttroi-t fel)nö, nnb loan er fc^on antloortet bttt, §o bet er nnr nrfad)
geben, bai fie mebr nnb gremlidier betten gepierret nnb getrieben, Sonbernn
aUel)n anff ben liebften loillen fetjno natterä ad)t bott, %o gan^ nnb gar, bac?
er fe^na tob'3, feljner fnnb, feljner bell, anff bb" getrieben, Porgift nnb fnr
».'HCl':), 3^. fic bittet, fnr bbren tob, funb nnb bell: "Jllßo folnn Inpr bie fclben bilb and)
laffen l}er fallen nnb abfallen, Inie fie moUen aber mngcn, nnb nnr gebencfen,
ba5' iDbr an bem uiiUen gotti-j bangen, ber ift, boc' nnr in (s'brifto bafften
nnb feftiglid) glenben, nn^er tob, fnnb nnb bcU feb nnß Ijn t)l)m nbirrtnnben
nnb mug nnS nit fd)aben, 'Jlnff ba^ al^o C^briftn-; bilb bn nn^ allebn leb,
nnb mit l)bin bifputircn nnb bnnbelnn.
3um gunfftiel)cnben , 'Diu fumnien lubr loibber ,^n ben belügen facra=
menten nnb ).)i)X(n tngenben, bac- mir lernen, luo Im fie gut iebn nnb fie .jn
pvaudjeu. il^ildjcm nu bie gnabe nnb ljel)t oorliben ift, ba-? er bebdjt, abiol=
nirt, berid)t nnb beolet Inirt, ber liatt niol groß nrfai^, G5ott ju lieben, loben
nnb banden, nnb frolid) yi fterkn. So er anbero fid) troftliii^ borleffet nnb
glaubt anff bie 5acrainent, luie broben getagt, bann pn ben Sacramenten
banbelt, rebt, Inirctt bnrd) ben priefter !Eepn gott 6l)riftnä felb« mit bpr,
nnb gefdjcben ba nit menid)en tnerrf ober tnort, Xa gerebt bpr gott felb-ä alle
bing, bie ijt fon Ü'brifto gefagt fcpn, nnb Unit bie facrainent epn Unirtieidien
nnb urfunb fel)n, (5l)riftu-3 leben foU bepnen tob, fepu geborfam foll bepn
funb, fepn liebe bepn belle anff fid) genommen iinb ubirtonnben baben.
Xaryi Unrftn bnrd; bie felben faeramcnt epngelepbet nnb forepnigct mit allen
bepligcnn nnb fnmift pn bie red)te gemepnfd)afft ber bcpligen, al^o bac^ fie
mit bpr in (^l)rifto fterbcn, funbe tragen, pell nbirminbcn. S;arauB folget,
bae bie faeramcnt, ba-i ift bie eiifjerlidie imirt gottio, biird) epneii priefter ge=
iprodjen, gar cpii großer troft iepnt unb glcid) epn fidjtlid) jeidjen gotlidjcr
mepnnng, baran mau fic^ palten ioll mit cpncm feften glauben, al§ an cpnem
1 Succ. ij. C 5 bilb toiirffcn fl) im fiiv, bo jl) li il crlöfte H 9 al-3 umb fünft II
aüe'i iim6 fünft i; 11 ftorct li i:j nnb gefpött ttibni K 17 mügcn li 20 nu'ifl 1!
nllcn fcl) (; 2;; t«o Ijo A 2', bcölct li 2<i fr&lid) 1! tvöftliri) 1! 2« bn ncrll)t)t bir flot li
oüc bl) bind C :i:! fncrnnifut (iclcibct II fncrnnifnt (iflicbct K ;!t< al-i nincn H nl« einott li
(*in Sermüll vcn bcx ^i<cvcitiiiifl jiim Stcrlicn. 1M9. 693
guten ftab, baiiitt l^sacob bcr patriaid) biivd) bcii ^sinbaii niiu^f, ober alo ci)ii isioi. 32,10.
latcin, bnvnacf) mnii fid) iid)tcn uiib cl)u aiig aiiff linbcii foll mit allem ulel)B
biivrf) bell fiiiftevnn lueg bco tob-5, funb unb l)cU, löie bev pvüpf)ct fagt : 3jel]n-«i. 113, lus.
liunt, l)evv, ift ei)ii lid)t mei)iiev fuß. unb 5. '"IVtev: SlMv l}abeh cl)n gcluif^e-? iM'cu. 1, iv>.
r. luort gottt'J, unb l)ln" tt)ut lool bvan, §0 l)v lel)n (onrnedmet. tvc- mag fünft
nidjtä f)clffen ijn tob« noten, bau mit bem lieidjen werben all cil)alten, bie
evlialten luevbcn. Cvc- liunjfjct auff I5l)nftum unb fein l'ilb, ba-j bu mngft
luibbev beC' tob-ö, funb unb liell bilb fagen 'Wot l)at im)v jugcfagt unb el)n
gclüijj jeidjen feljnev gnaben i)n ben facvamcntcn geben, ba» 6l)riftuy leben
1" mel)nen tob l)n fel)ucm tob ubirlininben l)ab. feljn gedtivfam mel)ne funb l)u
fernem Un)beu luntilget, fel)n lieb mei)n l)cll i)iui fei)nem lunlaffen juftovt
I)abc, hai' tieic^en, hal^ jufagen mcl)nei' fctideit »oiit ml)v uit liegen nod) tviegen,
0>ptt bat ec' gefugt, gott mag uit tigeu, und) mit Uun-ten uod) mit Uievrffii',
uub luev alfo podjt uub fid) auff bie fatvament ftunct, be-j ernu'luug uub
■'■ Pinfet)ung Iniit fid) ielb an fcl)n forg unb mufje tooE fiubeu.
3um 3cd)kl}euben, .s>ic ligt nu bie aüer gvoßifteu mad)t au, bac< man
bie f)el)ligeu faciament, i)n Uiild)eu ebtel gotti-J luovt, 5nfagen, 5cid)cn gcfd)e[)eu,
I)od) ad)tc, l)n cbven l)alt, fid) bvauff borlaffe, im-i ift, hai man luibbcv au
ben facramcnten nod) an benu biugen, bcr fie fel)ub gelniffe tieicdcnn, .^meiffel,
-•<' bau tim baran gc',liH'l)ffelt, fio ift e-ii aüä lunloreu. Tann mie im)r glauben,
fo luirt UUB gcfd)el)en, alfj (Miriftu-:? fagt. Ähvö dulffj, ba-5 bn bl)r innbilbeft M""|'-<.ii-
uub gleubeft, ber tob, bie funb, bie l)cll ber anbcrnn fei) in 6t)rifto ubir=
lüunben, '-H-'an bn nit and) glaubft, ba-i bel)u tob, bebu fuub, bebn f)ell bl)r
ba ubiruniubeu uub bertiiget fei), unb alßo ertofjet feljeft^ 3o mere ba-ä
-■• fncrament gar umbfunft, bie lt)el)l bu uit gteubft bie bing, bie bir bafclb an=
,5Cl)gt, geben unb borfprod)eu lucrben. Xa-5 ift aber bie gralciainft fuub, bie
gcfd)el)en mag, burri) mild) got felbcr i)n fct)uem lüort, ,3ei)d)en unb luerd al»
ein lugner gcadjtet luirt, aE§ bcr ettUm-5 rcbt, 5el)ge, ,3ufagc, bah er uid)t
mel)nc, noc^ t)aiteu molle. Xcrl)albcn ift nit fd)impfeu uiit ben facramcnten,
3» ($5 mut5 bcr glaub ba fci)n, bcr fid) brauff oorlaffe unb frolid) luage pn fold)
gotti-J 3cpd)cn uuub jufagen. 3i^a-3 luere ba« für cpn fcligmadjcr obber gott,
bcr unfe nit modjt obber inolt Oom tob, funb, l)eU fetig mad)euu ? (y-j muß
groß fepn, tvab bcr rcd)te gott ^ufagt unb tuirdt.
€,50 tumpt bau ber tcuffell unb blpffet bir cpn 'i^ Hiie, luan id) bau
■■^ bie fücrament t)ett unlüirbig empfangen unb mid) burd) mepn imlnirbidcit
folc^er gnaben beraubt T .s3ic mad) bao (üent für bid), iac- bid) loirbidcit,
4 fÜB U 5 baä k iciii {' (5 nolcn li tc^altcii, bie k^alteii li 14 fid) nuff
bt) jacramcnt ftenet r fid) ouft bie iacvament »ctlaßt U fid) uff bie jacrament BcvloBt li sacra-
niemis liilenter iiiiiixus lilusg. a lö uiib nuig V lü gcrf)ljel)enbe A 19 gewi^ cjeidjcii
gcSeii, nid)t ciroeiffct t: 20 baton ge}im)fe(t Wirt, fo ift li 24 erlöget li 29 Bcrnicin
noc^ II iMoltc V mit bem faeroment C :!4 üleft C bUfit IIU (.btinfef, luie bie Cvf. SI1109.
giebt, ^at lein eonbetbxucf)
(394 ^J^'i 3crmou uoii bcr 3<cveitiniiT jiim Sterben. 1519.
uiUDivbidcit lud)!« aufedjtcii, )d)aui nur ju, bao bii giaitbit c-3 feljii gciiniie
3cl)c^cn, tüavc inort flotti-j, ßo biftii uiib blctjbft luoL luirbigE: fllaub madjt
lütrbifl, jroeijffd uuidjt iinintvbigf. Savumb lüiU bcr boßc geiift biv an bev
mirbicfeit unh iinlinvbirfcit fiirlucnbcn, bac» cv biv cl)ncn ,^uicl}ffeÜ unnb ba
buvdi bie facvamcnt mit i)icu Uicvrfcii ]ü lüdjte unb gott i)ii )ci;neu liiortcn
cijneii lügner madje.
G)ott gi6t biv iimb bcl)tier loivbiiJcit luiUeii iiiditS, (fv baUu't ai:d) ieim
Wort unb fatvanunit auff bel)uc Unvbirfcit iiidjt, iuiibevii aiiß lauter giuibcii
baluet er bid) iinliurbigen aiiff feijii iiunt unb 3cl)d;en. Sarnii l)alt mir fcft
uiib fprid) 'Xcr mir fin)n ',ei)d)cn inib luort gibt iinb geben tintt, bao (5l)riftu-;
leben, gnnb nnb l)i)mel mel)nen tob, innb, t)cU mir nnfdjeblid) gemad)t t)ab,
bcr ift gott, mirt mir bie bing Iüüü lialtcn. .s^ntt mid; ber priefter abfotoirt,
[50 öurlaß id) mid) brauff alc< auff gottic> liuirt felber. Seljnb e-j bau gottiv
luort, fjo roirt c-:- War icl]n, ba blei)b id) auff, ba ftirb id) auif. 2an bn
folt eben §0 fcft traluen anff be-S pricfteri? abjointion, alo iimn bir gott el)nen
bfonbern enget obber '.JtpoftcU fcnbet, .;^^a al5 ob bid) t5l)riftu5 felbC' abiotoiret.
3um Sifaen^etjenben, 2id), el)n fotd) liortciiU t)att, ber bie facrament
erlangt, ha-j er et)it ,5ei)d)en gottic- erlangt nnb jnfag, baran er feijnen glanlien
üben unb fterden mag, er fei) l)n (.^tiriftuc' bilb nnb guter bernfft, "iln loitd)e
',ei)d)en bie anbern allel)n i)m glauben arbeiten unb fie mit bem begirbe bcv
berljen erlangen, luie InoU [ie and) erbalten Uierben, ^u fii-' i)n bem iellicn
glauben befteen. 'ill^o ioltu and) jagen ubir bem iacrament be-j %ltaxi^ 'A^at
mir ber priefter geben ben bebligen lelidinam O'brifti, bav ei)n iel)d)en nnb
juiagen i|t bcr gcmelinidjafft aller (i'ugel iiub beijligeii, ba-^ fie mid) lieb baben,
für mic^ forgen, bitten nnb mit mir lepben, fterben, funb tragen nnb l)ell
ubirlinmben, 2')0 knrt ev unb innfj alfjo fei)n, bao gottlid) leijdjen treugt mid)
nit, unb lac- mir-j nit nl)emen, id) molt cl)c alle luelt, mid) felb lunleugnen,
el)e ic^ bran jloetiffelt, ^JJ{el)n gott ber icl) mir gelniB unb nnubafftig ijii biffem
fel)nem 3el)d)en unb iuingcn, ^sd) icl) fel)n luirbig obber nit, fjo bi)n id) ein
glib bcr m)riftenl)cit nad) laut nnb ai^etigung bifje-j facramcntC'. (y^ ift beffer,
id} fei) unloirbig, bau ba-ö gott nit linubafftig gebalten inerbc, l)eb bid;, teuffell,
{50 bn mir anberö fagft'.
5hi fil)e, man finbt Oill leut, bie gcrcn liuilteii gelnif; ieiin ober elin
,^ei)d)cn l)aben 00m bi)meU, loie fie mit gott bran lucren nnb Dbr lun)el)ung
miffcn, nnb Inan fcf)on c^n fold) ,5el)d)cn fie ubirtemen unb fie bod) nit glaubten,
ina-j bulff fie e-i? loa§ bulffen alle ,',el)d)cn an glaubend luac' bolffcn bie
;3uben C^bviftnc' nnb ber lUpoftell ,iel)d)en ? loao bclffen nod) l)cut bie bod)^
luirbigen ,5el)d)en ber facrament nnb Hunt gottiä? äBarumb l)altcn fie fid)
••) bit aiibcr AB( Hli 15 Bcrtvumcit K Ui oiiiid •' ibic aiibcvii l'fiV.iiBCV Slusgabcii
:^oticu .enget"! 17 iolt^en foiteK' ioldj iivtail II fold) uvteil U Is cjujagcii C 19 bilb
unb 3Ü jincn flütcrn U 2'> leiben, ftcvrfen (' M betviigt midj K 27 wolt eei- C 28 cev
id) C bijen feinen C 29 bin ein C :J4 l)l)c üovfeljnug »iffcn t ; iv ucifcl)ung gern luiffen K
(>'iit Scriiiuit i'on bot y^ovtituiii^ imii »torbcii. löiy. tjyr,
iiit an bic iiuvameiit . luild)-? gelüific iiitb ciiu^cietitc ioijdjni fein, bind) alic
l)cl)ligcii piobivt unb Doriiid)!, iV'iniB cvimibcn allen bcncn, bie bu glaubt
l)abt'n, nnb ubivfmnmen al-? luafe fic jcidjcnt ^ '^Ufjo foltcn U'iv bie iaerainent
lernen eifcunen, toa-s fie feiin, luo 5U jie bienen, luie man l)l)v piand^u joU.
i S30 finben Joir, ba^ nit großer bingf auff erben iep, ba« betrn6tc l)erljen nnb
bÖB gctinffen lieblid)er troften nuig, ban l)ii faeronienten iel)n liunt (lottiv, bie
bienen bajn, ba-j fie nnjj C>l)riltum ,iei)gen nnb ,yi)agen mit allem feljnem galt,
ba>3 er felb^ ift, tuibber bcn tob, funb, ()eUe. 5Ju tft nit lieblicher, begirlidjer
bingf yi fioren, ban ben tob, fnnb, l)eU 511 luntilgen, bac' geid)id)t bnrd]
1^' 6l)riftum l)n nnfe, fjo loir be-? jacramento redjt praudjen. 2er prand) i[t
nit aubcrj, ban glauben, eo fei) alfeo, nsie bic facrament burd) gotti-3 loort
.yifagen nnb innpflidjten. Xrumb ift nott, ba-J man nit allei)n bie brel) bilb
in (5^lirifto an)el)c unb bie gegem bilb bamit aufjtreljb nnb fallen laffe, fonbernn
baä man eiju gelniß Ueidjen l)ab, baC' unfj lunfidjere, e-i fei) alßo uuß geben,
1'' bas fel)n bic Sacrament.
3um ''v'ld)l!ct)enbenn, Soll fei)n (>l)riften menfd) an fernem enb yueiifellnn,
er fcl) nit aUet)ne i)u feijuem fterben, fjonbernu geluifj fei)n, bac< nod) anljeigung
bc'j facramentS auff l)^n gor oiet äugen fe^cn, äum crftcu gotti» felber unb
(Jl)rifti, barumb ba-i er fernem loort gleubt unb tel)nem faerament anliancit,
3(1 barnad) bie lieben engel, bie l)ci)ligen unb alte ^"l)viftenn, bann ba ift fei)n
3lt)el)ffell , Inic baö faerament beC' altariä luel)f5et, bac- bie allcfampt alfj el)n
gaul! corpcr yi fepnem glibmaj ]u Inuffen, lielffen i)l)m ben tob, bic fnnb, bie
l)ell ubirloinben unb tragen alle mit l)l)m. 2a gel)t bai- luerrf ber liebe unb
gemel)nfd)afft ber ()el)ligen l)m crnft unb geloaltiglid), unb cl)n 6f)riften menfd)
■-•s fott l)l)m and) furbilben unb fel)uen ^liieljffcU brob haben, baranf; er bau fetf
lüirt ]u fterben, bann Iner brau jlueiffclt, ber glaubt aber uid)t an bao t)Dd)=
mirbig faerament be^ lcl)d)namC' (^t)rifti, ^n luildjem ge.jepgt, yigefagt, l)or=
Pflicht lüirt gemcl)nfd)afft, l)ulff, lieb, troft unb bel)ftanb aller l)el)ligenn pn
allen noten. 2ann f5o bu gleubft l)n bie jeid)en nnb loort gottic-, fjo l)at got
3u e^n äuge auff bid), lüie er fagt p-J. 31. girmabo .'c. O^cf) li^iH mi:\)n äugen ftet *i- 3-. -'•
auff bid) f)aben, baä bu nit unterge[)eft. ©0 aber got auff bid) fid)t, %o fel)en
^m nac^ alle engcle, alle liepligeu, alle creaturcn, unb 150 bn pn bem glauben
blcpbft, l)Qlten fie alle bie penb unter. ®el)et bepn feel aufs, f^o fepn fie ba
unb empfa[)cn fie, bu uiagft nit uutergcljcn, bas ift bezeugt \)n .öelifeo iiij.
:« 9{cg. Di. Ser ,yi fepiiem fned)t fprad) 'furd)t bid) nit, plir ift medr mit nn-^a.su'ii.e.isf.
ban mit l)t)neu', fjo bod) bie fepnb fie umbringt Ijetten, unb niemant anbers
fat)en. 3lber gott tl)ct bem fned)t bie augcn auff, bo loar umb fie cpn großer
^auff feuriger pfert unb umgen. '^Ußo ift aud) gcltjiß umb el)u iglid)cu, ber
2 „bo" fcl)U iii ( 4 luuv cju C .") funbcti C gröfjcv B ba-j baä betrübt l)crlj K
(i Soge B tttftcn IJ 7 bencn baju 15 S ticgirlicf) .VB („bcgirtie^ct" jc^oii ClIU)
13 gegen CUR (»gt. icbod^ .umBcre^bt" S. GS7 3.27) 19 ansengt (' '24 im ctften I£K
•JU uid^t rcdjt aiiii C 27 gezeugt II 29 nötcn B 05 cv ift nict C :il gtÖBct B
(J9G f'^i" Scvmou Oiut bct äH'vcitmuj ,511111 StalH'it. Iöl9.
1=1. 34, s. gott giciifat. Xa i]c[)ni bau bic ipiud) l)cv pi\ '■>■'<. Sei eiigcU gottio liiivt fid)
4;i. i2.\ 1. cljnlaficrt liiigo umb bic bo gott fiivd)ten, uiib inivt fic erloBen. 124. äöildjc
gott inn-tvalucn, bic »ucvbcii unbelucgiid) frtjn, luic bcr bcvg 3ion- G^' loivt
cluiglid) lUcljbcii. .S'ioljc berge (bao )ei]n eiigclc) fcljii ijn iei)ncm luubriiig, unb
-)ji. 91, nn. gott jclbcr umbringet Ki)u imlct noit l)t)n bif; btjn ciuicfeit. l)ä. 90. @r liat ;•
fel)ncu (fiigeleii bidj bcfoh'ii, 5Uifi bcii bciibrii )pÜcii fic bidj tragen unb bidj
Lielnaren, Um bu bljn gelieft, btiv bn nit ftofieft bcljnen fuß an l)rgenb el)nen
ftebn, '^tuff bcn fd)Iangen unb baftliicten foitn getien, unb anff beii tatnen unb
bradjen foltn treten (bac- ift atle fterrfe unb lift bcJ3 teuffelc- Uierben bl)r nidjt^
tl)nn), ban er Ijat l)n nüd) uortraluet, ^^\d) luil i)l)n erUi{jen, id) Unl bei) ijm m
iel)n ijn alieu feljuen anfedjtungen , id) \vi\i t}i)m auß t)ctffen unb ]n ebren
feljen, ;\d) roiU i)bn foU niadjen mit emicfeit, ^^f) luiÜ i)bm offenbaren meijiie
cmigen gnabe.
$m. 1, H. \)(i^o fpridjt aud) ber 'Jlpoftet, bao bie ^-ngell , bcr un.^eljlid) niü fel)n,
al^u mall binftpar feljn unb auf; gefdjictt nmb ber IniUen, bie bo fclig luerbenn. !;■
Sil! fel)n all« gro^e bind, Iner mago glenbeu ^ barnmb foU num Uiiffcn,
bao gottiv luerct fcljn, bie großer tei)n ban icmanb bend;en nuig, nnb fie bod)
luirdet i)nn foldjem cleljnen Ijeidjen ber Saerameiit, bao er unß lere, luie grof;
bind' fei) cl)n redjter glaub lui C'iott.
3nm 'Dieuuljebenben, 3oU aber niemant fid) luirmeffen fold) bingf auß j»
fei)ncn creffteu ,^u üben, fonbern gott bemutiglid) bitten, bac; er io(d)cn glauben
nnb borftant feiincr l)el)ligen facrament \)n unfj id)aff nnb crbalt, anff ba-j
alfjo mit fnrd)t nnb bemut ,]n gel)e, nnb Inir nit unß fold) Uierrf 3n id)rcl)ben,
fonbern gott bic cere laffeu. Sarju foU er alle l)ebligcn (ingcll, b^onbcr
fei)uen (vugell, bie -lliutter gottie, ?llle \Hpofteln nnnb lieben l)rt)ligen anruffen, -••'
ßoubcrlid) ba l)t)m gott bßonbere anbad)t ]u geben l)att, 80II aber alßo bitten,
ba» er nit jlue^ffel, ba>j bett Iverb crl)oret. 1a tjatt er ,^Uid urfad) 3U. Sic
erfte, bai er il^t gcl)ort anß ber fd)rl)fft, tnic gott t)l)nen befolen bat, nnb
Juic bao facrament gibt, ba-ö fie lieben nnb Ijelffen miiffen allen bic bo glauben.
Sa-j foll man l)l)n fnrl)altcu unb anffrnctcn, nit bac^ fie c» nit Iniffen obber
fonft nit tl)eten, fonbern baä bcr glaub unb juOorfic^t 3U l)l)ncu nnb bnrd)
fic 3n gott befte ftcrder nnb frblid)cr tuerb, bcm tobt untcraugen ^n geben.
ffliiucu.:'». Sic anber, ba-j gott gepoten l)att, ÜIhui loir betcnu lyollen, ba-^ loir l)l)e feft
1 ftJvuiäj li 2 cvtofjcit. I-2-2. .\ cvlöfetii- l--- "H crlojjcii. *)-*ini- i'ft'ij- < ' crlojcti. Unb
am crjij. \i\ai. i; •". hii in (' 7 ftofiet .VI! s bcv fc^tnngen unb SSafitiicum .VBIIR
lernen (' Vomn IIK In evlufeen 15 15 .^lintcv „»uetbcnii" in C uo^ folgenbcv ^uitilj: Satiev
ünnptä, baS ber ()el)lig Vatviavi) 3fcofi ©cn. jti);. fagt, bo ev fterOen: 9ietnpt luav, icf) luevl cjn
meinem »oM gefamlrt , nnb ift geftoiiieii nnb gcjnnilct iju jcinem uolct. al\o aurij ciii 3)Iü\c unb
'.Uovon hat gcil)vt)ti)enn : bu jalt gehen c.^n bcineni uoirf nnb bcincn nettem, baniit aujjgebvnttt
»uivt, boa bei- tobt ein gang ift cju Dil mev »olcf!;-, blje ouff un« warten, bon loir uorlafjen.
17 großer li ben uhinont C 18 joldjcn t' 21 bemutiglid) 15 24 tfjoiibern 15
27 erbötet 15 28 got fincn heiligen baä l)et)otheu U 2!) gi6t ober onjcigt, iai U i!u fur--
l)altcn 15 unb uffopfcrn li :!2 befter ClU;
:i»
Gin Scviiioii uoii bct 33cvfitmifl ,v"" ctcvtini. Inl9. i;<(7
ötaukn, ci- fic|d)cf)e luno wix bitten, uimb f«) cl)ii loav[)nfitiä iHiiun. Taiiclb
flcpott mun man c^ott and) nuffnicfm uniib facji-n '*JJicl)n gott, bu tjaft gcpotcu
jit Intten uiuib 311 fllautn-n, bii- Intt tnerb fvl)ovt, bvaiiff tntt icfj unbiunlav
mtd), bu lucrbcft mirf) iiit lofini iinb ei)ni'ii vedjtcn fllaiibeii geben'.
'S)ax^u folt man ba-3 ganlj leben laug bitten gott unb fel)ue liel)ligen
um6 bie leliteu ftnnb tut eiinen ved)teu glauben, Uiie bon gar ti'i)u gefnngeu
mirt am pfiugitag: 'Jüi bitten luiv ben l)et)ligen gel)ft umb ben redeten glauben
aller mel)ft, h)eu luiv Ijeim faven anfj btifem elcube k. Hub luau bie flnnb
fommeu ift '^ufterbeu, foU man gutt be))elben gepreto evnuineu neben iel)nem
gcpot unb ^ufagenn an allen jUuniffell, eo fei) cvljnvet, bann ßo ev gepoteu
l)at Iju bitten unb ',11 tvaluen i)m gebet, bavlju gimb geben ,ju bitten, Ulniv
folt man 3lucttfellnn : ei tjabo bvumb all-? tl)an, ba>3 ev cc- evl)üvcn unb ev=
füllen tüill^
^-^jum 3tt3culugften. "Jfn fid), Umo foll bl)v bcl)n gott mel)v tl)un, ba-j
bn ben tobt tttillig an nemft, nidjt fuvdjteft unb nbivloinbeft ^ (iv loeiift
unb gibt bpv in (^lu'ifto be^J leben-J, bev gnabe , bev felirfeit bilb, bao bn fuv
be-5 tobc', bev fnnb, bev l)ell bilb uit bid) entfetjift. C^v legt bavlui belnu-n tob,
beljnc funb, be^n l)CÜ auff fel)uen liebfteu fun unb ubivluinbt fie bijv, uiad)t
fie bl)v unfd)eblid). (Sv lef?t bav^u bel)ne anfed;tuug bev tobv, bev fnnb, bev
l)elle aud) ubiv feijncn fun gel)en, unb bidj bavinne Im l)alten Icvet unb fie
nnfd)cblid). bav^u tvcglid) mad;t. (v-v gibt bljv beä allec? ein gctoifj loavlieidjen,
ha-i bu l)t}c uit bvan ^luciffeleft , nemtid) bie l)et)ligeu facvament. (fv befcllit
fei)neu (ingein, allen t)ei)ligeuu, allen cveatuven, ba-? fie mit i)l)m auff bid)
fcl)en, bel)nev fccl luavuemen unb fie entpfal)en. tev gepcnt, bu folt fold;y lum
l)l)m bitten unb bev evl)ovuug geloiß felju. Si^aö tau obev foU ev ua>l)v tl)uu^
2;vnmb fit)ftu, ba-ä ev el)u loavev gott ift unb vfd)te gvofje gotttidje luevrf mit
bl)v luivctt. älHUumb folt ev bi)v nid;t etluao gvofjc- aufflegenn (alc- ha-i
fterbcn ift), hJan cv ^0 gvoß uovtel)l, tjtlff unb ftcvrt bav.iu tljut, auff bad cv
uovfudje, h3a§ feljne guabe oovmag^ luie gefdjviebeu fteet po. IM. Xie lüevd'*'- m,:'.
gottty felju gvoß unb anfjevuielet nad) allem fepiu'uu loolgefaLlenn.
S)cvl)al6en muß mau Im felien, ha-:- man Ijljc mit gvoffen fveuben be-s
lievüen band fcpia'm gotlidjen loillen, ba-j ev mit unf; Uiibbev ben tob, fnnb
unb l)eU. Bo luuubevlid;, veidjlid) unb unmefjlid; gnab unb bavmljcvtudept übet,
unb ntt §0 fcve fuv bcni tob fuvdjtcu, allein fein gnab pvel)ffcu unb lieben,
bann bie liebe unb bac- lob baä ftevben gav feve lciri)tevet , loie ev fagt buvd)
^fctinnt: .^d) tuil 5eunien beijnen munb mit mel)uem lob, bao bu uit nntev=3ti. «.a-
gel)eft. Xcä l)clff uuf] «ott jc. 'Linien.
2 audö uffopffcrit 1£ :i ^litt mcr (' cr:^ovt U 4 bu mirft C 11 uiib ein
«cttrunjeii J)o£icn im flcfcet l; l'i nljo gcttjon (' lö onnimft l'llK .icigt unb flibt i;
•21 »orcjcic^cn C (luotcjcidöcu IJIC) »orljcljdjen JIW 20 ct^oning H 29 »otmoBC 15 ftot am
cj. tifotm. Sie R a2 gotlifjeu A :i4 ot§ fein fliiabc (' :5i> cjeuuc« C Ijunemcn M
jauten II jC""-'" '^ "''^ ^^-ä Ijctff C 319)1632 giüili B
Ad lohiiiiiioiü Ecciuiii M. Lutheri epistola
super exinirgiitioue Ecciaiia.
nvx
^11 'Jiünilu'vg und l^ä l'utf)ev5 iBricf nu Spohitiii üoni 15. ','(ugiift l.Mü
ili'bvucft ,511 (^H'itri)t iH'fLniuiu'u Ijabcii. £d)oii qmi 2. ScVtciuBcv untci;^cid)ucte t-v in
^iiilülftabt bic SlMbiiiuiu^ ,ui fciiicv bagcgon gcvid)tctcn Scf)vift, uon an"Id;cv um
iiuv eine Jdic-gabr bcfniuit ift, niinilid):
,aü vvo[,= ü l'hancivm i'wbhicivm capitonem || theologlk
doc:tuhem et cuntionato h kem basilien. ioan. gellaüh
gnosto ii politani lipsle, hebraic^ lingvic || profes-
soris de vera et con- ]i stanti serie theologic/e ||
DISin^rATlONlS LIPSIG.E || EPIS'I'OEA. |j Expuigatio Ioan. Eckij
Theologi liigoldftadiefi. adnerl'ns || criiuiiiatiüiics F. Martini Luttci-
Vuittenbei'gcfi, || ordiiiis hercmitafuiii. || Lihelbis. || Gandiduiii i^- l'yii-
ueniiii poltulo lectort'iii. '• IS S^lüttcv in Qnart, Icfete« 33(att Ua.
1t-i C^clInriiiÄ SlHiff, bi'v ülirigoi? vox\)tx |d)on füv firi) cridjicitrii luiiv.
uiitfnfit :i<l. Aij-' A4", (vrt-ö £rf)riit 4M. A 4'- -US''. -.ÜiigÄlnirgev "Inid nun
£it'ginunb (yiinnn uiib l'uivr Sl^irinng.
Prf bcuHiljvtc !)iev feine oft beiineieue .W'nnft, Il)atfori)cu ,5n Uevbülten ober in
ein il)ni günftige« \.'id)t ,^u [teilen nnb ber SBovle Sinn ,yi bevvüden. Cb ev fid)
glcid) al5 „ein lUnftcv uon iJ3e|d)eibenl)eit nnb Vicbe" biitft^'üt, btid)t bod) fein
■Otifj gegen ben ^Hefiu-MinUn- )id)tlid) genng Ijevuov, nnb bnc- unsere (Menuinb ber
Senintl), baö ev fid; nnujea'ovien , uevbivgt nnv jeljleeljt feine nngenteffene £eUift=
iocrtl;fd)äljnng.
:v3e^t füf)lte fid) Vntfiev in feinem Wemiffen lum beni *-!!uvltnivf entlnftet,
feinem (^icgnev je ]n Diel getljan ,(n b^iben, limv jebod) jngleid; über beffcn '.Jiev-
fnljvcn tief entlüftet: feiner Stinimnng gab er in einem on (sd felbft gerid)teten
iöriefc aiuöbrud, ben er (hibe Cttober 151'.i üerfnfite nnb nl'Jbnlb öeri.iffentlid)te :
cö ift nnfcve Scbrift. Vlm 1. '•JiLHU'mber beridjtete er barüber feinem f^-rennbe
Spalatin: Edidit rurcns Eccius cx|)in-galioMciii advursus episUilaiii ad le dalain.
Ad I.Eceiuiii JI. Lutheri L'iiistola super eximvgatioiie Eiciaiui. 1-il'J. (j<19
cui iani respoiidi uno sextc'nii(>iic liae liehdoiiiado ahr-ulvuiulo dato iaui typis,
iiiib am 7. ; Mitto Eccii iiisaniam uuiii liiwi epislola mca rcspoiisoiia.
Ci-cf l)at |iri) fiucv (5Tanbcviiitg bavauf cutfjaltcn.
äJgl. 2c älv I 2. :3öo. :!ijö. .rtöflüii 1 ®. ü^O.
Gin^igev Soiibcibntdf.
,/v'lb ;iol)aiiiu'm (vccifi i| ^}iavtini i.'iitl)i'vi || Cvpiftola jupci \\ crpuigntioc
gcciann. i" yjlit litckinfaffiiui-!. Sitdviuficitc bcbvucft. 4 i^lottcr in
Cuavt. 3(m (vnbc: „^ Vuitt.MilHig.'. Anno. M.IJ. XIX. I. C. "
„1. (_;." im ^mpvcjiiim — 3ff)rt'i" Wtiiiienbcvfl.
Sateinifd) ftcljt bic ©djrift in Sutt)ei» äöafcn od. Witeboigao l")4ö 1
Sbt.cccLiii''— c;ci;lvi*, ed. leiiao 1556 1 sy(. u'.ci.xxviii'' — ccci.xxxi'' unb ed. Erlang.
(Francofiuti ad M. 1SÜ7), opp. lal. var. arg. lY S. 47—58, folinc bei l'ijjdjcr 111
S. 805 — 813 unb in 2iM)ni i^vicfcn bei .\unfabei- 1 i8(. 198"— 200=' unb bei
®c SBettc 1 ©. 354-364; beutfri) finbct fic fid) bei äöald} XV Sp. 1388-1403.
Sn bcv Sßittenbevger ^(nspbc ift bev lert ^in unb loiober Ipiüfütlid) 9C=
nnbevt, mc{)v nod) in bev Se'im'i'; bie (v-vlangev Ijat jmnv ben Ihbvurf jn Wvunbe
i^ctcgt, ^cigt fid) aber nod) ^n febv üon bev Scnoev beeinflußt: i.'öiri)ev unb '.Huvi=
fabev folgen bev ä'ßittenbevger ^Hu-ignbe ; 2'c Sßette i)at bnju ben Uvbrud uevglid;en,
bic befferen SeSavten beäfelben jebod) mciftenS in bie '•Jioteu üevU'iefen.
9öiv geben ben 2ert nad) oben befdiviebeneni llvbvnd unb beviirffidjtigen bnvcl)=
get)cnbä bic SUitten berger ©eiannntauegabc , nur baß luir bie (Vorni i^ckius ftatt
Eccius, Carolostadius ftatt Carls^ladiiis je. nid)t befonberä Bcrnierfcn; an cinjetnen
Stellen füT}ren loiv and) bie Jenaer, 'L'bjd)er unb 2)e äöette an.
7UU
All 1. Hixiuiu iL Lutheri opistolu suiier exijuiyatioue Et-ciiina. 1519.
AD lOHANNEM ECCIV.Ar
MARTINI LVTHEKI EPLSTOLA SVPER
EXPVRGATIONE ECCIANA.
IHESVS.
MAKTINVS LVTHER lOANNI ECCIO SALVTE:\1.
ix credas, qiiauto levaris onere cor meiim, mi Ecci,
iiuamqne perplexa rae solveris cura hac tua ex-
jiuraationc, ita ut, .•^i iiiKjnam milii profueris, miiic
maxiiuo profueris, necjue mihi videor scripsis.se
a!i(|nid, (piod magis cesserit ex sententia quam m
cpistola de Lipsica disputatione, quam tu maguis
eriuiinatiouum eatanictis ac perpetuo velut male-
dietoruui dihivio perseqiieris, cum illa interim
sicut Area Xoe mihi super uuuiia natare videatur.
Fecit illa quod vului, iuveuit (juod (juaesivi: fecisti et tu (juod sj)eravi. is
Miraris, unde hoc luxuriaus tripudium? ^\udi. Hueusquc uiisera et
iuiniieta vexatus sum enuscientia, praeeejito dei cntitixa, quo dou liceliat libere
de te seutire et dicere, (puie tot ai'gumeutis milii movebautui', tot viroiiun
iutegerrimorum testimonio firmahautur: tarn valide mihi ohstabat, praesertim
in j)ublieo, speeies illa tua et simulatio speciosissinia , qua amicum Lutlieri, -»i
veritatis syucerum et a]iertuui amatorem te pas.sim \-euditai)as. ,U heue habet:
Ex])urgatio tua velut medium Comicum ha.s omnes turbas dispulit ac sedavit,
(|Ua Omnibus quaiis fueris et sis ])alam ostendis. Ea sane paucula, (piae
eeu perizomata eontexis, (piilius modestiam charitatemqne etiam cum iura-
mento tibi affingis, talia sunt, ut criminationum tumultilms et tempestatibus -jh
collata (juendam ridiculuni Struthinncm referant. Huius enini animantis eam
ferunt esse stultitiam, ut sc totaui <:c(lat teetam esse, si mia l'ninde collmn
texerit: ita et tu, totus Criniinatin et iiii))aticntia, luio et altero verbn te
riitnndae modestiac et charitatis i'xem|)lar |)ropoiiis. N'rniiii haee eant,
((HO eunt. :!ij
Ad id i|nnd luagis detestoi- \('nieHJus, id est ad simiilaliducm tiiaiii,
ne videar te ])enitus contempsisse, atipie dihitis caetei'is, (juae iu Epistula
mea dilaceras, pro tempore solam eam j)artcm aecjijjio, in <]ua et tu maxime
1—3 Sic UOci-jc^ilit fcl)lt im llvbnict
•'. LiitluTus til. Wiiel).
Ad I. Eocium M.Lutheri epistola suiipr oxpnr<jation(> Kcciana. 1519. 701
es negociosus et roi totius peiie siimnia pciultt, .Winpc (|Irh1 jiropositiiMies
Carlstadii, praesertim duas priores, jirima disputatione traetata.s, dixi a te
coiicessas et iiide quae seqiuiiitiir ad illas intuli. Interim tu fortiter ]iani,
quibus artieiüiis Idlumnis Huss a me as.sertos et Concilium Xicennin pro nie
.'> fecisse coai"giia.s. Sed heus, memor esto, non in Tlieatro Ijipsensi te fore et
ad laudera Ijipsensiiun vel tiiam nihil sequi in bona eonsequentia et extra
Lipsiam: scito (jucque Ijutlieruni iau> non captivum tuum nee in terra ini-
niieoruui in sua harena eonsistere, Kt, cpiod spero te faeere, luite oninia
Clu'istum roga, quo .«olu? ipse, (jui veritas est, nol)is eertautibus vincat
ui gloriam(]ue uostram perdat. Amen.
Attende itaque, quid (piaerani.
Has propositiönes Carlstadii duas' nenne obtulisti defendendas?
Liberum aidiitrium ante gratiam non valet nisi ad peeeand\uu.
Liberum arbitrium sine gratia tanto eitius propinqiiat iniqui-
15 tati, quanto fortius inteudit aetioni.
A^eruni \w hie dieo? Quid autem amieus veritatis zelogissimus et
apertus impugnare veueras uisi errores'.' Sie de tcipso iaetas: falsas ergo
has propositiönes teuebas et teneri volebas. Si enim veras putabas, cur
impuguabas veritatis dcfensor?
;o At in media disputatione veras esse coneessisti, libere pronuneians,
liberiun arbitrium sine gratia non jiosse nisi miduni faeere: addebas, Nee
scholasticos doetores unquam aliud doeuisse, ob idque negabas te Scotuni,
Capreolum tuen. Haee dieo, non timens tuos Lip.senses, quos toties mihi
frustra intentas : testis est horum imniiiun totnm auditorium. Ego saue haee
j:. audiens gaudebam, tarn eito te rediisse in viam, at(|ue iam totius disputationis
finem es.se dueebam, quando ex hae rei summa lere onuiia pendebant.
Haee itaque rei summa est, quam nuni' agimus, (juare et Epistolae
mcae rationem audi. Ego euni disputiitorem vinei iudico, qui id asserat
quod ]>rius impugnaverit : ita pronuneiavi et pronuneio Eeeinm vietum, Carl-
30 stadimu victorem. J]t hoc ad uobilissimum virum Pyrchevmeiimi Xurn-
bergensem- scripsi, statiu-ara \ietoriani Carlstadio, P^t ilhid scheda ])ubliea,'
Carlstadiuni non fugitivuni militem (sie eum tu traduxeras) vcnturum, vietorem
Eceiani erroris iam dudum. Omnia haee vera sunt hodie quoque, etiam si
iudices aliud iudieareut , quod uou spero.
i-. Hinc intuli omnia, quae ad veritatem hanc secjunntur, lieet tibi indig-
nissima visa ((juod miror), Nempe (luod tre,s seetas Seolasticonim doctorum
n(jbiliores negaris, qui libero arbitrio ante gratiam millum aeluin mei'itorium,
1 res tolius Uibvudt unb eil. AViieb. 12 obtulit cd. \\ iteb. (bei bcv S!c«avt obtulisti
ift ilcfendcre im Sinne »on „aüWcfiTcn" ju faijcu) :!7 lib. arb. im Urbnid, libciuin arbitrium
eil. Witcb.
') lic 11. iMib 12. non ßntlftnbtS liefen für bic Scipjigcr Siäpntntion. ') ütflt.
Siit^cr? S»ricf nn aiMlibnlb '•;iir(f^flimcr Hom 5. ^iili 1519. ') S. I)ifr S. MO.
702 -^fl '• Kooium M. Lntheri epistola snppv ex]nu'ofatione Ecciatin. ir>19.
taiiioii uctuui, ([ui iion sit pepcatum et ((ui jjTatiam de conoTiio eraereatur,
tiil nullit, Item Artieiiliim lohamiis Huss (cuiu.s miilto phiros iitiiie teneo
(|iiam liipsiae tenehani. ut suo die ostendam) C'liristianissimiim esse et tuuni,
in »juo censentiir aetiis luimaiii divisione immediata aut boni aiit mali: liie
euim e\'ideuter sequitur 'si ante gratiani, iion nisi peceat liberum aibitrinin', :.
sicut et sectas doctonun scholasticoniiii errare sequitur iu suo congruo aetu :
.«tat enim verlmm illnd 'iion nisi ad peecandiim valet liberum arbitrium
sine irratia'.
Intuli quoque vei'issime, te Pelagiaiium liaeretieum fuisse reversurum
Ingolstadium, nisi ennfessus fuisses liane sententiam, quod verissimo sit lo
Pelagianum, aetum sine peccato libero arbitri(> dare ante gratiam, ut facinnt
.seliolastici , Nöu ijuod ideo Pelagiani sint, sieut dialectica tua solita ducis
eonsequentias, (piia mm pertinaciter erraverunt, sicut tu fneras erraturus, si
erroris defensor permausisses. ideo Caleiidarium illud doctorum seu Catlia-
logus tuae est acutissimae dialeeticae testimouium fidele, quae semper latius i«
elamat quam videat.
In.super duxi, cecidisse Theologistriam carnifieem de nierito congrui,
de facere quod est in se et caetera illie censita, (juia ante gratiam non nisi
peecatnm esse datum erat, peccatnm autem ad gratiam cougruum uunqnani
esse qneat (Belial enim Christo non congruit nee tenebrae Inei), quin potius sd
j)eeeatum gratiae adversatur: Omnia, iuquam, liaec vera sunt, si Carlstadius
veriis est, ut Ecciiis dedit.
Quod si tu, mi Ecci, aliam liabes grammatieam, sicnt vere aliam
sc'iiijier liabes dialecticam, ut victus, vietor, veritas, error, l)reviter res et
vocabula tibi ad ])lacitum novo Älereurio serviant, debes nobis esse propitins 2%
uvc aegre terre, si uostra utamur. (|tuiiido ])ermittimus te nti tua. Ita liiiciisque
sajini et sapio.
Sed scio, ((uid liie eogites. At noli intcrim, nii Ecci, rumpi: inox
adero et cogitationibns tuis, hoc jH-imnm praefatus, (]uod caetera de acti\i-
tate liberi arbitrii et alia quaedam, in qnibus tantnm perdidistis tempus, an
leviora fueriuit (|uam ut disputationem Theologicam, praesertim taleni ac
(anlam, mererentur. kSufficit de summa iuter uos convcnisse, liberum arbi-
trium bonuni deo et gratiae soll dcberi, sine (|ua nou j^ossit nisi peccare.
C^uando autem tu negas illa, quae intuli, et mendacia asseris, duo
eogito, Aut te snbdole omnia Lipsiae egisse et odiosissimiim simulatoreni nr,
fuisse in vcritatis pernicicin, Aut t(' esse; quovis frunco stnpidiorem. Atqne
hie forte erit dignus vindice nodiis. Stupidinn te nolo dieere, (|ui tantuni
mihi satis crodcris habere aciiniinis, ut ]H'C('atuiii cum gratia immcdiatc juio-
•"i 2a§ .Rotntna flliltcr grntüim ftT)ti in nHcn 9tii§r(a'0cn (i fiinc cf pd. Ion. 1 1 lib. nrh.
Ihbvurf, liljpiiun ■•ii-ljiti-inni ml. Witpli. 12 solitas Sc SBcttc lind) .ViiriT. 21 gi-.nds Uvbriitf
29 et foliU in bcv od. Wllcli. :in li. nr. llvbnuf. liliPiinn .-irliitinini od. Witcd).
Ad I. Eccium M. Lutheri epistola siippr ospurijationo Ecoianu. l.'ilfl. 703
naiT iiitoHieas , siciit liiccm et teuebr.is. l\eli(iniim est, te por pecciitum,
maluiu, iniqiiitatein siihdole intellexisse neque poceatiiin iio(|iio nialuin iicqui'
initinitatem, quod v('rl)a snnant, s«l ([uod tu tinxisti, id est non meritoriimi,
novuni scilicet vocabuhim, attjue Augustimmi et Anibrosium Carlstadii sie
^ accepisse 'Liberum arbitriuiii aute o;ratiani non valet nisi ad peeoandiun", id
est ad non nierenduni, Et 'liberum arbitrium tanto oitius propinquat ini(|ni-
tati', id est uou meritorio, 'quanto fortius intenderit actioni\ ]S'i.si, iiujuam,
ita aecipias peccatum, malum, iniquitatom, non eifugies ea quae in E|)istola
mea scripsi.
10 Invcni cogitationes tuas, Ecci? Quid ni invenirem, cum in hac ex]iur-
gatione tuipse voeabula ista sie interpreteris, pei' quae Lipsiae, ubi syncerus
et apertus veritatem quaerebas, longe aliud oeeulte iiitelligi volebas et sinebas?
Audi ei-go, amieissime veritatis tutor: Ubi inK|uam legisti peceatnni, malum,
Iniquitatem pro non meritorio aeoijii, nisi in tuis Pclagianis erroribiis serijjtu-
i-' raeque depravationibns ? (^ua scriptura, qua ratione niteris? quibus viribus
defendes, ne haeretieus, lux- signifieationis im-e frotus, ncget peocatum in
scripturis contijieri, scd omnia esse non meritoria coutcndat? Siccine illudis
verba patrum, quae etiam scripturae soles praelerre? Ista est meduUa, quam
me in dictis patrum iaetas nou vidcre? sie didicisti ])ro veritate disjnitiire,
M ut alind cortmi hominibns loquaris et alind penes te intclligas? verc apertus
et syncenis Eccius, qualem onmes uorunt, quam nou quacrat gloriam, quam
qnaerat veritatem pure!
O maledicta dies, in qua natus siun (ut cum Hieremia dieam) videre?". 20. h.
in Theologis tam impudentes siinulatioues! Nihil mirum proindc, si tarn
•i'< anxie vis laudari apertus et syncei'us: (jui enim isto modo apertus es, quem
reliqunm facis, qui niagis indigeat laude hae".' Obsecro , laudent Li])seuses
apertum Eccium, laudent onuies quos iaetas, etiaiu vocibus fSteutoreis, nee
sie satis te laudabunt: tanta est necessitas.
Quin et ego cum Vuittenbergensibus laudamns et dieiums 'omnia vera
s" scribis et dicis: Lutheri Epistola falsissima est, inim-iain tibi fecit, ii)se
deni(jue eam revooat'. Quid \ts amplius? 'iam verissimum est, stare meritmu
eongnii, lohannis Huss articulum non esse et tunm, sectas doctorum seho-
lasticonuu a te non negari, ser\-ilem timorem (id est ])eecatum et ini(|uit:item)
esse initium poenitentiae, quam alio(|uin in gi-atia Heri oportet, quia iiceeando
'■• (id est non merendo) et iniquitate (id est non grato opere) incipimus mereri
ac gratnm fiieere'. Yieisti, trium]>hasti: sit gloria gloriarnm Eeeio, qui
obtinuit libcro arbitrio ante gratiam non dari meritum a doctoribus sclio-
lasticis, obtinuit autem facillime, quia nemo negavit uii(|uam.
2 f. Son subdole 6i§ iicque iniquitatem fc^tt iei SBfd^er 4 Carolostadii lias iluas
propositiones sie Söfl^ct 13 Audi igitur cd. Witeb. 32 scliolasticoruin diK't<irnm
ed. Witel). 34 alioqui ed. Witeb. 37 lib. arb. UTbrild, liberum arbitrium cd. Witeb.
38 uiK|uniM iicgavit od. Witob.
704 ^'' ^- Eccium M. Lutheri opistola supev expiirgationo Ecciana. 1519.
Et credebap: credive voleba?, vir syncerc, Cai'l.stadinin et Liitheruin esse
tain orassos, iit lioc monstnim .«cholasticis doctoribus iinf|iiani impegeriut
aut super hoc disputaverint, ut te in lioc necesse fnerit taiito tiimiütii certarc
in tarn insigni loco? Cur non simili tornatis verbis arte ex Ingolstadio
scribis, per purgatorium te intellcxisse fidem sanctae trinitatis, nt colebrure
possimiis, obtinuisse te, denm esse trinum et nnuni, quod nemo unquani
nega^•it, sicnt nee pnrgatoriiini , pro (pin tanieu quam laboriose disputasti?
Ego \'ero te laudo priideutissinnuu disputatorem , qui tutissimam tibi disi)u-
tandi ratiouem inveneris et in Christo quaerendo Elencliistam Aristotelem
syucenis synceruni iniitaris apei-tnsque apertum, ut alienatis a propria signi- i"
tieatione verbis (quae est summa illius et uua virtus) contra Chvmeras pugnes,
quae referire nequeant, interim aperte consenticns illoruni verbis, cum qnibns
disputas. Quid refert, domi sedeas, triumphis et coronis te obruas de larvis
a te fictis et victis?
Hoc potius disputabatur, an liluTuni arl)itriimi ante gratiam non solum i'
uon niereretm-, sed etiam peccaret et iniquitati projiinquaret , dum actioni
intendit, nt simt clara verba Carlstadii : quae si noluisti inumgnare, cur obtu-
listi? cur, si falsa erant, concessisti ? cm- non saltem coram mntivisti praesente
puerili illo Carlstadio tuum non meritorii vocabuhmi, quem absentem ex
Ingolstadio, iieroicns et apertns vir, adeo coutempsisti ? Xnnc denium nata -ai
est glosa tua, qua elaberis, quam Lipsiae ne capereris, syucerus et apertns
iiomo, toties petitns celabas.
Uror ego utrincpie niniis et miserens tni et indignans tuac maledictae
siraulationi. Desine tu veritatem Theologiae qnaerere. Abolita est fides
tui : ad sycophautam tnmn Aristotelem, impiissimum inter philosophos simu- •.■:.
latorem, redi, qui nnnqnam id voluit dicere videri quae dixisset: Magister
liic tuus est diguissimus. O me niisernm, quod unquam mihi contigit tecum
SBfiMi i.i.s. esse quippiam negocii. Spii'itus disciplinae effngit fictionem, ut Sap. i. scri-
bitnr, et in simplicitate, inqnit, cordis quaerite illum.
Quid tu miraris, Epistolas, rumores et onmia monstra secuta ad haue so
infoelicem disputatiouem, quae mihi affingis? mirnm, si quicquam boui seque-
retur ad hanc ilhisionem spiritnssancti , irrisionem veritatis, eontemptnm
CInnsti. Unum te oro, ne deinceps (si fioi-i potest) cum Martino quicquam
rei habeas: poenitet me libellorum contra te editornm ])lus quani credas.
Ego tanto gravius illusus iUisuscpie snm, quanto constantius te virum syn- :i:.
cernni existiniavi.
Hoc scilicct est, quod rupto foederc liberae disputationis nolebas dis])U-
tari uisi datis iudicibus, iisque non aliis nisi tnae farinae Scholasticis, qnonnn
1 Carlstadiiim et fef)(t in ber ed. Witcb. 2 crassnni cd Wite!). iiiipogeiit cd. Witob.
3 disputaveiit cd. Witcli. 22 .^intcv celabas ein JtnSfJfit^en im UvbriidE uiib in bei e<l. Wileb.
:!:! iMiiii I.iitbcicp ed. Wilcb.
Ad I. Eccium M. Lutheri ppistolii super expurgntionc Ecciana. 1519. 705
caui-am agobas sitl occiilte et adultfratis vcrliis, ne to et ilios (si apertiis
fuisses) tradueeres iiilWlieissime. Hoc est, quoil dieta per Xotarios exeipi
rocusahas, aut sie exeipi, ut exeniplaria necjue re|)etcrentiir iiee edei-entnr, sed
.supprimeirntiu", donee iudieium tuae tactionis iactares, caiisans orbis iiidieiiun
:• non ])laeere, quod mundiis in inaligiio positiis sit, quasi tc et Theologo.« tiios
eoeliim esse et i>rac caeteris iiominiini in beuigno posito.s eredi oporteat. Sie
eiiini medidlas tu seripturae pervides sine simulatioue. Hoc est, (|Uod C'arl-
stadio nee libros nee seliedas jierniittere volcbas, qui, si non simidasses veri-
tatis iuquisitiouem, cogere euni debueras et orarc, ut per alinni legeret , si
I" non per se posset, inuuo ut iiuita signa digitis daret. Quid non faeit, quid
non 2iatitur, qui veritatem syneerc quaerit? nuue magistcr, nunc disei])idus,
nunc sotius, nunc oriuiibus omnia fit, quo veritas prodcat. Taleni se Carl-
Ptadius, talem I^iutlierus se tibi obtulerunt. Tu vero, tibi pene uni \-entatis
amorem aiTog-ans, aliud non iaetas quam si sie actum esset uon iidsse dispu-
1' tationem, sed nescio quid puerile, te non Tlicrsitas nee viles homines quae-
sisse, cum (juibus eertares.'
Haee tui^eutissima vanissimae gloriae verba tu, homo Theologus, sine
fronte in media eontemptac gloriae et amatae a te veritatis laude rotarc
audes, quae si alius de te dicei-et eum debuisses existiiuai-e , qui te velut
20 pessimus Simulator furiosuni eonaretur tradueere, diguum, in (juem vel cxpur-
gationeni aut sitpiid peius possis scribcres. IS'\uie tibi plaecs proprio rostro
crepitante hanc laudem insigncm. Credis ne niiser et tu, esse adhue homines
in mundo praeter tuos Lipseuses, niutnos nudos (nee enim onines te seabunt),
qui seiant, qiüd sit syneaenis et ajiertus veritatis Inquisitor, eoram quil)us
ro liaec tuae synceritatis iactantia omni sit Mephitide graveolentior? Hoc est,
quod rcpcnte causam alio rapuisti, de libero arbitrio ad aetivitatem lil>eri
arbitrii, hni quam neeessariam ad i>erdcn(lum temi)us quaestionem.
Nunc demum intclligo, quid sit, quod seribendi uegotiiun semper ex-
hoiTueris, honestissimam hypoerisim conunentus, tc uon amare aeuleatuni
'^ scriptionis gcnus, semi>er auteni provoearis ad lUsputationem, sed eam, quam
exceptani non liceat sub orbis iudieinm aedere, nisi iudicibus tibi plaeitis et
vi extortis iudicatam, psu-atus scilicet liae disjnitandi ratioue Galliani, Italiam,
Gemiauiam, forte et Democriti nnmdos, si iiune qnis reeuset, offen-e, Scilicet
quod sie disputando noris nee delibei-ationi nee diligentiae loeum esse, quas
3'' tu in quaeivuda veritate, syncaerissimns vir, semper suspeetas, imino noxias
dueis, Et faeillimum esse usitatis voeal)ulis alienam elfingere siguifieationem,
quam, ubi preeedentia et sequentia non liceat eonferre, tum causa subito ad
alias res rapta, diffieillimuni sit obscrvm-e, praesertim ubi id agitur, ^wc\e
25 Mepliiti ed. Witeb. 3:) quis requiet ed. Witel). quis requiret ed. len.
•) ed ijaitt ft^ in feiner Expurgatio oljo gcöufecrt: Neque cum Thersite aut stu-
pido asello congredi volui, velut Alexander Magnus dedignabatur in Olympicis tertare.
Cut^ctä SSertc. II. •^'^
70G Ad I. Eocium M. Lutlieri opistola siipor expin-gutiono Ecriana. 1519.
adhibita, ne observarc (juis debcat ac [)Ossit, falsis interini tum andildribus
tum iudicibu.s syncaeritatis iactantia, (juod veritatis periculum et imjiiissimac
sinmlationis scandahmi In scribendo paruni foelicitor sit propossumm.
Ulla igitiir tibi ratiti c.-^t ijiicrendae veritatis, praeeijiitatae disputatinnis
eonfusio. Quis miquam et hoc intellexisset, esse veritatem amare et quae- :.
rere, nisi tu ii(i\iis verborum Gramniaticus cum tua factioue ita doceresV
adeo totus es fictio et simiilatio. Deniijue iu tota ista expurgatione lere
uiliil uou simulas, excepta furiosa oriininatioue, licet et huic peniculum simu-
latae modestiae adliilieas. Dixerunt mihi aute disputatiouem iusigni auto-
ritate viri 'C'ave, Martine, experto erede. Homo iste iiiliil nisi fictio est et lo
simulatio\ Non credidi eis, uec Omnibus sensibns meis, licet Erasmi e])ist(>la'
et Udalrici Zasii Apologia ^ (|Uoijue talem te mihi Ibrmarcnt : tarn eonstanter
de te cdgitavi optime, nunquam aliter cogitaturus, nisi linc sti'r(|ui]inici te
publice (irbi traduxisses odiosissinuim simulatorem.
Huc pertinet, (juod in l'oeda et obscoena epistola pre caeteris scribis n
ad Clarissimos tuos Ingolstadieoses ■', ctsi (pro syncaeritate apertissima) for-
titer simulas tele non iactassc victorias, te Carlstadium traxisse ad activitatcm
liberi arliitrii, simiil dolens, (juod jienniseras ei vesperi responsionem illam
jiarare egregiam, qua tc omnium iuditio redegit ad niliilum, sicut ipsc coii-
fiteris. In iino, iuquis, peccavi: ])Osui replicas de uocte et dedi ei deli- :io
berationem. Sensisti scilicet \iiliius ad mortem: quid, putas, factum fuisset,
si oninia sicut decebat eadem dcliberationc gesta fnissent? sicut laudatissimus
l'rinceps Dux Georgius ordinarat, qui non nisi veritateni quaeri voluit et
umiiia, quae ad hoc quam optime valereut, (piem tu, bonc deus quam syn-
caerc, in tuam partem laudas, videlicet quod optimae optimi Priucipis \(iluu- ir.
tatis tales fuistis executores.
(inid tu faccres pro veritate syncaerum, qui non stiluiii inacliiiiatus es
cum tuis, ne dcliberatc et diligenter proposita vei'itas ijuaercretur, sed gloriaris
(tiam iu hac malitia, potens in iniquitate, id uiiic«' (juaerulaiis, non nihil
periclitatam haue tuam machinam".' Nam et publica id indicasti querela, :ti'
cum peiie plorares, illum habuisse exemplar Notarii, cum tu iuterim lauda-
baris Iii|)sensilnis tuis, (juod nihil moratus excm])laria, ctiam bene potus,
posses nihilomiuus victoriosissime claman^ fdis])utarc' volui dic(>re). Et quo-
modo non posses, qni fingere (juodvis tibi ])raesuinpsisses? et adluic aiiertum
et synccrum uobis Eccium oinuibus imtum obtrudis. 3'.
9 iulhiljitns cd. Witcli. 1(1 C-ivl', l.iitlipvt\ eil. Witcb. 22 li)icrati<mo Uvbnitf
2-5 optimae ujitiiiiiK lltbruct
') iJiitljer mi'int bcs ffirasimi-i i^i-icf an (Hi Uom 15. 'JJini 1,")18, lucliljcr g(cicl) luiri) (einem
(:?t)d)ciiicii im Auctariuin select. ali(iuot opistolai-um Erasmi, Basileae ap. I. Frobciiiiiiii
Monsp AiigiLsto M.D.XVllI. »l. f:i"- h<^, ■Üdifffln'" fvvotitr, Hfll. Srfjfiivl'S ^^vicfbiKi) 11 S. VA.
■') <B. Panzer, Ann. t.ypogr. VI S. 212 *Jiv. 275. ••') Cfrf.5 ©cl)vi'UH-n nii («cin-fl .fxuu'v
itllb Jtiui,} S^iiTcHjnvbt l'om l.;\iili 1511» j. S(icl<oiiil(iill'. Ilistorin Liitlicrimisiiii 1 S. 85.
All T. Eccium M. Lutheri ei)istola super oxpurgatione Ecciana. 1519. 707
Preteroo caetera eins epistolae cum relicuiis monstra, niii, >i (tuo inoii')
vindictae f'iirore i'iirereiii, hrcvi conipendio te toti orbi traderem, qiialisqualis
OS, aedita in vulirus ea et altera epistola. Sed Theologie») noniini parco: tili
eniin me in \-eritate niiseret. Nam quod per totani cxpurirationeni non nisi
•. criminationihus mei scates, cum id facias misera siniulationis conscientia,
spcrans, hac via te os ohlitiinini et manuni additiirum toti mundo, .«cito hoc
criminationiI)u.« mei et tui I^ipsensiunupie laude proi"su.-< nihil moveor, simu-
lationibus auteni tuis pene orcidor. (Juod monstrum et Christu.s omniuni
iniqnissime tulit, peccatores aliotpii et publieauos apertos suavi.ssime anqilexus.
in Et quid odi.sset verita.« dulci.«.«inia quam \eritatis ho.«te.s titnlo veritatis sc
venditantcs".'
Porro, iudiees quare iacta.s? an <|Uod eoruni scntentiam illu.<eris, ut
inveniatur inicjuita-s tua ad odiuni? Hahemu.s tuani c.xpurüatione^ni , ([uam
o|)p(>n:uiuis universo nuindo, docturi Li]).«icani haue di.-;putationem liiissc
r. ludibrium veritatis et Eocianam .siuuilationeni , (|uae latiu.s pandam, ul)i
ampulla tua quam partm'is ' jtrodierit. Interim ad rcli(|ua luiius .«tcn|uilinii
tui respoudere nolo, uec opu.s est, una hac parte .«uunuaria satis luoustrautc,
qui sis in toto.
Et ut redeam ad te, dico et propono coram te et iuii\-erso orbe, repc-
20 ten.«que et itcrum dieo, Carlstadii propositiones esse vera.s, similiter et meam
Epi.stolara. Et ut tibi fortitor ineuleem, ne aliena intutus proposita (sicut
.soles) relinqua.s, mainsculis literis designabo summam:
Si Carlstadii propositiones Veras esse concedis, Quod liberum
arbitriuni ante gratiain non solum non merelur, sed etiam peccat
L'. damnabiliter (audis, audis, Ecci, ne simules) et propinquat non
solum ei, quod est non meritorio, sed iniquitati mortali, dum
intendit actioni,
Yictus es et Epistola mca vcra est: si ncgas ant conocdere simulas,
Pelagianu.s es. Vir es et Carlstadius puerilis: non dubitamus, quin sis
:!i> heroicam tuam \irtutem ostensunus, sed scito, uos iani non tibi sicut ante
credituros, Simulatoren) observabimus , cui ante .«ynceritatcm iactanti simpli-
citer credidimus. Tu autcm vide, ut C'alendarinni ant Martyrologium aut
Clrronicam certc Interim diligenter lustres, Uude contra nos multa nomina
in papvnim coacen-es, sie tamen, ut dialecticac non obliviscaris et in<luctioncni
:i:. claudara (sicut ista fiiit) non atferat;.
Quod autem de literis Boemonim, ex Ideis tuis pro sjiiceritatc fictis
aut itemm simidatis, cn-oribusque meis iii Ecclesiam scribis, probo, non quia
2 fureret Urbiurf 3 in vulgus est et altera ed. Witcb. 10 diilci-s-sima magis
quam ed. leii. 23 8i has propositiones ed. Witeb.
■) tftfÄ gröBctcä SäJerf de primatu Petri, ba'i 1520 jii :iitgolftabt Vtau«fnm, ftc()c
aöicbcmniin, Ix. 3ot)nnii @(f S. 517.
45»
708 AJ I. Eccium M. Luthevi epistola supor oxpurgatione Eociaua. 1519.
vcnini clicis, .<oil ijuia tantn iiiilii perdita siuuilatio tua est udio, ut \('l huc
])lat'eiit, quod aperte mentiris, iudicas, detrahis. Erit auttin prope diem, nt
ajipareat, An tu cum tuis ])t'r priucipem tonebrarum Aristoteloiu, (|iK'ni mc
ipsum intelligitis, vel ego Eoclosiae Christi plus nocuerini. Et ad syllnoisiiiuin
ttuun quovis morione dignuni, (piod Boenii me laudent , prci nie orciit.
rcspc tnsuni tibi (juoqiu' ost in Acgneerote Emseriano.'
Vale et dominus Ihcsus sanct aniniam tuani inactci'iuiiii. Amen.
(j Einserano eil. Witcl>.
/^wfc^Ä^Ä «m ^ ^ m ^ m^miXimimiXincimjninWRira«raiminKintint
(£nu 3crmou non iicm 3aframcnt bcr 53uf;c.
Sliif^crcgt biivcf) ^iciiiibo iiub Ctorc, bev •Ocv^ofliii 9]{av(^avetc Doi; 9?vniiu=
id)iiH'ig uub \.'iiiu'lnivn ' „ctuHVj Ojciitlidjo uub gl)vit"tlid)>3 ,^u,iuid)vei6cii", uiib Ih'=
ftimint biird) iljvc „?liibad)t ]n bev Ijciügcii £rf;vift", Ucvfatjte l'utljcv bvci hcuttd)e
Scvmone uub eignete fie geiinniitev Jvürftiu ,511: e§ Wann bev Sevmon Don beiii
Snframent bev i^iifte, bev Scviiicm uoii bem Safvameiit bev laufe unb bev Seviiunt
Don bem Scifvnmeiit bes l)eiligen Vcid)iiaiii-:- (^()vifti unb üou ben iin'iibevfdjnfteu.
COgleidj eiii,;eln nad; eiucinbev evfdjienen, geTjöven fie borf) eng ^ufantnieu: bie'^
befugt bcutticij bev SBibniungsbvief, bev ^'wax nuv bem cvfteu bevfetbeu beigegeben
ift, jebürf) fitv alle bvei gemeinfam gilt. .Oievau^ ift ,(u fd;lief?eu, bajj fie uid)t in
aieitem yibftaiibe Uou einaubev Uevliffeiitlid)t finb. Sa nun bev niittteve Sevnmu
laut bee Sd^lufjycvmevf« bev Uvansgobe am 0. Diouembev ir»l;i im Svurf fevtig
gelUDvben, bev bvitte abcv bvei SÖodjen fpätev in bev *4-'veffe ficf) befanb, fo büvfcn
linv füv ben cvfteu geU'iB nid)t übev ben Cttobev beofellien 3al)veC' ,yivü(fge()en.
£okl) fidjevem Cngetnifi ^umibev fjat man inbefj me(;vfad) angcnoniinen, bev
Sevuimi uun bev U3ufje fei fd)on 1518 Ijcvauägefonnueu, alfo UU'it fvül)ev al'? bie
jluei anbeven, bie man bem ^Jiotiembcv ISIO belief?, ©egenuiftvtig tvitt fjievfüv mof)l
nuv uod) (y. *„'. (^nbev-j ein. 3n bev fogenaunten (fvtaugev iHusgabc (2. Slnfl. i^b. XVI
bev bentfdien Sdjviften, gvauffuvt a. i'l. 1877, £. o4) bcvuft ev fidj auf ^uu'i
beugen füv einen SvudE bc§ ©evmons o«e bem Saljvc 1518, auf SÖalef) unb
Clcaviuä. Ofllcin SBaldj, l'utljeva aßevfc 21). X «owcbe S. 79, befunbet uirfjtS
baüon au-i eigencv (finfidjt, unb Cleaviu«, Autogr. Lnlli. S. 2, l^ot ans blofjev
i!evmut()ung bie ^cit beftimmt. SÜie (javmloe man ebcmal'J in bev iMbliogvovljic
Uevfuljv, bafiiv licfevt Siifd)ev, ben O'nbev« übevgangcn \)at, in feinen iKefovnmtiünä^
5(cta T. II S.512, gevabc bei iinfevm Scvmon einen fdjlagenben il^eU'ci«: ev fpvidjt
üon einem in feinem SBefit} befinblidjen „A. 1518 ausgefevtigten" Jlbbvucf bcä=
') ÜJiatgnrete, lodjtct &xa} Siomabi Don ;Hictberg, uctmiifjlt um Iti. '•Jioucnibct 1483
mit .'pcrjog gricbtid) uoit ^tnimid)lDcig=*^iuii'lmr;5, lont feit bem 5. ^Jlätj M'J5 bcriuitioct.
710 (^in S«inon van bcm Satvaiiiciit bei iBiifec. 1519.
fclbcn imb l)at bod) uunter uicfjte al-j bic nuten mit N bcjcidjndc XHusgabc bamit
gemeint, bie ndjcv nid)t üov 1520 entftanben.
"Junievbing* Ijat nun C^nbcr*j in „Dr. l'tnvtin Vutftev's 5?vietUH'd)ier' (^vant=
fnvt a. lii. 1884) il?b. I £.ool aiK- SdjenvlC' iBvief an Vutticr üoiii 2n. Secember 1518
für feine '.'lnfid)t eine Stelle bcigebradjt. Sdjcuvl id)veibt; Gasparem de Aiicliona.
viruiii doctuiii , dielt [Carolas de Miltitz] lectü scniioue de iiaeniteiitia . qui et
ipse traductus sit, inagis in te probasse iiivontionein quam doctrinam. „£oIite,"
fü fvagt CJnbev«, „ba 'i)m Koi)l faum an eine itatienifd)c Übeiie^ung be§ 1518
erfdjicnenen latciniid)en senno de poeuitontia .■jn benfcu ift, bod) bev bcntfd)e Sermon
Uom Snframent bcr S3u§c fc^on im Snfti'e 1518 erfcfjienen nnb ine l'ateinifdje
überfe^t lyorben fein, n^enn and) ol)nc bie Sermone non ber lanfe nnb uom
9(bcnbmal)l nnb otjue bic SUibmnng an i'Jargarete öon i^raunldjun-ig?" Saniit
n?äre freilid), um einem früf)cren 3ntt)nm einen Unterfd)lnpf ju fd}affen, bae- Streid)=
gefdjciit nod) nid)t beenbet; man mü^te and) ben Sat; tilgen, n'o ^'utfier auf beu
Sermon non 'JlblaB nnb Öinabe alo „längft anegcgangen" liinioeift, ba im in-rfolg
bev ^fuffafinng, bie (i-nbcr-j non Sd)eurle 3Borten bot, unfer Sermon ipäteftene
lllitte 1518 üerfaBt fein müßte. iSon l'utfjere fonberbarem il'erljalten alebann,
in feinem 2Sibnningc-brief berüor.^nbeben, loie „fd)liH'r er ba,in geun-fen nnb bei fidj
nid)t fo uiet erfunbeu", bcr .Oeriogin ctU'a-5 jn loibmen, nnibrcnb er ifjn gcrabc
einem bereits befannten Stürfe uorgefctjt Ijätte, braud)cn U'ir füglid) nid)t ,5n reben:
ci lcnd}tct öon felbft ein.
a3ilt. Se ais I £. ;iGy. Sd)eiur-- idicfli. 11 S. Tl. .«bftlin I 2. 801 ff.
''ausgaben.
A. „(Jijn Sermon üou bcm Sa= j! eramcnt ber pufi |j 3). l'i. |i li'. '" XitcU
rücf feite bebrurft. 8 iViätter in Cnart. C^'m (ynbe; „^ Sebrmft ,5U
äöittenberg, nad) (>f)rift geprirt |1 lanfent fnnffljunbert, bub jm neiinb-
|el)enben ^ax. ;,"
2vUCf UOU 3ol)llUlI WvÜllClUH'liV
B. „(5l)n Sermon Uon bcm Sa= ü crament bcr pnfi i| 3.1H. || i*. I," xH(U
rürffeite bebrucft. 8 iBlättcv in Cnart, letjte Seite leer. 3(m (s-nbc:
„1 ©cbrncft ]n äÜittenberg! burd) Soanncin || Örunenbergf nad) Cvljrift
gcpurt II lanfent fnnff I)übert, Ijn im |! neunbl3cl)cnben |1 jar. jf
C nne B, nur ba^ ber aitcl rotl) gebrnrft ift.
H.Hil)rfd)cinlid) fiiib nur Uiciüflo ''JlUjüge baliou (icmnd)!: eilt feiiiptnv bc:
lualirt bac- 2?ritiid)i' '.niuicum in Voiibon.
D. „6l)n Sermon || uon bcm facra |i ment h'r put,j |1 3). -3)1. i'u. i| 9tug. cjn
ihiitti:. ;" 'lUit liteleinfaffnng. litelrüitfeite bcbrnift. 8 a?lätter in
Cuart. -Um &nbc: „<i Ciiebrudt Cjjn Vcipfid MUclcbior i.'ott[)er |j 'Jiad)
6I)rifti gepurt. lanfcnt funff= || ^unbert. im ncunr^ebcbcn iat. ||"
K. .,Pl)n Sermon || Pen bcm facta jj ment ber puf,^ || 3). M. ^'n. |! 'J(ng. t)n
Suittc. ji" 9)lit liteteinfaffung. litclrüctfeite bebrncft. 8 '.iMntter in
Cuart, "leiste Seite leer. ^Jlm ^nbc: „ÜJctrudt tju Se^pt^f lluidjior
«ott^ct. m.^.M. II"
(iiii Sctmoit UDu beut Saftamciit bot ^iifsc. 1519. 71 ]
F. „6t)ii Senitüu uoii bem iacvamtut || bti pny 3). W. l'u. iUuguft. || \u
SÖittcubiivrtf. ,1" 8 »ölöttcr in Cuoit, li-ljtc Seite Iccv. ?lm C^nbc:
„1 Öctvutft tili i'ci)pjjgf biivd) äüütffnaiig 2t6-- !| cfcl. -Jfad) 0"t)rifti=
gcpurt. lQu|ent funft= |! Ijimbcvt, üiib i)iii iuiH'iitjigftcii ^m^- I "
G. „gilt fcvmon Don bciii ] Sacraiiicut bcr bug S;octo= |1 xii 'iölavtini i.'iit()er
9(u= II giiftim-r ,511 SÖil= |l tenbuvgt. " 8 iyinttcv in Cuavt, Iditeo
»Ifltt lecv.
Sriict 1)011 ^obft öiitfnedjt in "Jlüriiberg.
II. „e-iii icrmon üon bcm i| Sacvamcut bcv JPufe 3)octo= |I ri§ !)5lavtini l'utf)cv
•iln-- jl giiltincv ,511 SÖit-- |! tcnbcvgf. ;;" 8 «löttcv in Cuavt, Ic^tce
iBlatt Im-.
Trucf ,11011 ool'ft (*)utfncd)t in ''Jiüriiborfl.
1. „3Uu Sermon || uoii beut £n= || cranicut bcr || püfs Soctor || Wovtini 2u= |
tT)er. II ^ i" 'JJHt iitelcinfaffniig. litclrüdfeite bcbvutft. 8 ißlnttcr
in Cnart, le^te Seite leer.
Xriirf Uoii Silunit Ctumt in XUiig-Huirfl.
K. „9(in Sennon || üon bem Sa= || cvament bcr || pniS Soctov || lUortiiii \.'u= !|
tl)ixi. II ^ " lUit litcleinfafiung. litelviicffcite bebrueft. s iMcittev
in Cuart, le^te Seite leer. ?lni (S^nbe: „Öcbrucft ]ü Sdigjpurg burd)
©iU II uanum Ottmar. W. S. XX. jj"
L. „l'tiii Sermon w || bem Sacramct || bcr pni,5 ^0 || ctov lUartini || l'ntfjcr. i "
'JJUt Xiteleinfa||ung. 10 3?lättcr in Cuart, bie brei leisten Seiten (ccr.
Sturf üou .^-laii-s (Vtoidjnuct in 'Jlnfljbnrg, nidjt, mic äUellet '■Jit. 157:) nn=
nimmt, Hon ^ütfl ''JinbU'v.
M. „XUin Sermon Don bem Sacvament ber püfts || Soctor ^Mkrtini \.'utI)er5Sii"
darunter ein -öol.iirfjnitt. 5)Ht Sitelcinfaffung. litehiicfieitc bebrnrft.
8 3?(ättcr in Cuart, rcijte Seite leer. ?(m (fnbe: „öcbrucft ,511 9lugf--
puvgt [sie] burd) Jörgen jiJiabkr. "Dl. 2.0 i"
Sitelfioläjdjuitt : (Jinc grnn bcidjtct Uot einem Öeifllidjen.
N. ,ß'm Sermon Don ! bcm Sacromcut bcr S^üfe boctor -JJiarini [sie] ^utficre |l
,^ü Söittemberg. " Sarunter (cdjs Sterne uiib eine flceblattartige
gigur. 9Jlit Üiteteiniaffuug. litetrücfieite bebrucft. 8 iölätter in
Cuart, Iclite Seite lecv.
Sttnfiburgcr Xturf nad) bcv liteleinfnüniiii uoii "JJIartin 5lad), und) bcn
2;i)pcu uon ,5ol)anii flnobloiic^.
0. „t^l)n Sermon || Oon bem Sacranicut || ber ^'uf^. || 2;. "Dlartinu* || i.'utl)er. ||
Sl3i)ttemberg. " lllit litclcinfaffung. iitelrürfleitc bebrucft. 12 iölätter
in Cftaö, letite Seite leer.
Cl)iic bcn äöibmungäbricf. iüic[Icicf)t ift bic-j bie Cftauouägabc, tocidjc uou
ber §atbt, Autogr. Luth. III ©. 114, mit ber Sn^tjQljl „1524" ouffüljtt.
P. „&l)n Sermon »an bcm Sacra= || ment bcr )öot^c S). ''33L ij i'u. "Jluguit.
tbo II luittcnberd) ji 3m 3av. m. 2). 3iXl ü" Iitclrücf)eitc bcbvucft.
8 ^Blätter in Cuavt, (c^te Seite leer.
ai;n()ric^einlid) (Jtfuttct £rud {aus, bet ^Pergamcntct (iJaffc).
, IJ tyiu £i'rini.iii lu'ii bnii ciitrniiu'Ut bcr i^iifj!'. 151'J.
3i! A Iiefilicn unv bni llvbnirt: Mc .^'laVjUglid^c 5J3it)liutI)c! in äüolfciilntttcl
bcUHtljvt boüDii bas Gi'emplav, U'clcfjes l'utfjcr mit bcv cigculjaubigcu ^"iuid)rift
,Er MaiTo Scharttenn'- ' Ucrfclien i)at ß, D itiib I ftamincii unmittelbar aus A :
D Uevtritt bic l'cip^iiV'v , I bie uberboutidjni '.Uad)bvmfc. 0 ftcl)t infofern für fid)
(iKcin, aU l)icr bor äÖibnnnuvJbrit'f fcl)lt.
Unfor «ermon ift mit bnir äi>ibmnniv>brii'i anfiji'iaimnu'u in „IHnrtini Viitberi-
maudjrrlcl) biid)liii inib tractctlin h'." l'luoijnbe uom lUni lö20 '-IM. xlvi'' — Liiir',
nnb i'dic'gabc üom Cftober 1520 iBl. xliiii* — li''. '-I^ün bcn ©cfammttinegaben bcr
äÜiTfc Vutl)i.'r5 bringt iljn unter 1519 nur bic ÜÖittenberger 1554 Vll iM. 2" — 6'';
bie übrigen fc^en il;n in bae 3al;r 1518, niinUid) bie Jenaer 1555 1 <B. (34'' — (Jli-\
bie «Itcnbnrgcr 1 S. 71 — 76, bie t'eip.iiger XVII <B. 161 — 167, bie aöaldjfdje X
Sp. 1476 — 14;t;!, bie Ch-langer, beutfdje £d;riften 1. 9(uf(. XX <B. 179— li>3,
2. ','lnfl. XVI ©.35-48, aud) l'Lifefjer II S. 512-526: ben SBibmung-jbrief allein
alö lum 1519 geben Sc Södte I S. o86f. nnb bie (5-rlanger 'Jlnegabe, beutfdje
edjriften LIII S. 30 f.
äöir folgen bei ber Söiebergabe be'j lertec^ A. nnb bie ','lbmeid)ungen baium
in I! tljeilen loir genau mit : bai' ^^eidjen n beljalten nur, loo ec- in A für n uor=
fomint, bei, obglcid) e§ in SiBittenberger Srntten lantlid) oljne in'bcntung fdieint.
y.^on ben übrigen SonberanSgabeu berüiffiebtigen mir nnr l) nnb I in ibren auf=
fallenbcren Veäarten: L) ,^eigt übrigeu'j im allgemeinen bie (.vigentbünüidifeiten ber
i.'ottl)cr)d)en Cfficin, ,v '-B. grof^eren J.Uangel an Umlauten, „faltn" l)iu nnb micber
für „foltn", „ec-" im Wcnitiu nnb „cft" in ber ,5U'eiten '4-*i-'i'fDii Singniaris ftatt
„is" unb „ift" in ben SBittenberger Srncten, „meld)" ftatt „mild)", „l;crfd;afft"
ftatt „fjtrfd)afft", unb uoUere J\-ornu'n luie „bavumb" für „brumb". ,
'J Üücv l'iiur i£d)ait ). Ijicr £. 080.
(&m Sctmoit uoii bciii «otiniiiciil btx :4<iif(o. lölU. 7l;{
Der Diirdilcudnori im^ iiodiaoponuMi ,\ui|'tiimon
unb ,-^raiocn framcn ^llaioiaivtluMi Jicponic von
Kotliborcjo, Iiort^oü(iit 311 i^niiifiiiiüif mit» CuiiolnuoiF,
luovnor cjuc^ioioii ,^rcimon,
€iipioto id;> 21kirtiinif. *"utbor, :!luotuftinor 311 IPit
tonbcrcuf, nocb allein mevnenn oiuten in cnott ronniiaeim
gottis gnaö utit» friö in cElnifto iin^'enu Ijeirn.
ö l^nBeu kl) mir, |)odj9eVünic fuifttnu, nnebige fvnlu, cttürf)
mctjncv C[ukn fnmb, fetter iiiib ()cvvn (vfoiuicii, i'ttunio i-(i'i)it=
lid)-? iiiib ('>l)vii'triUid)ö (v. ^•. W. 511 jiiidjvciilH'ii, baiiiit (v. ('s-. Oi.
(Iiu-bigcii uiiUcii 1111b (^cfaUeii, fjo fie cicfleii mir iinluirbigi'u
tm^, bciiirtpiivlid) 511 cvfeuiicii, iiiib initcrtl)ciiii]c iiici)iie biciift
crieljgcii. 2al)iii iiiid; and) uill malv mcl)ii cijflcii Uurpflid)t öi-linjiciiii flctriebciiu,
Sod) iäj'mcex ba^u gctocüen, bay id) bei) mir lüt fjoniU crfiinbcii, ba mit id)
i' io(d)cr 6cf\trb iitinb )Jtlid)t miiiv (\\n\(\ fcDii, ioiibcrlid), bie Uu'il idjy gcUnf;lid)
bafiir Qd)t, ha-j iiii^cr aller iiun)|"ter, l^liriftiiv, bei) (v. Jv. W. mir c|ar lang
imb lr)cl)t ju öor tommeii lel). .sjab 511 Iclit inid) bclnegcii lafien (v. ^. Oi
anbad)t 311 bcr l)cl)li9en id)rifft, bie mir l)ori)lid) i]eprel)[;et ift, cttlid) ieriiioii
unter ß. g-. &. namcn aufj yilaffcn luin ben ()eiligen lKid)iuirbigen nnb tro|"t=
■M liefen iacramciit ber 51.*iiti, bcr xanff, beS Ijeiligen (ei)d)iiaino , aiiflejelieu , bac<
ßoöil betrübt uiib bcenciftct gelniffcn crfiinben, nnb id) bei) mir iclb crfaren,
bie ber beitigen nnb luiUer giiaben facraincnt nit crfennen , und) ]n iuaud)en
miffeii, fid) lel)ber mit i)l)ren merrfeii inebr lunnieijen ,511 ftillen, ban bnvd) bie
l)ciligen facramcnt l)n gottis gnabcn frib ind)cn: fjo gar fcl)ii biird) meiiid)en
2i lere bie beiligeii faerameiit iinfj bebertt nnb enluigen. '-IMlt (y. ?;. (^>. luult
folc^ niei)n geringen bienft i)n giuibeii ertennen nnb mel)n iHUineiienlieit mir
nit Oorargen. Xan 6. 5- Ö- J" bienen bl)n id) aU,H'l)t niitl)ertt)eniglid) berel)t.
Die gott Viijm laß ^ie unb bort bcTolen ici)n. 'il^JJ{(v^1i.
1 SJlrtleucfjtcii Ab .'. (yuipiclc i; 7 imfjrni AI! Jl flcjuiibcil 1»
"M
(S'iu Scrmun uoii bcm £a£iaiiiciit in SuRl'. 1519.
(fl)u 3crmun Hon ticm Sacrniucnt ber ^^^uf?
jinn critcn, 5ci)nb ■;liio norgcbung l)n bcm £aci'n=
mcnt bei pu^, äsürc^cbuui:; ber pti)ii itnb lun-gctnmg
bcr liljulb. SBon bcv cr|teu, Ooii:(ebuiicj bcv pcljii
übbev 9tuu^t()uiiii9, ift guiu] gejagt l)ii bcm Sevmoit
i'on bcm '^U'la^,- Icngtft mifjgangcii. IHii lucldjcr
iiit Bu uiU gelegen , unb immcfjlid) geringer ift,
bau oorgcbiing bcr fc^ulb, bie man moil)t i)i'C)^in
güttlicf)en nbber I)limc(ilcf)eu abtiife, bcn iiiemaiit
biiii gott nUcljn lum IfflmcU geben fan.
(i^um anbeni, ^\it niitcr bcijben luivgebnng biß imterfd)cl)b , bno ablaf]
nbber liorgebiiug ber pelm ablegt anffgcialjtc luercf nnb mnlie ber gniigtbnuug,
nnb iHirfunet ben menid;cn mit bcr (51)riftcnlid;cn fird)en cu^crlid}. ^ilbcr
borgclbung bcr fdjulb abber l)limliid)cr ablaß legt ab bie fordet unb blobifcit
bcv ticrtjcn gegen gott, nnb madjt leid)t unb frolid) ba'3 gemifien l)nnertid),
borinuct bcn mcnidjcn mit gutt, unb ba-j l)cl]ft eljgcutlid) unb rcdjt bie )uub
lungebcn, ha'ö bcn mcnidjcn fcl)n fnnb nit mcl)r 6ct)ficn norf; nnrugig machen,
l'unbcrn cijn frolidjc juDorfic^t ubcrhmimcn batt, fic fein l)bm uon gott l)mcr
unnb cUiiglid) luirgcbcn.
(5 ',nm britten , Ul^o ber mcnfd) nit l)n fic^ felb befinbt nnb fiilet el)u
füld) gdüiffcn unb frolid; t)crli ^n gottic' gnaben, beu Ijitfft fcl)u ablaf^, ob er
fd)on alle brieff nnb abla-j töfjet, bie libc geben fel)n, bau an ablaJ' unb abiai
bricff mag man feiig tnerben nnb bie fnnb beluilen abber gnngtl)nn bnrd) ben
tobt. "Jlber an frolid) gcltiffcn nnb leidjtcü Ijcrtj ^u gott (ba§ ift an bor=
gebnng ber id)nlb) mag niemant feiig loerben. llnb locrc biß beffer, bac^ mau
tei)n abUi-^ löfiet, bau ba>^ num bif5er inngebung ber |d;nlt borgiffet abber nit
crftlid), teglid), am aller mei)ften übet.
(:Mnm bierbcn, ;\n foldjcr i'orgebnng ber fd)nlt, nnb ba-;- lierl? ,]nftiKen
i'or ben funben, fcl)nb mandjerld) ineg nnb Iriel)^. l>-ttlid) oormeljuen bnrd)
bricff unb abhiv bao anf3 ^uririjtcn, lauffcn l)l)n unb l)cr, ]n y{l)om, ju
•j. OsiH'ob, lofjen ablafj l)ic unb ba, ba-j ift allcv umbfunft nnb cbn l)rtbumb,
Ü-j lüirt bo burd) bill erger, ban gott mu^ fctber bie fnnb borgeben nnb bcm
10 l^^metiicfjc AB 21 in im }db-j icfiiibt imb cnipfiiibct 1 M «oll bcijcv 1!
') l'. Sl. a>. ^ i:utl)or '.Uiiaiiftiiicv a-ittciil'crfl. -) *.l>b. 1 S. 21.". ff.
©in Sermon uoii bciii ©nframeiit öct 3?iiHo. 1519. 71',
I)ci-^cii frib flcbcii. Cittlid) imilH'ii ficf) mit uiUcii glitten luevcfcii, aiiif) ',ianl
faftcn iinb iubcl)tcn, bac- cttliiij l)l)ic Iclib hxob ]u brocijon unb buU fiipfi
c^macf)t linbcn, boj fic üüvmcl)nt, nlRo mit flcluatt bev locrcf l)l)r fuiib ab^iu
li-gcn unb niiic bem [)cvl!cn ]n macfjni. Jifjcn bel)bcn (^fpvid}t, bno fir lun-
5 UJoUcn flute Inevct tl)un, ecl)c bie funb bovgeben fein, So bod) unbbeiiinib uuv
bic funb üorgebcn fei)n muffen, cl)V gutte njcrtt gcfd)cn, unb nit bie luevct
nufetvetiben bie funb, fonbevn bie aufj treijbung bev funb tl)ut gute Ku'vcf, bau
gute uievrt mufjcn gefdjeben mit frölidjem Ijcrtjcn unb gutem gclinffen ^u gott,
bn-j tft, i)n ber borgebung bev fd)ulbt.
»» C^jum funfftcn. In ved)te lueg unb bie vicf)tige meiifie, nn lueidje fein
onbev juvfinben, ift bno l)od)Wivbig gnabenveid) l)cl)lig facvament bev puf;.
tßddß gott yi tvoft allenn funbcvnn geben batt, bo cv fanit '4?etev nn ftat
bev ganku (ibvifteniidjen fivd)en bie fdjluffeL gab, unb fpvad) lluitt: Id. 'iBa-j-JJ-ntri.is.io.
bu lüivft binbcu auff evben, füll gepunbcn fei)u i)nT l)i)mcli, unnb uhk- bu luivft
>5 loßen auff evben, fol loß fepu l)m t)l)Uietl. Sißc l)eiUige tvoftlid)e gnaben-
veid)e Jüovt gottiö muf5 et)n l}glid) (51)viften mcnfri) ticff believtugcnn unnb mit
gvoffcm baucf pn fid) bilbeu, hcin bivpnne ligt bac- facvament bev puü, iiov=
gebung bev funb. tvnft unnb fvib bec- geiriffen-?, alle fveub unb feligfeit be-j
I)cv^en tDtbbev alle funb, Inibbev alle evfri}vcctung be« gcloiffens, luibev Püv=
SU jtoe^fflung unb anfeditiing bev pfovten bev bellen.
Gjum fed)ften. yfu fepub bvep bingf pn bem Ijepligen Sacvament bev
pü^. S)a§ evft ift bie IHbfolutio, ba» fepn movt bcs pvicftcv-3, bic jepgcu an,
fagen unb Povfunben biv, bu fepft (of5 unb bcpn funb fepn uov gott Povgcbcn,
nad) laut unb fvafft bev obgefagten lüovtcn b"[)vifti ]u f. 'I^etvo. Xiv:- anbei
-5 ift bie guab, Povgcbung bev funb, bev fvib unb tvoft bca geloiffen, loie bau
bie trovt lauten. 3?avumb l)epft eo epn facvament , epn beplig ^,epd)cn , bac-
mon bic loovt l)6vet euf^cvlid), bic bo bebeutcn bic gciftlid;cn gutcv pnneioenbigf,
baPon baö l)evt3 getvoftet loivt unb befvibet. Xa-3 bvittc ift bev gloube, bev
bo feftiglid) bavfuv t)elt, bas bie '^Ibfolutio unb loovt bcö pvieftev-5 fepn Inav,
30 t)n bev fvafft bev h:iovt b"bvifti 'tva-i bu lofeft, foll (ofj fepn 3C.' Unb an bem
glauben ligt e» al-3 mitepnanbev, ber allein madjt, bao bie facvament loivcfcn,
tnaö fie bebeutcn, unb allcä loav tnivt, loa-j bev pvieftev fagt, bau Unc bu
glatübft, ^0 gefd)id)t biv. '.!ln locldjen glauben alle abiolution, alle facvament
umbfonft fepn, ja mepv fd^aben bau fvnnnnen. l'llfjo ift epn gcnu'pn fpvnd)
3s unter ben lercvn: 9Jit bao facvament, fonbcv bev glaub, bev bai facvament
glaubt, ablegt bie funb. '.)llf50 fagt •?. "^Inguftiii: Xa-3 facvament npnipt bie
funb nit bavumb, bai' c-j gefdjic^t, fonbevn bavumb, bao man ppm glaubt.
S)cv f)albcn ift mit allem Plepß bcö glaulicn luavljunpcmen pn bem facvament:
ben tooUcn mir ireptev auf] ftvcidjcu.
2 cju iroc^cn U jcrtrcdicii 1 0 mujjcu li lu lucljB U '^ Wülid '1 =^'J l>c'i
»BoUen ^1)11 AI) unb inoacn ^l)it 13 Seil luoUcii mit I
71(; (yin Scvmoii nun bciii cntvaiiieiit bov ifitfic. 1519.
(5',um lieliciiben, 2:aviiun fnhjct ;,um crftcii, bao bic uovivbiuiti bei idjiitt
iiiib ba-j l)i}iiiliidj abia-i luivt niiniuiut geben uinb ber luirbigfeit tuiUeti fcl)ner
velu für bie Iiinb, nod) luub bev lueirf UiiUeit bev ivnu-(tliiiiinf(, fjonbevn nllciin
uiub be-j glauben-j millen l)n bie luui'predjung gnttic' 'imiC' bii ibfeft, foU tof]
fei)!! K.' ÄMe luoU bie rein iiiib gute loevcf nit und) .yilaifcii felju, ift bod) ?
auff fie fel)ncvliiel)f5 lubalueiui, ftoiibeviui nlleiim aiiff bie geluiffe Hunt (5l)rifti,
bev bir yiüigt, umii bid) bev pvieftev ibfjet, ioltu lofi iel)u. ^etii velu unb
luevrt' iiuigeini bid) tviegeiin, unb bev teuffeU. luivt fie gav balb umbftofjcii t)m
tobt unb i)u bev nnfedjtung. ^Hbev (51)viftu-j, bel)u gott, luivt bir lüt liegen
nod) umnrt'en, unb bev teuffeU luivt t)l)iu fei)ue inort uit untbftoffeu, unb Imluft i'
bu biirauff mit el)ueui feften glnnben, fjo ftebft bn auff beni feljj, bn Inibbcr
bie Pforten unb nlte geUmlt ber bellen uit mugen befteen.
(5;um ad)teu, ^-olget loeljter, buo bie uorgebung ber iel)nlt nud) nit ftcl)t
luibbcr pn '-i^apft-J, biid)offv, pvieftero , nod) prgenb epuc- uieuidjeu aiupt
(ibber geluült niiff erben, foubern nllepn auff beni Hun't (Jt)vifti unb bcpiu'in i-
engen glauben, bau er batt uit umUen uußcrn troft, unfjere feligteit, linder
•,nuürfid)t auff mentdjen Uuu't abber tbat balnen, fonbcrn allein auff fid; felb,
auff fepne luovt unb tl)at. Sie pvieftev, bifdioff, bepft fepnb nuv bieucv, bic
biv bao lüovt (51)vifti fuv l)alteu, bavauff bu bid) Umgeu unb feilen folt mit
feftem glauben, al-j auff epnem feftenn felfj, fjo mivt bid) bao nunt bebalten, ■-■!
nnnb muffen bepn fiiub alßo Uovgebeu Uievben. Tavumb and) uit bic luovt
umb bev pvieftev, bifd)off, bapft linllcn, foubern bie priefter, bifd)off, bapft
umb be-ö luortiv Unlleu in eeven fepnb, al-; bie bepuv gottic- luovt unb bot=
id;afft bpv bviugen, bn fepcft lof^ Pon fnnben.
,3um 5}euubeu folget mebv, bae pun beut faevainent bev pufj unb iuiv= •-■■'
gebung bev fd)ult nid)to inepv tl)ut epu "i^apft, ÜMfdjoff, bann bev geviugifte
pvieftev, ja um epu pvieftev uit ift, eben f^mil tt)ut epu iglid) ('>l)vifteu meufd),
ob (-i fdjon epu loepb ober linb lueve, bann Inild) Gbviftcu meufd) ,',11 bpv
fagen Um 'bpv oovgibt gott bepne funb, pu bem naineu ,'e.' unb bu ba^r^ Uuivt
tauft fal)eu mit epnem fefteu glauben, alf; fpved)C' Oiot ,iu bpv, fto biftii gelnif] :»
pn bem felben glauben abfolnivt: f;o ganli unb gor ligt alle biugf pm glauben
auff gottii^ loort, baun ber iBapft, ilMfd)off, priefter mugen ;,n bepuent glauben
uid;tc' tl)uu, fjo mag aiiep fepuer für bem nnberun beffer gotti-? luort füren,
bann bah gemepne, ba-ö cv.,iu ^^ktvo fagt 'äl^aiS bu lofjcft, ba-i folt lof; fcpu',
bao Ivovt mufj pn nllcn abfolution fepu, ja alte abfolutiou paugeu bavpuncn. x
Tod) foE man bie ovbeuung bev ubivfeit palten, uub uit Uoracptcu, allein bao
man nit prve pm faevanu'ut uub fepnem luevd, aii luere eo bcffcv, ^0 es ein
bi)d)off abber bapft gebe, limn f^o e-j epu priefter abbcv Icpc gebe, ban loic bcS
pricftera mefj unb tauff uub vepd)uug beo heiligen leidiiuimc-. (^bvifti eben ^0
i> (cljncvlciuciü l> II iiod) cincut \) 17 f. äSoii „tl)at balucu" liiu „jcijiic luovt"
fiii A dcvab: eine ^ti'^'l fc')" '" '> 2(J gcviuoftc 1! :)2 tnugcn H 00 jüvcii li
■H toBcft 15 :!ii olicitcit D ülcvlciit 1
6in Sermon von bcm Snfrnincut bcr iBitfjc. l">lf>. 717
Dil gilt, ab ci? bcv bapft abbcv biicljotf iclb-? ttictcii, nlfjo mid) bic abfolutioii,
ba§ ift, baä facratncnt bcr pufj. Tn-j fic aber l)l)ii fiivbcbalten cttlicl) infiio
ju abtülliivcn. iiiad)t nit l)t)v nn-ramcnt fivoficv nbbcv bcficv, ioiibevn ift glcDd),
aU' U1CII fic Ijcmaiit bic iiicü, bic tnuff abbcv bcv i^lcDrtjcn aiifj uviad) fiiv-
■ bcliiltcn, ba mit bev tauff laib incfj luibbcv ju nod) atu-\cl)t.
ßjum 3cf)cnbcn, Svumb, ßo bii (ilaiibft bc-? pvicftcvc' Uunt , mcn cv bid)
abfolnivt [bati ift, ba-J ev l)u L^hviftuo iianicii unb l)n fctjncv Uunt warft bid)
loßct unb fpvic^t 'id) loßc bid) ooii bci)ncn liinbcn'l, J50 icl)ii bic fiinb aud)
(\c\in\i loß bor gott, öov allen (vngclcn unb allen crcatuven, nit umb bcpiicu
1" uiiücn, nit umb be§ pvicftcv-? Uullcn, fonbcvn umb bcc- Umvbafttigcn uuntc<
6t)vifti loiUcu, bcv biv nit liegen mag, bo ev fpvid)t: 'ilnio bu Ibfeft, foü lofj*.''iiiiMfi.i;'-
fein. Unb §ü bu nit glaubft, ba-5 Ipav fcl), bcin funb bovgebcn unb lofe fel)n,
^0 biftn el)n l)ei)bc, nnd)viftcn unb unglaulng bcl)ucm bcvvnn C^bvifto, ba-? bic
allcv fd;Uievcft funb ift mibbcv gott. Wnb bei) lci)li, gang nit jum pvieftev, fjo
"■• bu fe^nev abfolution nit glaubcun tuiltt, bn tiovUnvcfft bcpnen gvoffcn fd)aben,
mit bci)ncm nuglaubcn, Xan mit ioldjem Unglauben madjcftii bci)ucnn gott
alc- ct)nen luguev, bcv bt)r buvd) fcl)ncnu pvieftev fagt 'bu bift lofj oon innben',
unb bu fpvid;ft '3(^ glaub-3 nit abbcv ,]Uicl)ffcl bvan', gcvab, ali Uicvcft bn
gcloiffcr l)n bcl)ncm bnncfcn, bau gott l)n fctjncn uuivtcn, fjo bu bod) füll alle
•j" gcbnncfen favcn laffen unb bcm loovt gottic-, buvd) bcn pvieftev gefagt, ftat
geben mit unDovvurftcm glauben, lim Umo ifts anbev-j gefagt, Uian bu
,5mciffelft, ob bcin abfolution got angenemc fei) unb bu loj} fcljcft tion junbeu,
bau aii- fpvcd)ftu '6l)viftu-> (latt nit mar gefagt , unb id) Uici)^ nit , ab l)[)m
fcl)n cl)gcn movt angenebm fci)n, ba cv ^u 5^*etvo fagt: "ÜhK' bu löfeft, f oR lof5 aHmiii. ir.,i'j.
•.■:. fel)n''? D gott, bebutt aEc menfd)cn für fold)em teuffelifd)en Unglauben.
(syim elfftcn, 'ilnin bu abfolnivt bift Oon fnuben, ja Umn bid) t)n bcDucv
funb gcmiffcu ci)n fvum 6l)viften menfd) troftet, man, loci)b, jung abbcv alt,
§0 foltu baa mit fol(^cm glauben an netjuien, baö bu bid) folteft laffenn ]u
veljffcu, oifl mal tobten, ja alle creatnve liorlcugncn, che bu braun ;,lvicl)ffcltcft,
■M es fcl) alBo öov gott, bann ift unfj bod), an ba-j, gepotcn l)n gottic- guabcn
,5u glauben unb l)offen, baö uußcr funb fein nuß borgeben, mic bil mcl)r
foltu bau ba§ glauben, Uiau er biv bcffelbcn el)n ,5ei)d)cn gibt bnrd) ci)ncn
mcnfd)cn! Gö ift fcl)U groffer funb, bann bao man nit gleubt bcn artirfcl
'uorgebung ber funb', lote mir beten l)m tcglid)cn glauben, unb bifjc funb
r, ^eift bic funb l)n bcn l)ciligen gci)ft, bie olle anbcrc funb fterctt unb unuov=
geljüd) mad)t ]u cmigcn 5cl)ten. Tvumb fil)e, mic el)ucu guebigen gott unb
iHittcr )üir l)üben, bcr uufj nit allein funb uorgebung ]u fagt, Bonbevu and)
gepcut bc^ bcr aller fd)U3ereften funb, mir follcn glauben, fic fci)n üorgeben,
unb unB mit bcm fclben gepott bringt ^uni fr6lid)en geUuffen, unb mit fd)rctf=
« lieber funb unfe oon bcn funbeii unb boBcn gcloiffen treibet.
3 gtö))et B 4 bell toiiff I ■> bcm taiiff I 1-! bcljncn U 1« beljncnn im»
flloiitien, San A beljnen ungtoBen, Son 15 17 li'iflnct 1! 29 tobten B :1:J «"iicr It
718 ®" Si'niiDtt uoii bciii Snfrninciü bct '}?iifjc. 1519.
(>]um jtüclfftcn, Sein cttlid), bic unf] gclcrct liaben, mau foU unb muß
bcv abfotution iingctinB fcl)u unb ,5lr)ct)ffcln, 06 ftitr .511 gnabcn auff gcnomen
unb bie funb Port^cben mm. barumb bac. linr nit iDÜfen, 06 bie tctti flnut^iant
icl) abbcv fni' bic funb c\mi(\ gc|d)cEin, Ter t)nlDifienl)cit t]albcn mid; bcr pricftcr
nit muge glel)d) Irivbigc büß auff fck'u. .Spntt bic^ fuv biffcn tiovfurifd)eu ■>
und)viftlid)en plcubrern. Ser pricftcv mufe ungclniB fci)n nun bdincv rein
unb glauben, ha ligt aucf) nidjtS an. G« ift tibm gnug, bao bu bcid)teft unb
ei)n abfolution begcrcft, bie foU er bir geben unb ift bir fic fdjulbig, llni aber
bic geraten lücrbc, foE er gott unb bcl)nem glauben laffen bcfolen fet)n. Xu
folt aber nit aller crft bifputiren, ob bcin relti gnugfant fei) abber nit , fon= w
bcrn bc5 gelniB feljn, bac< und) alteni bcijiicn blet)ß bcl)n rein ungnugfam fei),
unb barumb 3U gottic' gnabcn flt£)en, fcljn gnugfam gemiffeö mort t)m facra=
ment tioren, mit fretjem fr6lii1)cn glauben auffnbemen, unb gar nidjtv ',met)f=
fein, bu fcljft ,5u gnabcnn fummen, nit burd) bet)ne norbicnfte abber rein,
fonbern burd^ fcljn gncbige gottlidje barmtier|iteit , bie bir lauter umfuuft i-
norgcbuug ber funb 5U fagt, anbcutt unb erfüllet, auff bac' bu alfjo nit auff
bid), nod) betjnn tlmn, fonbcrnn auff bcl)n-^ lieben Patter-j imt l)t)mell gnabcn
unb l)arml)cr^iteit lerneft brad)ten unb podjcn luibber alte anfedjtung ber
funb, be» gelniffenC' unnb ber tcuffelt. larnac^ lii)n rem B" bill melir, unnb
tl)u gnug, mic bu tauft, lafj nur biffen tiloffen glauben ber nnnorbienten bor= 20
gebung, i)nn mortcn 6l)rifti ]ugeiagt, l'orgebeu unnb baubtman l)m feit bleljben.
gjum brcl)^cl)enben , Tie aber nit frib moüen Ijaben, fie mel)nen bau,
fic baben gnugfam rem unb loerct tt]au, ubir bao, ba-^ fie t^firiftum lugen
ftraffen , unb mit ber funb l)n ben l)cl)ligcn get)ft umgeben, barju bas l)od;=
tüirbig Sacrament ber ^^^u^ unmirbig l)anbeln, fjo nemen fic l)rcn borbienten 2-^
lobn, ucmlid) ba5 fic auff ben faub bamcnn, Ijlm fclbft met)r bon gott lior=
tramcn, barauß bau folgen muß l)lic großer unb großer unrugc hei- gcmiffcn-?
unnb nac^ numuglid^en bingen umbfunft arbcliten, grunb unb troft fud)en,
unnb mimmcr finben, JBiß baö enb foldjer borferung folget, Sie bor,5mel)ff=
lung unnb emigeo borbampiÜB. Tan Uia-? fudjen fic anber-j, bau baS fic ■"'
burd) t)t}r tl]un molten gemifi merben? fam fic motten mit breu mercten gottiei
mort befcftigen, burd) mctdjs fie folten bcfeftigct merben bm glauben, unb
^eben an ben bbmell ',u untcrftubeu, baran fic fid) balteu folten, ba-? ift, ba-ö
man gott nit mill laßen barmberljirf fel)n, unb nur für cl)ncn rid)ter l)aben,
als folt er nidjtä umbfunft borgebeu, cy mer t)l)m bau bor[)l)n bemalet, 6,50 ^''
mir bod) l)m gan^enn Gbangclio nit el)nen lefecn, bon bcm er cttmao auber-;
l)ett gcfobcrt, han ben glauben, unb all fclm moltbat ben nnmirbigeu umb=
4 nnsiciuijjcn^eit 1! 11 imt^riftcnlidjcu lU plciibcvn AB (Jlnnbcvii D plobtcrn I
(„SBlaubevii" 2öittcn6. Sliiüfl. „lUäitbcvn" (frt. Sluc-g. 'J.^lufl.i s SOii adcv I) i) bcl)iicn AB
10 obbet B l-J iimtiimft B 28 iinmiiglidjcu B ;n aU jl) moUtcn 1 („glcirtj alc-
«pttcii fic" Sajittcnü. Stnäfl.l :!2 m'üäji B
diu Sermon uoit bfin Snfromcnt hfv 9<iiüc. IMfl. 71<»
fiinft imb Iniitev aii'^ flnaben crjctjgt, Snviinci; i)l)n bcfolcii, luol 311 leben
inib l)t)ii 111 iiel)n in ftib k.
Cvymi uieiiicfienben , \!a% c\\(\)äj fcijn , bao el)n pvicftcv l)vve obbcv ge=
pnnben fei) obbev leii-ljtfevtig fei) l)n feljncm abiolniven. Sjo bn nuv cl)n-
■- feÜiglid; bie »ort cmpfalicft unb flleubtft, feo jcvu bu )el)no l)vtt)iiinb-j obbev
banb nit liiiffoft nod) lunndjteft, bennodjt biftii nbfoUnvct unnb baft bai facva=
mcnt uoUiglid). San, luie flefagt, (y-^ ligt nid)t nin pvicftcr, ntdjt an beDncni
tl)iin, ^onbern gan^ an bcl)neni glanben: ßu niU bn glenbift, feo Dill bn bnft-
".'In nicld)en glanben, %o e-? mnglid; »nerc, baö bu aller Hielt rclce l)ettift, ß"
IM ipcrc e-3 bodj oi'bac; relw, bie mel)v got cvjnrnct ban bovinnct. Tan nid)to
luninnct got ba|5, ban ba-J man t)l)m bie eeve gebe, cv fei) luavhantig unb
gnebig, ba§ tl)ut nieniant , ban tner fernen tnorten glaubt, "^llfjo lobet l)l)n
Tabib: .^crr, bn bift gebultig, baimlicvtiig unnb lüavbafftig. Unb bieielbt«'. »c
toavbeit erluBct nnfe aud; üon allen fnnbcn, feo loir an fic Ijalteu mit bcm
i' glauben.
(Vyim funfji3efienben, Tfotgct, ba« bie fd)Intieü unb gelvaltt Sanrt ^etei'§
ift nit er)n geliialt, fjunbern cl)nn binft, unb bie idjlnfjell nit f. "4*ctev, fjon^
bevn bt)r unb mir geben, bel)n unb mel}u fetjn bie fd;üif|ell, bau fauct *|*etei-
bavff l)l)r nit, l)n bem al-J cv el)u Stapft obbev '.ptid)off, Sie fcijn l)l)m and;
■jn nit nott nad) nnlj, abev alle l)l)v tljngent ift bavvljnne, ba§ fie ben f]nnbevn
belffen, l)l)ve geluiffeu tvoftcn unb ftcvrten. 'illßD l)att (5l)viftu-:' geovbenet,
ba-? bev tivdjen geJnalt foll fel)n el)n binft^nivteit , bac^ bnrc^ bie fdjluffel bie
gcl)|tlid)en gav niditS l)l)n felb-J, fonbevn allein nnfj ba mit bleuen foUen.
Tevl)atben, alfjo mann fidjt, tlint bev pvicftev nit mcl)v, bau fpvid)t eljn Uuivt,
2.'. %o ift haä facvament f^ou ha, Unnb bas toovt ift gottic- movt, alj} cv fid)
bovfpvo^eun batt. ^.)hid) t)att bev inieftcv gnugfam jebd^enn unnb uvfad), ,]n
abfoluivenu, man ev fitjt, bae man bonn l)l)m begevet bev 'Jlbfolntion. .söodjev
ift cv 5U miffen nit bovbnnbenu. So» fag iä) bavumb, haö mein bie allev
gnebigfte tugent bev fc^luffell lieb t)ab unb eev Unvbige, unnb nit bovadjte
30 umb ettlidjev nüfjpvand}, bie nit meliv, bau bannen, bvauien nnb plagenn,
lautev tl)vanuel) madjen au^ foldjev lieblid}cv troftlidjev gcmoltt, alfe l)et
(5t)viftU'? nnv l)l)vcn Unllen unb liivfdjafft mit ben fdjluffcl cljugefet^t, gav nit^t-i
nit miffeun, Ina ,',u mann l)t)v pvandjen foll.
t^ium fcd)l3el)enben. Xa-J nit abcvmall ijcnmubt nn)v fdjulb gebe, id)
:i'. öovbietc gute Uievcf, £,^0 fage id), mann foll mit allem cvnft velo nnnb lel)b
baben, bctd)te unnb gutt Incvct tl)nu, ba5 Uu-ve id) abtx . Une id) fann, la-j
mau ben glaubenn be-:? fatvamentc- laß ba-^ l)enbt gutt feljnn uuub ba§ evbc,
ha hnxi^ man gotti» gnabe ertange, unnb bavnad) öiE gutt tl)nc, allci)n gott
5 gtauiift B fi bcnnod^ B n an hjrf^cm ABU Cn locldtifn I m;'ifl(i(^ B
IG f(i^lufictl B 24 ^CT^nrtcn, nl-3 mau fi(§t I („Icvliotbcn man olio fii^f ftvt. ?lii?fl. 2.'aiifl.)
:J2 fd^tuffelnn B c^ax nid^t? mificii B «nr nicftt? qii wiffeii U :13 wii cju I) warljü 1
720 (^iit Scvmoii lum hoiii Sntrnmcut bcr Ü^ufso. l-MO,
,511 cel)V imb bnu iu1)ftcu ,;ii iiuli, uimb lüdjt bnrumb, biK- man fid) braiiff
luirlafKii )oU, al« (\muifmn inn- bie jiinb .^lUic^nlcii, bann i-(ot gibt umb fünft,
fiTl) fcljn i;inabc, f]n foUcn Uiiv nnd) nmb fnnft, fvcl) linbbernuib l)l)m binu-n.
Vlnd; allcy, ha^i: id) flcfagt bab imun bifjcm facvomcnt, tft beueu gcfagt, bic
betvnBt, nnrngc, l)rrigc, crfdjvocfnc gctriffcn biilu'ii , bie gcvnc looltcnn bcr .-.
fnnb lof; unnb frnm fcl]n, nnnb luiffen nit Wie fie c-i anfallen foUenn, bann
bic felbenn l)abcnn aud) limve ve)u, ja ,^ninU rein nnb elelin muticfeit: bie
Csoi. -1» :.•. tvuftct gott burd) ben 'i|>vopl)e'ten Cvf'i': -i'*- ''l^'ebiget beii tlel)n mntigen nnb
fagt l)l)n 'confolanüni, fcl)t getvbft, \)i)x clcinnintigcn, feljt ba ift etnr gott',
ffli.itth n,-.s.nnnb Üljriftn'J lliatt: 11. Wnmct ju mir, bic l)t)r licfdjlnevet feljb nnb niubefant, in
id) lüiU cud) troften oe. Sie bart mntigen aber, bie nod) nit begercn troft
bc*3 gelniffen, baben and) bie felbcn ntartcr nit befnnben, ben ift ba-5 facvament
nid)tj nnli, bie mnfe man mit bem fd)reglid}en gerid)t gottics tun- Ineid) nnb
liag nuntjen, ba-J fie and) fo(d)y troft-^ be-s faeramentv fudjen nnb fenfflien leren.
(5]um fiebenliebenben. iBill man et)nen fragen l)n ber bei(^t, obber felb 1-1
fid) et)ner erforfd)en, ob er tnare rein l)ab obber nit, lafj id) gefd)ebcn, S,]o
bod), bao l)be niemant 130 fred) fnr gottio angen fei), ba-J er fag, er bab
gnngfam rein (ban bac' ift lunmeffent)ctt nnb erlogen, '•JUemant l)att gnugfam
relo für fel)n fnnb), l'lnd) bay bie erforfdjung nit groffer fei), ob er feftiglid)
watiii. 9,-j. gianb bem facrnment, bac- l)bni fel)n fnnb Oorgeben fel)n, glel)d) Inie (5l)riftn» -m
winttii. ii.v:'. fpvad) ,;n bem gid)tbrnd)tigen "JJieljn fnn, glanb, f?o fein bir bcin fnnb t)or=
geben', llnb ,',n bem loel)b 'Wlanb, raei)n tod)ter, bcl)n glanb l)att bid) gefnnb
mad)t'. 5old) erforfd;en ift ganb felljam luorben l)n biffem farrament, num
batt nnr mit ber rctu, fnnb, gnngtbnnng nnb ablav .^nfdjaffen: ai\]o füret
l)mmcr ein btinbcr ben anbern. gnrlnar, l)m faerament bringt bcr prieftcr -j:.
l)n fcl)ncm tnort gottio botfd)afft tion ber fnnben nnb fd)nlt norgebnng, brnmb
folt er nnirlid) and) am mebften fragen nnb feben , ab ber mcnfd) ber bott^
fdjafft and) empfebig inere, ber nl)mmer nu'br bann bnrd) ben glanben nnb
begirbe ber fetlien buttfd)afft empfebig Inerben mag, 5nnb nnb rein nnb gnte
lueu't fol man i)n prebigclen banbeln Oor bem faerament nnb beiet)t. m
ßjum ad)tliel)enben. (yö !>'fd)id)t , bac- gott ebnen menfd)en bie Por=
getmnge ber fd)nlb nit left befinben, nnb blel)bt bao /»appeln nnb nnrnge beo
geUiiffen-J nad) bem faerament loie Por. .sMe ift lueifjlid) ,]n bnnbeln, ban ber
gcprcd) ift am glanben. 6-3 ift nit ninglid), ba-? baö Ijcri} nit fott frblid)
fcpn, fjo ec' glanbt fcpner fnnb Porgcbnng, atc- loeinig aUi andj mnglid) ift, :i.'.
bac' nit bctrnbt nnb nnrngig fep. Um e-5 nit glanbt bie fnnb Porgeben. '•Jin
tcft got ben glanben alfjo fd)limel) blepbcn: baran foll man nit Porluigen,
Sonbcrn baffelb anffnl)emenn al'? epn Porfnd)en nnb anferijtung, bnrd; Ineld;
') BclruBt B S tvüftct r. (loi)n mutigen H y clcljii mi'iticicn 1! clucv B 1 1 tvoftcii 1!
l]tivt mutifli'ii I! 14 iiiib jam ninrtjcii 1 levncn I lli (ivofjfv 1! -Jl flidjtpri'idjtigcu li
27 ivnftin .\ 2s ctilpfnictlitl) I -J'J cmljfcmflid) 1 :li; bchülit 11 ilahci 1
(Jin Sermon uon htm Satrniiu-nt bot Siific. IMO. 7J1
f^ott livotiivt, vcDW unb tvctjbt bcii iiieiiid)cii , ba-> cv bcftcr incfir niff iniiib
bitt umb ioldjcii i^Unibcii, unb mit bcin battcv bcö befcficncii Dm tviniiii-^clici
jage '0 f)cvv, fnlff incl)ucm Unglauben", unb mit bcn 'Jlppftcln 'o liciv, mcl)rc «■j« », •■
unß bcn glauben'. "JIIbd lernet bev mcnfd), bao alle-? gnttiv gnaben fei), ba-j vii>. w. -..
•■ facrament, bic üovgcbung unb ber glaub, biß bac- ev benb unb fuft fiuen laß,
an l)t)m felbs öoi}niel)ffclt, l)n lauter gotti-j gnaben Ijotf unb liafft an uuterlafj.
(Mum ncunb^elienbcn. 6-^ ift bill ei)n anber bingf bie pujj unb bao
facrament ber pujj. Tac- facrament ftel)t Ijn ben brei)en bingen, brobcn
gemgt, l)m Wort gottio, ba-i ift bie abfolution, l)m glauben ber ielbigen ab=
10 folutto, unb l)m frib, bac' ift ijn lungebung ber funb, bic bem glauben geli>ifj
folget. 5lbcr bie puß teilet mau audi lin brel). l)n relrt, beidjt unb gnugtl)uuug.
9hl Ime l)n ber rein nutuidjerlei) mißpraudj brobenu ift ange]ei)gt, alBo
gel)t C'3 aud) l)n ber beid^t unb gnugtl)uung, fei)n faft oill büd)cr DoU bißer
bingc, unb lel)ber loenig burfjei' ^Hmi facrament ber puß. '©o aber ba-j iacra=
!'■ mcnt rcd)t gel)t ijnt glauben, ba ift bie puf;, rem, beid)t unb gnugtl)uung gar
leid)t unb an aEe ferlideit, fie fcl) pi Inenig obber yibill, ban be-5 facramentC'
glaub mad)t alle trumb fd)lcd)t unb füllet alle grunb, Hub mag niemant
prreu , Inibber l)n rdü , beidjt, uodj guugtl)uung, Iner bcn glauben be-^ facra^
mcntC' liatt, unb ob er fdjon l)rrct, ^o frfjabct eö ijlim gar nidjt-:'. Si>o aber
•-'u ber glaub nit ift, bo ift fepn rem, beid)t, guugtl)uung gnngfam, unb ba l)er
fliffeu feo öitl budjer unb lere Pon ber relu, beid)t uniib gnugtl)uung, ba mit
Pil licrtjen fcl)r geengftet Ipcrben, offt bcid)tcn, ba-? fie nit Iniffcn, ob c-^ teglid)
abber tobtlirfj funb fep. "Sod) auff bil! uuiU Uiolleu toir el)n Ineuig baoou fagen.
O'jum 'jincnlugftcn. 'J.Uau mag bie teglid) funb nit bem priefter, fonbcru
2'. allein gott befennen. ^Jhi bebt fid) aber ei)n nelii frag , -Il^ac- tiiblid) obber
teglic^ funb fel)n. ^-j ift noc^ nie fein boctor ßo gcleret gclüCBcn, nod) mirt
t)mmer, ber cpn gdtnf; reget gebe, teglid) für bcn t6blic{)cn ]u erfenucn, anfj
genommen bic groben ftucf luibber bie gepott gotti-?, aia cebrud), tobten, ftelcn,
liegen, Porleumbben, trigen, t)affen, unb ber glel)d)en. (js ftliet and) allein in
"1 gottic' gerid)t, tneldje anbcrc funb er toblid) ari)tct, unb ift bem mcnfcl)en nit
muglid) ]u erfenucn, Inic bann fagt pc-. l^l. C gott, locr fan all fel)n funb*. 19. ix
erfeunen? mad) mid) rel)n üon ben Porborgenen funbeu. Srumb §0 gel)öret
pn bic l)cl)mlid) bei)d)t fel)n funb, bau bie man offcntlid) für tobfunb ertennet,
unb bic ba-:- gclniffcnn 3ur ,5ei)t bructcu unb cngften. bau folt man all funb
3i beichten, ßo uiüft nwn alt augeublicf bci)d)ten, ßo li'iv npmmcr an funb fel)nb
pn bißem leben. %ud) unßer gute rtcrcf nit repn an funb fepn. lod) ift e--
nit an befferung, bov mann auä) geringe funb bcici)tct, fonbcrlid) ßo man
fünft fein tobfunb lricpf3, lan, Uiic gcfagt, pm facrament mirt gotti-? loort
5 fuB B 11 nacf)»ol9Et I in bre^ toil, in I 14 iuS^n H 17 unb enr
pfinbet oUc gtunb I (offcnfiav in ^iolac fatii^cT anffofinng bcs SBottcd .fuUct'l 21 6ücf)ft II
2-; biß I! "" Witt^c 15 -i-t 3» jeitcn I
Sut^etä Söcifc. II. 46
722 P'in SentiDii von bcm Sntvnimnit bev 'iBii^o. Iöl9.
ge{)oret unb bot tilniib i)lic inetir iinb inol)v c^cftcvcft, llnb n6 cl)n fcf)on nirf)ts
bcl)d)tct, batinod) Uu'vc bie abüilution imb flottio linnl Hill molo in boren
niili umb bcifclben gtaiibeno UnlU-n, bno nuin alBo jid) ivtnenft, bcv fiuib
lun-flcbnng ]u gtauben. 3^arnnib bnb id) fli'iaflt: bcr glanb bi'o ini'vnnicnt-?
tliiito gar, bic bddjt fcl) ,511 biU obbcr .^n toenig. LH ift nüo bcjicrlid) bcnt, 5
bcr bo gottis facrammt iinb tuort glaubt.
i^oii bot gnngtf)mtng fd) iljt gmig, ha-i bic bcftc ift nlininicr funbcn nnb
iciincm nctiftcn all-j gnt ttjnn, er fd) fcl)nb obbcr frnnbt, bon Unld)cr man
and) feiten l)anbelt, nur mit niiffgcfcliten petcn loill maiifl alls ,5nlcn.
Cvjiim (ii)n unb ,iluenlügiftcn. Sa» ift bie gdüallt, ba er bon fagt m
ai!,it!ii.!>,c.ff.''JJiatt: it. ,5u bcn uiiglanbigcnn fdjrifft gcicrten: 'Üluff bno l)l)r luiffct, hai ber
fun bc$ mcnfdjcn ntadjt bab auff erben, bie funb ;,uborgcben, fprad) er ]n beul
gid)tprud)tigcun '5tanb auff. ul)ui bei)u bett unb gang Ijn bein l)aufe'. Unnb
er ift auff geftanben unb i)n fel)n Ijanf; gangen. Xo bao bolcf fold)o gcfc()n
babcnii, bnt fie e-j Uninbert , nub baben gott geto6t , bcr bcn nu'nfd)cii foldj 15
gelimlt geben fiatt. Xau bif? gelimlt, bic funb .yiöorgeben, ift nit anbery, bau
bas cl)u priefter, 3«- feo c^ uott ift, cpn bglid) 0'l)riftcuu uicufd) mag ,yi bem
aubern fagcn, unb f^o er Ijliu betrübt unb gccugftct fid)t ijn feinen funbcn,
friilid) etjn uviel)t fprcdjcn 'fct) getroft, bir fct)n be^n funb borgcbeu', Unnb
incr bay auff uljmpt unb glaubt co all-i cl)n luort gotti», bem fepn fie gc= ao
mifjlid) borgeben. 4Bo aticr bcr glaub nit ift, l)ulffo nit, ob glct)d) Csi)viftuö
unb gott fclbS bai urteljH fpred), bau gott tau uiemant geben, bcr eö nit
loill f)übcu, £icr tüiU c-? aber nit l)abcii, bcr nit glaubt, ba-? l)but gcl'cn fei),
unb tl}ut bcm mort gotti'j ci)n grof] nucere, mic oben gcfagt, Vllfjo fibcftu,
bac' bie gauii .Wird) boü ift borgcbnng bcr funb, iHbcr liicnig fepub l)br, bie «
fie anffncljmen unb empfal)cn, Drumb bo'j fie CJ nit gUinbcii, unb mollcn
ftd) mit l)l)reu mcrcfen geuiifj mad)en.
'Jllfäo ift CO mar, bao cpn prieftcr Uiart)afftig bic funb unb fd)ulb lior=
gibt, aber er mag bcm funbcr bcn glauben nit geben, ber bpc borgcbnng
cmpfcljct unnb auffnpmpt, bcn mufj gott gcbenn. -Jfidjt-- befte Uieniger ift bie s"
uorgebung luarbafftig, alf5 \vax , als Inenfs gott felber fpred), e-? l)affte burri;
bcn gtaulicn obbcr nit. llnb bifj gemalt, bic funb ptjorgcbcu unb alfjo cljn
urtcpl an gotti-? ftat ^u fcUcnn, l)att l)m altcnn Icftamcnt Unbber ubirft nod)
untcrft prieftcr gclialitt, nod) tiinig, nodj '^^roplietcn , nod) l)manbt l)m bolrt,
ee linirb l)l)m bann fjonberlid) bcfolcnn bonn gott, alf; 'iJatan ubir bcnn sr.
a. snm. 12. fünig Saöib. 3lber l)m '.'('cmcun leftamcnt l)att ftc el)n pglidjcr t?l)riftcn
9);<iiiii.ii-„i9. menfd), rto el)n prieftcr nit ba ift, burd) bic ,]ufagung ^"l)rifti, ba er fprad)
]n ü^etro ""Ma-^ bu mirft lof^cn auff erben, foU lof] fcl)n pm bpmcir, San (50
TO,iiiii.i.«,is. baä allcljn ^itxn mere gcfagt, fjo bct er 'JJiattljci is. nit in allen pn gcmcpn
1 RC^ovct I? 2 f)üvcit I! .■■ nbbcv U M ,puontjirtftcit 1! l-'i folirfioii a,t\vnH 1
10 bfv gctDnlt l 19 6ifi gctvoft I :!2 bcv golunlt 1 '-iCt Ah'iuig 11
(Jiii Scriiion uou bom Safvnnicnt bcv 4*itiiC- 1519. 72.'i
i^cfat^t 'Srnv? l)T)v nuff lofiet aiitf cvbcii, foU Inf; ieliii diu (il)mdr, Ta vcbt cv
,51t bcv iviiiltcii" (^l)vi|tcul)eit iiiib ciiiiem l)c]lid)cu i)ii f]iiiibcvl)eit. iHlfjo dm
civofj biiicf ift fc> iimt) cljn b"t)vil"tni iiu'iiid), ba-J iiott iiit luiU i^licbt iiiib
c\clobt UH'vbi'ii inafl, Umii iiiifj iiit mel)v c\(bm Uh'vc, bnu ci)iicn ]n [)bxm i)n
ioldjcm Uunt mit imfj vcbcn. -JIh ift bic liiflt uoll (5t)vi)"ten, uniib nicnuiiit
hai- Qct)tet md) gott bancft.
Summa Sinnmnvuin
sK< , , i ^ Ti f "ß^ bcficvlid),
älH-v fllaubt, beu, Mt j „j^^, '^^J^^
aiJermt3leubt,bcmi)t(""f,'*^^^.,
1 nuff l&6ct H 4 ([tioM V. 9 «Inutt 1'.
40«
(£nu 3cnnun Dun bcm ficIHncu ()oc()nnirtilncu
3aframciit bcr Xaufe»
1519.
<!>Dn ber cnc^fii ^nn-binbinin, in UH-dfjcv ber Sfvmou öom (rafvnmcnt hfv
Üaiife mit bcm uom Safrciiiu'ut bcv 3?ii^o imb bem uom Safromcnt bfe \.'firi)nnm5
6f)rifti ftcf)t, i)abcn luiv in bcv Einleitung ,511 ber Ucvigeu £d)vift gcfpvorfjcn.
in'ftätigt n?ivb fie bnrd) niiii'vn Sermon felbft, inbem im 15. ?({i)ci)nitt nnf ben
erttereu als trf)on erfitienen nnb im 10. auf ben letjteren nt-3 folgenb liingeunefen
ivirb. 2en lag ber erften ilieröffenttidjung nufereC' Sctmone ei-fal)rcn nnr burd;
ba-j ;^unprefinm bc§ Urbrncfo: es nmr ber 9. OioUember 1519.
i!(ll. .«öftHn I <B. :i01 f.
■üluö gaben.
.A. „C*l)n ©crmon tion bem l)el)tigen ;| f)orf)n?irbigen £acra= || ment ber lauffe. |j
S. m. II 2. ]" ?air ber Sitctrüfffeitc nnr ein .Oolifdjnitt. S inätter
in Cnart, letüe Seite teer. i)lm Pnbc: „^ üiebrnrft ]n äi-itteiUierg
burd) Joanne Wrunenberg. |l 'Diad) O'fjrift geburt. Jnnfitjeljen l)unbert,
ünb II im *Jieun,5c:^cnbcn iar. || 91m TOittpod) öor ^tartini. "
.f)Dl,^fc{)nitt Hilf bev 2itc(rürficitc: £t. ".Hiuiuflituü- im Infdjiiflirfjcn 2ri)imicf
tnit einem iPiid)c, bavniif ein lunt ciiifiii '■|<fcilo buvdjliofirtcc- .ticvi lii'nt; l'ov il)m
b(i-; Pljrifttiitb um Wfftnbc bcc- ■llicrroc- mit einem iii-> äl^affcr flctnucljtoii Viiffcl.
15. „(St)n Sermon öon bem j] t)et)ligen Ijodjtoirbigen [ Sacramet ber lauffe. jj
Socto. Hiartini 2n= \\ tljer 5üignftincr || qu Söitten= || bcrg!. || :•: |]"
llJit iiteleinfalfung. s IMätter in Cnart, leljte Seite leer. 'Tm (viibc:
„ßebrnrft epi 3Bittenbergt bnref) || Sofjnnnem ftrnnenbergf, imel) (<f)rift
gcpurt II lanfent funfffjunbert önb ^roen^igften || IAR. [,"
• :. „(*in Sermon Don bem l)eiligen T)od)= || irirbigen Saerament ber lanffe
boc Ij toris iliartini Vntl)er Vlnguftiner. ," Sarunter ein •C'^otitdinitt.
8 i^Iätter in Cnart, letzte Seite leer. 31m Oube: „1 (.^ietrucft ]n
Seibfegf burd) SiJotffgang Storfet ; .1520. I"
2itc[l)o(,iid)nitt: 2ic ficboii Snfraiiicnte bilblicf) bavgeftcllt nl-s aiK'gc()cnb 0011
brr Sfitentnuiibe bc« Wcftcniicitcti. 3*1. 'Jlija ';]. :'.: „^ (5\nm crftcn, Sic Jniiff
(jcifjt niiff fticirtj 33(ipttiimi->, ,511,,.
(*iii Sctmoii liüu bcm Saftniiicnt bot laiifc. 1519. 72."»
D. luat)vfcf)cinlid) ti'ic C im litel, im l^uiimi Ucvtcliicbcu. llmtaiig uiib
3inipvc|fum »pic bei C.
5St. *Jlii^ 3''- ..«' C>)uiii ctftcii, 2ic iQiiii lifiüt aiirf (ricd)td) l)nptiiimi->.
jii". lai iin-3 uotiicfüinmciu' (»-rcmplnr nax bffctt; bal)ct Ijnbcn mir (', ubfllcid)
Cs eilt ipätcrcr Sviid ift , l'Ui- l> goftcUt.
E. „dm Sermon luni bcm (jeiligeu t)od)= 1| li'ivbigeii Sacvamcut bcv Inuüo
boc II tovis ^JJiavtiiii \!nÜ)(x *Jliiguftiuev. " Saruntev ein 4''ol^fti)nitt.
8 5ß(ättcr in Cuavt, Icijte «eite leev. 3ün &nbc: „« Wctnicft Ijm
'itXpW ^i'i'rf) Söolftganci £t6cfc(. 1520. ;"
2itcU)ol\id)nitt loic bei ('.
V. „(5in Scvmon üou bcm tjeilifjen t)orf)= Ij luiibigcn «acvamcnt bev 2antfc
boc II toviä l'kvtini !^'utl)fv \Hnguftinev. " darunter ein .C")ü(,}|cl)nitt.
8 5>?(ntlcr in Cuavt, Icljte Seite Iccv. 9(m ©nbe: „l «etvucft t^u
l'cljpfegf buid) aüülffgang Stwfel. 1520. "
üev iitclljoljidjnitt ftcIU bie loufe eiiiej -Hinbej bat.'
G. „@in jci-mon üon bem || I)ei)ligen l^odjmirbigen Sacra= || mcnt bev lantfe
Soetori« ! '•Btavtini Vut()ev 'Jlu- guftinev ^n aöit-| tenbuvgt. ; !" 8 iMättev
in Cuavt, leijte Seite leev.
Iturf UüU Sfift (*)iitfneri)t in '•Jiüviibevg.
H. „ein fevmon Don bem || I)el)ngen f)od)»invbigeu Sacva= \\ ment bev Jauife.
S)octovi§ ! iUavtini l'utfjev 'Hu=\\ guftinev .^u 2öit= i tenticvgf. "" 8 i^lrtttev
in Cuavt, letzte Seite leev.
Snirf üun :iübft Wiitfnedjt in yiüvubevii. ^n bcv (fvliuiflct XUu-jgnbe unter
einer fntidjcn Üuiinncr befd)vicben, nl-; ob mit 1 Ijiev nntjc übetcinftinnneiib!
1. „?liu Sevuiou 11 üon bcm l^ailgcu I;üri)n)iv || bigcn Sacvoment bev || lauff
S)octDV IHavti || ni V.'ut()ev5 9(ugu)"ti= |j nev jü 3öitten= || bcrg. |1 ••;•• ||"
?Jlit litdeinfaffung. 8 ilMiitter in Cimvt.
2rncf Don Siluaii Ctmnr in ^Ingeburg.
K. „?ltn Scvmou 1| üon bem Tjaifgcn (joc^toiv jj bigcn Sacvauicut bev |] laujf
Soctov gjJavti i; ni l'utrjcv-i 5(ugu)"ti= || nev .^ü äöitten-- 1| bcvg. || •.;•■ P"
5}lit iiteleinfafi'ung. in iMiittcv in Cuavt, bov letzte 2?lntt leev. 'ihn
6nbc: „c Scbvucft jn yiugipuvg, buvd) Situauum ;| Cttuwv tu-i) faut
il5v)ula rioftev, am || tiievbten tag 'JJki) , bee f^ihiff^c= || Tjcnl^unbert ünb
,5irain= |i Ijigften jav«. '';'
L. „aiin Scvmou uon j| bc f)cilgc l}od)tinv |i bigc Sacvamct i| bev lauff. 2o II
ctov 5Jlavtinu§ !| SJutl^cr ?rugu || ftincv a" SBit || tenn6evg. ;" ':!J'ut
Sitefeinfatiung. litelvücffeite ticbvudt. 8 iMnttev in Cuavt. ?(m
enbe: „« (Metvurft in h'V X.'oblid)en ftat ^lug || fpuvg üon .panieu
tyvofdjaucv 1| im M. ccccc. tonb .it. jav. r
M. „9ün Scvmon uou bc 1| f)at)ttgc T)ocf)mivbigen focvauu-nt bev || lauft, Süctov
mavtiui Vutf^ev-: 9(u= guftinev tju äüittcnbevg. |.öol,5|d)uittl mXiX ||"
«Kit Sitcleinfaffung. litelvürffeite bcbrurft. 8 Sötöttcv in Cuavt, leljtc
') Sie grianger iJlusgabc fül)rt uod) ,i>oei Irnrfe iiuier« SetiiiPHS nuj äi.iolignng Stotfcl«
■Dfficin nuf, toM)( äuüerlid) nur luenig uerft^icbcn i'on F erid)einen: bei bcm einen joll im
Smptcijum „ju 2ei)pB9t" ftet)cn, bei bem nnbern bie 3a^rja()t eine bcfonbcre SciU bilbcn. 2n
biefctbc icbod) in iftrer a?ibliogtnpl)ie meljrfadj grobe SCcrtef)en begougeu l)nt, wogen »Dir l)ier
nidjt il)t iüetUrtiicu ju filjciifcn.
72lj (^iit Ät'rmmt uou bem Safraineut bev laufe. Iöl9.
Seite leer. Vtin (Snbe: „©ebnicft ti" 'Jlugfpuvg, biirc^ ^oxci, "Jtab-- tcr,
','11-:- man ^alt luid) bev gebuvt (fljrifti j] ■M.'S. uiib im ijniaiut.ugiftcii. ,"
litflftoljicOtütt: £t. 3o()nimc-5 bee Chmiinclift mit bciii ilüd) imb bct 3d)lanflc.
X. ,ßin Sermon uon ^| bem Aöeiligen I;ocl)iinrbigen || Sacramet ber 2auffe,
So i; ctLiri-j IHartini \.'ntl)cr, v'(u= H gnftincr ]n ä'ßittemlnirg. [j .-. "
IHit liteieinfafiung. 10 i^Uitter in Cuart, bas Icfete 3^!att leer, l'lm
(fnbc: „c (^etrudft ,^u Strnpnrg. u. \] 3(nno bni. -IH.b.rr. ■"
■}lad) bcv litclciiiniiiuug Ixud von l'inrtin i^iad). nad) bcit lypeu wn
3oI)anu itnulUoiid).
O. „(i\)n Sermon lUm |[ bem I)ei)ligcn f)ocl)= ' loirbigen Sacra= ] mi;t ber
lanffe. S. I1inrti= nn§ 2\i^ ti)n. äÖittemberg. ; 152o. |" 16 Sldtter
in iCftau, bie brei legten Seiten leer.
Xvurf uon ^Bf)ann ÖTÜncnbcrg in ÜBittcnbcvi].
1". „315n Ser= jj mon uon bem l)ei '] (igen l)ocf)ii.nrbi= }j gen Sacramet \\ ber
lauff S'0= II ctor "JJtartini l'ntl)erö ?(n= |i gnftiner yi äöittcnberg. |i ,Sn
Golmar. " flHt Aitcleinfafiung. 10 !i?(ättcr in Cnart. ^Jtm t^nbe:
„eictrncft in ber loblidjen Statt C^olmar, || bnrcf) ?(manbnm ffarcfall.
5lnno !' -Jlt.S.rnij. "
5ü nad) ilnUlct 'Jir. 2-')77.
Q. „&in Sermon üan bem l)l)IIigen Sacramente j ber bope. Ü". ?!lür= ' tinnä
l'utl)er. 1 5L<uittemberd). ' lli.S.rriij. " "3'}^ litelcinfaifung. 10iJ?(fttter
in Cnart.
Ixntf uoii 'JJit'ldjiüv \;üttl)i'i' in älUttcnhceg.
.\ ift ber llrbrnif. U^on ben 'Jiadjbrurfen gel)en bie übrigen 3i)ittenberger
nnb bie Veipjiger anf A ,5nrücf; bie DMirnbcrger joline ber Strajjbnvgcr lel)nen firf)
an bie ^.'eip^iger, bie VIngsbnrger folgen einem ber 'Jiürnberger: über ben (üilmarer
l;abcn unr fein Urtbeil, ba er nne nidjt norgelegen.
3in „yjlartini l'ntljer'!- moncl;erlei)bi'id)linünb tractetlin" fte^t nn)er Sermon Stusg.
üom 9J!ai 1520 iBl.cxxiiii'' -cx.x.xii'', ';?(nSg. Hom Cftober 1520 'i^t.cxviii'' — uxxvr'.
i'on ben ßciammtan-jgaben ber Sin-rfe \.'ntt)er-j fiat ilju bie äßittenbcrger 155o VI
i8I. 135»' — UO'-- inmitten be-S ./-Betbüdjteins.", bie Senaer 1555 1 331. 186--'-191«, bie
3atenburger I S.:!10^;3U;, bie i'eipyger XXII S. I:i0- 144, SOolrf) X Sp.2592 bi§
2611 nnb bie (vrlanger 3?b. XXI ber bentfehen Sdjriften S. 229 — 244, letjtere nad) I,
in i()rer llnfritif biefen '•Jiad)brnif brüten Wrabc-:- al'S „Criginal" be,5eid;ncnb.
^*ateinifd) finbet er fid; nad) ber Uberiei.utng im Kncliiridiou piaruni prcca-
liuiiuiii. VuittcinlxTgau 154o, in ben Wefammtan-igaben Witebergae 1545 I
^(. i.xxi'' -Lxxvi^ IciKic 1556 1 -331. cccxxxvi'' — cccxi.i" nnb mit einer fnr^en
Cfinlcitnng anf S. 089 f. Krlanirai' opp. lat. var. arg. III S. o94 — 410.
2öiv geben ben lert uon A . üer.ieidjnen genan bie Se§arten bon B nnb
mcr!en an-j C, C! nnb I (l)in nnb nneber ancl) an* N) bie bebentenberen ^IbUHndjnngcn
an, (leben jebod) gleid) l)ier l}erbor, baf; ftatt „limnbeln" in ben nidjt an-; 2Öitten=
berg itammenbcn Xrnrfen ftets „loanbcrn", ftatt „fljnbflnt" bei Störfei „fnnbflnt",
bei Wntfiicdjt „fnnbflufj", bei Ctmar „fünbflnfj" ftcljt, nnb baß in be« leljteren
'.)hi5gaben „cvtrencten" für „erfcnffen" (nnr einmal „crtrnntfen" für „erfenfft") nnb
immer „ertrinrfen" für „erfanffen" gefeiit ift. i^on ber lateinifd;en Hbeiie^nng
fefjen li'ir ab, ha fie gemifi nid;t uon Xluttjer l;crvü(;rt.
Gin «ctiiiüii uoii bcm onftnimiit bct Imiic. lol'J.
(Siju Sermon im\ ticm l)ci)lincu .s^ül1)u^ir^irteu
3acramcut iier Xaufjc
jum örfteii, Xic lauff l)el)ft nuff fvic^fc^ a?aptiimuc-,
511 latcin 'JJkiiio, ha-i ift, Wan man cttlca» goiilj
Duß Iraffcr taucl)t , ba-3 ubir l)()m juiammcii iic()t,
unb lüic luoU an oicleii övtcn bcr piaud) iiijiiimcr
ift, bie fi)nb ijn bic'2aufi gai 311 ftofie" uiib taud;cii,
fonbcru fie allein mit bcr lianb aiiß bcv tanff 6c=
geiift, feo folt CO boc^ fjo ici)n, unb lücic ic(t)t,
bau nad) (aiitt bcö lnortlcin 'tauffc' man bai finb
obbcr l)C}lid;cn, bcr taiifft Inivt, ganl; l)i)ncl)n tjnjj
luaficv iencft unb taufft unb loibbcv cianjj 3ugl)c, ban aurfj an.jluctjff cU . ijn
Scutf^cr jungen, bo5 tuovttcin 'tauff' ()ci- himpt Oon bem hjort 'tieffe', bao
'= man ticff tinö maiicr fcncfct, loaä man tanffct. Ia-5 fobcvt and) bie bcbcu-
tung bcr tauff, ban fic bebeut, ba? ber alte mcnfd; unb funblidje gepurt Pon
fletjfd^ unb btut foÜ ganl^ erfcufft loerbcn burdj bie gnab gottio, mic Joir
Ijoren lücrben. £rumli folt man bcr bebeutung gnug tl)nn unb et)n rechts
öoltommenö Ijeijc^en geben.
-'<' 6,5um aubern, Sie 2auff ift eijn eußerlid) 3Cl)d)eu obbcr loßung, bie
un§ übfonbert Don alten ungetaufften menfd^en, ba» tpir bar bei) erfennct
toerbeu eljn botet G'f)vifti unBcro l)erliogcn, unber roild)-:' panier (baö ift ha-:-
l)et)lig Greuij) loir ftetiglid) ftre:)tcn loibbcr bie funb. Xarumb müBcii Inir
brel) bing! ^n bem f)et)ligen Sacrament anfcl)en, bah ]c\)i)tn. bie bebeutung
-* unnb ben glauben. Xa-i tjcijc^cn ftctt barijnncn, bat- man bcu mcnfdjcn l)n
bem namcn beö 33attcrö unb bei? 2unc- uiib bec- liet)ligen Ö5cl)fte-j ftoft i)ufj
maffcr, aber man Icft t)i\n nit brljnncn, fonbcrn t)ebt l)l)n ȟibber eraufe. Srumb
l)el)ft man eö auf; bcr iauff gc()aben. 'Jllßo muffen alle bcljbc ftucf l)n bem
l^e^c^en feljn, baC' tauffen unb erauß l)eben.
^^ gjum bintten, Sic bebeutung ift el)u feligtid) fterbenn ber funb unb
aufferftlicung t)n gnaben gottiv, ba§ bcr alt menfd), bcr l)n iunben empfangen
luirt unb geporen, bo erfcufft tt)irt , unb ein ncmcr menfd) craufj gel)t unb
auff ftct)t, i)n gnaben geporen. 'Jllßo nennet 3. ^»auel ab 2i: ;'.. Sie tauff J<'- 3. •■'•
3 ©tott ,S. ÜK. St." (= Soctot 9Kartinu3 ^tuguitiiicrl Ijat U: 2oct. ^larlini t'utfjcr
Sluguftincr öu SBittcn. C unb G: Soctoriä ÜJiartini Cut^ct. 1: 2octor OTattini Suttjcrs
auguftinct !c. 6 ob im 1 -u loßuna 15 i'J bauet 1 üS mufjcn ß 2S miijjen li
728 ^^'" £ct"iiJii i'"-'!! beul Satiiuiioiit bi-v Iiuifc. l'rtl'J.
el)ii Imb bi'v uclucii rtcpuvt, bao man l)ii bcin Klbcii luib uciu flcpovcit imb
>ii. 3, n. 5. iioriiclücvt luirt, 'Mi- and) (iliriftitC' ^süt)aii. iij. fai]t: (5-'o jel) bau, ba-S l)l)v
aiibcvUH'it c]cpineii iDCvbot , aufj beut Umlfcv iiiib bciu gclift (bcv giiabcii), f;o
iuuc(ct l)l)v lüt el)u i]cl)ii 1)11 ba-J l)l)iucU rcid). Tau glci)d) Uuc cl)ii t'iiib auf;
miittcv lel)b gcljatuMi iiiib ticl,uirn luirt, ba^ biivd) iold) flel)fd)lid) gepurt ein
iuiibigo iiu'iiid) ift imb i'i)u fiiib bc^ l.unnf?, ',)Ut30 luivt auj] bcv tauff c]cl)abcii
iiiib gcpont bcr iitcufd) i]cl)itlid) uub bind) fold) gi'piivt i'l)u üiib bcr giiabcit
iiiib iTdjtfcrtigü inciifd). \'llf50 eifaiifieii bie fuiib l)ii bcv taiiff iiiib gclit aiiff
bic gcvcrf)tigfcit fiiv bic fiiiib.
G,^um üicrbcii, Tic licbcutuiuii, imb ftcvbcii obbcv cviaiiifcii bcv fuiib,
gcicl)idjt iiit Polnfomcii , l)ii bifjcm (eben , bi^ bcv menfd) aiid) lcl)plid) ftevb
imb gaiitj DovUicBc 311 piilüer. 'Dan fncvamciit obbcv licljdjeu bev tauff ift
balb gcid)cri)cu, Inie luiv bov aiigcu fel)eu, aber bie bcbciitung, bie gcl)fttid)e
tauft, bic evfeuffuug bev fuitb, lücvet bic Uicl)l luiv leku, uiib luivt allev cvft
1)111 lob uuliibvad)t, ba luivt bcv iiicufd) vcd)t l)ii bie tauff gcfeudt, uniib gc=
ld)id)t, luao bic tauff bebeut. 'Ivimib ift bif; ganl;, leben nit aubev-j, bau el)ii
gcl)fttid) tauffeu au uiitcvlaf; bifj l)ii beiiu tobt. Hub luev getaufft luivt, bcv
lotrt |uui tub uovuvtel)lt, al« fpved) bev pvicftcv, luau cv tauffct 'fidj, bu bift
ein fimbigv ftel)fd), bviiiub cvfcuff id) bid) l)u gutti'? uameii, iiuub iivtcl)l( bid)
tjuiii tub 1)11 bcm felbeu uaiucii, ba-ö mit biv all bcijuc fuiib ftevbcu imb imtcv
aii.iii. 0, 1. gel)eu\ -.Jllfjo fagt S. ^*auel 3i*o: bi. äl^iv fel)u mit (51)vifto begvabe» buvd) bic
touff turnt tobt. Hub l)I)c ccl)v bcv mcitfd) ftivbt luid) bev tauff, l)l)c et}v fcl)uc
tauff buUbvadjt Ivivt, Tan bie funb i)ovet nit gaiilj auff, bic Incljl bißev leljb
lebt, bcv fju gauli l)u fiiubcn empfangen ift, bao fimb fepu natuv ift, alc? bcv
'Bi. 51, 7. pvupbet fagt 'Sic^, l)u fuitben bin icl) euipfaugcn, imb i)n nutugenbeu f)at
mid) mepn imittev gctvagcuir, luildjcv l)ii fepuev luciifj ,',11 raten ift, fie ftevb
baiiu uimb luevb ,;n uid)tc mit i)l)vcv funb. Vllf^o ift epuö C^bviften incnfdjcno
lebeil nit aubevo, bau el)ii aitl)cbcn, fcliglid) ,^1 fterben Uoii bev Xaiiff an tiif5
l)iif5 gvab, Tau gutt luill i)l)n aiibcv^:^ inaef)cn uuii itelu auff am .Vmgftcii tag.
tVjinu fimfftcu, Tcffclben glel)d)cu, aufj bev tauff l)ebeii gcfd)id)t and)
bel)cnb, IHbcv bie bebeutuug, bie gcl)fttid) gebuvt, bie mct)vimg bev guaben uub
gevcd)tigfcit, bebt luoU an Iju bcv tauff, Inevet abev auä) bifj l)it beit tob, l)a
bifi an jimgften tag. Ta mivt aftcv erft uolnbrad)t, bao bie tanffbebung
bebeut, ba lucrbcu luiv uoiit tobt, boiin fniibcu, uoii allem ubcll auff fteljcn,
vci)u an leib uub fcel, uub han eluiglid) leben, ba luevbeii luiv ved)t auf] bcv
tauff gel)abcit uub PoUfoiitlid) gepuvii aiil!il)eu bao vcd)t lueftev bembt bcö
imftcvbtid)eii lebcn-j l)in l)l)uicU. ''x'llC' fpved)cn bic gefattevu, luau fie baö fiub
aiifj bcv tauff Ijcbcii '8td), bein funb fcpit im evfeufft, luiv cmpfabcim bid) l)it
gottiä uauieu l)n ba-ö eluig, imfd)iilbig leben'', bau alfju luevben bic (viigell am
i \n iai tciil) bor l)iiiiim't etil L'o in boo ji'H)on ('(U „binjuc" ffl)ll (il •.',". mi=
tuflcul 15
(fiii Scrmoii Uoit bcm SafMinciit bct ioiiic. löli). 7J!>
jiiiujftcu tag evauB l)cbcii alle (^liviftcii gctaufitc fviiiii mciiidjcii , iiiib
tücrbcu ba erfüllen, bas bic taufi mib bic gefattciii bi'boiitcii, ais (il)viftu-5
lagt 'IJUitt. 24. gv luivt aiiü tciibcu icl)ii (vitgcU , iiiib fic »ucibcii l)l)iii lun^afioiiui'i.ii.
iamicit fcijnc aufscvliicltcii , lum bcii oicv mtcn bcv nniib, imm aiittgaiig üijj
5 Ijiiiu uljbbevgang.
(5311m Krf)fteii, SiBc tauft ift üortieljteu aiigcljeijgt ijii bcr fijnbflut 'Jioe,
ba bie gant) loclt cvfeufft mait, niif;gi'iuimiiicn '.'ioc mit hx(\]cn innen iinb
i)l)n'ii uici)bcv, ad)t mni|d)cn, bie l)n bcr \!tvcfcii bel)alteii liuivbeii. Xao bie
meixid)eii ber JucUt erfcufft morbeuii, bebeutet, hü'j l)ii ber tauff bie tiinb
1" crfeiifft luerbcn, bac' aber bie adjte l)ii bev arcfcu mit allerlei) tbiereu bel)alteii
lüorbcnn, bebeut, bao burd) bie tauff ber uienfd) felig mirt, alß bao 0. ^4-*cter iiHii.3,j«j.
QUB legt t)ii fel)ner anberit (Spiftcl. t'iu ift bie tauff loel)tt el)ii größere )l)ub=
flut, han l)l)cne gelneBeu ift, S^aiin l)l)eue batt iiit mel)r bann ebn-; iav-j
meufd;eii erfeufft, aber bie tauff erfeiifft iiud) bind) bie gaiil; luelt Ooti CUiriftii--
1"' gepurt an biß au juugfteu tag allertel) meitid)cn, uub ift cl)ue fiinbfhit ber
giiobeu, »nie Ijbeue cljii fijnbflut be-J tunii-;' lüaä, luic l)m 28. pfalm innfunbet i-i. ■.".■. m-
ift 'töott tüivt madjeii el)ii beftenbige uelue liiubflut', bau aiitjtueiiffell i'iU uu'br
menfdjcu getaufft luerbeii, bau i)ii ber iijubfliit erioffeu felju.
ßjum fiebcnbeu, Saraufe folget, ba-j tuoU mar ift, 6t)uu uu'iifd), %o e-5
■.M nuß ber tauff fuinpt, fei) reim uub an fiinb gaulj iiufd)ulbig, aber cc- miit
utm nieleu uit redjt üorftaiibeii , bie meijiieu, eo fei) gar fei)u fuub mel)r ba,
unb toerbeti fauü uub (il)uleifig, bie fuublid) uatur ju tobten, glel)d) luie and)
etlid) tl)un, toau fie pel)d}t t)aben. Xrumb, luie oben gefagt ift, füll manu
C'j red;t üorftel)n uub luiffeu, ba? uiiBer flelifd), bie luel)! e-- Iffle lebt, natnrlid)
■-•.-. bö% unb fnnbliafftig ift, beut ]n liellffen, (jatt Ijljm gott eijncn foldjen rabt
erbac^t, ba^ er e-3 gaub uelu anberv fdjaffeu mitl, glel)d) luie .Spiere: 18. anljebgt, J". is, m.
Xcr tüpffer, ba t)l)m bcr topff uit Umll gerieb, ben felbcu mibbcr i)u bcun
tl)on jn l)auffeu fticjj nnnb fnettet, unnb madjt barnad) cl)n aiibernu topff
lüie c§ l)l}m gefiel! , 'alßo (fpric^t Oiott) Seljb l)l)r l)ii meljnen l)euben', uniib
■M l)n ber erftcuu gepurtt fcl)n mir nit limll geraten. Trumb fjo ftoifct er unf;
toibber \)n bie erbenn burd} ben tobt, niuib mad)t unfj luibbcr unib am Otnngften
tag, bau lril)r bann looE geraten uub an fnnb fel)n. Sljfeen rab l)e6t er au
l)n ber lauff, bie ben tobt unb anfferftbebung am .Anngftcn tag bebentt, mi)e
gefagt ift. Uub barnmb alc- bitl bie bebentnng obber bav Ijcljdjen bec- fatva--
xi mcntC' ift, ßo fei)nb bie fnnb mit bem menfdjeu fd)oit tob uiinb er auffcrftanbcnn,
nnb ift atßo baö facrament gefc^etjen, aber bau loerd bcs facramcut-ä ift uodj
ß Sic tauft etil 7 aufjgcjdjloijcix CUl 12 gvoBcr L! 14 wer» C 17 Oel)=
ftcubigc ü iiame (' 21 bic bo mct)ncn V bic ba meinen «; bic bo moiiicn 1 2(i ^licrc: 17. A
3ercmic r»ij. (' §ictcmioÄ rDij. Gl 27 2et ^offner, bo im bcr Raffen Gl iboflcflcn .toprfcr'
unb .topit" in M in ben tt)acn G in ben lo^m I 2S ,?um fjauffcn 15 anbcrn l)aftcn (U (ba>
gegen „topff" luie oben in Ni 30 gepurt mir nitt rool gerobten fcinb, barumb I
7;;() (5'iii äi'rmuii uuii ^l'I^ -cntrauiciit ber 2iiitff. 1519.
lüt öiU' öeid)el)eu, bao ift, bcv tobt uiiiib i.iuffev|tl)eunci am .^uugfttu taij ift
noi^ üortjanbcn.
C?,5inn ad)teii , "iü^o ift bcv meitid) iviiilj m)u iiiuib uuid)u(big \acxa=
mt'iittid), bac' ift iiit nnbcvf? gi'ingt, ban er l)ntt bn-ö Ijrtidjm gottic-, bic 2oiiffe,
bo mit aiigelunirtt mirt , fctimi fimb foUcn alle tob i(\)n . iiiib ev l)ii gnaben
aiid) ftcvben iinb am ,,\uiuifteii tag auffevfteeii, rei)ii an fuiib unfd)ulbig eluiglid)
,]U lefeii. "^llfjo ifto be-j tnerament-:- l)albeii uuiv , ba-^ ev an fiinb iiiiid)iilbig
fei). -.JUh'v bie loel)U im bao nod) lüt luillubradjt ift inib ev nod) lebt l)m
fuiib(id;cn fteljfdj, %o ift ev nit an fiinb nod) vei)ii allev biiigev, ^onbevn aii=
gefangen, vcl)n nnb iiiifdinlbig ,]U Uu'vbeit. Xavnmb Unni bev menfd) ,vi feljnen
javen fompt , f;o vegen fid) bie natiiviid)en fnnblidjen begivben, .lovnc-, nn=
feufd)eit, lieb, geljt',, boffavt, uiib bev glet)d)en, Tev feljn-j nit loeve, f;o bie
funb l)m facvament alle evfeufft nnb tob loeven. 'Jen fel)n fie nur bebenttet,
3U cvfeuffen bnvd) beu tobt nnb anffevftenng am jnngften tag. \Hlf]o clagt
Mi'iii. 7, IS. i(,|,(-t spfiui 9{o:tiii. nnb alle f)et)ligen mit l)l)m, bac? fie fnnbev fci)n nnb fnnb
l)n l)t)vev nntiiv f)aben, 06 fie luoU getanfft nnb t)el)lig luaren, Svnmb bac'
fid) bie nütüvlid)en fnnblid)en begivben i)mmev vegen, bie locljU Iniv leben.
Csjnm nennben, £,50 fpvid)ftn "ißao ()ilfft mid) ban bie ^aiiff, \van fie
nit tilget nnb ablegt bie funb ganl? nnb c\axf ,C-)ic tompt nn bev ved)t liov=
ftanb nnb evfentnif; bec- faevamentc- bev tanff. laS' liilfft biv baci liodjUiivbig
faevament bev tanff, bao fid) gott bafelbv mit bi)v bovpinbet nnb mit bpv el)n-ö
luivb el)n-j gnebigen tvoftlid)en bnnbci.
3iim(?vftcn, ba>j bii bid) evgibft pnn ba-j faevament bcv 5Eauffc nnb
fepnev bebentnng, bao ift, bao bii begeveft mit ben fnnben 511 ftevben nnb am
iungften tag nein gemad)t loevben, nad) antu'ligung be-J faevament!?, luie gcfagt,
ba^ nt)mpt gott anff lum bi)v, nnb leffet bid) tanffcn, nnb ()e(ict tum ftnnb
an bid) nein ,',n mad)en, genft bl)v el)n feljn gnab unb l)el)ligen gel)ft, bev aii=
fallet bie natnv nnb funb ,]u tobten nnb \u bevepten 1mm ftevben nnb aiiffev--
ftccn am juugften tag.
3uiu Slubevn , Povpiubeft bn bid) , alfeo ,511 blel)lien nnb l)mmev mel)v
iinnb mel)v ,511 tobten bepn fnnb, bie loelil bn lebeft, bif; lin ben tobt, f;o iil)mpt
baffelb got and) auff, unb nbet bid) bei)u lebelang mit Dilenn guten loevefen
uub mandjevlel) lel)ben, bamit ev tl)nt, ba>J bn begevet baft pn bev 2anff, bao
ift, ba-j bii lüilt bev fnnb lof; loevben, ftevben nnb nelo anffevfteen am Mm
ften tag, nnb alfjo bie tauff Polubvingen. Svnmb lef^en loiv nnb febeu, loie
cv fel)ue lieben bepligen fjo batt laffeii mavteven unb oill lepben, ba-j fie unv
balb getobtet bem faevanuMit bev lanff gnng tbeten, ftnvben unb neUi Imivben,
bann luo büis nit gefd)icl)t nnb lopv nit lel)beu nod) nbnng baben, fjo nbtx-
1 gcjdjcn li 1-J „nit" fcl)U ('<:! l'. imibci I! h; l)cl)li3cii 11 17 natuvlicljou li
22 tvoftlirfjenä AU 211 tjM 1! :ir, ju l)iul Ijat ciil
Sin Sctmoii von beiii Snfnuiieiit ber Iniifi:. 1511). 7:!1
loiiibt bic \^o%( luitiiv bcii mniicl)i'ii, bnc cv i)m bic laujj uiuuil.! iiuidjt, iiiiiib
fcUt i)uii fimb, bd'ijbt ci)u alter mcnfd) luic üorl)!)».
Siun oel)ciibeii, Tic lueiit lui iolrf; bcijii üovpinbcii mit c\ot ftcct, tl)iit
bl)i- flott luibbcr bic tviab, uiuib luupiiibct fiel) bl)v, cv luollc bl)V bic hiiib uit
juvedjncn , bic itad) bcr lauffc i)iiii bci)ncv luitiiv )cl)n, luill fic iiit iinjcl)cii
nocf) biet) biiimb ümbamncn, Icijt i)l)m bvaii fltuificii, unb t\aü cl)tt loolgcfoUcii,
ba-i bii 1)1111 ftctcv iibitiu\ imb bci-iivbcii icl)eft, bic fdbcii ^ii tobten, unb mit
bcl)ncm ftcvbcn l)l)v hif; ]n lucrbcn. Icvl)iilbcii ob fiel) luoll |.)of5 gcbaucfcn
ober begtrbcu regen, ^\a ob bu and) yi ludjlcn fniibift unb fcUeft, fjo bu bod)
mibber nnffftebcft unnb loibbcv l)nn ben biinb trittcft, fjo icl)n fic Dnn frafft
bcc' facramcnt'^ unb liorpnnbtnif; fd)ün bal)l)nu, alfj fanct '|huiIiio 'Koma: uiij.»"'"!. «, i.
fogt. @2( Dorbampt bie naturlid) bofte funbüdje ncl)guug tei)ncn, bcr l)u tvl)vifto
glaubt, fjo fic nit folgen unb UorluiUigen bcu fclbeu. Unb 5. oiül)n>ii'c-j ber iJon.?, m.
li-luangclift l)n fcl)ucr (vpiftcln fprid)t; Unb ob pbcmant uielc pn funb, feo
liaben loir eljneu fiirfpred)cr fuv gott, ^Vldum (>l)riftniu, bcr cpn oorgcbiiug
liuirbcn ift linder funb. Taffctb gcfd)id)t atlcv pn bcr tauff, ba Inirt nnfj
(il)riftu6 geben, inic mir boren Incrben pm folgcubcu fermoii.
(5]um clfftcn, 31hiu uu bifjer bunb nit mcre iiub gott uit barml)er|iiglid)
burd) bie finget fet)c, \]o trerc !ciu funb ^o flcpn, fic Porbnmmet itufj, bau
gotti-^ gerid)t mag fein funb tepbcu. Trnmb ift fein gröffer troft auff erben,
bau bic tauf, burd) mild) mir pu bcr gnaben unb barml)crlugteit nrtcpll
treten, bic bic funb uit ridjtet, fonbern mit bielcu ubuugcn anß trepbt. X'Ufio
fpridjt fanct IHngiiftinu-S cpneii fcpueu fpriid): l^ic funb loirt pu bcr tauf
gnnt! tiorgcben, uit alfjo, baö fic nit mel)r ba fcp, fonberu, ba-o fic uit ]n
gercd)uct mirbt, als fprcd) er 'bic fuub blcpbt mol bifj pu ben tobt pu unfjerm
ftcpfd) uub reget fidj an uutcvlafj, aber bic lucil mir nit brepn milligcn obbcr
blcpbcn, fjo ift fic burd) bie tniiff alßo georbenet, ba-5 fic uit lunbamnct, uod)
fdjcblic^ ift, Bi"ibcrn anfj getilget mirt tcglid) nielir unb mel)r bif; pn ben tobt.
S)er()al6en foU uiemant crfc^rectcu, ob er fulc bof^e luft unb (icb, oiic^ uit
bortiagen, ob er fd)ou feilet, fonberu an fepn tauff gebeurfcu uub fid) ber
fclbeu frolid) troftcn, ba^ gott fid; ba luirpiinbcn batt , pl)Ui fepn fuub ]n
tobten unb nit ]ux uorbamuiifj re^en, f)o er nit brein milligct obbcr nit
brpncu blcpbt. v'lud) foll man bic fclbeu mutenb gcbaucfcn obbcr begirben,
pa and) ba-5 fallen, nit an ncmeu ium bortiagen, fjoubcrn alo epn uornuinnug
bou gott, hivi bev mcufd) an fepn tauff gcbcncf, loaö er ba gcrcbt l)att, baö
er auruff gottic' gnaben uub fid) übe ]n ftrepten mibber bic funb. pn nud) ]n
fterbcn begere, ba« er bcr funb müg lofj merbeu.
1 (JOÜe n 4 Wolle ß <i lualgejaUcu A 7 toblcil li s Ii66 15 1' >"»:-"
))iinbtiiiB 1? 17 folatiib AB 2« »eviuilliflcu (il 29 ob cv fiel in böftc Infi obbct
liebe i ob ev uiele in bufe lüft ober lieüe U ob ev «icl in bÖB Infi obci liebe I :!l ttoften li
32 ocrioiüiget Gl
7;)2 Gin Sermon i'ou bcm Safrniiu'iit bct Inufc. 1-M9.
Gjiint ^liiclfften, .viie ift mi bn-j brittc ftutf bcS facvamcntc' 511 Iwubcln,
bdv ift bcr glaub, baB ift, bno man biß aUe§ feftiglicf} glaub, bao bao faL'ra=
luent nit allein bebeut ben tobt unnb auffcvftceung am ^^Nungftcu tag, burd}
uiilrfjc bev menfd) ucra tocvb ciinglid) an funb yi leben, Boiibevu bac' C5 aud)
gemifjüd) baffetb antiebe unb Imrrf unb uub mit gott üorplinbet, ba-5 toir 3
liniüen biß i)nn ben tob bic funb tobten unb luibber fie ftrct)ten , unb I)cv
mibberumb unß luoEe ]\i gute t)alten unb gnebig mit uno l}anbclnn, nit
vidjten nad) ber fdjerpfe, bac- lin)r au funb nit fetjn Ijnu biffem leben, biß baö
nujv rel)u inerbeu burd) ben tobt. 'i'Ufto tiorftct)ftu Inie el)u mcnfd) unfd)ulbig,
rcl)n, an funb mivt t)u bcr tauff, unb bod) blet)bit tioU üitl poBer nciiguug, i'
bav er nit aubevfj veljn bel)ft, bau ba-? er angefangen ift relju Im Inerbeu, unb
bev fclben rel)nideit el)U jeidjeti unb Innib batt , unb l)I)e mel)r reijn merben
foH, umb tuiidji linlten l)l)m gott feim nad)fteLligeu unrei)nidei]t nit red)nen
luill, unnb alfto uu1)r burd) gottic' gucbigec- red)uen bann fei)nc' mefjeuo balben
i<i. 3-M '. reijn ift, loic ber propfict fagt pa. ;-il. Selig fel)n bic, ben tjtjre funb Oorgcbcu i-'
fet)u. Selig ift ber menfd), bem gott fei)u funb nit 5U redjnet. 2i§cr glaub
ift bcr aller notigft, bcnn er bcr grunb ift allco troftiö: Iner ben nit l)ott,
ber muB Uor^uieijffelnn \)n funbeu, han bic funb, bic uo(^ ber tauff blel)l)t,
nuid)t , bac' alle gute leeret nit renn fcijn öor gott. Serbalbcu mufj nmn
gar ferf unb frei) an bie tauff fid) lialten unb fie t)altcu gegen alle funb unb •-•o
crfd)rcrfeuu bcä gcrtifjeu , unb fagen bemutiglid) 'id) Uieijfj gar lool , ba-:< id)
fei)n rcl)nB locrcf nit t)ab, 3lbcr id) bl)u t)t)e taufft, burd) lüilc^ mljr gott, bcr
nit ligcn fan, fid) Horpunben batt, nu^jn funb ml)r nit ,yi red) neu , ßonbcrn
]u tobten unb Portilgeu'.
^unt 3)rcl)^cl)enben, '^Ußo liorftcl)cn luijr uu, bae unfer unid)ulb Don ber =•>
tauff ganli unb gar bcr gotlid)en barmlierlüdcit halben fjo l)ei)ft, bie foldj»
angefangen, unb mit bcr funb gebult tregt, unb nnfj ad)tct alß lucren lui)r
an funb: ba l)cr Dorftcl)t mau aud;, loarumb bie 6l)riftcu l)cl)Beu t)un bcr
fc^rifft bic fiuber ber barmberljideit , el)n Hold ber gnabcn unb mentd)cn bei?
gutigen loillcn gotti-?, barnmb bao fie augefangen burc^ bie tauft rei)n Iju ^u
lucrbcii, burd) gottic- barmf)erl!irfcit mit bcr übrigen funb nit norbamuct
lucrbcu, biß fie burd) bcu tob unnb am jungfteu tag gaulj retju luerbcu, loic
bie tauff mit l)rcm licid)eu aufjUicl)Bet. Xarnmb ift bao ci)uu grofjer t)rtl)um,
bic bo meinen, fie fel)eu burd) bie lauff ganti rel)u morbcu, unb t)nn t)l)rem
uuOorftaub ge()u fie l)l)un unb tobten l)l)r funb nit, Juolleno nit funb laffen »^
fel)n, OorOarten barl)nuc, unb nuid)en alyo l)()re tauff gar lui uid)t, blclfben
allein l)uu cttlid^cn cuBcrlidjen locrffen bangen , unter unld)cn bic b^ ffnvt,
T)a§ unb anberc naturlid) büBl)el)t, bie fie nit ad)tcn, nur fterrfcr unb gröffer
4 nun locrbt Ol (i lubicn li 7 w'otk R 8 fcfjcvpc B 10 „Ditt" fcfitt B
Ijöfjct B 14 bann butc^ jcius Ol 1.") om rvvi. Piatm CGI 17 notißft B 21 bcmü=
ligUi^ B 24 tobten B •>:> 2ri)jcf)cnbcn .\ 3ö tobten B 3(5 uct^avrcu L'GI
(Jiit Sctmoii Hon bcm Snftamciit bcv Inufc. 1519. '^f]p,
hjerben. 9icl}n, tu ift nit alfjo, C^o luiifi bic fimb, liiifjiiciHViiui, fuv Uuuc iimb
erfant tüevben, ba-3 fie aber imidjeblid) fcl), gottio fliiabcn ]u fdjicijbc, bcv fie
nit rcrf)m'n luiü, üo bod), ba-ö iiuiii fie mit Hieleii ubuiu^cii, locvrfen imb lei)bcn
beftvel)tc, ;,ii letjt mit |tevbeu tobbc. älnldje bov nit tlmn, bcn trivt ev fie nit
nad)laffen, 2avnmb bn5 fie bcv tmiff nnb Ijlivcm Horpinben nit fol^c tl)nn,
nnb lUinbevn baJ angefauc^cnc locvrt föottiv nnb bcv Saiiffc.
(Vjiun liievl!el)cnbeu , Ter nvt feljn mid) bic, bic bo mel)nncn. l)lne fnnb
mit flnn^tlinnng tilgen unb ablegen, .Unmmeu and) fju ferne, ba-j fie ber tauff
nit mel)r ad)ten, gerab als l)etten fie bcr tauff nit mc()r bcburfft, ban ba-5 fie
eranfj gcliaben felm, Iniffcn nit, ba-j fie bnrdj-j ganli leben, bif? Im ben tobt,
rja am ^unc\ittn tag cvafft Ijatt, luie broben gefagt. Irumb meijnen fie
ettluaö anbcrs 311 finbcn, bie funb juüortilgcn, ncmtid) bie Inevrf, unnb niad)en
alfjo l)()n ieU) nnb allen anbern böfj cvfdjriid'cnc nnfid)ere gclinffen, luirl.uigiing
am tobt, nnb miffen nit Unc fie mit gott bran fel)nb, adjtenc-, bie tanff jei)
nn bnrd) bie funb öorlovcn unb nit mel)r nnli. 1a biitt bid) für bei) lcl)b.
San toie gefagt, ;^^ft Ijcmant Ijn fnnb gefallen, feo gebend er am fterrfften an
fel)u tauff, luie ftd) gott bafelb mit l)l)m norpunbcn Ijatt, alle funb ]ul'orgeben,
%o er iDtbbev fie fed)tcn tüiÜ bif? i)n ben tob. 5luff bic fclbige luavljeit nnb
üorpinbnng gotti« muB man fid) frolid) crluegen: ^0 gct)t bie tanff Inibbev
l)n l)l)rem Incvct nnb crafft, üo luirt ba-ö ticrli luibber 3U friben nnnb frolid),
nit l)n fel)ue merrf obber gnngtl)nnng, fonbern \}n gotti» barml)erliidcit , bic
\)\)m Ijn ber tauff ju gefagt ift, emiglid) 311 l)alten, unb an bcm glonben uiufj
mau atf50 feft balten, bac-, ob and) alle cveatuvc unb alle fnnb ct)ncn nbir=
fielen, er bcnnod) brau l)ange, angefel)cn, bay, luer fid; balum left bringen,
ber mac^t gott 311 eljnem Ingncr ijn fel)uem Oorpinben an bem facramcnt
ber tanff.
^^nm fnnffl^el)enben, Ten glauben fid)t bcr lenffeU am mel)fteu an, Uien
er ben umbftoffet, %o t)at er gemonncn, Saun and) bas facramcnt bcr ''^n%,
baüon gefagt ift, fei)neu grnnb, an bifjem facrament l)att, Sic lucl)U allcl)»
bcnen bic fnnb üorgcben iuerbeu, bic gctanfft fel)n, ba-5 ift, benen gott 3ngc=
fagt f)at funb üorgeben, alfjo ba-:^ ber puß facramcnt ernelocrt nnb loibbcr
nntjcugt bcr tauff facramcnt, aU fpred) ber priefter l)n bcr abfotution '5id),
gott batt bir bet)n fnnb ibt üorgeben, loic er bir liorl)in l)n ber tanff 3ugcfagt
unb mir itjt bcfoleu, l)n crafft ber fd)luffcll, nnb fnmpft nu luibber Dn bcr
tauffc luercf unnb lüe§en'. OJlcnbftu, %o bflftu. 3twl)ffclftu , ßo biftu Dov=
loren. 5llB0 fiuben mir, bac- bic tauff bnrd) fnnb luirt tnoÜ üorl)inbcrt an
l)l)rem mercf, bac- ift iiorgelumg nnb tobtung ber funb, aber allein bnrd) ben
Unglauben tjx§ iDcrd» Irirt fie 3U uidjte, unb ber glaub bringt crlnibber bic
fclbcn l)inbcrnif! \)U5 lucrö-S, alfeo gar ligt c« aäd^ am glauben. Unb Unin
4 bcm tuixt A15 :, „fie" fcljlt I! 9 fltcie^ ol« C(il l.'> fti'itt 1! 2:i ii6«>
fielen 15 :J2 an^eiflt C an jctjdt (i nnjoiflt I
7:14 '-*'i" Äfrmon i'on &cm SnfTinnciit bcv iniifo. 1-M9.
id) folt clerlitl; inc\cn, 5,",o ift c-? cijii anbcv bin^, bic fimb luirflcbcn iiiib bic
htnb nb^iikgen obbcv auß ,',u tvclibcii. Xic inngcbung bcr )iinb erlangt bcv
gUnib, ob i'ic InoU nit gnnt! auftrieben fcl)n, \'lber bic funb aufjtreljben ift
ubung inibber bic tiinb unb 511 lelit fterben , Xa geht bie funb ganl;, unter.
6.1t, IL«, i.(Yc, i|t nber alo bel)b ber tauff luerrf, alfjn )d)rct)bt bcr 'JlpciftcU ,5uu öcbreern,
bie hod) taufft iimren unb iibrc funb lungcbcn, fic foUcn bie funb ablegen,
bic litm (inligt. Xan bic Uict)l id) glaub, ba-j mir gott bic tunb nit red)ncn
iniU, f;o ift bic tauf crefftig, unb fein bic funb norgcbcn, ab fic Uiol norf) ba
bleljbcn ciin-? grciffcn tciU-J. Xarnad) folget bao auRtret)ben burd) lci)bcn unb
fterben h'. Xa-j ift ber artidfcl, bcn unr befennen '^,d) glaub i)n ben hcDligcn
gei)ft, l'orgcbnng ber funb ,'c.' Xa lüirt bie tauf fonberlid) berurt, i)n incldjer
bic Dorgebung gc)d)id)t burd) gottiv Porptnben mit unß: brumb muf; man nit
3lt)ei)ffcln an bcr fclben norgcbnug.
^^um Scrf)icl)enben, \Ulf50 folget, ba-j bie tauff alle lel)bcn unb fonberlid)
bcn tob nuljlid) unb l)ulfflid) mad)t, bav fic nur bienen mu^en bcr tauffc
TDcrct, bai' ift, bic funb 3U tobten, bann ec- mag nu nit onbcr-ö tticrben, -Jöer
bcr tauff gnug tl)nn Inil unb ber funb lof? Inerben, ber muß fterben, aber
bie funb ftirbt nit gercn , brunib mad)t fic bcn tob fjo bitter unb grculid).
-.JllBo gncbtg ift got unb mcd)tig, ba-j bic funb. bic beu tob brad)t l)at, ttiirt
mit l)t)rcm cl)gcn tiicrd; (bcm tob) Inibber bortriben. "Man ftnbt Hill Icut,
bic leben loollcn , ba-5 fic frum merben , unb fpred)en , fie Uicrcn gerne frunx.
9Ju ift fci)n furtser lüctjfj ober Itieg, bann burd) bie tanff unb tauffen inercf,
ba& ift lci)ben unb fterben. Xie lnei)l fie bcv nit InoUen, iftc- ci)n ljet)d)en.
bac' fic nit red)t luiffeu uod) mcl)nen frum ;,u toerben. Xarumb liatt gott
iuand)crlel) ftcnb Oororbenet, in Itiild)en mau fid) üben nnnb lcl)ben leren fotl,
cttlidjcn bcn eelid)cn, bcn anbern ben gel)ftlid)cn , bcn anbcrn bcn rcgircnbcn
ftaub, unb allen bcfolen, mut)e unb arbel)t ju l)abcn, bac- man bac- flcl)fd)
tobte unb gemcnc ,',um tobte, bau allen bcnen, bic gctaiifft fel)n, ben l)att bic
tauff bif^c-^ lcbcu-5 rüge, gcmai^ unb gniige ,yi lauter norgifft gcmadjt, al-^-
cl)n üorl)l)nberni§ l)l)rc'3 lücrcfc-, han barljunc lernet niemant lel)bcn, gerne
fterben, ber funb loß ,^u toerben unb ber 2auff folge tl)un, funbern lped)ft
nur lieb bißec- lebcnä unb greloelidj bcc cRiigen leben, fordet bc-? tob-> unb
flnd)t ber funb üortilgung.
üjum fiebcnlicbenben , '•Jtu fid), i)n bcr menfd)cn leben, ec> fel)n i)l)r uill,
bic gaften, S3ccten, Sl^allen, unb ber glei)d)en ubung t)aben, mit liiild)eu fie
nur bin borbienft vifamlen oormci)ucn unb l)od),'',nfit!en Dm l)l)mcll, leren
aber uljmmcr mebr i)l)r böfjc untugent tobten, l'ian folt faftcn unb alle
ubung ba l)l)n lcl)ten, baä fie ben alten Vlbam, bie funblid) natur, brurtten
S bo bfctjben li 9 groficn H l.j toiiff 1! K! tobten B 20 bcn tob Ali
2ö >t)cldf)en 1! -i} jonbcrn B ;!2 flvcluUc^ li ßveiilitcit (' flrcwligfeljt (i guinligfait 1
"<) (crnen ('(;!
Pin Scrtnott Hon bcni Satvniiifiit brt Iniifc. 1519. 7;^-,
unb cieliicnctcit, iii ciinievcn allc-3 bcc<, ba-ö bifjcm U-bcn luftig i|t, imb olf?o
,iiim tobt tcfllid) iuct)v unb mcljr bcvcijt uindjcn, bas bcv tauffe c\nu(\ iicicl)cl)i'.
llnb aücv bcvfclbcn ubuiiflcii iinnb im'ilie imifje folt man iiemen, iiit iiad) bcv
,5ntl, nad) C[xbiit, ionbfvn iiad) bcv fobcvimci bcv Iniiff, bno ift, bao cl)n Di^lid)
.. bie ubnnc\ unb ßoOill an fid) ncl)mc, bic unb fjofiä pl)m nnl! unb nntt mcvc,
bie fnnblidjc luituv ,]u bviicfcn unb jum tobt fdjicfcn, bte felbcn aud) ablafjcn
unb mct)vcn, bavnad) man bcfunb bic tuub abiicmcn obbcv in ncmcn. 2.]o
favcn itc ba l)cv unb Inbcn anff fid) bifj unb ba-j, tl)nn iljt alfjo, ittt anbcvo,
nuv nod) bcv lavncn unb anfcbn bcc- nicvrf-j., bavnad) id)n)tnb loibbcv favcn
1" laffcu, unnb alf;o c[anh nmbcftcnbini Uu-vbcn, bav nl)mnu"v nidjtv anß l)lin
Tüivt , C^'ttlid; bv6bcv_ bic fbpff ,',n üvcdjcu unb bic natnv imvtcvbcn , ba-j \\c
nad) l)l)n nod) anbcrn nul? fclju. '^ab ici)n alles fvud)t bcv Icvc, bic nuß
bcfcffcn batt, bao mir mcDucn nod) bcv vcm obbcv tauff an hinb icl)n unnb
bie fluten mcrd nit ,ju fnnb tuntilflcn, fnubcvu fvcl) fnv fid) fclbo bcv mcnige
1-. famtcn , obbcv bcn c^etbaucn fnnben lynifl tl)un. Ta belffen yi bic pvcbiflcv,
bie bcv lieben l)cl)li3cn Icflcnb unb Uicvrf nit lücl)Blid) pvebi^cn unb flcmcDu
cvcmpcl barauB mad)cn, feo fallen ban bvnuff bie uniunftcnbiücn unb loivrfcn
\]i]x tiovtcrbcn auf? bcv l)ei)liflcn crcmpcU. (^)ott bat cijncm l)fllid)cn bf^liflen
fel)n fonbcvc mclifj unb flnabc geben, fel)iiev tauff üolgc ju tl)un, Sic tauff
i« abtx mit t)tivcv bcbcntung attcn ein gcmclju mafj gefeilt, bac' ein l)glid)cv
fel)n« ftanb-? fid) pvüffc, mild)c tveijfjc bbm am beftcn fovbevUd) fei), bcv lanff
gnug ju tt)un, bai ift, bic funb ju tobten unb ftcvbcn, auff ba-? alßo lel)d)t
unb fcnfft lucvb bic püvbc Pbvifti, unb nit mit engftcn unb fovgcn yi gebe,
loie üon bcn •felbcn 5alomon fagt: Tic mevcl bcv unmciifjen mavtcvct fic nuv, «rff i», is.
2.'. Srumb ba§ fie bcn hicg ,5uv ftabt nit loiffcn. San eben wie bie gccngftet
fel)n, bie ,]uv ftabt looUcn unb tvcffcn bcn meg nit, >'llßo ift-^ mit bifjen
aud), baC' alle i)bv leben unnb loivrfcn loivt i)l)n falov unb vid)tcn bod)
nid)t§ auß.
(i,Uiin ad)t^ebenbcn, S^a l)cv gebovt nn bie gcmcDuc fvag, ob bie lauff
3u unnb gelubb, bic toiv ba gott getban, mcbv obbcv gvbffcv fcl)n, law bie gc=
lubb bcv fcnfd)eit, pvicftcvfd)afft , gcl)ftlid)cit , ^o bod) bie Sauff gcmcl)n ift
allen 6bvtftcn, unb man c-j ad)tct, bic get)ftlid)en el)n befjonbcrc' babenn
unb bobev-j.
','lnttoort, ift au% ben öovgcfagtcn lcl)cf)tlid) ,}u antmoiten, bau l)n bcv
;!.'. tauff geloben loir all glel)d) el)n bingl, bic funb 3U tobten unb i)t\}[ia, ]u
locvben, bnvd) gottiö tuivctcn unb gnab, bem miv nnfi bavgcben unb opfcvn,
inie ct)n tbon bem topffcv, unb ift ba fcljnev beffcv ban bcv anbcv. Vlbcv bcv
felben tauff folge ]U tl)un, bau bic funb evtobtet lücvb, mag nit ci)nc loelifje
G ju tobt H 9 ,Wibbcv" fcljlt Gl 14 ioiibetn B IS c^ntn AH M tcljdöirid)
jii antucrtcn A tci(^ttid) ju «eben lol)nc flomino tjintcv „^Intiuorf) (.' [in U loic obtn^ :).'. oU
^u gleich <'(;>•' 3' tin ")<"" ^'^ ^affnn G nin latjm bem l)aijiicr 1 ein t^on bem ^offner N
7;3ß Öiit Seviiioii licit htm Snftaiiiciil bfv Iniifo. ]-">19.
obbcr ftaiib ftniu. Tviiinb l)ab id) gcingt, clju l)glicl)cv mufe fidj fclb ^n'uffeii,
1)11 »ncldjcm ftaiibt er am pcftcii bie iinib miiqc tobten unb bte natuv bempffcii.
Vll^o ift cc' Inar, ha'^ fci)n l)olKr, befier, i^rbfier qcliibb ift, bnn bcr tmiff
geliibb, loa-? fnn man tnelitev ctciobcn, bau alle iutib Dortrcliben , ftcrben, bif;
leben liaijcn niib l)el)liii IneibeiK" über bao flclubb maa, aber fid) ct)ny IvoU .-.
Dorpinben ijn ci)nen ftanb, ber l)l)m fiHlli'^) ""^ fovbcvlt^ fei) ]u ict)ner Sauf
notnbvcniiiiug. Wlct)d) alo Umn ,5liH'en ,^n eiiiiev ftabt Umnbeln, mag et)ner
bcn fnB|'tei)g, bev aubev bic lanb )"tvai3 geben, mic e-j t)bm am befteu bnnrft,
"illBo Joev fid) an cclidjen ftanbt binbet, bcr Umnbelt im bc'^ fclben ftanbs
mnben iiiib tel)ben, bnvl)iine er feDne natur belabet, bav jie ItebS imb tei)b'j m
gelnone, fnnb mcljbe unb fid) ,^um tob bcfte baf; bevel)te, bcif] er nit fjo iDot
üormod)t au^cr bem fclben ftanbt, 4L^er ober mein' Icljben fiitf)t unb burd)
Diu ubuug Itiill tur^,lid) fid) jum tob beret]ten unb felmc tauf tiicrtf balb
erlangen, ber pinb fid) an bie teufd)el)t obber gel)ftlid)en orben, bann cl)n
gei)ftlid)er ftanb, lueii er red)t ftet)t, fto fol er Holt lel)bcn unb martcr fcl)n, i-.
baö er mel)r ubuug fcljncr tnuff bab, bann ber e()lid)e ftanb, unb bnrd) fold)e
martcr fid) balb geluene bcn tob frolid) \n cmpfabenn, iinb alfto )et)uer tauff
cnb ubirtome. llbir biffcn ftanb ift un nod) el)n bober, bcr regirenbe ftanb
l)nn gel)ftlid)cm rcgiment, alfj '-i3iid)off, "i^ifarrer oc. Xie follcn alle ftunb,
ganli inoll burd) übet mit leljbcn unb Inerrten, fertig fcl)n luiiu tobt, nit -u
allet)n unib i)br linllcn, fonbernii and) umb ber Uiillen, bie l)t)n untertentg
fel)n, \n fterbcu. Tod) Du allen bif^eii fteuben muf; man bcnnod)t bie mafe
nit lungeffen, broben gefagt, ba-J man bie ubnng fjn balle , bao nur bte fnnb
auf] triben luerbe, unb nit nad] ber nu'uigc obber grofjc bcr lucrrf fid) ridjlc.
^'Ibcr lei)bcr, Uiic un)r Dorgcficiiu babcii bcr tauffc, unb \vi(\-i fic bcbent, InaS sr,
im)r brljnncn gelobt, unnb mie Uii)r l)nn l)reni Incrrf loanbclnn unb ,]u librem
cnb fonimcn foltcu, alfjo l)abcn un)r and) ber Inegc unb ber fteub Oorgeffen,
unb faft nit iniffen, Ina ;,u fold) ftcnb cl)ngciel3t, ober löic man fid) brennen
l)alten foU tinr tauffc crfullung. (vä jft et)n \mmpa branf; toorbcn, unb nur
Sei. I, •->■.'. cl)n rt)cltlid)er fc^clju taument ubirbliben, mic 'y]a{ai^ fagt: Telin filbcr :i"
ift fd)üum loorbcu, unnb bei)ii loel)u ift Un'fferig Uiorben. lab erbarme
Wolt, l'lincn.
,^^nm ■)fcun]cl)cnbcu , S;,o ober hai beblig facrament ber tauff fjo elm
grofi, gnebigo unb Iroftlid)-? bingf ift, ift mit ernft barouff yifeben, ba-j man
gott l)l)C bcr^lid) unb frolid) bofiir an uutcrlafj band, lob unb ecrc fog, bann :!••
id) beiorg, bcr nnbancf luirbicnt batt, ba-J )v\)x btinb luorben , nit luirbig gc^
Uicf;cu |el)u fold) gnab ,\n crlenncu, unb bie gonb mellt Imll tauff unb gnab
gottiy gcUicf^cn unb nod) ift, »nir aber liiui bic engftlid)en et)gene mcrd, bor
2 nuigc H 4 »iovtvt)tipn AI'. 7 ftnnht Itjanbcln I! 12 niificrlinld fü 14 fcvtinlip
firf) (;l l.j »ot iTinvtoi- unb Ictibcii jcin ('i;l 17 fvoliri) U Is l)oI)cr I'. '24 (ivofic I!
2(! bnirljmicn II wniibfrmi A uinnbfvii )'• :lii iiticvlilit'Cii U "'> fvolidj 1! :17 lucvlt (.'
Pin Scviiion uoii bcm Snfvnmciit bcv Jniiio. I-IIO. 737
iiad) l)ni"5 nbliiB uiinb ber fllcijcljcii falicl)C tioftc Dinfiivct ii'l)ii, lunmeDut, c[ott
iiit ccv ]iitiauieii, liUjv lueven bann fnim uiib i},imc\ ivJrf)coii fiiv bic hiiib,
al§ tuolten lrH)v l)l)m }tt)m gnob abcfauficit obbev beluilfii. jviivltiav \mx
{vJottio C(iinbcii nit nlfjo ad)tet, ba-? ]\c \]lm alo cl)ncu niubev bulbcii iiiib felifi
■ inacfjcii luerb , uiiiib aU.t1)ii jcljuciu (vvid)t ciitc^cfteii c\(l)l, bev luivt flottio
m)mmcv fvolicf), niapi l)l)n and) luibbcv licln-ii nod) [uücn. XHbcv fjo lin)v I)6vcn,
bciö er 1)11 bcv taiiff Iniitb iiiif; fiiubcv nuti iil)mpt , id)onet iiiib iiuidjt iiiif;
vcl)ii iHiii {a(\ ]\i tag, unb bac- fcfticflid) gk'liU'cii, imifj biii? Ijcvl;, fvoliri)
tticrbcn, gott lieben unb loben. 'JUfü t>vid)t cv l)m propl)ctcn: .^"^d) \v\ü ijtjv-wm :i. w-
"1 fd)onen linc cljn batter feiinem finb. Tvnnib ift nott, btiS man bcv ()od)=
gelobten majeftct, bic fid) fegen nnf; avme bovbaniptc 1t)nvni[el)n fjo gnebig
unb barnil)cvl',ig ciljeigct, band' l'agc, unb bac- lucvrf, luic e-^ an l)l)m iclb-j ift,
gvofintadjc unb cilenne.
^^nm .^lüenliigften, Xa bd) foUcn iul)v unj] aber and) fui)cl)en, bao nit
1'. cl)n ialid)c itd)cvl)cl)t bei) ei)nvcl)Jie unb Uueri) bei) l)l)vfclb 'X\t e-j %o gnebig
unnb groß bing umb bie Sauff, ba-j um gott bic fnnb nit ved)nen Unll,
nnnb, fto "balb \v\)x toibbev fnmmcn lum bcv fnnb. all bing fd)led)t fcl)n l)n
cvafft bcv taiiff, fco luill id) bic Uiei)l leben nnb tl)nn mcl)n-j linüen-?, unb
cvnad)mal-5 obbcv am ftcvbcn au mct)u tanff gcbcnrfcn nnb gott fcljus bunb«
•-"' inn-mancn, nnb bann mcijncv tanffc gnug tl)nn'. ;Vi fvcljlid) ift eo nlf^i gvof;
umb bic lanff , ha-:\ \vaii bu liiibbcvfomeft non fnnbcn unb bev tauff bunb
anvuffift, bclju fnnb bovgeben )el)nb, Sirf) nbcv Ini, uuin bu fjo fvcbeü unb
mutmiUig fnnbift auff bie gnab, bno bid) baö gevid)t nit evgvetff nnb bcimcm
mibbevfommcn iuborfumme, nnnb ob bu ben icl)on nuUteft glaloben i)nn bic
'-!■'• tauff Libbcv DovtvalPcn, ba§ buvd) gottiv bovl)cngen beim anfed)tung ßo gvojs
Uievbc, bae bcv gtaUib nit bcftcl)en mng. '-il-Min fjn bic )d)mevlid) blcDben, bic
nit fnnbigen obbcv l)l)e auß Inntcv gcpvcd}lirteit fallen, loo luill bel)n fveüeU i.tniv. i,i».
blcijben, bev bic gnab Povjud)t nnb gefpottet ()att ^ Svnmb (afj nn-j mit
furchten manbcUnn, ba-j m)x bic veid)tnmli gotlid)cv gnabenn miigcu mit
»« eljncm feften gtaUjben bcliattcnn , nnb icDucv bavmlievfurtebt fvolid)en banrfcn
t)mev unb cmiglid). '^lUieiK.
C. (vülid) 11 S irötid) li 22 fvcliotidj C frcUcntirf) fil 2G mii« I! 2S »or=
JVpttct *' Bcvjvottct (il mit jovgcii iinb fiurf)tcn C mit jovflni iiiib fovrfjtcti <il mit iovflcii unb
flitzten N 29 ßottfic^et ß :!0 ftölic^en 15
Siit^CT? fBtxie II. ■*'
ä'ä'ä'^Mi^'ä'ß'i^'iM^'£i&-ä^'i^'ä'i^^^
(£iu 3cnuüu Don bcm ()od)luürtiincu 3afvamcut
bc« ()ci(iöcu nml)rcu l^Md)unmc^ (i{)v\)t\ uub t)ou
ijcu ^^rüt)crfd)aftcu,
1519.
(^Jlcict; ^u ■Jdifatijj bcfimbet unicv Scviiiou iciiioii 3(nid}liiü nu 3cl)vifteu
cifjnliriH'v »'Ivt iiiib ii'citcvftin bf.^ndim-t cv alc- iold)c bfu Scvmon üom «atvaincut
bcr '4?uBc unb bcn Scriiion nom £afvniiicnt bi'v laufe: to bcftiitii^t cv uuii'vo
*J(iiffoJiuiig Don bi'm i'erijältniß bcv bvfi Seniioni' ,',u ciiiaubi'v, \v(id]( linv in bcv
(Einleitung ,511 bcm Don bcr i^u^c nä^cr bargckgt fiaben.
Slni 29. "DioDembcr 1-519 tfjciltc Sutl}cr bcm Spalntiu mit; Sub typis est
. sermo lie Eucliaristia verljosissinnis. S'cmnacf) h?tvb unfcr Sermon in bcn erften
2agen beö S^ecember evfd)iencn fein. £d)on am 24. bee le^tcren illonatä gelangte
bevfclbe in bie .önnbc •ticr,^og ©eovgS Don Sad)fen, bcr fofort in ben beibcn
Munftvnn.ien anf bcm litelbtatte bee- Urbrncf-J böf)mifrf)C'; Wift mittevte nnb bcn
3in§alt „faft ptagifdi" fanb: ncd) in bcr Sl>cil)nad}ts,^eit bcrid)tctc er bariibcr an
^ut^er» l'anbcäf)crrn unb mad)tc and) bie iöifrfjöfe öon llJcrfebnrg unb 9Jlcifecn
bavauf aufmcrffam. Miamcntlid) umrb bcr britte '4>""f' "!■:' i!-'»'';! ""'^ ärgcr(id)
ucrbäd)tigt.') i.'utt)cv ucrtljcibigte fiel) ,iunäd)ft in einem tn^cn 'Jinri)Hun't \\\ bcr
„anbernu'it getorrigirtcn" ?lu?gabe feiner Sdjrift nnb licfj bann eine bcfonbcvc
„'iH'rflärnng etlicher Vtrtifcl in feinem Sermon non bcm beiligcn Safranu'ut"
anvgcticn.
(ijefd)irft üerbanb ber iKeformatDr mit bcm Sel)lnfi bc-5 Sermons eine 5?e=
tiimpfung bcr fog. '.Brüberfdjaften. Sic*? Uiarcn ^.Jicrbäube ;,u fronuncn Übungen
unb Sciftungen, bereu baburri) crUiorbcncÄ '-i'erbienft ben cinjclneu llütglicbern
angererf)net tocrbcn foHte: ■Oorijuintl) nnb fittlicl}c iH-rnnlbcrung loaren in il)rem
Wefolge. Srijou früher Ijatte fiel) Vuttjcr il)nen abgeneigt gefüllt; jeiit fprad; er
unbert)oI;(en feinen Söibcrnnllen gegen i{;r ©etia^rcn au? unb mic':- auf bie red)te
i^rüberfrf)aft t)in. auf „bie Wemeinfrf)nft ber .Oeiligcn".
') Sein 3iil)nll lO'irb fpntcv uon '4>npft Yto X. in bcv "i<iilU- mibcv *s.'iitl)CVv ^>vvtl)iimcv
förmlid) Ucrbnmint.
^in Sermon Dom ©ntinniciit bc? Scidnmm? Pfirifti ii. non brn i'riibcricljnftcii. l-MO. 7;)r|
:3m ^at\xt l.">24 fnm bei Il)omn>j ilUilf in "i^nfel riiie lntcinitri)f Übi'viol.iimn
I;cvau§.
l'gf.: Jtn iinjcvin Scvmoii ^llijrfjn. 1, 18 iinb :! S. 742. 750. 3c 2i.\ I S. -W.i. Viitljfvf-
äl'cvfc Jtfiinct ".Hiic-gnlii; 155.5 1 931. 2i:j" ff. Seibcmnnn, Tic l'eip^iflcv Xi?piitntioii, Xtf.jbfii
uiib l'cipjig 184:!, S. 145 f. fiöftlin I S. 302 ff. 31:} f. Übtr bic *itiiborirf)iiftoii uonirl)iiilirt)
ftolbc, £ie bcutfd^c 'Kiifliiftinfv=0"ongtcc(ntioit. Qiotha IS79, S. 70 f.. iiiib iibev l'iitliov-? Stellung
ju i^ncn oben 2. 114.
2)cut)"c()c \'liioflaticii.
A. „6V)U ScviiiDii 0011 brm •t>orl)rcii-bi || gcii Sacvament, bo-j lH"i)lifli'u lunvcii
Sel)d)nam'5 etjvifti. ; ^i'nb ton bni 'i<nibi-vtri)Qfftni. [| S). lU. V, VI.
[.^ol.jfd^nittl jl miv bie \.'in)cn. " Wit '.Hiisnotjuic bcS öol^fdjnittoe ift
ber Ziid xotij flcbvmft. 5liif bcv litelrütffeitf nuv ein .t^üljfdjnitt.
12 'J^tiitter in Cnnvt, (oi5to-5 ^iMatt Ifir. ?(ni (fnbe: „f «cbvnift lu
aBittenbevc^f bnvd) ,ool)niiii''iit 11 WvnunUu'Vi^ 'Jindj C<l)vift (jebnvt InuKiit
(■ynnffljnnbci-t »nb 3{fun,H'l;cbcn H ^ai. \"
.S'ifv.nig ÖSi'org eiflntt bic bcibcn .öoläfcijuittc in feinem 3<viefe nn 'iPiirfjof
^Ibolf Uoii IJu-riebiirg, 27. Secembct löJQ: „(Tc- ift nm elften bint nit ber crfleii
Scl)ttcn cl)ne ^'Jlunftraul! mit enuer .([itiftien, nn ber anbcrii nuri) cl)n 'jJiDnftrdnii.
bnr^nneu mitten eim tvingfgeirt)ivve |ein .\ielrt)| fteljit, gebriigtt." S. Scibemiinn
n. a. C
B. „6l.)n Sermon bon bciii •VXKt)ivirbi ]j iien Gacvamciit, br« Ijcljligcii loavni
fiel)d)namB 0"t)vifti. |1 'iJnb uoii bon ibvubeifdjafften. || S). M. 1'. l'l. Ü
[6o(ifd)nitt| II Ai'iv bio VcDcn. ■' '•JJiit Jlusnnljnic bce .C")Dlifd)nittf-5 ift
bcv iitct votl) gcbnicft. yiiif bcv litclviirfjcito iiiiv ein .öoljid)nitf.
12 5ÖInttcv in Cnnvt, k^k^ «(att Icev. %m ünbr. „1 Oiebviiift u"
Söittcnbcvgf biivri) ^otinnnem || Wvuncnbcvg '•JJod) C^bvift gcbiivt lanfont i,
iJiinfjljunbcvt bnb 'Junm.icljcbm || ^av. "
®ic ^loljfdjnitte finb bicfctbcn mie in .\.
G. „(^l)n Scvmon bon bcin •CiDd)Hjiv= || bigcn Sacvainct, bce (;ol}ligfii U'ovcn
!L'ot)d)nam^ (il)vi|ti. |j 'üiib uou bon 33nibovid)(iffton. S). M. l'. V(. !|
Slnbcvrool)t gooovvigivt. 1| I.Ool.^idjnitt] [j aux bio Vcljcn. " *J(iif bcv
iitetvürffeite nuv ein Aöol,5fd;nitt. 12 ^liittov in Cuavt, leijte Seite
leer. 9lm @nbe: „1 (^ebvutft ,^1 SÜittentevgf bnvd) Slo^annom Wri'inen=||
bcrgf, ''Rad) Pfjriff gopnvt Innfent fiinfff)itnbort ! bnb ^SlPf'itjiflltc" •<>»'• !i"
Sic .'poljjcfjiütte iinb biefelben luie in A.
D. „@l)n ©ermon bon bciii .öodjlinrbigeu Sacramcnt, bee ^(t) || (igenit lunrcn
i'eic()nnni|; b'()vifti. 'itnnb bon bon i^ri'ibov-- || fct)nffton. Tottoris War-
tini l'ntf)or Vtugnftiner^. „" darunter ein .£)o(jid)nitt. litolriicfjeite
bebrnctt. 10 Stätter in Cuart.
Iitcl()Dl^irf)nitt: Pili ^>ricflcr veidjt einem jungen Wninic bfls 9tbcnbiiinl)I.
Xrucf »on 4l*oligniig Stbcfel in Seidig.
E. „ei)n II Scvmö bon bü .^od)tüir= || bigen Sncrnmöt, beä (joijligon maron
m)cf)= II nanif? C(}rifti. llnb bö ben 3?riibor)d)nfffen. || 2. 'M. l'. 31. i,"
SJorunter ein .Oot.^fdpitt. 12 53lntter in Cuovt, (eijtes. i^ntt leer.
Villi (v-nbo: „«i .mt liiifon bvnrfon t^u V.'el)Vt]ic-f Ualentin' || Sd)umnn.
47*
740 ^iii £nmon »om ©aframcnt bc?- Scirfjnams C^f)tifti u. uoii bcii 'i^vübevjdjatteit. 1519.
3m Inuffiit fiinfftjimbcrtcn [ ünb ijiit tyi'cnt.^igftcn iare. " S^avuntov
2cr .!pol,itd)nitt auf bfm litcl ftcllt bic ficbcit Safrcinifiitc bnv nl-5 fiiicnjcljeiib
Uon bct Scitenluiinbf bi'-j (^eftciivfltcii. Xai iÜHirf ,A*l)ii" l'itbct Ijicv nidjt i'iiie
3ctlc für fid), fonbcni ftdit nov bcii übrigen imb ift mit flrbfjcvfii ffttern gfbriirft.
F. „Pin fermoii Hon beut i| fjocijUiivbißfu facramcut bee licllüi^en {; iiiaren
leidjnaiiiß Cljvifti. i'nb üdii bcn bvubcvidjofftcn. S. lli. V. 5t. ]| [.V>dI,5=
)cf)nittj jguv bic l'e^en. [" 2itt'[tü(ffcite bcbnictt. 10 '-J^Iiittcv in Ciiart,
Ic^tc Seite teer.
'Stx 2itfIf)ol,5fri)iütt ift bem niif bfv t'rftcii Seite in A imdjgcbilbct. Tviirf
uon äfbft Ö)iitfnfd)t in llhivnbcrfl, iüd)t , loir 'Ä'eUcv 'Jir. 1240 (innimmt, uoii
,oot)nnii (Üiüitenbevfl in ÄUttenbevg.
(1. mit flteid)cm litet, gleichem .öoljfdjnitt, gteirf^en Iijpeii, gleidjcr «cignntiir
unb uon gtcid)eni Umfange U'ie P. aber im leri Stbrticidjiingen in
großer Wenge.
9lnf bcr 2itrivürficitf j. 4^. Ijat F in bev ÜbcvfdjYift „Pf)rifti llnb", (i „(5f)rifti,
liiih", F „i8riiberfd)nfftcii", (i „brnberfdjnffteu" ; aiit bor letitcn bobrmffen Seite
ftef)en in F ;!7, in i! nur :^t> 3tile"-
II. „Vlin Sermon Uon bem f)od)= || loirbigen Sacrament, bc5 fjaitigcn nmren
teid)= [ nam'j (>t)rifti. i'nb Don ben 3?rnberid)nfften |i Soctor lltartini
L'uttjerä 5liigiiftiner || ,511 äÖittenbcrg. isüx bie L'aijen. " Sarunter ein
.Öot5fd)nitt. 14 33Iöttcr in Cuart, te^tce iMatt teer. 1'tm (fnbc:
„Sebrncft ,iü ','fngipurg bnrd) Situannni Cttniar || bei) fant iirfiita
clofter, am breijtjetjenben tag || .Oorining, nad) ber getnirt tilirifti iyünff i[
tjc^enfjnnbert Bnb im 3lüain= |i ^igiftcn jar. 1,"
Xcr IitcIl)oIjfi^nitt äcigt eine Uon jlnci (Sngotn emporgetjattcnc ''Btonftrnnj.
I. „','tin Sermö uö be [J f)od)linrbigen Sa || crament. h?5 T;ailigcn (raren
teid; |] nams (Frifti. Sn bon tru SBrü || ferfdiafftif. Toctor '•Wartint ||
l'ntfjer'j 31ngiiftiner ^11 !| Söittenberg. ivür bie |, l'aDenn. " llüt litet=
einfaifiing. litetritrffeite bcbvnrft. 14 :^fätter in Cnart, letzte* JJ3latt teer.
I^rurf uon .önns )yrofd)aiicr in Ülng-sbnrg.
K. „9{tn Sermon uon bem f;oc^linrbi || gen Sacrament, bee Ijailigen nmren
tetdjnams || (5^rifti. iUnb Don ben ißrntber)d)afften || S^octor i'tartini
V/nttjers Vlugufti || ner ji'i SBittenberg 1| ^üx bie l'al)en " darunter
ein uon uier Sanbleiften eingefditoffener .öolifetjnitt. 14 iMätter in
Cnart, tc^tes Statt leer. 3tm (£nbe: „Öebrndt in b' faiferlid}e ftat
lUugfpurg |1 burc^ Sorgen ^Jiabler 9IIä man || jatt nac^ (.5l;rifti gcbnrt j|
m eeC^et? mi H jmaintiigifte ;| 3iar ,"
Icr 2itclt)ol,ifd)nitt icigt eine won ,',lDoi (i^ngctn gctjattenc l'i'onfttnit,?.
L. „C*in Sermon Don bc H .*j>od)nnrbigc facranict he« i| l)eiligeu unrren li)d)=
nam* |1 Pf^rifti, Dnb Don ben |i il3riibcrfd)nfften || S) M S 3t ,i" ^JJlit
litefeinfafiung. 14 iMättcr in Cnart, letztes 53tatt teer. 9lm (htbc:
„6cbrnrft Dnb Dotenbct .yi Strafjtmrg bnrd) |1 ^^Jlcrttuü 5-tad). lanfent
fiinff^unbcrt jl Dnb im ^iDeinfeigften ^ax. j|"
ein ©crmoii Born eofimiiciit bc* Scidjiianii &()n\t\ u. noii bcii S^tübctidjoftcn. 1519. 74 1
M. „6in Scniioit uon bcm fjodjiimrbigfu «acvamcnt bcs Ijcil. iimljvcii Ütidj^
uaiiin Pf)rifti, unb Bon ben ^vubcridjaften D. lllavtin i.'iitf)cve ^(ugiiftiitcv
,5U aöittenb. für bic \!(H)(n. l'liigipuvg, 1522." ^u Cimvt.
©0 nnct) uoit bot önrbt, Aiito^r. Lutheri 111 2. 71, fid)ct fcljt iiiigciuui.
N. „&l)n «crmon uon bcm .'öndjipivbigcu cacvament bcs ]^fi)Itgcn \.'cid)iiamfe
Gl^rifti. i!nb »on bcii 4>vi'ibcv)Äafttcn. OlnbcvircDtt ©cconigirt bind)
2. l'iavt. l'utl;cv. ai>ittciiibevg M.Ü.XXIII.' ^u Cftau.
So nad) bcm U.!cri«d)uiB noii '.i<iid)u| .Oatboc bfi &. Sd)üjc, 1. l'lnrtiii
Sjut'^crS migcbrudftc Sviefc, Scipjig 1781. 111 2. 354.
0. „@l)n Scimon öon bcm || Ijocfjipirbigcn Socvamcnt, bc» l)tt)= \\ ligcnn ii'qvcii
!L'ci}d)nams 6f)vifti. '] ^nb öüii bcn !Bnibciid)afftcii \\ X. lUniliu l'utljov. "
Xavuntcv, ein auf brei Seiten eingefüBtev .'öol,5id)nitt. 14 SPlättcv in
Cuart, Icfetc Seite Iccv. 3lm ^nbc: „öebvuccft l)nn bcr Jnrftlidjcn '|
ftabt ^tvicfaip. || 1525. "
2itelf)i)ljjd)nitt: ©in i^ricftct trägt bie 'Bionftranj, äloci nnbcre ^ctjoticn be^
gleiten if)n.
Sateintfc^c Ü6eifcl^uiig.
,DE SA II CH.VMENTO EV= i| CHARISTI.VE CON 1| TIO DiGNIS- SIMA.;;
ITK.M : DE ERA= || ternitalibiis. aut fodalilijs || C|uali.'iius iV: qiioiiio- ''
do ijs iitenduni. |1 MAR. LVTH. ü AN. M.Ü.X.XIIII. :' mH litcU
einfaffung. 34 9?lättcv in CftaD, lettee 33(att leer. 5(iif bcv britt=
legten Seite nur: ,THt)MAS VOLFFIVS. ;| EXCVDEBATVR HOC;.
DE VE-- 11 NERABILI ET SVPERHENEDU || CTO DOMLMCI COR-
PORIS SA- 11 CRAMENTO, OFVSCVLVM, |1 AX.NO M.D.XXlllI. l\
DECLMOSEPTLMO CA || LEX. lAi\VA= || RIAS. :!'
3n A unb B Ijobcn ii'iv ben llrtert: anfeev im litel ftimmen fie uolltommen
mit cinanber übcrein. Sas i'evnianbtidjnfteucrljöttnife bcv übrigen Srucfe läjit fid)
uic^t tlar erfennen, nur finb 1 nnb K auf H. X auf C ^nriirfjufül^ren.
ibn bcn Sammtungen Ijobcn unfern Sermon ,iucrft aufgenommen „'Mlartini
i^utöere mand)erlel) bnd)lin unb traetettin" Stusgabe Dom lliai 1520 3?l. c.xxxiii»
bis cxLvi" unb 9lu5gabe nom Cftober 152<t 2?l. cxxvi"— cxx.wiii'' nad) H nnb
hal)ex otine baa ^Jtadjrooi-t, bann t'ut^ere SÜcrfe Söittcnberg 1554 Vit iöl. 17''-25''
nad^ G, 3ena 1555 1 ^.Pl. 204'' 212^ 5llten6urg 1 S. 331-:339, iTcip^ig XVII
S. 272 — 281, SSatd} XIX Sp. 522 — 550 mit bcm *Jiad)irort unb C<-rlangcn,
bcutfc^e Schriften XXVII S. 28 — 50 und) ß, fowic mä) B nnb E l'öfc^er Ili
S. 902 — 920 o:^nc bas "lladjttjort.
Süa in fprad)tid)cr 6infid)t bic ^iad)bvucfc nur a'enig ]u bemerfcn bieten , fo
bcrücffidjtigen luir fic nur feiten: roiv geben bcn 2ert narij A unb notiren genau
alle \.'e*arten, in benen C baöon abipcidjt.
■^2 ^i« SttiriDit i'uiii Snfriimoiit beo i.'cici)imiiii 0'l)iini ii. i'int ticii :4<vübcrid)nftEn. VA'J.
iS:\)\\ 3cnmni luni beut ,s>ori)iuirt)tt\cn 3acrnmcut
öcc^ .s>ci)lirtcn '-ICmrcu yci)ri)mimC' (sl)rifti
Unb uon bcn '^nibcrjdiafften
Toctori« ^Wortini ^iitljcr '^(u(^uftiucrir%
um elften, Tao l)ei)ltge Sacviiinciit bec- altaro iiiib beo l)ei)lii^en ■■
U'aveu U'l)d}iuiin-J (51)vifti (int aud) bvel) biitc^f, bie mnii linlieii
iiuifj. Xno erft ift bao fatvameut übbcr ,3Cl)d)eu, Iivj nnber
bk bebcutiing beö fdöcii fncramenty, lau britte bcv glaub
bev leiben bel)beii , line bau l)n el)ueni l)glid}en facrnmeut
biße brei) ftuct )el)ii muBcn. Tao Saeviunent nuiB eufjevlid) '"
uub fidjtlic^ fcljii, i)u ei)uev lel)plid)eu foiui nbbev iie=
ftalt. 2ie licbcutung imiB ijnuerüdj uub geljftlid) feijn, i)u bein gei)ft beü
ineuidjcu. Ter glaub iiiuB bie lici)bc ^uianieu ]n nuli uub du ben praud)
tuiugeu.
ßjum nnbcrn, Sac' facvameiit obbev euBcrlid) liel)d)eu fteet i)u bev fmin '•
uub geftalt bec- brot-j uub inel)uc', glei)d) luic bie tauffe i)n beut luaijcr, ^o
bod), bai man bco 6roti-ö uub luelju-:' nief^e mit eijeu uub trintfeu gleljd) Unc
mau ber lauffe luaficv iteuft uub brel)u fcucft obbcv ba utit begeuifct. Tau
ini5 faeramcut obbcr ^^eidjcn muß euipfniigeu tibbev l]l)e begevb uierbeu, |oU
c§ uuti idjaffcu, mie luoU mau i^t uit beljber geftalt beut Polet alte tag gibt, •-■«
lüie bovlicpteu, ift nud) uit uott, feo ueuffet l)ln" boi^ alte tag bie pvieftevfdjafft
fuv bcm bülcf, uub ift guug, bo'3 baC' Polet fclju teglid) begere uub luiv lul)t
ei)uer gcftatlt, fjobilt bie (5f)rtftcnlidj Aiird) orbeuct uub gibt, euipfalK-
(?3uut brittcu, Qz' ift aber bei) mir für gut angeiebeu , ba-j bie tirri) pii
ci)uem gcmetju 6'oucitto toibbcnnub bovorbcuetc, bao uuiu alkn uieufcfjen bel)bci -••
geftalt gebe, mic beu pviefteru , ^iit bavumb, bac- epue geftalt uit guug fep,
150 bod; looU allepu be-j glaubeno begivbe guug ift, "ilk- fautt \Huguftiu fpvidjt
'2ßa§ bercptift bu ben baud; uub bie Ijcen ? ©taub mir, f;o l)aftu bao facra=
meut fd)on geuoffen', 5onberuu ba-j ec' jimlid; uub fepn mcre, ^o bev facra=
mcut-3 geftalt uub forme obbev öeijd^cu uit ftuetlid) epu;. tel;ly, foubevu gautj -i'
geben louvbcu, föleljd) iuie id) bon bcv tauff gefagt, baö es fuglid;cv lueve
Ijnfe maffer tju taue^cn, bau ba mit begiffeu, uuib bev genlje uub boUfouimeu-
lu'pt liiilteu bc§ ,3epd)ou-5, Sputemall bifj facvauu'ut bebeutet ein gaul; bovebnung
3ioiicf)Cu 3. 1 uiib ."i iii C iiodj:
*& bcm Ooud) A
„X'liibcnucljt fli'covviaivt."
bie tctvadjtiuiij bi'v !•'
(Sin Scviiioii Dom enftoincnt bcä .ycidjiinme (iljtifti u. uoii bcii lötülictidjnfteii. löl'J. 74:5
uiib unüovtci)icte gcmclmidjafft bcr Ijcljligcii (Iü1)c unjv l)incn lucibcii), iüi(d)c
übel unb unfufilici) loivt angelicligt mit el)ncni ftiicf obbcr tel)U bc3 focvamcntC'.
'^liid) ift iiit feo gvoiie fnv mit bom ,«ild), nl-ö man adjtct, bic ludiU bno imlcf
fcitcii 311 biffcm facramciit gi-ljt, >2onberlid) bie lucl)U (5l)vi|tii-:i, bcv nllc 311
funfftige far luoll gduift, boc^ l)att looUeii bcljbc geftaltt cljniclicn Dov nllc
fcljnc Cf)riftcn 511 pvai:d)on.
(?3um incvbcn, lii bebeiitiiug obbcr bac- \wxd bißco iiurameiito ift gc=
mcl)nic^afft aller licljligcii: briimb nennet man c^ nnd) mit feijnem teglidjcn
namen £l)nari-j ober (Hmtunio, ba-? ift gcmel)nfd)afft, nnb t?umunicarc nnff
tatein lieljft biß gemel)nfd;afft cmpfal)cn, \vM)-j mir aiiff bcntfd) fagen ^um
facrament geljcn, nnb fnnipt balicr, bas (if)riftu§ mit allen (leijligen ift cijn
gctiftlidjer corper, glel)d) mie einer ftat ootct eljn gcmcl)n unb corpcr ift, cl)n
i)glid)er burgcv be-? anbern gU)bmac' unb ber gonlien ftatt. l'Ufjo alle t)ct)tigcn
fci)u t^l)rifti unb bcr ,Uird)cu glib, bic ei)n gcljftlid) emige guttiv ftabt ift, unb
tner t)n bie felben ftabt genommen luirt, ber t)ci)ft Ijn bie gemeijnc ber l)el)ligcn
genommen unb mit Ptiriftn-? gct)ftlirf)em corper Porlci)(iet unb fcl)n gli)b gc=
madjt. äiMbbcrnmb Cvrcommnnicare Ijdjft i'on bev gcmepn tlnm nnb ci)n glpb
Pon biffem corpcr abf3onbernn, unb bas l)cplt auff bcutfd) pn bcn bau tl)un.
bod) unterfdjicblid), mie pm folgcnbcn icrnion lum bcm bau id; lagen will.
5Uf50 ift bifi facrament pn brott nnb mepn empfaljcu nit anbcr-? bau
ct)n geloiß ^epdjcn empfaben bißer gemepnfdjafft unb cpn Icpbung mit ßprifto
unb aUcn l)cpligcu, ßlepd) ob manu cpncni bnrgcr ein jepdjen, banbfdjrifft
obbcr fünft epn lofjung gebe, bac' er geluifj fcp, er füll bcr ftabt burger, ber
felben gcmcpu glpbmac' fcpn. '2llßo fagt Sauet ^^iaulu!? i. C^orin. r. älUr fcpn i^"- >im5-
alle epn brott nnb cpn corpcr, bic mir Pon cpuem brott unb Pon cpnem Siiid)
tcpU uemcn.
iS\um fuuffteun, Xpfje gcmepufc^offt ftel)t bargnue, ba» alle gcpftlidj guter
(5t)rifti nnnb fcpiu-r pcpligeu mit gctepUet unb gemepn lucrbcn bem, ber bpß
facrament cmpfelit, mibbcrumb aüc lepben unb funb and) gemcpn lucrben,
unb alfjo liebe gegen liebe anljunbet mirbt unb Porcpnigt. Unb bac- lüpr auff
bcr groben fpulid)eu glepd)uif5 blcpben, äßie pn cpuer ftatt epuem pglidjcu
bnrger gcmcpu mirt bcr felben ftatt uamen, eerc, ireplicpt, banbctl, braurf),
fitten, l)utff, bepftanb, fdjulj unb bcr glcpd)cu, ilMbberumb alle gcfar, felur,
loaffer, fepub, fterbeu, frfjebeu, aufffc^ unb ber glepdjen. Tann mcr mit gc=
nieffeu will, ber muf? aud) mit gelten unb lieb mit lieb üorglcpdjcu. .'öpe
fid)t mau, ba5, leer epncm burger lepbc tljut, bcr tl)ut bcr ganPen ftab unb
allen burgernn lepbc, ilGcr epnem pjotl tl)ut, ä>orbieuet Pon allen anbcrnn
gunft uni» band. '}{[%o aud) pm lepplidjcn corpcr, »uie fand '.^Hinlnci fagt
i. Gorin. rij. ba er biß facrament gcpftlid) Dorcleret: Xie glibnuvj fcpn fur= leoi. uum.
epnaubcr forgfeltig, 5ll>o epuü tcpbet, ba lepöcu bie anbern alle mit, Juo eü
S nit fernem A lU flcljftliifjcn A :J2 itc>)f)ct C
7-J 4 ^^i'i ÄCtmüii mm Sütvaiiiciit bc-s Scidjnamj 6l)riftt u. uuii beii Stübcridjaf tcii. lö 19.
cijncm UrnU ciclict, ba fvciucn fid) mit l)t)m bie onbevun. S30 fct)cii imir,
Ü)Ut ijcmant bcv fuü \va, in ba-- cleljuift tjinlel)!!, ßo ftdjt ba-:- aug baritac^,
gmifffn bic fi'iöt-'r, viimiifft't fid) ba-j niigcfid)!, uitb bcr gnnU corpcv tuii^ct
fid; bell)!)!!, imb l)abcnii alle 5Utl)uii mit bcm clcljiieu tjlibmaBli)ii, liiibbeiumb
luart man icl)n UmÜ, ho tliut t-i allen glibmaßen luoll. Sißc glci)c^niiB muß ■'•
man moll mcrrfen, ßo man bifj facvament lun-ftctm linll. bann bic idjvifft
brandet ber ielbcn umb bei et)nfeltigeu Uiillen.
(ijum led))teii, "^Ußo m bißem iacrament mirt bem menid)en cl)n geinife
ljei)d;en Hon gott ielber geben buvd) ben pvieftev, bac- ev mit (5lnil"to nitb fernen
liei)ligcn foll alfjo uoi-el)nigt nnb alle bing geineini feijn, ba-:- l^briftn-:- lei)ben w
niinb leben foll fei)n et)gen iel)n, barlin aller Ijeliligen leben nnb Icljbcn. 3llßo
ba-r\ iuer i)l)m leijbc tbnt, bcr tlnit d (^brifto nnb allen tjeljügen, luie cv lagt
eüd). :■, s. bnrd) ben propbeten: 'i&v end) lürct, bei rnvet mel)n angapffell, unbbenimb,
lüet l)lim liiüll tlnit, ber tljnt ec- (5t)tifto nnb allen felinen l)el)ligcn, njie er
-2)iaiiii.L':.,4o. i'agt 'JJiatt. yro. il^a-:- l)l)r el)nera anf? meinen gcringften tl)an l)abt, \>a-j t)nbt i'-
l)l)r mir tbnn. äLMbbernmb mnß ber uienfd) and) laffen i)bm gemei)n feiin
alle l)e!d)inernng nnb nnfall (5bri|'ti nnb feijner bei)ligen, mit i)bn gleijd) gelten
nnb nicffen. Sic beljbc löoUcn mir büß betrad)ten.
(5]üm ficbenben, ^1in tbnt nnf; lel)be nit el)nerlel) Unbberliart. 6-^ ift
^nm erftcn bie nbrige unb nadjgclafjen funb t)m flcijfd) nad) ber lanff, bie 2u
nel)gung .^u jorn, bat5, boffart nnb unfcufcf)cit k. bic nnß anfid)t, bie nicDll
mir leben. Xa bebnrffen mir nit allel)ne Inilfft bcr gentcijnc nnb C^l)rifti,
bac- fie mit un% ha Inibbcr fcdjtcn, ßonbernn and) nott ift, bac- ^briftn-;- nnb
fcl)nc ()el)tigcn f^u; i"iB treten fnr gott , bac' nnß bie fnnb nit tncrbc gcrcdjnct
imd) bem geftrcngcn nrtel)tl gotti-j. Xrnmb nnß jn ftcrcfcn nnb ermannen ?5
Inibbcr bic ieiben fnnb, gibt nnß gott bifj facramcnt, al-:- fpred) er '5il)e ba,
bid) fidjtct manid)crlci) fnnb an, nljm l)l)n bifj l',ei)d)en, bamit id) bir .jnfage,
baä bie funb nit bic^ allein, fonbcrn nnn)nen fnn (Jbriftnm nnb alle fei)nc
l)ei)ligen ijn l)l)mell nnb erben anfid)t. Xrnmb fei) frifd] nnb getroft, bu
ftrcl)tift nit alleijn, grof] bnlff unb beljftanb nmb biet) iff. ■;»
■«'. 1U4, 15. 'iiißo ipxidjt bcr lunia, Xaüib Don bißem ^iHott 'ba» brott fterrfet bes
mcufdjcn bertunt', Unb gibt and) bic fd)rifft an mcbr brten bißcm facramcnt
apüidf.'j, 1». bic art ber fterrfung, al-:- \'lct. ir. Hon fand '^muiIii-ö: l^r ift gctanfft nunben
nnb l)att bic fpcl)^ empfangen, ba ift er geftcrctt morben. ^i"" anbernn fidjt
nnf] an bcr bbf) gel)ft an niiterlaf; mit oiclen innben nnb nnbbcrHicrtid;citcu. 3:.
^um britten bic UU'lt, bic uollcr bbfUlcit ift, bk rcl)l!ct nnb luntiolget, unb
ift auff fel)ncr feljtcn gut. .S" Ittjft firf)t uiifj an uufjer ci)gen bbß geirnffen
Don getanen fnnbcn, ^Mcm be-: tob-:- furd)t nnb ber belle pcDn. 'il'ild) alte
fantpt nnfj nn'ibc nnb matt marijen, fjo mir nit ftercfc fudjen unb Ijcttcn i)n
bißer gemeijufdjafft. i<>
3 beiigt fid) 11 t clcnncncu .\ tlciiiftcii 1' flUjbmoBlcDii C 10 uotcuigt .\.
•20 bic übrige iimb imb iiartjgclQijcn l)m ilcijjd) .V
Sin ©ctmoii iiom ©aftamciit be* Scid)iiam-j (<l)tiftt u. i'oii bin 3*titbcrid)nftcii. 1519. 71.')
ßjum nci)tcii, ÄVld)cv mi luu'jaiU tft, bcn ici)ii iunblid) gciiniieii irf)lui'rt)t,
obbcr bei" tobt ciidjicrft, obber fouft cijii beidjlucnmg fcijitJ licrtjeii l)att, 'ilUU
et bcv fctbt'ii Inf} H'l)n, f;o gclif er miv fiolid) 311m iaLrniiU'iit bc-? altavo, iiiib
lege iel)ii lci)b Im bic t^ci!ici)n, uiib fiid) Inilffc bei) beut ([cwüm liaiiffeu beo
s gcljftlic^cii cüvpcvc', 3» flli.'i)d) alo man ci)ii buvger nuff bem lanb el)ii idjabcn
obbcv uitfaU lum fel)iieii fel)iibeii erlitten, iei)nen rab berren unb mit bnri^er
itai dac\t nnb umb bnlff nnrnffet. Irnmb ift bn bifjcni fmrnmeiit miß
geben bie unmeificie gotti-j gnab nnb bnrmberliirteit, ba-s mir ba allen i)ainer,
aUe anied)tung bon unij legen anff bie gemebit nnb fimbevlid; anff Cbvifto,
1" Unb ber mcnfd) frolid) iid) mag fterrten, troften nnb alfjo tagen "'-i^b" id) ebn
funber, t)ab id) gefallen, trifft miri) biß obber bav nnglnrt, mnian, fjo gel)e
id) baf)er ^nm facranient nnb nbm ebn bebdien mm gotl, ba-> C^bviftn? gc=
red)tid'eit, febn leben nnb lebben fnr mid) ftebt mit allen bebligen (vngeKnn
nnb feligen \}\n l)bmell nnb frnmmen ineiiidjen anff erben. 3oU id) ftcrben,
I' jjo bin ic^ nit aüebn bm tob, lel)b id), fie lebben mit mir. (fö ift nflev
mebn nnfafl Plirifto nnb ben bebligen gemein morben, Xariimb bao id) bbver
lieb gegen mir ebn geling t;ebd)en bnb'. £id), '(>(i5 ift bie friic^t nnb prand)
bißcä facramento, baimn baö bcrli muf; frolid) nnb ftarc! merben.
(S.^nm nennben, älnin bn nlfjo bife faeramcnt-i genoffen bnft obber nieffen
■M milt. So mnftn mibbernmb and) mit tragen ber gemebn nnfalt, ÄMe gefagt
ift. 2Bild) febn aber bic? (^'liriftno bm bbim'U nnb bie (vngell mit bcn
bebligen bnben febn nnfalt, S^an allein, ßo ber marl)cit unb.gottiS mort
nad)tebt gefd)id)t. 3" c» tiifft Hc (b-'ic gefugt) alle-i Icbb nnb lieb aller
bebligen anff erben. £a muß nu bebn bt'vli fid) bn bie lieb ergeben nnb
.'. lernen, mie biß faerament ebn facrament ber lieb ift, unb loie bir lieb nnb
bebftanb gcfd)ebn , mibbernmb lieb nnb bebftanb erbebgen Pbvifto bn fcbnen
burfftigen. Jan bic muf; bir lebb febn alle unecre i5[)xiii\ bn iebnem bebligni
mort, atte elenb ber 6l)riftent)cit , olle unred)t lebben ber nnfd)nlbigeu, bei?
atleö jumatl ubirfd)mcnrflid) oill ift an allen intern ber melt: bie ninftn mcrrn,
:io t[)un, bitten, nnb ßo bu nit mebr fanft, bcrblid) mit lebben bnbcn. 5id),
bci'i t)ebft ban mibbernmb tragen t>()riftu'f' unb febner bebligen nnfall unb
mibbermerticfeit. ©n gcl)t bau ber fprnd) ^4'""^': Cn)ner trag be-j anbernnwai. g,-.-.
pnrben, ßo erfüllet bf)v 0"briftu-ö gepott. Sibe, ßo tregftn fie alle, \io tragen
fie bid} mibber alle, unb febnb alle bing gemebn, gutt unb bbfje. Xa merben
:i.-. attc bing lebdjte unb mag ber bofjc gebft mibber bie gemebn nidjt beftebu.
'Jllßo bo Pbriftuc^ ba-? facrament cbngcfcbet, fprad) er 'ba-J ift mein ioi)b, «'":•-'-. •»'■
ber fnr end) geben mbrbt, ba-? ift mebn blntt, bae fnr eud) Oorgoffen mirt,
feo offt t)i\x baö tl)ut, f^o gebcnctt mebn babeb', 5llS fpretf) er 'id) bin bnä
bcupt, id) mill ber crft fein, ber fid) fnr end) gibt, mill emr lebb unb unfall
1'- mir gemebn mad;en iiiib fnr end) tragen, anff ba-? bbr and) mibbernmb mir
14 ictigcm W -Vi %aiai l)cr; l^iiicv I" ■iij aurjjcljct 1" auffflcicljct II
746 öin ©eviiion l'om ©ahnmcut bcc- V'cidjiwms 61)vifti ii. Dun bcit ^rübcTid)afti.'it. 151'J.
iiub iintcvcijiinitbcr ftü tl)iit iiub aUc-j Init i)u mir iiub mit mir gcmciiu ji'i)ii,
uuiib lüfj mä) biß fai-vamont bt'o iiLltf] ',u cl)iicm geUnffen luar^ndjcit , ba6
l)l)r iitclju iiit imvivifi't, Sonbcviin ciid) tciilid) brau übet iinb l'pviiuinet, luaö
id} für ciid; tliaii Ijab unb tl)ii, bamit i)l)r cud) ftcvrfcu imu]i't iiub niid) cljucv
ben anbcrnn ai%o tiage'.
{?,5Uiit ktinibcn, 2)iv5 ift aitd; cl)n m)ad) uiib bic evft, Uuivuiiili bif;
facvaincnt luivt niU mal (^cprnudjt, fso man bod) bic taiiff mir eljii mall
pvaiidjt. Tau bic tauff ift (\}n anl)eben iiiib cl)iigang cljuv iicliuMi leben,
,311 lüildjcm iibiv bie maji inll Uiibberluertid'cit im^ anftoffen mit fiiuben,
mit lel)bcn, fvcmbcn unb eljgeii. Ta ift bev teuffeU, luelt, eljqen fleljfd) unb i"
geluifien, luie geiagt, Tic boren iiit nntf an niitevlafj unf; ]n jagen unb trel)l)cu.
S)et t)albcu luiv bcbuvffeu itcrrf, betiftanb unb bnlff (^brifti nnb ict)ucr bcljligeu,
Uürd) uuf] ()l)rl)uue tuirt .lugciagt, ak- Dn eDiu'ui geUnffen iielid^eu, ba burdj
mir mit l)l)neu Uu'rben lunTl)uigt unb el)ngelel)bt unb alle nuüer lci)b Ijn bic
gemct)u gelegt. '■''
Tcrbatben geid)id)ty and), ba« bcucu, bie nit uniall baten obber au
angift fclju obber l)l)r unglud nit fuleu, bift licl)tig facrament nit nul; ift
obber ineuig, bau cö nur ben gcbeun ift. bic troft unb fterd bcburffcu, bie
blob l)crlicn baten, bie erfdjrocten geUnffeu tragen, bie non fnnbeu anfedituug
lel)beit obber and) brel)n gefallen fcl)n. UBa« folt e« bei) beu frei)cu ficbevnu -"
gcl)ftcn inircfcn, bie fel)n nit burffcu und) bcgercu? Taue-? fprid)t bie 5Jhtttev
-'"•■• '■■■'■'• gottis: 6r erfüllet nur bie bnngcrigen uub troftet, bie geeugift fel)n.
P.^um clfftcu, Tarumb, auff ba-? bie 'junger l)be Unrbig unb gefd)idt
lüurben ]n biffcm facrament, mad)t er fic 'lUlnn- betrübt, bielt l)u für fel)u
abfd)icb nunb fterbeu, baran l)bu lei)b nnb luee gcfd)ad). Sarlju crfd)rcrft er -■■
fic faft, ba er fagt, (5'i)ner unter i)bn iinirb l)bn inirraten. Ta fie f;o iniHcr
betrubuifä uub angft tiuireu, mit lel)b uub fuub ber luirrctereb bcfunimcrt,
luarcu fic Unrbig, unb gab i)bu fei)uen .Ixnjligcu l'ei)d)nam uuub [tcrdt fic
mibbcr. Taran er nnf; Icret, baö bif5 facrament cl)u ftcrd unb troft fd) bcr,
bic fuub unb ubell betrüben unb engiften, Sa-? and) fanet Vluguftiu fpric^t: ■>'>
2)i6 fpel)f3 fud)t nur el)nn buugcrigc feel uub fleugt nid)ti5 [50 faft, alo el)u
2.»!oi.^i2,8.l,ulli. ,-jittc feel, bl)c fcl)n nit barff. ^^llf;o muften bie ;\nbcn ba§ Üftcrlamb
mit bitter lactuden effcn, cl)lcub unh fteljcub, burpn and) bebeut ift, bao bife
facrament bcgirige, burfftige unb lietrnbte fcelen fnd)t. 'iln luer l)l)m IniU
unb foll gemel)n mad)cu (^'briftu-j uub aller Pbi'tftcu Unfall, lucr ber luarbctt -■
bei) ftel)n, unredjt lucren, bcr nnfcbutbigcn nott uub aller Pbriften lcl)beu mit
tragen, ber loirt Unfall uub luibbertiu'rtidcit guug finben, au bay l)l)m fclb
bie bofj natur, bic mclt, ber teufet uub fuub anlegt teglid). llnb gottio rab
uub mill and) ift, bav er nnfj mit f'.n Hill bunbeu jagt nnb trel)bt uub allent^
lü Ocbiiviicii (' If. Oll ouüifl (' 17 nil fouU'ii l' nil tiitvfinbcii II -".; nctiilift C
yi Sißc C :U „butfftigc" Idjlt in K, in II flcljt bafüv „buvfticV :iV on bas C
21 i-
gilt Sermon «um gafvnmciit bi'-> l*cid)iiiim-i (>l)tifti ii. uoii bcii 3<tübcviri)nitcii. l')l"J. ~ 1 7
f)albcii bitti'v lactmten bcm)bt, bao luiv nad) bißcr ftevrfc joUcii iiiiB icl)iu'ii
unb bcö ()ei)li9cn jacramciit-s fvo lücvbi'ii, aitff bah loii- ii'i)ii luivbig (ba-ö ift
bcflivig) i>i)it.
(5^3inn .^iiH'lfttcu, Ul^ill cv co aud) banimb uill mal iiiepvaiuljt 1)iUh-ii, bivi
tuiv fcijn gcbeucfeu unb Kl)iicm cicmpcU nnd) iiiift iibcn ijii fold^ov gemcliiu
fdjafft. Im iDü ba-i aTinpfU iitt iiidiv luiivbt fuvc\cl)alton, luiivb bic gcimmiu
fdjafft aud) balb luugcficn, aU \vu it;t lci)bcr fcl)cii, bao bill uicfn-ii gclialteu
mevbcn, unb bod) bic b'l)vtftlid)e gcnu'i)nid)afft , bic ba folt gcpvcbigi't , geübt
unb l)n (Sl)riftt cmiipcll fuvgcljaltcn lücvbcu, ganl^ uiitci'gcl)t, f;o gav, bao luiv
faft nit nicl)v' Uiiffcn, Um ]\i bife facranunit bienc. unb iuic man ii'Du pvandini
)oUc, v>n U'ljbev buvd) bic mciKii niü mal bic gemcpnidjatft ;,u)"tincu unb allco
Oovfcvcn. S)a§ ift fdjult bcv ''|U-cbiger, bic nit bao (ipangclium und) bic
facvantcnt prcbigcu, tVii'bcviin l)l)vc nu'nid)cu gctid)t imu nuiuid)cilci) locvcfcu
unb mci)f5cn luoU ju leben. 'Jlber luulieijtcn übet man bifj iacvamcnt alt50
tüol unb lerctc bao imlct bißc gcmcl)nid)aitt [50 InoU l'ovftnl)cn, bao fic aud)
bic euf;evlid)e ipclitl unb gutter ]n famcn trugen l)u bic fiid) unb alba aujj
tcplcteu bcneu, bic buvfftig luavcn, luie i^auluo i. (£dv. yi. )d)iel)bt. Xa l)cvi *i'"ii,i'i.
nod) blibcn ift ba» liuntlciu '(^oUecta' i)n bcv mcfj, bao l)el)ft cl)n gemel)n
faiutung, glei)d) al-o man cl)u gcmcl)n gelt famlet, ben armen ju geben. Sa
tonrbcu ciwd) f?o Pill martcrer unb l)ci)ligeu. Sa limreu tneniger meffcn unb
Pill fterrf obber frud)t bcv nu'f)en. Sa nam fid) cl)n (?l)riften bco anbcruu
an, ftunb el)n bcm öubcrnu bei), t)att el)n mit bcm anbcrn mit lel)bcn, trug
epner beo anbcrn purb uub Unfall, bao ift nn uorplidjcn nnnb fepnb nur Pill
meffcn unb i'ill biß faeramcnto cmpfal)ung an alle fcijncr bebcntuug Uinftanb
unb ubunge.
CVjum brci)t!cbcnbcn , l'ian finbt l)f)r Inorf bie gerne UiotTcu mit uicffen,
lüoUen aber nit mit gelten, bao ift, fic l)incn gerne, bao t)n biffem faerauu'nt
l)()n ^ulff, gemcpn unb bcpftanb alter l)cl)ligeu ]u gefagt unb geben töirt.
XUbcr fic InoUeu nit luibberumb aud) gemepn fetju , uuillcn nit beut arnu'u
fjclffcn, bic funbcr bulben, für bic clenbcn forgcn, mit ben lcl)beubcn mit
lepbcn, für bie nnbern bitten, InoUeii aud) nit ber luarbeit bel)ftel)U, ber fird)cn
peffcrung unb aller C^briftcn ntit lei)!;, gntt unb ere fnd)en umb fiud)t ber
melt, baS fic nit ungunft, fd)abeu, fmad) obber ben tob lel)bcn mnfjen, \]o
bod) gott milt l)abcn, bao alfjo fie umb ber tcarlieit uub bco uebftcu millcn
gcbrungen toerben ^ur begirbe fDld)cr groffet gnabc unb fterrf bifj facranu-nto.
Sa^' fcl)n epgeuutjige mcnid)cn, ben bifs £acrament nic^tö nntj ift, Oilepd) al-?
ber burger untreglidj ift, ber uou ber gemcpn looUt bcbolffen, bcid)ntit unb
bcfreljet fc^n, Unb er boc^ Itjibberumb ber gemel)n nid)to tpun nad) btciicn.
9 6^riftuSC' llfoUC 17 butfftifl C 2:! Vürb C 24 iocramciitiä <' 2s i)()t
fiiilft -V unb üicviinrf) bic iUirigcn Soiibcrbiiicfc auftcr C imb »crimitliticf) N; (jiiitcv „fiultf" ein
«omma nur in V uub <i liii ber (nlaugcr 'ilusgobc ,i()r .^ulf gemein iinb Äijtanb"! :!o bcm
[cijbcnbcn (' '-is noc^ biencn (.'
748 •?•" Sctmou vcm Snfviiment bec- l'i'idjitiiiiic. Pljvifti ii. inm boii 'i^vühcvidjnfteii. 1519.
llicljii, lüiv miiBi'U bcr aiibernu iibcU luibbcv uiitjcr laffcii icl)u, liuiUcii mx,
bnc' 6[)riftiiC' iiub icin lidiliivii iiuf3i'v übel fotlfu \)i^x laficn fein, ßo inirt bic
gemci)nid)arft c^aiitj iinb t^efd)ici)t bcm üicvameut giiiig. Tau \vo bic lieb nit
tcglid) tiu'djft iiub beii mcntrijeii alfto uinnbelt, bn-5 ev gemcl)!! Unvt i)beriiiaii,
bei ift biß fncramentf' jviidjt iiitb bebeittiiiui; lüdjt.
6311111 tiiertielieiibeii, Sold) geiiiei)nid)afft ,yi bebciiteii, l)at gott aiid) fold)
,5cl)c^cu bifee-j fneraiiieiito etingefelit, bie firi) nUetlinllicii ba l)i)n fugen uub mit
l)l)vcii formen unfj 311 foldjer geinel)iifd)afft rei)l',eii uub knuegeii. Xaii ,]u glct)d)
als nu^ üiclcn !ovnlin, jufammen geftoffeii, bao brot geinad}t Unit, uub liicler
tovucr lcl)6e el)U'j bvot-5 lcl)b luerben, bavt)n eliu iglirf) foviilei)u iel)ii lei)!' uub
geflcilt lunleuvet uub ben geinel)ueu let)b boo bvoto an firi) nl)inpt , Xeffelben
glel)d)cn and) bie n)ei)u foruli)u mit l'ovluft l)l)vev geftolt Uierbcii el)ny ge=
mel)n UH'l)nv iiiib tvaiuto lel)b, '^llHo folleii uub fel)n mir nud), [50 luir bifj
fcu-rameiit red)t praud)eii: I5l)vifti!v mit allen l)ei)ligen biird) iei)uc liebe ul)inpt
un^cv geftalt au, ftveit mit unfe luibber bie funb, tob uub alU'y übel, bauoii
tüir l)n lieb entmubet neitieu fel)u geftalt, liovlaffcn uuf] aiiff fel)u gered)tirt'eit,
(eben uub felid'cit, uub fei)n alf50 bind) gemei)nfd)afft fel)ncv guter uub uuf5cr§
unglurfy cl)u fudje, el)u farott, ei)n lel)b, eDn tranrf, uub ift allo gcmeiju.
epi). .'., 3-.'. £) ba§ ift cl)n grn^ facvament, fagt •?. ■|Hinlii-5, bac< 6l)riftuy uub bie fird)
ctjn fletjfd) uub el)n gepcpn fel)iib. 'iLMbberumt) foUcu Inir burd) bie felb lieb
un§ and) inaubclnn uub nußer laffen fein aller aiiber (vbrifteii geprcd)eu
uub l)[)r geftalt uub notburfft au uiio iiebmen , uub i)l)r lafeeu fel)u aUe-ö,
Wai' mir guti-s liormngen , ba-j fte beifelben geiiiefjeii inugen , ba-? ift red)t gc=
mepnidjafft uub Umre bebeutuiig bif;v facrameutv. iHlfjo luerben luir l)uu
ct)unubcr lunlunnbelt uub gemepn burd) bie liebe, an luildje fepii loanbell nit
gcfrf;cl)en mag.
^]uin (Vunff3el)eubeu bat er bifee 3UU1 geftalt beo brotv uub lueDiio nor
aiibcrn eljngefe^t Inetjter an ',n,5el)geu bie felbe norel)iiung iinb gemcl)nfd)afft,
bie 1)11 bifjein faerament ift, bann tepn punigor tiefer iiu^ntepliger lunelmigung
ift ubir bie uorepnigung bcr fpepjj mit bem ber gefpcl)f;et luirt, Sijutemal bie
fpcl)B gel)t uub lüirt üormanbelt pn bie untur uub iuirt cpu lucßeu mit bem
gefpepfjteii. '".Hnbcr Porepiiigung, al-ö burd) negcl, lel)m, baub uub ber glel)d)cii,
nuidjcn nit epn Uiefjeii iintmrtcplig auß ben Porcputeii bingeu. ^'llfjo and)
luir mit (Sl)rifto tju bcm fncrameut Horepuigct loerben unb mit alleu l)cl)ligcii
epngelepbct , ba« er fid) uu^er alpo au ul)mpt , für iiuf5 tl)iit uub left, alfjo
lucrc er, bao mir fepub. Um-; iiuf? antrifft, and) ppn unb ine()r bau uuf5
outrifft, äBibbcrnmb loir unfi fepii alfjo miigeii au nelimen, al« luercu luir,
hai er ift, al-J bau and) enbliLl) gefdjchen luirt. bao luir pl)in glepdj förmig
1.50I). 3, i. lücrbcii, al» y. .^soaniie-^ fagt: "-Jlnr loiffen, Umn er mirl offenbart loerben, f;o
ö iacvamcntiä (_' '.) toviiuiii (' 17 itnftovc- nlurfv i' '^i bifecs jacvamcitti'j (J
00 Scljiitcmol (' :!2 acjpciifjtcii au btv «cvcliiügiinn, als bind) 1'
(Sn Sctmon uom ©nfraiiiciit bc-3 ScidjiininS Pljrifti ii. Don bcii Srübciirfjaftcii. VA9. 7.JO
hjerben tuiv ijljm gldjd) Hn)ii: fjo tieff iiiib ciaiilj ift bic (^cmft)iiicl)afft C^livifti
unb aÜer ()el)ligcn mit unß. 'JllRo ü'cl)tcii l)t)ii an uiiBcv fiinb, ilMbbcnmiü
uiif5 bcfd)innrt fei)iu' flcvecl)ticfnt. Tcui bic lunin)iiiiving inacl)tv aUc-? flcmcDii,
alfjo Iniui, biß ba-; cv bic iimb l)ii luiB (\ant; uuitili^e unb Ijliui icll'v imfj
i]lci)cl) rnndjc am ,:rMin9ftcn toflc. "^Ufjo aiid) foUcn luiv l)n iinfjcv iicljftcii imb
fic ^n imf( bind) bicfclbcn lieb liüvcl)nigt Uicvbcn.
6511m icd;^cl)ciibcn, Ubiv ba-J nUc-j batt cv bifjcv ]\m a,t\ta[t nit bloü
und) Icbig ci)nflc)cld, Bonbcvii icijn luiubofftig mitiulid} flel))d) l)u bcm brut
iiiib fct)!! nntiulid) loaibafftiii blut m bcm mt)n ßcben, ba-j cv l)l)c ein iiol=
tomcn-- fncvamcnt obbev ',ci)d)cii flcbc. Tan jn c^lcbd) alö baö bvot \)n fcDiicii
»navliaftttticn uatuvlidjcii lci)d)iiam unb bcv lucl)ii l)ii ici)n uatiivlid) unnl)antii\
blut öovloanbclt Juivt, olfeo luavbafitig »ucvbcn aud) \vn \)n bcn cici)|tlid)cn
Iclip, ba-> ift l)n bic (^cmci)ufd)aTit 6l)vii"ti unb aller l)cl)lirtcnn ivluiiicn unb
uovliiaubclt , unb buvd) bitj facvamcnt i)u alle tuejcnbc unb gnab (5l)vi[ti unb
fcljner l)Ct)tigcn gefetzt, @lcl)d) mic bvoben gcfngt ift bou el)ncm buvgev, bev Ijn
bcv l'tatt unb ganUcn gcmel)n fdjulj unb fvel)bcit luivt gcijogcn unb gduanbclt.
Xavumb l)att cv and) nit allein eljn gcftalt gefegt, fonbevu uiitevjd)ciblid)
iei)n fleljtd) unter bcm brott, fciju blut unter bcm mel)u, an .^u Ijcligen, ba»
nit aüein fein leben unb gute luercf, bie er burd) ba*? flel)id) antjciigt unb l)in
flel)fd) getl)an Ijatt, fnnbern and) icl)n lel)ben unb marter, bie er burdi iei)u
falutt anlicligt, l)n uiild)cr fcljn blut lungoffcn ift, allec' unfscr fei), unb loir
bret)n gebogen bec- iiicfscn unb firaudjen mugcn.
C^^um ficbenijclicnbcn, X'lufj bcm allen ift-i nu dar, hat- bbf? l)cl)lig facva=
ment fcl) nit anbevs, bau el)n gottlid; licl)d}en, bavljnnc ]n gefagt, geben unb
ju gect)gent luivt (il)viftu>i', alle t)el)ligen mit allen l)t)ven mercten, lel)ben, bov=
bienften , gnabcn unb guttern ;,u troft unb ftcrct allen , bie i)n engften unb
bctrubniß )el)n, üorbolget inmi teuffcU, funben, luclt, flei))d) unb allem ubcll,
unb bau facrament empfat)cn fei) nit anberü, ban bcffclbeu atLa Bcgcren unb
glouBcn feftiglid), eo gcfd)cl) atfjo.
.S!^ic tompt uu ba-j britte fturf be-j fatrament-i, bao ift ber 05l'?lU^(S,
bn bic mad)t an ligt. San es ift nit gnug, baö man tt)t)ffe, toaa ba« focra=
mcut fei) unb bebcntc. (?■> ift nit gnug, ba-J bii luiffeft, cü fcl) el)n gemct)n=
fd)afft unb gnebiger lücc^fell obber Pormiidjung unfjer funb unb lel)ben uiit
6l)riftU'3 gcred)tirfcit unb fcljner t)el)ligen, 5onbcrn bu muft fel)n oud) begercu
unb feftiglid) glauben, bu babft cä erlangt, öic fid)t bev tcuffell unb bic
natuv am mcl)ftcn, ba-:^ bev glaub nur nit beftct)c. (Sttlid) üben i)l)rc fünft
unb jubtilideit, trad)tcn, luo ba-j brott blcl)bt , \va\h> l)n 6l)rifti flebfd) l)ür=
tuanbclt Inivt, unb bcv Inclju l)n fel)n blut, auc^ h)ie unter B" el)ncm clcl)ncn
ftuct brottö unb iDCtins mugc bev ganfe C?t)viftu-3, fct)n flel)fd) unb blut, be=
4 »ortilgct A S nocfj [cbifl C nodfi tcljbig F 10 ^n ieljncm A 17 gcftolt ciiigcicljt F
19 imb iin A 2:) fiebcn^cfifn A ■■H bu müfift A bu miifift C
7.")0 Pin Sermon »om ©ohnmcnt bc« Scirtjuam? C^ffvifti ii. l'oit bcn 33riibfrid)aftcit. 1519.
fci)loficu )cl)u. 2a ligt nit an, ob bu bao nit fiid)tj't.' Go ift fliiiig, bac- bii
lüiffeft, e« fcl) el)n gottlirf) Ijciidjcii. bii O'liriftu-? flelJtd) unb bhit liiarftafftig
t)nnen ift, Inic unb luo, laß i)tim bcfoUcn fciin.
fe",^uni acf)t,5ct)cnbm, Mic ftd) lui, bnc- bu bcu glauben iibift unb ftcicfitt,
hac\ tnan bu betrübt bift obbcv bid) bel)n fuub tvel)ben , aljjo ,5nm fncvauu'ut ■
gel)ift obbev meß tjorift, bac' bu bcgcreft ficrtiltd) biß focramenty unb feljner
bcbcutnng, unb nit brau ',Uiciiffe(eft . \v\]c ba-J facromcnt beutet, feo geHt)cd)
bi)r, Xa-j ift, bai? bu gemiß fel)cft , Ülitiftnc' unb alle l)cl)ligeu treten ,]u bir
mit allen l)livcn tugenben, Icljben unb gnabcn, mit bir ^u leben, tl)nn, laffcn,
let)ben unb fterbeu, unb inoUeu ganl;, beim fein, alle biugt mit bir gemcljn lo
t)aben. äl^l)l•ftu btifjen glauben liuill üben unb ftercten, ßo Inirftu empfinbcn,
ftiic el)n frolid), rcl)d), l)od)l3el)tlid) mall unb molt leben bir bcljn gott anff
(i-Mi i,:,ff. bcm X'lltar berciit l)att. Sa wirftu borftel)en, nm-j bac' grof^ mal .Uünigic'
wnitiK 22, Vlffberi bebcnt, Xa mirftu fclien, linv;< bie liocl)]cl)t ift, ba gott fein £)ct)fen unb
maftfilie atetl)an halt, ttiic t)m C^bangelio fteet, Xa luirt beljn l)erti red)t frei) '■■
unb fid)er, ftarc! unb mutig mibber alle fel}nbe. Xan tvn loolt ftd) fnrdjtcn
Oor ollem nnfall , ßo er gemif; ift. bac- {fhriftuc- mit allen tieliligen bei) l)t)m
fei), unb mit l)l)m alle bingf gemei)n l)att, eo fei) bof? obbev gntt'? '^Ubo leßen
«P3i(f!.i'.46f. h)ir 3lctu. ij. ba-:- bic ^simgcr (^'l)rifti bl)f3 brott l)rocl)en unb äffen mit großen
frcuben l)l)re'5 berlieu. Tie ltiel)ll nu baö luerrf f;o groß ift, ha-j bie clei)nt)eit »
unßer feelen nit burfft begercu, fd)liHn)g hau l)offen obbev geinarten, ^\]t es
nott uunb gntt , bao man bill mall ',um taerameiit gel)e, obbcr l)t)e l)n bcr
meffe teglirt) fold)en glauben übe unub ftevrfe, baran e-> alle*? ligt, Unb umb
feijnen loilleu auri) ei)n gefebt ift. Xan um bu bvan ,5iuel)felift , tl)uftu gott
bie grofte uneere, uunb arf)tift i)liu für einen untrelnen lügner: fanftu nit -
glauben, 150 bitte brumb, mie broben i)m aubern fcrmou- gefagt ift.
(5jum ucuuliebenben, £aruad) fid) ;,u, bao bu and) t)bermün bid) ergcbift
9cmcl)n 3U fcl)n, unb l)l)c nienuint l)u l)aß obber torn abfonbevft, ban biß
faevamcut bev gemel)nid)afft, lieb unb ei)nicfcit mag nit ^,ioitvad)t nnb uncl)=
niefeit bulben. In muft bev anberun gepred)en unb burfft bl)r ^n tjerljeu ;«>
laffcn gct)cn, alo ireven fie bcl)u cl)gen, unb bct)n bovmugcn bav bieten, alö
\vexe es l)l)r cl)gen, gle^d) luie bir (5l)riftuc' t)m facrament tt)ut. S)aö t)el)ft
biird) lieb l)n el)nanber borluanbelt Inerbcu, auf] bielcn ftucfeu el)u brott nub
trand; loerbeu, fel)u geftalt novlaffen nnb el)n gcuu'l)ue an nel)men.
2)a t)cr tompt eo, bao afftervebev, freuet vid)tcv unb anbevev menfd)en !-■
i.Gor.ii,2o.Dorerf)ter mußen ben tob am facrament empfalien, loie 0. ^4-Hniluo i. (>or. ji.
fdjieibt. lan fie tl)nn nit i)l)rem nebften, mie fie fiui)en bei) (^"brifto unb baö
facrament a\i% n)cl)f5ct, (iJonncn i)l)u nid)to gutio, l)aben nit mit lei)bcn mit
^^n, net)mcn fid) l)l)r nit an, mic fie bod) Ivolleu bou C^brifto angenommen
:i ;6cfoücn fcl) AC 12 Sad .Komma hinter „tiolirt)' ic()lt in .U' 1.-^ gcmctin i)aU C
19 3"nflcr C
') Cb nirf)t „i'ioljift" füv „iiirt)i)t" 111 Icfrny •) S. 721 Ijicr.
ffin ©crnion Dom Snttnmont bf.3 Ccirijiinmö (»fjrifti 11. uoit bcn SSrübctirfjoftcii. 1".19. 7.",1
fcl)ii, ^-aUni baviind) l)u bie blinblidt, bn-ö fic nit mcliv Uiiffcn ijn bijjciii
facvament lut tl)iin, ban im)c )ic b'hviftiim fcflculucrtift fiivdjten iiiib eercn mit
l)vcii bcttUjn imb anbadjt. ilniit bn-j ficid)e(icu ift, ßo ad}tcn fic, e^ fei) 'ooÜ
m% a,md)t, 5o bodj (^"liviftu-j fdiiicn lcl)b banimb t^cbcu bntt, ba-- bc§ iacva=
•■ mcntö bcbcutuufl, bic acmcDnfdjafft imb bcr lieb Uianbcü c\ciibt Wnxhc, llnb
fernen el)flcn natiirHd)cn covpev genngcr adelet, ban fciinen cicl)ft(id)cn corpev,
ba-j ift bic i-icnuninidjafft fctincv ticvliiv" . >)l)in and) mcbv bvnii loderten ift,
foiibcvlid) 1)11 bljüciu facvament, bac- bev t^lanb fel)ncv nnnb bev l)el)liivn i^c=
mdjnfdjafft InoU flcubt unb ftarrf l)n imfj luerb. nnb iDtr bev fclbcn nad) audj
1- nnftcv (^emet)nirf)afft timll iibcn. Ttifjc mcDnnnfl (^f)vifti fclicn fic nit nnb
riel)cn tcglid) i)i)n, bqltcn nnb boven nicfj ijn i)vcr anbad)t, blci;ben cl)ncn tai^
tine bcn anbernn, ^\a Ircrbcn tccjlid) en^cr nnb fnlenfj nit.
Xrnmb fdjam auff, cc- ift bir nicl)r not, bao bn bcs flcbftlidjen, ban bco
natnilid;cn coipcvc' (il)vifti ad)t babift, nnb nbtter bev glanb bcv (^ciftlid)cn
1-. ban bc» natnvlidjcn covvcvv. Tan bev natuvlic^ an bcn c^ciftlidjen bitft nidjto
in biffcm facvament, c-i mnfe ein lunnmnblnnfl ba (^cfd;eben nnb flcnbt Uicvben
bnvdi bic lieb.
CVjnm 5n)entjigftcn , 6^ fct)nb l)f)V bili, bie bißc-S lücdjfcls bcr lieb unb
bcs glaubenc' ungcadjtet fid; bavanff oovtaffcn, baii bie mefe obbev bac- facvü=
VIP mcnt fei), al-j fic fagen, Cpn-j gvatnm opeve obevati, ba-5 ift, cl)n )old) Kicvcf,
bac' Don ijni fclb gott niollgcfcUet , ob fd)on bie nit gefallen , bic (•:- tbnn,
S)avauß fic ban fc^licffcn, ba» bcnnoi^ gutt fcl) bill meß l)abcn, toic nnlviiv=
biglirf) fic gcbaltcn locvbcn, bcn bev !d)ob fei) bev, bie fic uuluivbig baltcn obev
pvandjen. ^\d) lafj cl)neni t)bcn fcljucn fljn, abn fold) fabcten gefallen miv
2:. nit. San alßo ,5U reben, fjo ift fel)n cveatnv nod) Inerrt, ba§ nit bon t)l)m
felb'i got Kiol gcfaHe, irie ßen. i. gcfri)vielicn : ßott bott alle fel)nc Uicvdfi »fei- 1.31.
angefeben, nnb bnben l)lim tnolgcfallcn. äs^a» fvndjt fommct baoon, jjo nmn
bvot, lüel}n, golt nnb allcc- gnt nbel bvoud)t, mic K10I fic an l)bn fetb^ got
InolgcfaUcn? ^a Dovbnntnifj folget bavnad). ?llfeo and) bic: W cblcv baö
:i'i facvament ift, I)l)e gvofjcv fdjaben auf; fcljncni mißpvand) fommct nbiv bic
ganlicn gemein, ban c-ö ift nit nmb feinet luiäcn cl)ngcfelU, ba-5 c-3 gott ge=
foEc, ßonbevn nmb nnfjcv millcn , ba-j tuiv fe^n xtd)t braudjcn, bcn glanben
bvan üben, nnb bnvd) bnffclb gott gcfcUig Inevben. (^-5 Uiivrft nid)to ubcvall,
incn ec^ allein opn-j opcvatum ift, ban idjabcn, Ha mnf^ opn» opcvantio merben.
sr. (S}tei)c^ toic bvott nnb uiclju Inivrft nickte ban fd)aben, ßo man feljn nit bvand^t,
fic gefallen gott an \]{]n felb, Ivic bod; fic mi'igcn, 's'llßu iftö nit gnng, bas
ba-j facvament gcnmdjt rtcvbe (bac- ift opn-? opevatum), (fo mnß and) pvand)t
locrben l)m glanben (W'S ift opu-5 opcvanti-?). Unb ift jnbcfovgen, bo3 mit
•j flcubt C '■) 8"''W <" 11 I)orcii C 12 fcüicnfi iiit T finpiiitbcnS nif H
1 :i bann bcä njcltUt^cii cövpcvs F L". on bem <-.' H! Bci'ibt C 22 bcic^licijcn I" 24 cijucm
Ijbcrmnn C
7.j2 Lfin 3crmcit uom Snfrcimeiit bc« Seidjiiam? 6i)rifti ii. Hon bot 9?tiibcri(^nften. 1519.
foldjcn fcrlicfjcu ßloBen bec- facramcntv cvafft iiiib tugent üon imjj flelunnb
lucrbcii, unb bcv glaub ganü unter gebe biivcf) faifcfic fl)c^evt)ct)t beö gcmaditen
iacrainenti-j.
Xa-i fompt aUC' ba l)er, bac- fic inel)i- C^lniftuc- iiatüvlid)cn corfcr an^
jelicn l)n biffem facvament, ban bie gemeliiiid)afft , ben gctjftUcfjcn corper. >
GliriftuS am 6mit, Inar audj ci)n gemadjt lucvcf, ba-ä gott tooli gefiel, abev
cc- iel)it brob gefallen bie o"bcn biß auff biijen tag, baruntb bac- fie nit ein
pvauct)tiii) luerct X\m glauben bvauß -rnadjlcn. Jnnnb iid) 3U, ha-i ba§ facta»
tneut biv fei) e^n opu» opcrantis, ha-j ift el)n praucf)lid) liieret unb gotte gefalle
nit inub feljUv IncBcnC' IniLlcn , S;ionbernn umb bein« glau6en-j unb guten i"
prauct)-;- luillen. 1a-i tnort gottiy ift and) gott gcfellig l)n i)lim felbc-, ti ift
mir aber fdjeblid), luo e-? got nit aud) l)n mir gefcUet. Unb fur^ umb, fotdi
geirfitoelj 'opue operatum, Dpuc- operantic-' fein borgebene menfdjcn mort, mel)r
llljnberlid) ban fnrberlid). Unb mer modjt aUc graufam mißpraud) unnb
mißglanben erjclen, bie l)n bißcm l)od)mirbigen facrament teglid) fid) met)ren, i>
bereu ei)n-j tet)lc- ßo gepftlid) unnb heijlig fepiib, bac- fie natieub eijuen (fngeU.
mod)ten borfuren^ furlilid), nnld)cr bo luiU bie mifjpraud) erfennen, bcr fet.
t)l)m nur für ben obgefagtcn praud) unnb glauben bigeo facrament-3, 5!emlidj,
ba-i Clin betrübt, l)ungerige feele fol fel)n, bie lieb, tiulff unb bel)ftanb bcr
gantien gemepn, (itjrifti unb aller (^"l)riftent)eit l)crlUid) bcgcrc unb biefelben ju »<
erlangen nit jloepffele l)m glauben, barnad) fid) and) i)n bcr felben lieb gc=
mel)n mad) l)berman : loer ba ()cr nit .^cugt unb orbenet fepn meß t)oren abber
leßen unb facrament cmpfalien, bcr l)rrct unb praud)t nit feliglid) biß facra=
mentC'. Sarumb mirt aud) bie luelt mit peftilcnlicn, friegcn unb anber grelo=
liefen plagen ubirfallcn, baC' Inir mit bielcn meffen nur mel)r ungnab erlüccfen. -'i
ßjum ei)n unb ^tticuliigiftcu, 'i'iu merrfcn loir, mie nott bpfi iacrament
bcnen fet), bie l)n ben tobt obber anber ferlirfet)t IcDbv unb fecl fid) geben
foUcn, hai fie nit aücin barl)nnc Oorlaffcn, fonbern l)n ber gemel)n 6l)rifti
unb aller t)eDligeu gcftcrdt merben. Tarumb ^'()riftut:' aud) baffelb l)n bcr
letzten nott unb ferlirfcit ferner Ouniger cljnfetit unb gab. Xie tnepU mir bau ■•■■■'
alle fampt teglid) umbgeben mit üUen ferlirfeijtcn unb 311 lelit ftcrben muffen,
Sollen luir gott bcm bannbcrlugcn auf; allen creftcn lieblid) unb bemutiglid)en
bancfen, bao er uufj cpn fold) gnebigo ',el)d)en gibt, baran er unß füret unb
jeucfjt (fio loir mit bem glauben baran feft l;angen) bnrd) tob unb alle fer=
licfcl)t ju l)m fclbv, ]u C^l)rifto unb allen l)cl)ligeu. :ir.
Serl)alben cc- axid) nulj unb nott ift, hau bie lieb unb gcmct)nfd)afft
6l)rifti unnb aller t)el)ligen Oorborgen, unfid)tlid) unb gei)ftlid) gefd)el), unb
nur cl)n Ic^ptid), fid)tlid), cufjcrlid) ,]el)d)en bcrfelben nnß geben Inerbc, bau
lüo bie felben lieb, gemcl)nfd)afft unb bel)ftanb offentliri) loere, mic ber uu'nfd)eu
4 notutlii^cn C 9 gott C 10 unb flutcv Wfvtt liraui^S Willen V 1!) fjiitffe C
22 obcv f :!."j nüe ^cljliacn .\li 30 liebe V
6iii Sermon Dom Snfmmciit bc-? yfidjnoini ei)vifli ii. toii bcii 3<viibcritf)nftfit. 1019. 753
3et)tli(f) (icmel)nfri)afft , ßo Inuvbcn hiir bn bind) nit ficftcrcft noffj flcutit, t)n
bic unfidjtlid^eu iinb (\vic\t\i iiutcv ja -tvauicii obbcr 1)1)1 ju öccicvcn, imibcin
»üiuben \}iU md]v geübt, nur l)n ,5cl)tlid) fidjtlidjc guter 311 tratüen unb bcr
fclOeii ijo gnr gcluoiicn, bn-? luir fie nit gcren fnren liffcn nnb gott nit )iicl)tev
•'■ folgetcn, bnn %o fern iinü fid)tlid) unb licgreDiilid) bingc furgingen, bn bnrd)
luir öorl)l)nbcrt Ipuvbeii, ba--' »nir nl)nnncr niel)r ]n gott fernen, 2;on e-5 inuB
alle-? licl)tlid) unb empfiublid) bingf abfaüen unb luiv l)l)r gautj cnt»Donen,
foKen lüir ]u gott tumnien.
üarumb ift bic meß unb biß jacrament cl)n l;el)d)cn, boron Unr uiifj
1" üben unb gclcenen, aüe fid)tlic^c lieb, ()ulff unb troft jnüorlafien nnb l)n
(Jl)riftum unb ferner. I)el)Iigen unfid)tlid)C lieb, Ijutff nnb beljftanb vievlnegen,
Im ber tob ni)m;jt aU^ fidjtlidj bing nnb fd)el)b unfj Hon ben nientd)en
unb 3el)tlid)en hingen, ^0 muffen >uir bo gegen baben l)ilff ber unfid)tlid)en
unb eftiigen, unb bie Inerben unfj i)ni facranicnt unb 3el)d)cn angeben, boron
'■• toir mit beut glauben ßo lange l)angen, bifj luir fie erlangen aud) enU'fiubtid)
unb öffentlich.
'JllBo ift nnfe ha'i' facrament el)n fürt, cl)n imiä, el)n tl)ur, el)n fd)iff
unb tragbar, l)n luildjer nnb burd) lüild) luir Uon biffcr loclt faren l)nf5 Onige
leben. S)arumb tigt c5 gar am glauben: bau loer nit glaubt, ber ift glel)d)
2" bem menfd)cn, ber ubirfe Inaffer faren foll unb fso öortwgt ift, baö er nit
tralüet bem fc^l)ff, nnb muß alßo blcl)bcn unb nl)mmcr me()r fcligf loerben,
bie ltiel)l er nit auff fi^t unb ubir faren loill, bac- mad)t bie fpnlirteit unb
ber ungeübte glaub, bem bie fart faftir lüirt ubir be-3 tobt-S ^orbon, nnb ber
teuffett auä) gralofamtid) bayi bilfft.
2'' fe'jum ^rcel) unb jlücnljigiften, St)f3 ift bebeut Hor 3el)tcn 3i'!"c üj- S^aS»'- 3, 7R.
bie finber Don 3frael hjarcn burd)* rote 'JJiebt mit trorfen fuffen gangen,
barl)nnc bie lauff bclieljgt trart, gingen fie aud) alfjo bnrd) ben oovban, aber
bic prieftcr ftunben mit bcr XUrca t)m ^orban unb ba-ö Iraffer unter l)l)u üor^
floß, bab ubir l)l)n ert)ub fid) luie cl)n bergt, barl)nnc bi^ facrament be3el)gt
30 ift. 2ie priefter tragen unb l)a(tcn bic ?lrca t)m ^o'-i'"". l^cu fie unfj pre=
bigen unb geben bifj facrament, 6l)riftum unb aller l)el)ligen gcmcl)nf d)a ff t l)n
bem ftcrben obbcr fcrlicfet)t, feo tüir ban glauben, %o »orgeficu bic Inaffer, bie
unter un§ fet)n, bae ift, bie 3el)ttid)en fid)tlid) bingf tl)un nuß nit, fonbcrnn
fll)t)en Don unß. Slbcr bie über unß fel)u, er()eben fid) l)od), ba? fcl)n bic
'5 grelolid)cn ftoß unb bilbcn l)m fterbcn Don l)()cner irielt, crfd)recfen unß, alc-
iDolten fie unß ubirfatlen: ^0 Inir aber unfe nit bran feren unb mit cl)nem
feftcn glauben furuber gc^en, ßo tommen tnir mit trocfen fuffen an id)abcn
l)nö clüig leben.
1 9cu6t C 2 gut« C .") gcuBt C 22 u6cr C 2:i ungeitbte C u6et C
24 bar^u C 25 unb jwcn^igften C 2G fnücn f 29 nicr C; .H ton im? nnb
fallen 06. 3l6ct C n.'. mclt, bie ctj^tcilcn (' Oü uBcrfnUcn C
Cutter? Sffierfc. II. 4X
754 6'" Sfvmon liDin Stifvnnu'iit bcö ßi-idiiiam.; Chrifti u. luiii bcii 'i'riiborjcljnftcii. 1519.
3llBo haben linr, bo« jlrcl) fiirncmlid)c facvamciit fctjub l)n bcr üvdicn,
S)ie tauff iinb ba-3 brott, bic tauff fiirt iutf5 Ijn eljii nclü Iclieh auff erben,
bac' Brott Icl)tet un^ burd) bcu tob tjnß eluigc leben, Unb bie ^\v(t) fel^nb I'e=
bent bnrd) bo;- rote lltetir nnb 3oi-''^i" """^ '^"^'c') i^ic jlnel) lenber l)(ienft bem
^orbon unb btffeljt be-J ooi'^^in'-'- Svumb fprüd) ber f)crr l)m nbent effen: '■
BiiUK) :'6,29- 3d) toerb biß luet^nß nit niet)r briuflfen, biß hai- iäyj nelo mit cud) brinrf \)n
meljnö Oaters rc^d^: feo flor ift bljfe facramcnt gcrirfjt nnnb georbenet Inir
[tcrde Iribber ben tobt unb 3iun eljngang Ijn^ einig leben.
^n befdjlielfen, 3ft "^ic fvudjt bifee-J )cicrament-:j gemet)tifd)afft nnb lieb,
ba bnrd) Inir gcftcrdt tnerben loibbcr tob iinb alie^j uhdi, ©jo i>a§ bie gemcl)n= i"
fc^afft 3lDet)erIel) fei), (^l)ne, bao Inir C^brifti nnnb nller f]el)ligen genlieffen,
Sie anbere, baC' Unr alle C^ljriften nienfdjcn nnfjer and) Uiffen geniefjen,
toartjnnc )'ie nnb Inir mngen, baJ alfjo bie el)gen nnlüge liebe jetjnä felb»
burd) bife ineroment anfj gcrobtet el)n Inffe bie geinel)n miljigc liebe oller
inenfd)en nnb alfeo bnrd) bcr liebe borloanblnng el)n brott, el)u trcinrf, el)n v.
htjp, eljn gemel)n tocrbe, bn« ift bie red)te t5()vii"tenlid)e brnbcrlid)c el)nidel)t.
Sornnib liuiUen lul)r nn iel)en, Uiie fiel; bie gro^ glel)i)enbe 33rnber)d)afften,
ber ibt fjoHill iel)nb, t)te ,]n glel)djen nnb rel)men.
t^on bcu 83rubcrfd)nffteH.
,3nm C^^rften Inollen loir bie bofjen nbnng ber ä^rnberidjafften an)"el)en, -j"
Unter )nild)en ift ebne, hai man el)n freffen unb fauffeu aurid)t, lejjt el)n
inc^ obber ettlid) l)alten, bornnd) ift ber gaul! tag nnb undjt unb onbere tag
bajn bcni tenffcU ^u ebgen geben : ba gefd)id)t nit metjr, bann \vaa gott ini^=
feilt. Sold) Umteube loel)^ l)att ber bofje gebft el)ntrageu, unnb Icft c§ cl)n
bruberfd)afft l)el)fien, f^o e-5 niebr ebn lubereb ift unb gaiib el)u bebbenifd), ja v:.
tljn feloifdj IneBen. (v-j luere Dill beffjer, ba-> fel)n brnberfri)afft bnn ber loelt
iüere, bann bas folrf)er nnfug gebulbet loirt. (^-i fotteu loeltlid) l)crrnn unb
ftete mit ber gel)ftlid)ebl ba ]u tt)uu, ba-3 fold)« abtban lonrbe, bann eo ge=
fd;idjt gott, beu t)ei)ligen unb andj allen (5l)riften grofj uneere baran, uub
mad)t gottio bicuft unb bie fel)rtag bem tenffell ]u ei)nem fpott. Sau bie ^
l)el)ligeu tag foll man mit guten loerrfeu febren nnb bebügen, uub bie brnber=
fd;afft folt and) el)n fnnberlidje liorfamlnng febn guter loerct, fto ift c-i
lüorben etju geltt famlcn .pim bier. ai^a-5 fotl nufjer lieben (Vraloen, 6anct
binnen, fauct )i*aftiau obber auber l)cbligen uameu beb bebner brnberfd)afft
tl)un, ba nit uu'br bau freffen, fauffeu, uuuuli gelt bortbnn, Vli'i'i'''"- fd)rel)cn, ■'■■
fd;meljeu, tantjen unb .jebt borU)reu ift'^ 5Il>an mau ebne faio .jn fold;ev
4 jf)enl)ai6 bem Sovban unb bijif)a((i bfS 3ovbnn« !•' jiMiftatti bem 3uibnii iinb biffeljt be>;
3ovbonä il :j obent effent A 14 aufjgfveljtel 11 2« boftcii (' 2:5 bavjii C
24 böge <! .■):! 311 bicv. Süoä (' jum biet obev Wein. äUn-j F
Gin ©evmoii Dom Safvameiit bc-j l'cidjiinmj ttljtifli u. i-oii bcii a^rübftidjnftcii. 151^. yr,^
6nibciirf)tiftt piitvoncii ictid, fic linivb co uit IcDbcii. SÖavumb liüi)iid)t mau
bat! btc licOcu IjcDltgcu ßo l)od), ba-^ man Ijljvcu iwiiu-n ]u iold)cu frf)aiibcit
iinb fiinbni iiiitunaiiri)t uiib l)lne &nrbciif()nfftc mit iiUrt)cii boHon ftiicfcu
liuiiuicevct imb Icftcrct ^ äl)e bciicii, bic bcio tl)iin imb jii tl)iiii lunljnicfciil
s 63um anbevnn, S30 man cl)nc bntberirfjafft loott fjaltcn, folt man 3U
fnmmen loj^cu uiib cl)ii titcfic nbbcv iluccit armer Init ipcl)f?fn unb bcn frlbcn
bicncn laficn umb i^ottic- ItiilU'ii, folt bcn laa, jutiornn fafteu unb bcn fcljitafl
niictjter blcljbcn, mit bcctcn nnb aiiber flutten Ircrcfcn bic ,]cl)t ()t)n bringen,
ba ivurbcn gott unb fclinc lieiUiflcn rccl;t gccrct, ba ttnirb and) beffcrung auf,
1" folgen nnb gutt erempell ben anbernn geben, obber folt bo-? gelt, baä man
lunfanffen luill, ju fammeu legen unb cl)n gcmeljneii fdjatj famlcn, el)n ijgtid)
l)anbniercf fnrfirf), ba-j man l)u ber nott eljuem bnrfftigen mittiantlnergy man
anjulegcn Ijclffen unb lcl)l)cn funbt, obber eljn jung par Uolcf-j beffelbcn ()anb=
loergc' lum bem fclbcn gemel)ncn frfjali mit eereu anfj feljen: ba« liieren rcdjte
>■'' brubcrlid;c toetd, bie gott unb fcl)ncn Ijcljligen bie brubcrfc^afft angenent
mad)ten, ba bei) fie gerne Patronen fepn Unirben. Ulni man aber hw nif tbun
lüill nnb ber alten Uiroen nad) folgen, Hormanc id) bod), bao man fold)ö uit
tl)nc auff ber ()el)ligcn feft, and) nit unter l)l)rem obber ber brubcrfdjafft uamen.
^JJJan ncmc epiien anbernn merrfe tag unb Iaf{ ber T)el)ligen unb pbrcr bruber=
20 fdjafft namen mit fribcn, anff baC' fie nit eljn mall jetjdjen. äl*ie InoU fei)n
tag an uncere mit foldjem Inetje» lüivt ]u prad)t, fott mou bod) ber feft unb
l)cl)ligcn namen mcl)r fd)oncn, ban foldjc bruberfdjaffte laffeu fid) ber t)cl)ligcu
bruberfdjafft nennen unb treljben bcv tcuffelc- luercf barunber.
(^yim britten, 3ft c')n nnbcre böge geloonbcit l)n bcn brnberfdjafften unb
25 ift cl)ne get)ftlid)e bbfsbcit, cpu falfd)e mcljnung, bie ift, bao fie mcpnen, l)l)rc
Iirnberfdjafft fol niemant \n gute fnmmen, Xan allepu l)l)u fclb-j, bie l)u
l)l)rer ^al unb rcgifter fel)n Por^cpdjnet obber bar.^n geben, üiß norbampte
bb%c mel)nung ift nod) erger, ban bic crfte bofibeit, unb ift ein urfad), tnarumb
gott Porbengt, ba§ auf; ben brnberfd)afften ein iold)er gottiä fpott unb lefte=
30 rung luirt mit frcffeii nnb fauifeu unb beo glepdjen. Tan barpnne lernen fie
fic^ felb fud)en, fid^ fclb lieben, fid) atletn mit trelocn mel)ucn, ber anber nit
ad)ten, fid) ettloa-? beffero bnnrfeu unb mcbr fortepll tu'l) gott Uor bcn anbernn
iiormcffcii. Unb alfjo gebt unter bic gcmcpnfdjafft ber l)cl)ligen, bic (5bviftlid)c
liebe unb bie gruntlid) brubcrfd)afft, bie Ijn bem £)el)ligen facroment ctjngefc^t ift:
a:, atf^o iDcd)ft in pb" cigcnnbigc liebe, ba« ift nit anber-?, han ba-:- man mit ben
fclbcn luden euf5crlid)en nierrflid)en brubcrfdjafftcu ftrebt unb ftoret luibber bic
cpnige, l)nnerlid;c, gcpftlidjc, tucfecnlidje, gcmel)nc aller l)epligcn brubcrfdjafft.
1 Dotfud^cn iBit bau C 2 bai loir (' 3 niijljrauifjcn C 4 »otunccrcn unb
Icftcrcn C 10 bo§ »orjoffcn Witt C IG SBo (ic aicr ba§ nit tfjun luoUcn (' 1" bo^ fie
fold)? nit t^nn C '21 „mon" fe^lt in C 22 mctjr «otic^onct wcrbrn, bon C 23 briibcr-
ict)afft ncmcn A 29 leftcring A 34 auffacjc^t H 3i; ftrebt unb ftötet C fttcbt unb ftcct H
37 gemein C
48»
75() f^iii Scviiioii Dum Sntrnmciit ie-i Vcirijuiun* (51)rifti ii. Hoii i)i'it ä^rüborjcljoftoii. IM'J.
äiViii bau flütt ftdjt baö lunfcvctc liicfjcu, ]]o lunlcrct cv co nitri)
i<i. LS '.'T. unbbciumb , alu Ijm 17. pfntm ftct: Wü ben bovferctcii liortcxxftu bid), unb
frf)irft es nlßo, ba-3 fic fid) mit liljrcr [niibcvfdjnfftcn idH ]n fpot uiib fdxiiibni
madjcii, unb l'on bev gcnifljncu bnibevfdjnfft bcv t}el)liacn, bcr fic luibbcr ftrcbcii
unb nit utit l)r l)n gcmcljn tnirtfen, novftoffet l)n l)live frcffigc, fcuffcriidjc,
unljudjtig bniberidjafft , auff bivi fie bcvS l)i)iT finbcn, bic nit mcl)r bnn bnc;
l)l)rc cicl'udjt unb gcmeljnct l)aben, unb bcnnodjt fic Uorblcnbct, bas fic foldjcni
unluft unnb fc^nube uit cvfcnucn, unter bev (icljligcu namen fu(d)en unfug
fdjmndJcn, ai-i fct) cS Uml gctlian, llbir baffclb ettlidj fjo tieff l)n nlißiunb
left fnllen, bnc' fic offcntlid) n'imcu unb fagen, liield}cr t)n t)l)rcv Brubcvfdjafft
fei), müg nit üovbampt luerbcu, gcvab a(y »ncrc bic tnuff unb fdcramcnt, lum
gott fclb cl)n gefegt, geringer uub ungctoiffer, bnn bac! fic au^ l)l)vcn btinben
lopfcu erbrtd)t tinbcu. '~.!Uf5D foE gott fdjcnbcn unb blcnbcn, bic fdinc fcft,
fel)ncu unntcn, feljne l)Cl)ligcn mit nndjtetjÜ bcv gcmcl)ncn t^l)viftlid)cn brubcv-^
fdjafft, bic aufs Übvifti Umnben geftoffen ift, fcf)inet]en unb (eftcvn mit t)l)vcnt
bollen tiicfjcn unb fcliifdjcnn pxaiiä) l)f)vcv tivubcvfd)nfftcn.
(i,5um l'ievbcn, 3^nvumb etjncn vcdjtcn liorftniib unb pvaudj ]u Icvucn
bcv bvubevfc^afften, SoE man tüiffcn unb crtcnnen ben rcdjtcn uutcrfdjcljb bcv
bvnbcvfd)afftcn. Xic evfte ift bic gotlidjc, bic lil)mlifd)c, bic ntlcv cblifte, bie
nlic anbev ubiv tvitt, U)l] ba^ goltt ubivtvit fnpffcv nbbcv bld), bic gemcijn^
fd)afft aUcv t)el)Iigen, balion brobcn gcfagt ift, l)n Unld;cv toir nße fnmptc
iviibcv unb fdjlnefter fcl)n, f^o nai), ba-J nljiitmcv incl]V fcljn ucl)er mag cvbadjt
Uu'vbcn, bau ba ift cljn tauff, cl)n (vt)viftu-o, cljn farramcnt, eljn fpel)fs, eljn
(fuangclinm, etjn glaub, cl)u gci}ft, el}u gcliftlidjcr eovpcr, unb eljn l)glid) bei?
Qubern glibmafe. iiel)u aubcv bvubcvfdjafft ift ^o tieff unb nal). San natur=
lid) brubcvfdjaft ift luoU el)n ficljfd) unb blut, clju cvbc uub clju liaufj, alKx:
mufj fid) bod) tcplen unb mengen l)u anbev gcblub uub cvbc. Tic pavtcl)fd)c
bvubevfd)afftcn , bie Ijabcn cljn vegiftcr, elin mcf], cl)ncvlel) gutiücrcE, eljn yl)t,
cl)n gelt, unb al'5 nu gel)t, el)u bicv, el)n fveffen unb cl)u fauffcn, Hub vcl)d)t
!cl)ue nit fjo tieff, bai? fic el)ncn gcljft madjc, ban ben nmd)t (51)viftuy bvubev=
fci)afft allcl)n, bavumb aucf), fjo fic gvoffcv, gcmcl)ner uub »ueljter ift, l)f)c bcffcv
fie ift. Sollen nu alle anbcvc bvubcvfd)afft f]o geovbcnct fclju, ba-? fic bic evfte
unb ebliftc ftctt boraugen l)abcn, bie fclbcu nllel)n gvof} adjtcn unb mit aUcn
l)l)rcu Inercfen nid)t5 cbgenc; fudjen, fonbevn umb gotti-o hnllcn bie fetben tl)un,
gott ,5U evbittcn, baö cv biefetbcu (5l)viftenlid)e gemel)ufd)afft uub bvubcvfdjafft
cvt)altc unb beffev bon tag ]n tage. '^Ufjo Ino clju bvubcvfdjafft ficf) crl)ebt,
foUcu fic fid) alf;o laffeu anfcl)en, baö bie fclbcn fuv anbeve menfd)cn evaufj
fpvingcu fuv bic (il)vifteiil)cl)t mit ä3cteu, 3'"^'"- l'llmofjcu, guten luevcfen
8 fotdjcu C OUtcrC 19 ril)mctiitf)cr 20 üticrtvifft, luic ba3 gotb iitcvlvifft 11
24 ßBougctij A llonfjvfdtcinlid) Idjvici l'iitljcv „((^uaiifleni"! -7 (ifbUib C 'Jf^ l)nlicn luol ein C
2!) aiu fc(cri- (flott „cljn liict") II unb cittjpvodjoiib bic iiürigrn Sdigcluivgci- XHuSflabcii
ein ©ctmoii »Olli (Saftniiu'iit bt-i Sddjitamä Cljrifti ii. Uim bcii 58tiibctid)nflcii IM'.). '',"
ctttuoä bcfjoubcvs ,511 tljiiu, lüt xfyxtn iiiiU nod; kil)ii lurfjcti, midj niemaiit aiifj
fd^la^cn, fonberun lutc frcl)e bicnci bcv gaiii^cii gcmcl)!! bcr (£l)ri|"tcnl)cit ^ii bicncii.
älHi iold) x(d]k iiun)iuitui Uh'it, ba Imirb gott niicf) »uibbcnimb iTd)te
ovbcming ijcbcn, ba-j bic bvubcridjafjtcu iiit mit fdjlriiuiicvel) ,^11 idjanbcii Univbcii.
5 S)a iDurb gcbcnebcljiing folgen, ba» man Ln)n gcmcljncn fdjatj niodjt fanilcn,
ba mit and) nifjcvlid) anbcvnn menirf)cn gdiolncn >unvb, Xan gingen gcljftlid)
unnb Icljplid} mcvdC bcv brubevfdjafftcn Ijn l)l)rcm redeten mbcn. llnb \vM)n
bifeer ovbennng l;n feljncr bvubajdjafft nit luiU folgen, bem vab id), er ipving
crauß unb laf] bie bvnbevidjafft anftcen, fic tuirt '.jljm an lcl)b nnb fecl frf)aben.
lu £30 bn aber fpvidjft 'folt id) nit cttmac; befjonbcvci \]n bcr lunbcridjafft
ubir!nmmcn, tva-i l)ilfft fie bau mid)?' 5lnt>uort: ja Wan bn ettlua-j befon^
berö fucfjift, loaö i)ilfft bid) ban auc^ bie bruberfdjafft obbcr fdjlucfterfdjafft
ba .jn ? Xl)cnc bn bcr gemdjnc nnb anbcrn mciiirf)en bamit, Inie bie art bcr
liclic pflegt, (50 Unit fidj beljn lol)n fnv bic fclbcn liebe luoU finben, an bel)n
15 fuc{}cn unb bcgirbe. S30 aber bir bcr liebe binft nnb lol)n geringe ift, feo ift
Cy el)n 3cl;d)cn, baci bn cl)n oorferete brnbcridjafft liabift. Xic liebe bienet frei)
umbfunft, brnnib gibt l)l)r and) gott luibberumb frei) nmbfnuft alleC' giitt.
S)ic tücljU ban alte bingf l)n bcr liebe muffen gcfc^cljcn, folln fic anberä gott
gefallcnn, [50 muf3 bie brnberfd)afft and) i)n bcr liebe fel)n. 'i&a-i aber l)n bcr
20 liebe ge)d)id)t, bcy ort ift, basS nit fnd)t ba-3 fcl)nc, nod) fel)ncn nnli, fonbern
bcr anbernn unb ^uüor bcr 9emei.)nc.
(Sjum fnnfften, äBibbcr auff ba-i faerament ju fummcn, 2)ie »t)cl)ll bau
ilH bic 6f)riftlid)c gcmcl)nfd)afft alfjo nbcll ftctt, als mirf) nie geftanbeu ift,
unb tcglid) mcl)r unb mebr abnl)nipt, i)n bcu nbirftcn am aller nunjftcn, nnb
25 oEc orter üoE funb unnb fd)anben fel)nb, foltn nit ba» aufcl)en, luie uitt
meffen gefd)el)n , obbcr loie offt baS faerament luirt gcbanbelt. Tan baoon
loirt ec' e[)e erger bau bcfjcr, fjonbernn luie oicl bu nnb auberc lui ucl)mcn l)n
ber bcbeutung unb glauben bi^e§ facrameuts, barl)nnc bic beffcruug gar ligt,
llnb l)l)e mct)r bn bid) bcfinbeft, boc' bu in Pl)riftn-j nnb fcl)ncr t)Cl)ligen ge-
30 mcl)nfd)afft el)ngctel)bet loirft, l)l)c beffcr bn ftcljcft, bas ift, 150 bu bcfinbift,
bas bu ftarct mirft l)nn bcr 3nüorfid)t 6l)rifti unb fel)ncr lieben l)ci)ligcnn,
ba§ bu gelrif; fel)eft, fie lieben bid) unb ftelju bei) bl)r i)n allen ubtenn beö
Icbcn§ unb fterbeno, Unb toibberumb, bau b\)x tjn berltcu gel)e aller (5,l)riften
nnb ber ganb.en gemcl)n abnemen obbcr faE l)nn el)ncm iglid)en (5l)riften, unb
3;, bc^n lieb el)nem iglid)en gcmel)n lucrbc, unb luoltift ijbcrman gerne tjclffen,
nicmant biiffec"- '"it nUen mit leljben nnb für fic bitten. Sil), üo gel)t bcö
facramentü locrrf rcd)t, fjo loirftu gar oill mal meljuen, clageu unb tralurcn
für bcn clenbcn ftanb ber l)cutigcn (5l)riftcnl)cl)t. yvinbcftn bid) aber fold)er
juüorfic^t nit ju (S^rifto nnb fcl)nen l)ct)ligcnn, unb bid) bic nottburfft bcr
5 c^nen C 8 ferner gemcQnitfjoftt C 11 uBcrfummcii C 18 ioUcti C"
24 utcrftcit C :iö <Ziä) C
758 t^-iii gctniüii l'oin Snftrtinciil hc-> i.'citl)nnm-> C^fjrifti ii. luni bcii ^tübctjcljaftcii. IM'J.
(51)it|'tciU)cl)t iiitiib cl)iiß iglid)cnn ucljftni uit auficl)t uod) bilm-iit, f;o l)utt Md)
fiii- allen nitbcnm (Ritten )ucvd:cn, bo bii )uuft mcl)nl't fnim 311 fcl)n unnb
fclig 311 lurrbcit, (y.j uicvbcn flclinfUid) laiitcv gleljffctt, )d)el)n imb triegcnn) fcl)!!,
ban fic fcljn an liebe luib gemeiiiifdjant , an >inld)c iud)t-5 guto ift, bann
iHom. i.t, iij. Summa fiimmariim, '4>lc"itii'^o lc9''-' t^ft bilcetio, bie lieb crfiiÜet alle gepott,
["Ji ad) Hunt in bcr ".Hiiygobe C]
6« fei)ii ettlirf), bie bißen Sermon, ou alle nutt , fuvliunffen liabcn,
briimb baö id) i)m britten '"^Ivtictcll gefagt l)ab, (y-j bunrft mid) fel)n, km ein
(>l)vi)'tlid) Poneilium l'onn-benete, bel)be geftalt I)beiman ,]u geben, .Ciaben and)
hai manll 150 Uu'ljt anff tban, bac^ fie fagcn, (5'-ö fcl) elm livtbum unb evgevlid).
3)n§ erbarm gott l)m filjmell, bao tnir bie jctit erlebt, ba Gtjrtftuy, ber eble
.fierr unb Wott, Pnn felincm el)gen bolrf fio offctitlid) geidimedjt unb geleftert
luirt, baC' fetjn orbennng elm l)rtl)um gcidjolten loirt. (yo Inere gnng gelneijen,
bo'j man eö liefe bleljbeu el)u ^ugclaffen orbennng, unb feo man l)t)e tei)n gepott
branf] mad)en iBolt, ba» co bod) and) nit für ein mn-pot ober Ijrtfjum gc=
ballen Inurb. Tod) fitt id), fie nmlteu ben anber nnb britten ?lrtirt'ctl red)t
anfet)en, barl)nn id; flar gefagt, eo fei) el)ne gcftallt gnng. ^^d) l)ab and)
crfarcn, ba« mel)nc frf^rifft Serben nnr Inm benen borlnorffen, bie fie nie gc=
lefeen nod) Icfjen mollen: ben felben lafj id) mel)nen gruf; fagen nnb t()u l)f)u
luiffen, baC' id) l)()r blinb, frelnil urteil nit ad)te, Unb nit ge)l)nnet ln)n 3n
lel)ben, hai: fie mir mel)neii lierrnn (^"briftnm feo fred) ct)uen t)rrigeu, ergcrlid)cn,
anffruri)d)eu nun)fter innbamnen nnnb Icfteru , bie luetjU mir Wott bas leben
leffit, barnad) fic fidj mngen ridjten.
;8crtrt)tiguugcii.
5. 68 3- 5 lies „StroBbutgct ^Tturf nad) ber Iitelcinfai|iiiig öon 'Dnrtiii
3flnc^, nad) beii 2t)pcit utrn So^o"" Rnobloiid)".
©. 14;{ ,'5- 19-21. Statt bct SL^ortc „l^t'ciijo fcfjlt c^ im*" bis „icjicii pi
bütfcii" fcbc „33on Siiitf)ctJ eigener ?lu*gabc loijien luir mir, bcift fie
Olli 21.5)(Qt 1519 jd)!)» gebriicft mar".
6. 1« S- 28 füge hinter „äJgl. Se 3B. 1 2. 2.50" (jinjii .Corp. Hef. I
Sp. 81".
6. 181 3- 16 lie§ „15. Sliigiifi".
S. 252 füge unter bein bort 6cft()riebeneii Ixud l)in,)« „6-3 giebl Uremplare,
toclc^c „Eccij" flott „e^eij" tjnbcn, jonft ober nid)t abtteidicn".
©.250 3-25 ftrcid^c „Romani" unb in ber 'Jtotc boiii .Hoiiiain fcl)lt".
S. 256 3.35 lie? „Cum" ftott .Caui".
©. 684 3. 1 He? „W nu« D".
«PnlJicv Hon «rtviibfv t'nil'iliii in 'J!(iillhi,ioii laiMivttcmdcvn).
Although it is sheer madness
to publish bad books,
it is very difficult to publish
good ones. Erasmus
PLEASE DO NOT REMOVE
RDS OR SLIPS FROM THIS POCKI
nVERSITY OF TORONTO LIBRAR'
THE COLLECTED WORKS OF ERASMUS
Bd. 2
Luther, I-lartin
Werke